Ο Δαρείος Κ. Π. Καβάφη Βιογραφικά στοιχεία Το ποιητικό του έργο ιστορικά, φιλοσοφικά, ηδονικά

Transcript

1 Ο Δαρείος Κ. Π. Καβάφη Βιογραφικά στοιχεία Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το Την πρώτη περίοδο της παιδικής του ζωής του έζησε μέσα στον πλούτο και την πολυτέλεια. Όταν ήταν εφτά ετών έχασε τον πατέρα του. Το 1872 η μητέρα του με όλα τα παιδιά της εγκαταστάθηκε στην Αγγλία. Το 1879 εγκαταστάθηκε πια μόνιμα στην Αλεξάνδρεια. Στην Αγγλία ο Καβάφης έλαβε καλή μόρφωση, χωρίς να γνωρίζουμε πιο συγκεκριμένα το είδος της παιδείας του. Ο ποιητής ήταν φιλομαθής, εργατικός και είχε εκπληκτική ευρυμάθεια. Είχε ιδιαίτερη κλίση και αγάπη για την ιστορία. Από πλευράς βιοπορισμού εργάστηκε ως υπάλληλος από το στον Τρίτο Κύκλο της Υπηρεσίας Αρδεύσεων. Παράλληλα, κατά περιόδους ασκούσε και το επάγγελμα του χρηματομεσίτη στο χρηματιστήριο. Κεντρικός στόχος πάντως της ζωής του ήταν η ποίηση. Αγωνίστηκε σκληρά και επίμονα, ώσπου να βρει τη δική του ποιητική φυσιογνωμία. Ακόμη κι όταν έφτασε να παράγει υψηλή ποίηση, δεν μπόρεσε να αναγνωρισθεί δεόντως. Παρ όλα ταύτα, κέντρο της ζωής του και ύψιστος σκοπός του παρέμεινε η ποιητική του τελείωση. Τελικά κατόρθωσε να επιβληθεί στην Αλεξάνδρεια και να αποκτήσει φανατικούς θιασώτες της τέχνης του, παρά την εχθρική στάση των θαυμαστών του Παλαμά που τότε μεσουρανούσε. Στην Αθήνα άργησε να γίνει γνωστός. Άρχισε να καθιερώνεται ουσιαστικά και να κατακτά κριτικούς και ποιητές μετά το Πέθανε από καρκίνο του λάρυγγα στο «Ελληνικό Νοσοκομείο» της Αλεξάνδρειας το Το ποιητικό του έργο Tα ποιήματά του διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: ιστορικά, φιλοσοφικά, ηδονικά. Συχνά τα θέματα διαπλέκονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ένα ποίημα να κατατάσσεται σε δύο ή ακόμη και σε τρεις κατηγορίες συγχρόνως. Κατηγοριοποίηση των ιστορικών ποιημάτων α) Ψευδοϊστορικά: Ο Σεφέρης ορίζει με αυτόν τον όρο τα ποιήματα που χρησιμοποιούν το ιστορικό υλικό μεταφορικά, αλληγορικά, με νόημα φιλοσοφικό, δημιουργώντας ψεύτικες ιστορίες. Παράδειγμα το ποίημα «Μελαγχολία ποιητού.». β) Ιστορικοφανή: Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος εισηγήθηκε τον όρο αυτό, όπου εντάσσει τα ποιήματα, των οποίων τα φανταστικά πρόσωπα και τα βασικά επεισόδια εμπλέκονται σε ιστορικό πλαίσιο. Πρόκειται για φαινομενικά ιστορικά ποιήματα παράδειγμα Ο Δαρείος. γ) Ιστοριογενή: Ο Μιχάλης Πιερής θεώρησε αναγκαίο τον όρο για τα ποιήματα όπου χρόνος, χώρος, πρόσωπα, επεισόδια, όλα δηλαδή τα στοιχεία είναι ιστορικά. Τα γνωρίσματα της καβαφικής τέχνης Ο Καβάφης είναι λυρικός, διδακτικός, δραματικός, ειρωνικός, αφηγηματικός, μοναδικός και ιδιότυπος ποιητής. Στα ποιήματά του υπάρχουν κάποια επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά: Διάλογος ή μονόλογος με δραματικό χαρακτήρα Λιτά εκφραστικά μέσα- λεκτική λιτότητα ( π.χ. στ.12, 14, 21) και πυκνότητα Ακριβολογία (π.χ. στ.16, 21, 29) Ειρωνεία Αμφίσημη παρουσίαση των ηρώων του Ρεαλισμός (π.χ. στις αντιδράσεις του Φερνάζη) Πεζολογία (π.χ. στ.1-8) Ανισόστιχες στροφές Αντιρητορικό ύφος. Διδακτικός τόνος Δημοτική γλώσσα με στοιχεία της καθαρεύουσας «Αντιλυρική" γλώσσα, με αντιποιητικές λέξεις καθημερινής χρήσης (π.χ. στ.11, 29) Χρήση συμβόλων-συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων (Δαρείου, Μιθριδάτη) Τεχνική της απόκρυψης Χαλαρός Ιαμβικός στίχος Ελεύθερος, ανομοιοκατάληκτος, ανισοσύλλαβος στίχος. Υψηλή αντίληψη για την τέχνη. Νοσταλγική μετατόπιση στο χώρο και το χρόνο. Πλούσια και προσεγμένη στίξη Η τεχνική του ενδιάμεσου αφηγητή: ο Φερνάζης, ο Ιάσων Κλεάνδρου κ.ά. Τα τρία «κλειδιά» της ποίησής του Το πρώτο «κλειδί»: η λόγια πηγή, το ιστορικό γεγονός. Το δεύτερο «κλειδί»: το σύγχρονο, το πραγματικό γεγονός. Το τρίτο: τα βιώματα του ποιητή, το ψυχικό γεγονός.

2 «H αρμονική αντιστοιχία των τριών κλειδιών δίνει στο καβαφικό ποίημα το βάθος. Bάθος χρόνου βάθος οράματος βάθος σκέψης βάθος συγκίνησης. Tα δύο πρώτα κλειδιά (δηλ. το συγκεκριμένο περιστατικό και η λόγια ιστορική πηγή) λειτουργούν σαν δυο καθρέφτες στημένοι αντικριστά γεννούν την αίσθηση μιας απύθμενης προοπτικής. Aνάμεσα στους δυο καθρέφτες ο ποιητής υψώνει τη λάμπα του, το ψυχικό εγώ του». Ο Δαρείος: Εισαγωγικά στοιχεία για το ποίημα Η σύνθεση του ποιήματος πραγματοποιήθηκε το 1917 και η δημοσίευση έγινε το Μιλάμε για την περίοδο της ωριμότητας του ποιητή. Η εποχή, κατά την οποία δημοσιεύτηκε το ποίημα, ήταν ιδιαίτερα ταραγμένη και σε ελλαδικό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ήταν η περίοδος που εισήλθε η Ελλάδα στον Α παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Ο Καβάφης και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι στην εταιρεία Αρδεύσεων πιέστηκαν να υπογράψουν υπέρ του κινήματος της Θεσσαλονίκης (του οποίου ηγέτης ήταν ο Ελ. Βενιζέλος), που ζητούσε την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Ο Καβάφης, αν και φιλοβασιλικός, υποχώρησε, υπέγραψε προσωρινά μόνο, αφού αργότερα παραιτήθηκε - και πήρε ως αντάλλαγμα προαγωγή και αύξηση μισθού αυτή η αναντιστοιχία ανάμεσα στην προσωπική ιδεολογία και την πολιτική αναγκαιότητα που τον πίεζε, δυσαρέστησε πολύ τον ποιητή, που μέσα από το ποίημα αναρωτιέται για τη σχέση της τέχνης με την ιστορική πραγματικότητα και πιο συγκεκριμένα: α) για τη σχέση του καλλιτέχνη με την εξουσία, β) για την ποιητική δραστηριότητα και την επιρροή της από την εχθρική πραγματικότητα (όπως π.χ. ο πόλεμος) που βιώνει ο ποιητής, γ)για τη σχέση ποίησης και ιστορίας, δ) για την ανεξαρτησία της τέχνης και τη δυνατότητα να μένει ο καλλιτέχνης ανεπηρέαστος από τις επιταγές των εξωτερικών συνθηκών και των ιστορικών συγκυριών, ε) για την ουσιαστική και όχι ωφελιμιστική υπηρέτηση της Τέχνης.. Όπως προκύπτει από τον ειρωνικό τόνο του αφηγητή-ποιητή, βασική προϋπόθεση είναι η αυτονομία της τέχνης από κάθε μορφής εξουσία. Ο πόλεμος και η μεγάλη αναστάτωση που προκαλεί δεν κάνει τον καλλιτέχνη να εγκαταλείπει το ποιητικό του λειτούργημα. Ίσως μόνο να το προσαρμόζει και να μετασχηματίζει την ποιητική ιδέα Το ποίημα είναι ιστορικό με στοχαστικό ή φιλοσοφικό περιεχόμενο. [Από το 1911 και μετά «ο Καβάφης εκφράζει τις κύριες θέσεις της βιοθεωρίας του όχι με φιλοσοφικούς αφορισμούς και κάπως αφηρημένα σύμβολα με άμεσο διδαχτικό στόχο, αλλά πιο πολύ με επεισόδια της ιστορίας διασκευασμένα σε μικρές δραματικές σκηνές, τέτοιες που προκαλούν εμμεσοποιημένες εντυπώσεις» (Σόνια Ιλίνσκαγια, Κ.Π. Καβάφης, 146)]. Πιο ειδικά υπάγεται στα επονομαζόμενα ιστορικοφανή ποιήματα του Καβάφη. Οι κριτικοί κατηγοριοποιούν το ποίημα στα λεγόμενα «δράματα». Αυτά ονομάζονται έτσι, γιατί εμφανίζουν ένα είδος θεατρικού στοιχείου. «Είναι ένα δραματοποιημένο ποίημα, οικοδομημένο στις αρχές της σκηνικής αναπαράστασης της πραγματικότητας». Ένα θεατρικού χαρακτήρα σχόλιο για τη στάση ενός φανταστικού ποιητή απέναντι στην εξουσία. Επίσης το κατηγοριοποιούν στο είδος των πλάγιων σκηνικών μονολόγων. Αποκαλούνται πλάγιοι, όταν μιλάει ένας αφηγητής και όχι ο ίδιος ο ήρωας. Τελικά πρόκειται για ένα δραματικό μονόλογο με ιδιότυπη σύλληψη: ένα ποίημα μέσα σε ποίημα. Πρόκειται για ρεαλιστική λογοτεχνία, με μπρεχτική αποστασιοποίηση (Σόνια Ιλίνσκαγια). Ο Δαρείος είναι ένα ποίημα αντιθέσεων και συνεχών αυτοαναιρέσεων. Η εποχή κι ο τόπος του ποιήματος Τόπος : η Αμισός, ελληνική πόλη του Πόντου (σημ. Σαμψούντα), πρωτεύουσα του βασιλείου του Μιθριδάτη που περιλάμβανε και μεγάλο μέρος της Καππαδοκίας, την οποία κατέλαβαν οι Ρωμαίοι με αρχηγό το Λούκουλλο το 71 π.χ.. Ειδικότερα, η όλη ιστορία εξελίσσεται στην αυλή του Μιθριδάτη. Χρόνος : ίσως το 74 π.χ. (αρχή Γ Μιθριδατικού πολέμου) Είναι ιστορικό ποίημα Ο Δαρείος; Ναι, γιατί έχει ιστορικό υπόβαθρο/το ιστορικοπολιτικό του πλαίσιο είναι αυθεντικό: είναι η ελληνορωμαϊκή περίοδος. Συγκεκριμένα στο ποίημα γίνεται αναφορά σε ιστορικά πρόσωπα και σε λαούς: 1. Αναφέρεται στην εποχή του Μιθριδάτη Στ Ευπάτορος και στους πολέμους του εναντίον των Ρωμαίων που άρχισαν το 89 π.χ. και κράτησαν ως το 63 π.χ., οπότε συντρίφτηκε από τον Πομπήιο και

3 αυτοκτόνησε ο Μιθριδάτης (4 Μιθριδατικοί πόλεμοι). (Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με το Μιθριδάτη βλέπε παρακάτω). 2. Τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του Γ Μιθριδατικού πολέμου (74-67 π.χ.), κατά τη λήξη του οποίου ο Μιθριδάτης, αν και ηττημένος, είχε κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος του κράτους του. 3. Μας μεταφέρει σε μια ελληνική πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, την Αμισό (Σαμψούντα), γύρω στο 74 π.χ., όταν άρχισε ο Γ Μιθριδατικός πόλεμος με τους Ρωμαίους, λίγο πριν από την καταστροφή της (71 π.χ.). [Σημ.: Ο Α Μιθριδατικός πόλεμος έγινε το π.χ., ο Β το π.χ., ο Γ το π.χ. και ο Δ το π.χ. ] 4. Ο τίτλος παραπέμπει σε γνωστό ιστορικό πρόσωπο, τον Δαρείο Υστάσπου, το βασιλιά της Περσίας που διαδέχτηκε τον Κύρο στο θρόνο των Αχαιμενιδών ( π.χ.). Αυτός σχεδίασε την πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας, της οποίας ηγήθηκε ο Μαρδόνιος που τελικά νικήθηκε στο Μαραθώνα (490 π.χ.). 5. Αναφέρεται σε ιστορικούς λαούς: Πέρσες, Ρωμαίους, Καππαδόκες. 6. Ο ήρωάς του, ο Φερνάζης, γράφει ένα ιστορικό ποίημα. Σημείωση: Τα πραγματικά ιστορικά πρόσωπα είναι εκφραστές ενός σαθρού εξουσιαστικού συστήματος και θύματα της υβριστικής τους φιλοδοξίας. Καθιστούν το δράμα του ποιητή ζωντανό, πειστικό, διαχρονικό. Το δράμα του Φερνάζη και τα διλήμματά του αποκτούν υπόσταση πραγματική στα μάτια του αναγνώστη. Είναι ιστορικό το ποίημα; Μια άλλη άποψη Από επιστολή Αλεξανδρινού φίλου του Καβάφη προς τον Σεφέρη: «Ποτέ δεν κατάλαβα τον χωρισμό των ποιημάτων του Καβάφη σε ιστορικά κτλ. Ποια σημασία έχουν τα πλαίσια, τη στιγμή που ο ίδιος λέει και ξαναλέει μέσα στο έργο του πως το ποιητικό του πρώτο υλικό είναι παρμένο από το δράμα της ζωής του και το δράμα του κόσμου γύρω του και πέρα, όπως αντανακλάται μέσα στο αίσθημα και τη σκέψη του» (Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Α, σ ). Τι λογής ιστορία γράφει ο Καβάφης; (Πανελλήνιες 2005) Ο Καβάφης, όπως ο ίδιος ομολογεί, είναι «ποιητής ιστορικός». Αρέσκεται να ανατρέχει σε παλαιότερες μεταιχμιακές έως παρακμιακές εποχές σαν την Ελληνιστική ή Ελληνορωμαϊκή, κατά τις οποίες καταρρέει ένας κόσμος κι αρχίζει η διαμόρφωση ενός άλλου, άγνωστου και γι αυτό επίφοβου. Δεν κάνει όμως ιστορία. Η καταφυγή στο παρελθόν δε συνιστά απόδραση από τα προβλήματα του παρόντος. Αντίθετα, κατ αυτό τον τρόπο, μπορεί να μιλάει ελεύθερα για τον εαυτό του, την εποχή του, τις πολιτικές συνθήκες ή τις εμπόλεμες καταστάσεις. Αντιμετωπίζει τα πρόσωπα και τα πράγματα της ιστορίας ως σύμβολα των προσωπικών του αδιεξόδων. Ο Καβάφης «μυθοποιεί» το ιστορικό γεγονός επιλέγοντας κυρίως «άγνωστες και παραμελημένες πτυχές της ελληνικής ιστορίας» ή δευτερεύοντα πρόσωπα, για να σχολιάσει την εποχή του ή για να υποδυθούν το «ατομικό δράμα» του. Όπως λέει ο Δάλλας (Καβάφης και Ιστορία): το παρελθόν και η ιστορία χρησιμοποιούνται ως «έτοιμη ποιητική ύλη» για να υποβληθούν τα προσωπικά του βιώματα ή για να ανιχνευθούν τα συναισθήματα του παρόντος. Έτσι η ποίησή του παίρνει χαρακτήρα διαχρονικό, σχολιαστικό, φιλοσοφικό. Η ιστορία αποτελεί απλά την αφετηρία για το στοχασμό. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο «Δαρείο», που γράφτηκε το 1917, στο αποκορύφωμα του Α παγκοσμίου πολέμου, δημοσιεύτηκε όμως το 1920, με τη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων και την υπογραφή αλλεπάλληλων συνθηκών ειρήνης. Πώς αντιμετωπίζει ο ποιητής τα ιστορικά στιγμιότυπα που παραθέτει στο έργο του; Η χρήση ιστορικών σκηνών, γεγονότων και προσώπων γίνεται ένας τρόπος υποβολής επίκαιρων προβλημάτων της εποχής του, που τον συγκινούν. Ο ποιητής λοιπόν: Τα παραλλάσσει. Τα προεκτείνει. Αναπλάθει εκλεκτικά ορισμένες πλευρές των ιστορικών πηγών του. Αφήνει περιθώριο στη δική του ερμηνεία ή οπτική πάνω στο υλικό. Υποδύεται τον «υποκριτή αναγνώστη» = πονηριά ή ειρωνεία του κοινού πολίτη (Edmund Keeley). Τα προοπτικά επίπεδα του ποιήματος Ο Δαρείος, οι ραδιουργίες του και η παράνομη κατάληψη της εξουσίας. Ο Φερνάζης, ο Μιθριδάτης και ο πόλεμος με τους Ρωμαίους.

4 Ο ίδιος ο Καβάφης την εποχή της εμπλοκής της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα πρόσωπα του ποιήματος Φερνάζης Κεντρικό πρόσωπο, πρωταγωνιστής του ποιήματος. Ποιητικό προσωπείο του Καβάφη. Ελληνόγλωσσος Καππαδόκης ποιητής (εξελληνισμένος Πέρσης, κατ άλλους). Θεωρείται φανταστικό δημιούργημα του ποιητή, πρόσωπο πλαστό, αλλά τοποθετημένο σε περιβάλλον και σε συνθήκες απόλυτα ιστορικές, σε μια πραγματική ιστορική εποχή, και τα διλήμματά του, οι θέσεις και οι σκέψεις του αποκτούν πραγματική υπόσταση στα μάτια του αναγνώστη. Γράφει επική ποίηση. Ζει στην αυλή του Μιθριδάτη και παρουσιάζεται να ανήκει στη συντεχνία των αυλοκολάκων ποιητών του βασιλιά. Έχει αναλάβει να γράψει -κατά παραγγελία- στα ελληνικά ένα έπος /ένα υμνητικό ποίημα για τον Δαρείο τον Υστάσπου, με σκοπό να κολακεύσει το Μιθριδάτη, που θεωρούνταν μακρινός απόγονος του Δαρείου. Το όνομά του συγγενεύει ηχητικά με το όνομα του Φαρνάκη, γιου του Μιθριδάτη, αλλά και με του Καβάφη (Βελουδής). Συγκεκριμένα, το όνομά του παραπέμπει στο όνομα του Φαρνάκη για δύο λόγους: α) λόγω της φωνητικής ομοιότητας των δύο ονομάτων-στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο φωνητικές παραλλαγές του ίδιου ονόματος, και β) η προδοσία του Φαρνάκη απέναντι στον πατέρα του (τον πρόδωσε στον Πομπήιο) αντιστοιχεί στην «προδοσία» του Φερνάζη απέναντι στον κύριό του τον Μιθριδάτη. Παραπέμπει και στον ίδιο τον Καβάφη, καθώς οι αναγραμματισμοί στην καβαφική ποίηση είναι συχνοί, άλλοτε ρητοί-ταυτολογικοί και άλλοτε υπόρρητοι-κρυπτογραφικοί πρόκειται για την τεχνική της απόκρυψης/ταύτισης: φαρνακης καβαφης. Ο Φερνάζης διαμορφώνεται ως μία σύνθετη και πολυεδρική προσωπικότητα (Βλ. παρακάτω για τη σκιαγράφησή του). Ο υπηρέτης του Φερνάζη: Είναι επίσης φανταστικό πρόσωπο. Μιθριδάτης Στ ο Μέγας ( π.χ.) Εξελληνισμένος βασιλιάς - ο τελευταίος ανεξάρτητος βασιλιάς - του Πόντου. Ήταν αλαζονικός ηγεμόνας, χωρίς ηθικούς φραγμούς, που έγινε απόλυτος μονάρχης αφού σκότωσε το συμβασιλέα αδελφό του. Οι ιστορικοί τον εμφανίζουν ως προστάτη των ελληνικών γραμμάτων. Στην αυλή του κυριαρχεί το ελληνοπρεπές περιβάλλον σε συνδυασμό πάντοτε και με τη ματαιοδοξία του. Γενικά υπήρξε δυναμικός ηγεμόνας και αποτελούσε για τους Ρωμαίους ένα δύσκολο και σθεναρό αντίπαλο (Μιθριδατικοί πόλεμοι). Γνωστές οι στρατηγικές του ικανότητες, γνωστή και η γλωσσομάθειά του (μιλούσε 22 γλώσσες!) και ο εθισμός του στα δηλητήρια (ο εθισμός αυτός τον αναγκάζει, όταν θέλει την ύστατη στιγμή να αυτοκτονήσει, να καταφύγει στο σπαθί ενός Kέλτη μισθοφόρου του). Στο ποίημα η δράση τοποθετείται στον Γ Μιθριδατικό πόλεμο εναντίον της Ρώμης, π.χ., που έληξε με ήττα του Μιθριδάτη από τον Σύλλα και τον Πομπήιο. Θεωρούσε τον Δαρείο πρόγονό του, και η ζωή του είχε πολλές ομοιότητες με εκείνου: βιαιότητες και ραδιουργίες για την κατάληψη του θρόνου, επεκτατική πολιτική κλπ. Δαρείος Υστάσπου Μετά τον Κύρο θεωρείται ο σπουδαιότερος βασιλιάς των Περσών. Είναι γνωστός από τους ελληνοπερσικούς πολέμους, αφού σχεδίασε την πρώτη περσική εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων, με ηγέτη το Μαρδόνιο, που κατέληξε στην ήττα των Περσών στο Μαραθώνα το 490 π.χ. Ο Δαρείος είχε σφετεριστεί το θρόνο ύστερα από αιματηρές δολοπλοκίες. Δαρείος και Μιθριδάτης έχουν ως κοινό σημείο αναφοράς ότι κατέκτησαν την εξουσία με δολοφονίες και εκκαθαρίσεις συγγενικών τους προσώπων, δηλ. έπεσαν θύματα της υβριστικής τους φιλοδοξίας. Η αφηγηματική ιδιοτυπία (αφηγηματικοί τρόποι) του ποιήματος -Το ποίημα έχει τη μορφή αφήγησης. Ο αφηγητής, αμέτοχος στην ιστορία, αφηγείται κυρίως σε τρίτο πρόσωπο. Γνωρίζει τα γεγονότα, παρουσιάζει τις εξωτερικές καταστάσεις, τις ιστορικές συνθήκες, και διεισδύει στις σκέψεις του βασικού ήρωα (στ.1-4, 11-14, 16, 2, 34-35). Μάλιστα κρατά στάση κριτική-

5 ειρωνική απέναντι στη συμπεριφορά του ήρωα και στη μεταβαλλόμενη στάση του. Είναι ένας παντογνώστης αφηγητής, με μηδενική εστίαση. -Στους στίχους η αφήγηση γίνεται πρωτοπρόσωπη (και χρησιμοποιείται ευθύς λόγος) δείχνοντας κατ αυτό τον τρόπο τις σκέψεις και τα συναισθήματα του Φερνάζη άμεσα και παραστατικά, ενώ ταυτόχρονα σκιαγραφείται με περισσότερη ενάργεια το ήθος του, χάριν της ζωηρότητας του λόγου του. (Aπό αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ). Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα. Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας. Οι στίχοι μεταφέρονται από τον αφηγητή αλλά ανήκουν στον Φερνάζη, που μιλάει ως μέλος του συνόλου, του λαού της Καππαδοκίας. «Τις σκέψεις και τα λόγια του τα αρπάζει ένας υποβολέας και μας τα μεταδίδει δίχως κανένα πρόσχημα. Με αυτή όμως την απροσχημάτιστη χειρονομία του υποβολέα, ο Φερνάζης απογυμνώνεται και μορφάζει αμήχανα ή διασκεδαστικά», γράφει ο Μαρωνίτης. Ιδίως οι στίχοι σε παρένθεση δείχνουν την προσπάθεια του Φερνάζη να κολακεύσει το βασιλιά Μιθριδάτη (με το επίθετο «ένδοξος» και με την παράθεση των τίτλων του: «Διόνυσος κ Ευπάτωρ»), τους οποίους δανείζεται ο Καβάφης από τον Αππιανό. Οι στίχοι έχουν επικό μέτρο και ρυθμό και φαίνονται να προέρχονται από το ποίημά του «Ο Δαρείος»: «ο ένδο/ξος μας/ βασι/λεύς// Δι/ό νυ/ σος κ Ευ/πάτωρ». Έχουμε δηλαδή έναν πλάγιο σκηνικό μονόλογο [βλ. ελεύθερο πλάγιο λόγο] που διανθίζεται με εσωτερικό μονόλογο* (: στην αφήγηση παρεμβάλλονται σε πρώτο πρόσωπο οι σκέψεις του ήρωα): στ.9-10, 14-15, 16-19, ο στ. 15 μας ανήκει στον υπηρέτη, στους στ. 5,17 με την αντωνυμία μας ο Φερνάζης δείχνει δουλοπρέπεια. -Στο στ.20 υπάρχει σχόλιο. *εσωτερικός μονόλογος ( με την προϋπόθεση η «φωνή» να είναι του Φερνάζη : στ 4-6, 16-19, ) Σημείωση: Η τεχνική αυτή του Καβάφη συναντάται και σε άλλα ποιήματα. Συνήθως: Μιλάει ο ίδιος σε α πρόσωπο (λ.χ. Ιωνικόν, Θάλασσα του Πρωιού). Παραχωρεί το λόγο απευθείας στους ήρωές του (μονόλογοι), (λ.χ. Ιάσων Κλεάνδρου). Αναλαμβάνει το ρόλο του αφηγητή κυρίως με πλάγιο μονόλογο σε γ πρόσωπο. Στον πλάγιο μονόλογο παρεμβάλλει ενίοτε ομιλίες ή/και σκέψεις των προσώπων του σε ευθύ λόγο (α πρόσωπο) (λ.χ. Ο Δαρείος). Η σχέση Καβάφη - Φερνάζη Ο Καβάφης στα ιστορικά του ποιήματα συνήθως δεν εμφανίζεται καθόλου, αντίθετα χρησιμοποιεί μια persona, ένα ποιητικό προσωπείο, αυτό του αφηγητή και μέσα από αυτό, αποστασιοποιημένος, σχολιάζει και κρίνει, ελεύθερος από το άχθος της προσωπικής έκθεσης. -Είναι ο Φερνάζης προσωπείο του Καβάφη; α) Όλα συνηγορούν στην ταύτισή του με το Φερνάζη: Η κοινή ποιητική ιδιότητά τους. Η "ελληνικότητά" τους. Είναι και οι δύο ποιητές, με ελληνική παιδεία, αλλά ζουν εκτός Ελλάδας. Ο ανατολικός παρακμιακός κόσμος στον οποίο ζουν (Αλεξάνδρεια-Καππαδοκία). Οι ανθρώπινες αδυναμίες τους. Η επίπονη περιπέτεια της ποίησής τους. Γράφουν τα ποιήματά τους σε δύσκολες συγκυρίες, «μέσα σε πόλεμο», ο Φερνάζης στη διάρκεια του Γ Μιθριδατικού πολέμου και ο Καβάφης κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, το Μάιο του Η παρέμβαση των Ρωμαίων μετατρέπει το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη σε υπαρξιακό, ενώ αντίστοιχα η παρέμβαση των γεγονότων με τους Αγγλογάλλους το 1917 δημιουργεί υπαρξιακό δίλημμα στον Καβάφη που, αν και τέως βασιλικός, υπέγραψε δήλωση προσχώρησης στο Κίνημα της Θεσσαλονίκης. Έτσι περνάει, «μέσα σε πόλεμο», στο αντίπαλο στρατόπεδο, στους βενιζελικούς, και παίρνει μάλιστα προβιβασμό και αύξηση μισθού από τους άγγλους συμμάχους τους.

6 Ο πυρήνας του κοινού προβληματισμού τους: η σχέση της τέχνης με την ιστορική πραγματικότητα. Ο ίδιος τίτλος των ποιημάτων τους. Γράφουν και οι δύο ένα ποίημα ιστορικό, που έχει τον τίτλο «Δαρείος». Κατά τον Βελουδή, ο Καβάφης ταυτίζεται και ψυχολογικά με το ποιητικό του είδωλο, τον Φερνάζη, ταύτιση που υποστηρίζει την κοινότητα του προβληματισμού τους. Έχουμε ήδη μιλήσει για τη φωνητική ομοιότητα του φανταστικού ποιητή Φερνάζη με τον Φαρνάκη, το γιο του Μιθριδάτη. Θυμίζουμε ξανά την τεχνική της απόκρυψης, μέσω του αναγραμματισμού: φαρνακης καβαφης. Η ψυχολογική ταύτιση του Καβάφη με το Φερνάζη/Φαρνάκη υποδηλώνεται εξωτερικά από τη σύμπτωση στα φωνήεντα του ονόματός τους, υποστηρίζεται όμως και εσωτερικά από τη σύμπτωση στην καταγωγή τους: Η -υποτιθέμενη- περσική καταγωγή του Φερνάζη υπενθυμίζει τη φημολογούμενη - περσική καταγωγή του Καβάφη, που τη σχολιάζει κι ο ίδιος στην αυτόγραφη «Γενεαλογία» του, αλλά και την περσική προέλευση του ονόματός του (Καβάφης = τσαγκάρης). Επιπλέον, «δεν μπορούν να κάνουν ποίηση δίχως να πουν την αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι. Αυτή είναι η υπεροψία τους, η πιο αβλαβής μορφή υπεροψίας που ξέρω» (Μαρωνίτης). β) Ωστόσο, στο «Δαρείο» προσπαθεί ο Καβάφης να αποποιηθεί την ταύτισή του με τον Φερνάζη μέσω των εξής διαφορών: Ως προς το περιεχόμενο της ποίησής τους: Ο Φερνάζης γράφει επική ποίηση, ο Καβάφης ρεαλιστική (ποιητικός ρεαλισμός). Ως προς το ποιητικό τους ήθος: Ο Καβάφης είναι ανιδιοτελής υπηρέτης της τέχνης του και συνειδητοποιεί και διατυπώνει ένα θεμελιακό καλλιτεχνικό δίλημμα: η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης. Ως προς την έκφραση: Ο Φερνάζης έχει επιτήδευση και ρητορισμό στην ποίησή του, ενώ ο Καβάφης χαρακτηρίζεται για την εκφραστική του λιτότητα. Η στάση του Φερνάζη απέναντι στο ιστορικό παρόν (όσο και απέναντι στο ιστορικό παρελθόν) διαφοροποιείται αισθητά από εκείνη του Καβάφη. Ο Φερνάζης επικαλείται μόνο μια φορά -και έμμεσατην ελληνική σύνδεση του Μιθριδάτη ( τα ελληνικά ποιήματα ). Αντίθετα, προσανατολίζεται στις ασιατικές ρίζες του Μιθριδάτη (πρόγονός του ο Δαρείος) και όχι στο αίμα των Σελευκιδών που επίσης κουβαλάει μέσα του. Ο Καβάφης, ωστόσο, αν έπρεπε να υποδυθεί σοβαρά και με συνέπεια το ρόλο του αυλοκόλακα, ως ελληνίζων, θα δίσταζε να αντιπαρέλθει την ελληνική καταγωγή την «τιμιωτέρα» ιδιότητα- του Μιθριδάτη. Η Καβαφική Ειρωνεία Γνώριμη τακτική του Καβάφη, σύνθεση λεκτικής και δραματικής ειρωνείας (Βαγενάς). Ο Αλεξανδρινός ποιητής αποστασιοποιείται από τον ομότεχνό του Φερνάζη και τον αντιμετωπίζει ειρωνικά σε πολλά σημεία. Προφανώς προβληματίζεται και ο ίδιος για τη θέση του καλλιτέχνη απέναντι στη ζωή και στα απρόοπτα ή μη γεγονότα της, μόνο που δεν ενστερνίζεται τον καιροσκοπισμό του Φερνάζη. Η καβαφική ειρωνεία αρχίζει ήδη από τον στίχο 1 «σπουδαίον μέρος»: Το σημαντικότερο μέρος («σπουδαίον μέρος» - ενδεικτική η λόγια/αρχαιοπρεπής κατάληξη του επιθέτου) του ποιήματος του Φερνάζη είναι ο τρόπος με τον οποίο «παρέλαβε» ο Δαρείος τη βασιλεία των Περσών (στ.1-4). Η ειρωνεία έγκειται στην υπερβολική σημασία που αποδίδεται στον τρόπο που πήρε ο Πέρσης βασιλιάς την εξουσία (αφού ο δόλιος και άθλιος τρόπος που χρησιμοποίησε μόνο σπουδαίος δεν είναι), καθώς και στη χρήση του ρήματος «παρέλαβε» που επίσης δεν αρμόζει (αφού τη σφετερίστηκε με αιματηρό τρόπο). Ο Καβάφης παρουσιάζει τον αυλικό Φερνάζη ιδιαίτερα προσεκτικό στις εκφράσεις του, αφού, αντί για το ρήμα «σφετερίστηκε» την εξουσία, χρησιμοποιεί «παρέλαβε». Από την άλλη, σπουδαίο μέρος της βιογραφίας ενός βασιλιά είναι το έργο του, πολιτικό, πολεμικό κ.ά., η προσφορά του, και όχι πώς κατέλαβε την εξουσία. Επίσης ειρωνεία διαφαίνεται και στο βαρύγδουπο χαρακτηρισμό του ποιήματος ως «επικού». Η καβαφική ειρωνεία συνεχίζεται στο στίχο 7 «εδώ χρειάζεται φιλοσοφία»: Ο ποιητής ειρωνεύεται το δίλημμα του Φερνάζη, το βαθυστόχαστο προβληματισμό του ως προς τα αισθήματα του Δαρείου, για τα οποία επιστρατεύει τη φιλοσοφία. Ο Φερνάζης παρουσιάζεται βαθιά συλλογισμένος για την ποιητική του ιδέα, που δεν είναι τίποτε άλλο από μια επιλογή σκοπιμότητας. [Μάλιστα η αντίδραση απελπισίας του όταν ξεσπά ο πόλεμος φανερώνει ότι πρόκειται για ψευτοδίλημμα].το δίλημμά του δύσκολο: να αποδώσει «υπεροψίαν και μέθην» στο Δαρείο ή μάλλον «σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων» (στ.9-10). Η πρώτη ερμηνεία βέβαια δεν είναι κολακευτική για το Δαρείο και το Μιθριδάτη, αλλά είναι ιστορικά αληθής, ενώ η δεύτερη είναι αντιποιητική και ιστορικά αναληθής.

7 Στο στίχο 11 «σκέπτεται βαθέως το πράγμα ο ποιητής»: Φαίνεται τελικά πως για έναν ποιητή δεν έχει τόση σημασία η ιστορική αλήθεια, όσο η ποιητική τέχνη. Ο Φερνάζης, λοιπόν, δεν μπορεί να αποφασίσει και «σκέπτεται βαθέως» το θέμα, επίρρημα που εμπεριέχει ειρωνεία για τη σοβαρότητα με την οποία ο ποιητής «φιλοσοφεί» ένα ασήμαντο θέμα. Ο Καβάφης ειρωνεύεται με μεγαλόστομες φράσεις «τη φιλοσοφική εμβρίθεια και τη βαθιά περίσκεψη» του Φερνάζη. Η καβαφική ειρωνεία συνεχίζεται με την αναγγελία της "βαρυσήμαντης είδησης" και της αντίδρασης του Φερνάζη με το επίθετο «ενεός». Ειρωνική είναι και η επανάληψη του μακροσκελούς τίτλου του Μιθριδάτη, στ. 5-6 και 17-18, «Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης, Διόνυσος και Ευπάτωρ» : Οι μεγαλοπρεπείς τίτλοι και υμνητικοί και κολακευτικοί προσδιορισμοί είναι αντίθετοι με το πραγματικό του ήθος. Επιπλέον, τώρα ο βασιλιάς θα πρέπει να αποδείξει έμπρακτα την αξία των τίτλων του. Προσοχή στο οικείο «μας» που φανερώνει δουλοπρέπεια. (Πανελλήνιες 2005) Στ. 16 «Τι συμφορά!», στ. 21 «Τι Ατυχία!», στ. 25 «Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του»: Οι λέξεις αυτές αλλά και όλος ο «σκηνικός» μονόλογος δείχνουν το «δράμα» του Φερνάζη, που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εύνοια του Μιθριδάτη και τη βελτίωση της θέσης του, παρά για τον πόλεμο ή για το περιεχόμενο της ποίησής του. Ο Φερνάζης δεν αναφωνεί για την καταστροφή της χώρας του, δεν οδύρεται για τα δεινά που θα επιφέρει ο πόλεμος στο λαό, αλλά για την προσωπική του «κακοτυχία», καθώς ο πόλεμος θα ματαιώσει τα ιδιοτελή ποιητικά του σχέδια. «Σε πρώτη φάση η ατομική έγνοια αποσκεπάζει τη συλλογική συμφορά. Κι αυτό είναι κωμικό και καταγέλαστο». Αυτή τη στάση ο Καβάφης φανερά την ειρωνεύεται. Και εδώ το θαυμαστικό καθώς και η επανάληψη της λέξης «αναβολή» είναι τα μέσα απόδοσης της ειρωνείας του Καβάφη. Στ «μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί/ μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα»: Για το Φερνάζη είναι άτοπο και οξύμωρο ο Μιθριδάτης μέσα σε πόλεμο να ασχοληθεί με ελληνικά ποιήματα. Είναι ειρωνεία να ασχολείται κάποιος με την τέχνη, όταν η χώρα του βρίσκεται σε κίνδυνο («φαντάσου»). Και πάλι η επανάληψη (που εκφράζει την απελπισία του Φερνάζη) εντείνει, σε συνδυασμό με το β πρόσωπο «φαντάσου», τον ειρωνικό τόνο του ποιητή. Στ , «υπεροψίαν και μέθην»: Τον ίδιο στόχο υπηρετεί και η τριπλή επανάληψη του διλήμματος του Φερνάζη «υπεροψίαν και μέθην», που μαζί με το λόγιο ύφος αποδίδουν την καβαφική ειρωνεία στη μεταβαλλόμενη στάση του ποιητή ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες. Μάλιστα η επανάληψη αισθητοποιεί το «πάει κι έρχεται» της ποιητικής ιδέας. Ψήγματα ειρωνείας μπορεί να ανιχνεύονται στην επιτηδευμένη φρασεολογία του Φερνάζη, όπου, ως πολίτης της Αμισού πια, ρητορεύει με λόγιες εκφράσεις: «εκτάκτως οχυρή», «φρικτότατοι εχθροί». (Πανελλήνιες 2005) «Εν κατακλείδι, όλα τα παραπάνω αισθητοποιούν από τη μια το δράμα και την απελπισία του Φερνάζη, που δύσκολα, όπως άλλωστε όλοι μας, απαγκιστρώνεται από το μικρόψυχο εαυτό του, και από την άλλη την ειρωνική αποστασιοποίηση του Καβάφη. Η φιλοδοξία του Φερνάζη δίνει την εντύπωση μωροφιλοδοξίας. Ο Καβάφης απογυμνώνει και διακωμωδεί τον ομότεχνό του». (Πανελλήνιες 2005) «Δεν καταδικάζουμε το Φερνάζη, ούτε ο Καβάφης το κάνει, άλλωστε. Έτσι είμαστε όλοι..» (Πανελλήνιες 2005). Ο Φερνάζης, ως προσωπείο του Καβάφη, αντιμετωπίζεται από τον ποιητή με συμπάθεια και επιείκεια ο Καβάφης είναι ο ποιητής που πάντα έβλεπε με κατανόηση τις ανθρώπινες αδυναμίες γιατί άλλωστε αυτές είναι που δίνουν το στίγμα της ανθρώπινης πραγματικότητας και ο Φερνάζης και ο Καβάφης είναι απλοί άνθρωποι που γνωρίζουν πόσο ατελέσφορος είναι κάθε ηρωισμός. Ο τίτλος: Ο Δαρείος Είναι μονολεκτικός με το οριστικό άρθρο (όπως οι τίτλοι του Σαχτούρη). Δημιουργεί την απορία αν είναι ο Πέρσης βασιλιάς ή ο τίτλος του ποιήματος που γράφει ο Φερνάζης και το οποίο εγκιβωτίζεται μέσα στο ποίημα του Καβάφη («ποίημα μέσα στο ποίημα»). Μέσα, λοιπόν, στο καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος υπάρχει ως δομικό στοιχείο ένα ποίημα έμβρυο, ένα εγκιβωτισμένο ποίημα, ένα ποίημα μέσα στο ποίημα, φανταστικό και όχι πραγματικό. Ο τίτλος του ποιήματος του Καβάφη (Ο Δαρείος) είναι χωρίς εισαγωγικά, ενώ ο τίτλος του ποιήματος που σχεδιάζει ο Φερνάζης μέσα στο κείμενο κλείνεται σε εισαγωγικά («Ο Δαρείος»). Αν δούμε κάποιους τίτλους ποιημάτων του Καβάφη κατανοούμε: Ο Καβάφης χρησιμοποιεί σπανίως το οριστικό άρθρο στα κύρια ονόματα των τίτλων. Το οριστικό άρθρο χρησιμοποιείται μόνο σε γνωστά ιστορικά πρόσωπα. Τα επινοημένα (και όχι ιστορικά) πρόσωπα αναφέρονται χωρίς άρθρο στον τίτλο.

8 Πολύ σπανίως έχουμε ιστορικά πρόσωπα χωρίς άρθρο στον τίτλο (λ.χ. Μανουήλ Κομνηνός, Άννα Κομνηνή) αλλά και σ αυτή την περίπτωση λειτουργούν ως σύμβολα. -Ο Δαρείος ή «Ο Δαρείος»; (η διαφορά). Είναι πολύ πιθανό ο τίτλος να υποδεικνύει και τα δύο: Αν ο Καβάφης γράφει ένα ποίημα που αναφέρεται στο ιστορικό πρόσωπο, στον Πέρση βασιλιά Δαρείο, και όχι στο ποίημα του Φερνάζη, το κάνει για να τονίσει την υπεροψία της εξουσίας (Σαββίδης). Αν ο Καβάφης αναφέρεται στο ποίημα του πλασματικού ποιητή, αν είναι το ποίημα μέσα στο ποίημα, τότε αυτό γίνεται το άλλοθι του Καβάφη για τη γραφή ενός ποιήματος που αναφέρεται στην κυοφορία και την τελική επεξεργασία της ποιητικής ιδέας, η οποία προσαρμόζεται στις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα θίγεται ο εγωκεντρισμός (ή και η αφοσίωση) του καλλιτέχνη. Ο Φερνάζης, είναι το πρόσωπο που κατασκεύασε ο Καβάφης ώστε να καταθέσει - εκ του ασφαλούς, αποπροσωποποιώντας το ποιητικό Εγώ - τις ιδέες του, την κριτική του, τον προβληματισμό του γύρω από το θέμα. Έτσι ο Καβάφης «αναθέτει» στον Φερνάζη να γράψει ένα ποίημα με τον τίτλο «Ο Δαρείος», το οποίο μπαίνει σε εισαγωγικά. Με αυτό τον τρόπο, το ποίημα αποκτά και φιλοσοφικό περιεχόμενο, θέτοντας το ζήτημα της σχέσης ιστορίας και τέχνης. Είναι επίσης ένα ποίημα για την ποίηση. Η παράλληλη γραφή των δύο ποιημάτων, του Φερνάζη και του Καβάφη, μας αποκαλύπτει τις τεχνικές γένεσης ενός ποιήματος. Ο Καβάφης μας εισάγει στο εργαστήρι του τη "στιγμή" που η ιστορία επεμβαίνει δυναμικά και αποκρυσταλλώνει την ποιητική ιδέα. Οι φανερές και οι αφανείς όψεις του ποιήματος «Ο Δαρείος» Οι φανερές όψεις είναι συλλεγμένες στο πλαστό ποίημα του Φερνάζη «Ο Δαρείος», το οποίο λογίζεται «ποίημα μέσα στο ποίημα». Οι αφανείς όψεις ενυπάρχουν στο καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος. Η αντιστοιχία τους έχει ως εξής: 1. φανερή όψη: αναδρομή στο παρελθόν ( γύρω στα 70 π.χ. και 500 π.χ.). 1α. αφανής: αναφορά στο παρόν (1917 μ.χ). 2. φανερή: 74 π.χ.: σύνθεση του ποιήματος του Φερνάζη «Ο Δαρείος». 2α. αφανής: 1920 μ.χ.: δημοσίευση του καβαφικού ποιήματος Ο Δαρείος. 3. φανερή: Μιθιδράτης και Δαρείος. 3α. αφανής: η υπό αγγλική διοίκηση εξουσία στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το φανερή: το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη, να σταθεί στο ύψος του ποιητή και να πει την αλήθεια ή να παρουσιάσει μια ψευδή εικόνα του Δαρείου, αρεστή στον Μιθιδράτη. 4α. αφανής: η ποιητική ιδέα που καλείται να πραγματοποιήσει ο Καβάφης ως προβληματισμός σχετικά με τη θέση του ποιητή απέναντι στην εξουσία και στις επιταγές της ιστορίας. 5. φανερή: η εμφάνιση των Ρωμαίων συντελεί, ώστε το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη να μετατραπεί σε υπαρξιακό. 5α. αφανής: τα συνταρακτικά γεγονότα του 1917 μεταθέτουν τον Καβάφη ενώπιον του υπαρξιακού διλήμματος του ανθρώπου. 6. φανερή: ο Φερνάζης δίνει λύση στο υπαρξιακό του δίλημμα και παίρνει θέση στο πλευρό των Ρωμαίων. 6α. αφανής: ο Καβάφης παίρνει θέση υπέρ της εξουσίας των Άγγλων που στηρίζουν τον Βενιζέλο. 7. φανερή: λύση του ποιητικού διλήμματος: υπεροψία και μέθη. 7α. αφανής: ποιητική συνείδηση του Καβάφη γύρω από την ουσία της εξουσίας: υπεροψία και μέθη. 8. φανερή: το ποίημα του Φερνάζη Ο Δαρείος κλείνει τον κύκλο του. 8α. αφανής: αναδύεται το καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος. Ο Καβαφικός λόγος - τα σημεία στίξης και η λειτουργία τους -«Ο Καβάφης δεν αφήνει τίποτε στην τύχη. Επιμελείται τα ποιήματά του με κομψότητα και καλαισθησία. Ακόμη και τα σημεία στίξης, οι περίοδοι, οι παύσεις και η τυπογραφική εμφάνιση έχουν κάτι να πουν, να σχολιάσουν άμεσα ή έμμεσα και κρυπτικά». (Πανελλήνιες 2005). -Στο ποίημα υπάρχει πλούτος σημείων στίξης, θαυμαστικών, ερωτηματικών, παρενθέσεων, παυλών, που προσδίδουν θεατρικό χαρακτήρα στο κείμενο και προβάλλουν με ζωντάνια και παραστατικότητα την προσωπικότητα του Φερνάζη, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνουν τον Καβάφη να προσδώσει τον ειρωνικό τόνο που θέλει. Πιο συγκεκριμένα:

9 Σε εισαγωγικά, στ. 22, κλείνεται ο τίτλος του επικού, εγκωμιαστικού, ποιήματος του Φερνάζη, «Δαρείος». Ο κοφτός παρατακτικός λόγος (στ.21-33) αισθητοποιεί τη συναισθηματική ταραχή του πρωταγωνιστή (αδημονεί ο Φερνάζης). Διαπλέκεται όμως με την υπόταξη: με υποτακτικό λόγο δίνονται τόσο τα αίτια του ολοφυρμού του, γιατί οι ιστορικές συνθήκες ανέστειλαν τα φιλόδοξα σχέδιά του α) να αναδειχτεί και να καταξιωθεί, β) να αποστομώσει οριστικά τους φθονερούς επικριτές του, όσο και οι λόγοι ανησυχίας του για το μέλλον της Αμισού. Είναι φανερό ότι εδώ λειτουργεί η λογική του Φερνάζη, που, ώριμος πια, βγαίνει από το ατομικό του κλουβί και αντιδρά σαν πολίτης της Αμισού. Η ατομική του έγνοια μετατρέπεται σε συλλογική. Αξιολογεί τα ιστορικά δεδομένα, σταθμίζει ρεαλιστικά την πραγματικότητα κα διαβλέπει το επερχόμενο τέλος. Οι λόγοι ανησυχίας του παρατίθενται με προτάσεις κρίσεως, λίγο επιτηδευμένες, αποφατικές ή καταφατικές ( Δεν είναι εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι). Με ερωτηματικό, στ 31-32, και με ρητορικές ερωτήσεις αποδίδεται η αγωνία του Φερνάζη για τη μοίρα του έθνους του πια κι όχι για το μέλλον του δικού του σαρκίου, ενώ εκφράζεται και η ειρωνεία του Καβάφη. Οι τελείες οριοθετούν το τέλος μιας πρότασης ή συναισθηματικής κατάστασης (παύση) για να μεταβούμε σε κάποια άλλη. Από τον μικρόψυχο λ.χ. ατομικισμό των στ μεταβαίνουμε στη συλλογικότητα των επόμενων στίχων. Η άνω τελεία: στ. 8 οι επόμενοι στίχοι εκφέρονται από τον Φερνάζη, στ. 9,36, αποδίδει τη στοχαστική ατμόσφαιρα της ποιητικής δράσης, αφήνει χρόνο στον αναγνώστη για προβληματισμό (όπως ακριβώς κάνει στις δύο αυτές σκηνές ο Φερνάζης). Την παύση ή την αλλαγή ατμόσφαιρας εξυπηρετούν όχι μόνο οι τελείες αλλά και η παύλα του στ. 33. Οι άλλες λειτουργίες της παύλας: στ. 9 ειρωνεία, στ. 20 ειρωνεία, στ. 33 αισθητοποίηση της απόγνωσης του Φερνάζη, στ. 35 αισθητοποιεί την ποιητική ιδέα του Φερνάζη που αλλάζει και αφήνει στον αναγνώστη περιθώρια προβληματισμού. Το θαυμαστικό και οι αρηματικές επιφωνηματικές προτάσεις, που επαναλαμβάνονται, στ.16, 21, μαρτυρούν αφενός την απελπισία του Φερνάζη και αφετέρου την ειρωνεία του Καβάφη προς το Φερνάζη. Η παρένθεση, στ. 4-6, μαρτυρεί ειρωνεία. Η γλώσσα Είναι η δημοτική, με πολλές αντιποιητικές λέξεις, καθημερινής χρήσης, συνδυασμένη με στοιχεία της λόγιας/καθαρεύουσας («σπουδαίον», «υπεροψίαν και μέθην», «το πλείστον», «ενεός», «βασιλεύς», «επικριτάς», «προστάται»), που της προσδίδουν ηθελημένο πεζολογικό τόνο και ρεαλισμό. Υπάρχει και το Κωνσταντινοπολίτικο ιδίωμα. Το ύφος είναι ζωηρό, επιτηδευμένο και ειρωνικό. Εκφραστικά μέσα-σχήματα λόγου Οι ρητορικές ερωτήσεις (30-32) αποδίδουν την αγωνία του Φερνάζη για το μέλλον του κράτους του πια κι όχι για το ατομικό του συμφέρον, ενώ εκφράζεται και η ειρωνεία του Καβάφη. Η επίκληση/έκκληση του Φερνάζη στους Ασιάτες Θεούς, με την οποία τους εκλιπαρεί να γίνουν αρωγοί στη δύσκολη στιγμή, εκφράζει την αγωνία του. Οι εικόνες (ο ποιητής σιωπηλός και προβληματισμένος, η αιφνίδια είσοδος του υπηρέτη και η αναγγελία του πολέμου, η αγωνία του ποιητή). Η αντίθεση (μέσα σε πόλεμο φαντάσου ελληνικά ποιήματα) Η ειρωνεία Οι επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων (π.χ. οι στ.5-6, 9, 19, 25 επαναλαμβάνονται αντίστοιχα: 17-18, 27, 20, 26). Πιο συγκεκριμένα οι επαναλήψεις είναι το εκφραστικό σχήμα που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να αποδώσει τον ειρωνικό του τόνο στο ποίημα: Σκόπιμα επαναλαμβάνεται δύο φορές ο τίτλος του Μιθριδάτη («ο ένδοξός μας βασιλεύς / ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ», που τονίζει την ειρωνική στάση του ποιητή-αφηγητή απέναντι σε κάθε είδους «αυλοκόλακες» και καλλιτέχνες με ιδιοτελείς σκοπούς, αλλά και απέναντι σε κάθε αλαζονική εξουσία. Τον ίδιο στόχο υπηρετεί και η τριπλή επανάληψη του διλήμματος του Φερνάζη «υπεροψίαν και μέθην», που μαζί με το λόγιο ύφος αποδίδουν την καβαφική ειρωνεία στη μεταβαλλόμενη στάση του

10 ποιητή ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες. Μάλιστα η επανάληψη αισθητοποιεί το «πάει κι έρχεται» της ποιητικής ιδέας. Η επανάληψη «ελληνικά ποιήματα» εκφράζει την απελπισία του Φερνάζη και εντείνει τον ειρωνικό τόνο του ποιητή. Η επανάληψη «Τι αναβολή» εκφράζει την απελπισία του Φερνάζη μπροστά στην επικείμενη αναβολή των ιδιοτελών σχεδίων του, αποδίδοντας και τον ειρωνικό τόνο του Καβάφη. Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα : σχολιασμός Η αλλαγή των ιστορικών συνθηκών, το ξέσπασμα του πολέμου με τους Ρωμαίους, ανατρέπει τα σχέδια του ποιητή Φερνάζη, γιατί ο βασιλιάς Μιθριδάτης μέσα στη δίνη του πολέμου δεν μπορεί να ενδιαφερθεί για τα ποιήματά του. Υπογραμμίζει ο Καβάφης το ρόλο που παίζουν οι ιστορικές συνθήκες στις επιλογές του καλλιτέχνη. Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ποιήματα ελληνικά είναι ένας ενδοιασμός, γράφει ο Γ. Βελουδής, που βασανίζει προσωρινά τη σκέψη του Φερνάζη και που εκφράζει ένα θεμελιακό προβληματισμό του ίδιου του Καβάφη: τη σχέση της τέχνης με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας, συμπυκνωμένης στην πιο κρίσιμη στιγμή της, τη στιγμή του πολέμου. Με τη φράση "ελληνικά ποιήματα" από τη μια υποδηλώνεται η παγκοσμιότητα της ελληνικής γλώσσας (οι Πέρσες γράφουν ποίηση στην ελληνική, έχουν εξελληνιστεί), από την άλλη, ο προσδιορισμός ελληνικά δείχνει να συντελεί στην υποβάθμιση του ενδιαφέροντος του βασιλιά. Μοιάζει να θεωρεί ασήμαντα τα ποιήματα, που έτσι κι αλλιώς σε μια τέτοια κατάσταση περνούν αδιάφορα. Αυτό ενοχλεί τον Φερνάζη που αντιδρώντας ατομικιστικά, ως ποιητής, αδιαφορεί για το μείζον, την τύχη της πατρίδας του αυτή την κρίσιμη ώρα του πολέμου. Η επανάληψη των τίτλων του Μιθριδάτη, «Διόνυσος και Ευπάτωρ», αλλά και της φράσης «ελληνικά ποιήματα», λειτουργεί προς την κατεύθυνση της ειρωνείας και πάλι υπονοείται επίσης πως ενώ ο Μιθριδάτης εθεωρείτο προστάτης των ελληνικών γραμμάτων, τελικά αποδείχτηκε πως η ενασχόληση και το ενδιαφέρον του ήταν επιφανειακά με μοναδικό σκοπό του να δώσει μια επίφαση πολιτισμού στην εξουσία και στη χώρα του. Η θεατρικότητα Το ποίημα έχει σκηνικό: Ο Καβάφης δεν το περιγράφει λεπτομερώς, όμως η πομπώδης αναφορά στον ένδοξο βασιλιά με την επίσημη προσωνυμία, η αναφορά στα μεγαλεία (στ.10), η ύπαρξη του υπηρέτη και των αυλικών ποιητών-ανταγωνιστών που λειτουργούν ως κόλακες, υποβάλλουν την ατμόσφαιρα της αυλής ενός ανακτόρου. Η ύπαρξη της φωνής ενός αφηγητή, που κάνει ειρωνικά σχόλια. Η θεατρική δράση και πλοκή: α) εξωτερική-σκηνική: το δραματικό απρόοπτο με την ξαφνική είσοδο του υπηρέτη που αναγγέλλει τη βαρυσήμαντη είδηση στον ποιητή, ο πόλεμος, αλλά και β) εσωτερική-ψυχική δράση: το δίλημμα του Φερνάζη, οι ψυχικές μεταπτώσεις του, λ.χ. προσδοκία απόκτησης εύνοιας-διάψευση, οι ανατροπές, λ.χ. η άρση του διλήμματος με την πρόκριση μιας λύσης διαφορετικής από την αρχική. Η αναφορά σε συγκεκριμένες εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις του ήρωα (βλ. και προηγούμενο). Ο ποιητής παρεμβάλλει ευθύ λόγο (στ ) και ρητορικές ερωτήσεις, με τα οποία παίρνει ζωή ο ήρωας και υποκαθιστά τον αφηγητή, ώστε να ακούσουμε ζωντανά το σκηνικό (εσωτερικό) μονόλογό του. Υπάρχει συνεχής εναλλαγή τριτοπρόσωπης και πρωτοπρόσωπης αφήγησης, που μεταφέρει ψυχικά τον αναγνώστη από την εξωτερική (τριτοπρόσωπη αφήγηση) στην εσωτερική θέαση (πρωτοπρόσωπη αφήγηση) της ποιητικής δράσης. Έτσι κινητοποιείται και η προσοχή και το συναίσθημά του. Η δραματική ένταση και η απόγνωση του Φερνάζη κορυφώνονται στο στ. 33, όπου ο ήρωας, παρά την προσήλωσή του στον ελληνικό πολιτισμό, καταφεύγει με επίκληση στους θεούς που προστατεύουν την Ασία. Η καβαφική ειρωνεία όμως αποφορτίζει τη δραματική ένταση των στίχων. Ο δραματικός χρόνος, δηλαδή ο χρόνος στον οποίο ανάγεται η δραματοποίηση της ποιητικής αφήγησης, θα πρέπει μάλλον να προσδιορίζεται ως εξής: α) γύρω στο 74 π.χ., από τη σκοπιά της εξωτερικής τάξης του ποιήματος, από τη σκοπιά δηλαδή των γεγονότων, δυνάμει των οποίων καθίσταται εφικτή η ποιητική αφήγηση β) γύρω στα 400 χρόνια πριν από τον Μιθριδάτη, από τη σκοπιά της εσωτερικής τάξης του ποιήματος, από τη σκοπιά δηλαδή της εποχής του Δαρείου, στο πρόσωπο του οποίου συντελείται η αναφορά του ποιητή. Σε επίπεδο ποιητικής αφήγησης, το γεγονός ότι ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα στο παρόν [=παροντικός χρόνος] και με θεατρικό τρόπο προσδίδει στην ιστορία του Φερνάζη τη μορφή σχολίου με σύντομη χρονική διάρκεια.

11 Η ιστορία δηλαδή του Φερνάζη κρατάει όσο διαρκεί η απαγγελία του αφηγητή στη σκηνή. Παράλληλο κείμενο: Σύγκριση ως προς την ψυχολογία του ήρωα Κ.Π.. Καβάφη, Ο Δημάρατος «Το θέμα, ο Χαρακτήρ του Δημαράτου, που τον επρότεινε ο Πορφύριος, εν συνομιλία, έτσι το εξέφρασεν ο νέος σοφιστής (σκοπεύοντας, μετά, ρητορικώς να το αναπτύξει). «Πρώτα του βασιλέως Δαρείου, κ έπειτα του βασιλέως Ξέρξη ο αυλικός και τώρα με τον Ξέρξη και το στράτευμά του, νά επί τέλους θα δικαιωθεί ο Δημάρατος.»Μεγάλη αδικία τον έγινε. Ή τ α ν του Aρίστωνος ο υιός. Aναίσχυντα εδωροδόκησαν οι εχθροί του το μαντείον. Και δεν τους έφθασε που τον εστέρησαν την βασιλεία, αλλ όταν πια υπέκυψε, και το απεφάσισε να ζήσει μ εγκαρτέρησιν ως ιδιώτης, έπρεπ εμπρός και στον λαό να τον προσβάλουν, έπρεπε δημοσία να τον ταπεινώσουν στην γιορτή.»όθεν τον Ξέρξη με πολύν ζήλον υπηρετεί. Με τον μεγάλο Περσικό στρατό, κι αυτός στην Σπάρτη θα ξαναγυρίσει και βασιλεύς σαν πριν, πώς θα τον διώξει αμέσως, πώς θα τον εξευτελίσει εκείνον τον ραδιούργον Λεωτυχίδη.»Κ η μέρες του περνούν γεμάτες μέριμνα να δίδει συμβουλές στους Πέρσας, να τους εξηγεί το πώς να κάμουν για να κατακτήσουν την Ελλάδα.»Πολλές φροντίδες, πολλή σκέψις και για τούτο είν έτσι ανιαρές του Δημαράτου η μέρες πολλές φροντίδες, πολλή σκέψις και για τούτο καμιά στιγμή χαράς δεν έχει ο Δημάρατος γιατί χαρά δεν είν αυτό που αισθάνεται (δεν είναι δεν το παραδέχεται πώς να το πει χαρά; εκορυφώθ η δυστυχία του) όταν τα πράγματα τον δείχνουν φανερά που οι Έλληνες θα βγούνε νικηταί.» Η προσωπικότητα και το ήθος του Φερνάζη Ο Φερνάζης προβληματίζεται, γράφοντας ένα επικό-υμνητικό ποίημα για το Δαρείο, για το ποια θέση πρέπει να κρατήσει σχετικά με τον τρόπο που κατέλαβε την εξουσία. Να γράψει με ειλικρίνεια αυτό που συνέβη (σκότωσε τον αδελφό του για να καρπωθεί εκείνος την εξουσία), αποδίδοντάς του υπεροψία και μέθην, και να δυσαρεστήσει τον τωρινό βασιλιά Μιθριδάτη, που θεωρείται απόγονος του Δαρείου, ή να εξωραΐσει την πραγματικότητα, με σκοπό να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά; Αποφασίζει να γίνει αρεστός στο Μιθριδάτη και να αποκομίσει το όφελος απ αυτό ως ποιητής. Πρόκειται λοιπόν για έναν άνθρωπο καιροσκόπο και ατομικιστή. Δείχνει ιδιοτελής, λειτουργεί οπορτουνιστικά με μοναδικό γνώμονα το προσωπικό του συμφέρον. Ένας αυλοκόλακας που «ξεπουλάει» κι αυτήν ακόμα την τέχνη του, για να εξασφαλίσει την εύνοια του ισχυρού βασιλιά και να αναδειχτεί ανάμεσα στους ανταγωνιστές ομότεχνούς του ποιητές. Ακόμη κι όταν μαθαίνει την έναρξη του πολέμου δεν οδύρεται για το κακό που βρίσκει τη χώρα του, αλλά γιατί ματαιώνονται τα σχέδιά του. Μπροστά στον κίνδυνο της πατρίδας του καταφεύγει σε "μικρόψυχες" σκέψεις, σκεπτόμενος μόνο τον εαυτό του και την ποιητική του ανέλιξη. Όμως, ο Φερνάζης παρακάτω θα αλλάξει στάση καθώς θα συνειδητοποιήσει την αλλαγή των ιστορικών, πραγματικών συνθηκών. Την αρχική του απογοήτευση για τη ματαίωση των ποιητικών του σχεδίων τη διαδέχεται η ανασφάλεια για την τύχη της πόλης του αλλά και τη δική του. Αναλογίζεται πως η Αμισός δεν είναι μια αρκούντως οχυρωμένη πόλη και οι Ρωμαίοι είναι φριχτότατοι εχθροί. Ταράζεται από το φόβο, κορυφώνεται το αδιέξοδό του και επικαλείται τους θεούς σε μια κορύφωση της απόγνωσής του. Από αυτό το σημείο συμπεραίνουμε την ασιατική του καταγωγή που υπερισχύει στη σκέψη του, ενώ η ελληνική του παιδεία μπαίνει πια στο περιθώριο. Όμως «η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται», παρ όλη την ταραχή και το κακό. Η ήττα και το τέλος του Μιθριδάτη είναι κοντά και τώρα μπορεί να αποφασίσει, χωρίς φόβο, να υπηρετήσει την ποιητική τέχνη του από το δρόμο της αλήθειας είτε α) για να κερδίσει την εύνοια των Ρωμαίων, που θα αναλάβουν τα ηνία, είτε β) γιατί ως πνευματικός δημιουργός έχει την ευκαιρία με την εξέλιξη που πήραν τα πράγματα να καταστεί θεράπων της ποίησης. «Φαίνεται τελικά πως υπηρετεί την ποιητική του αποστολή, το καταστάλαγμα όμως της ποιητικής του ιδέας εξακολουθεί να περιέχει ένα είδος ιδιοτέλειας». Ο Φερνάζης, λοιπόν, γίνεται ειλικρινής όταν η νέα τάξη πραγμάτων τον συμπαρασύρει, ώστε να εκλαμβάνουμε αυτή την εντιμότητά του ως συμπαράταξη με αυτή τη νέα τάξη. Πάντως ο Φερνάζης ξαναγίνεται ποιητής και επηρεαζόμενος από το πολεμικό κλίμα, προσαρμόζει την ποιητική του σκέψη σε τέτοιες κρίσιμες ώρες ταραχής και κακού η στοχαστική του σκέψη «σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων» δεν ταιριάζει, ενώ ο καταλογισμός υπεροψίας και μέθης ταιριάζει και στο Δαρείο, και στο Μιθριδάτη και στους Ρωμαίους και σε όλους τους φορείς μιας αλαζονικής εξουσίας. Την αλαζονεία της εξουσίας του Δαρείου έχει μάλλον στο νου του ο Φερνάζης, η οποία αποτέλεσε «ύβριν» προς τους θεούς και έτσι νικήθηκε ο μέγας βασιλιάς. Αυτό αποτελεί και έμμεσο υπαινιγμό ή ευχή για ανάλογη τύχη του Μιθριδάτη. Ίσως όμως να υπαινίσσεται ο Καβάφης και την αλαζονεία του ίδιου του ποιητή, που μπροστά στις δύσκολες ιστορικές συνθήκες σκέφτεται μόνο τις

12 προσωπικές ποιητικές του βλέψεις. Μπορεί επίσης ο Καβάφης να θίγει με το ποίημά του και την έπαρση γενικά του καλλιτέχνη που σε κάθε νέο δημιούργημά του αισθάνεται πως έχει συλλάβει την τελειότητα και με αυτό ελπίζει να ανέβει στη σκάλα της ποίησης και να αποστομώσει τους επικριτές του. Ο Καβάφης δείχνει να πιστεύει πως η ποιητική δραστηριότητα δεν μπορεί να ανασταλεί, ακόμη και κάτω από τόσο αντίξοες συνθήκες, απλά η ποιητική πράξη προσαρμόζεται, επηρεάζεται από τον περιβάλλοντα ιστορικό και κοινωνικό χώρο. Ο Φερνάζης βέβαια δεν απαλλάσσεται ούτε στο τέλος από την «κατηγορία» του καιροσκοπισμού αφού, όπως σημειώνει και ο Γ. Βελουδής : «Είναι φανερό ότι η στάση του Καβάφη απέναντι στο ποιητικό του είδωλο είναι ειρωνική: Ο -οπορτουνιστής ποιητής Φερνάζης αποφασίζει να δώσει στο έργο του «γραμμή» καθαρά αντιμιθριδατική, από τη στιγμή που διαβλέπει πως η είσοδος των Ρωμαίων, των μελλοντικών αφεντικών του, στην Αμισό είναι αναπόφευκτη- ο Φερνάζης έχει ήδη περάσει, ψυχολογικά και διανοητικά στο στρατόπεδό τους». Ο Δ. Μαρωνίτης εκφράζει μια άλλη οπτική: «Είναι λοιπόν ο Φερνάζης ένας απλός κόλακας της εξουσίας;... Ας μη βγάλουμε ένα τόσο εύκολο συμπέρασμα, γιατί τότε η κρίση μας θα έπρεπε να πέσει και πάνω στον Πίνδαρο, όπως και σε άλλους σπουδαίους ποιητές της αρχαιότητας και των νεότερων χρόνων. Ας πούμε καλύτερα πως είναι ένας επαγγελματίας ποιητής, κι όχι ένας «ανιδιοτελής» τεχνίτης, παραδομένος μόνο στις επιταγές της Μούσας του. Επιτέλους έπος γράφει ο άνθρωπος και είναι γνωστό ότι τα έπη από τα ομηρικά ακόμη χρόνια, ακούγονται σε βασιλικές αυλές. Ότι ο Φερνάζης δεν είναι ένας φτηνός κόλακας, το δείχνει και η δυσκολία που τον σταματά: αναρωτιέται για τα αισθήματα του Δαρείου, την ώρα που ο Πέρσης μονάρχης παίρνει την εξουσία στα χέρια του ( ). Ο Φερνάζης φιλοσοφεί: αν η κατανόηση της ματαιότητας των μεγαλείων αποτελεί έπαινο για το Μιθριδάτη, η υπεροψία και η μέθη - μια μορφή αρχαιοελληνικής ύβρεως θα κολάκευε το βασιλιά του Πόντου; Η συμφορά (η είδηση περί έναρξης του πολέμου) προκαλεί στην αρχή αποκλειστικά και μόνο τα αντανακλαστικά του ως ποιητή: πού τώρα να βρει την όρεξη ο Μιθριδάτης, για να προσέξει το έπος του Φερνάζη, και μάλιστα ελληνικά γραμμένο. Το πρόβλημα είναι σε τελευταία ανάλυση θέμα προσαρμογής σε μια αδόκητη και δυσάρεστη πραγματικότητα. Ποιος την πετυχαίνει εύκολα και αμέσως; Τα αντανακλαστικά λοιπόν του Φερνάζη λειτουργούν φυσικά και αυτόματα: η ατομική έγνοια σκεπάζει στην αρχή την ομαδική συμφορά Και αν πλησιάσουμε το προσωπείο του Φερνάζη στο δικό μας πρόσωπο, με έκπληξη διαπιστώνουμε πόσο μας ταιριάζει. Δεν ξεπερνά εύκολα τον ατομικό του κλοιό ο ποιητής Φερνάζης. Στην κρίσιμη ώρα θυμάται τους φθονερούς επικριτές του: πίστευε πως με το έπος αυτό θα κέρδιζε τη μάχη, θα ανέβαινε ψηλά, κατατροπώνοντας τους ομότεχνούς του. Ο πόλεμος αναβάλλει αυτό το τόσο καλά προγραμματισμένο σχέδιο. Κάποτε επιτέλους βγαίνει ο Φερνάζης απ το ποιητικό κλουβί του, αρχίζει να αντιδρά σαν ένας κοινός πολίτης της Αμισού. Τώρα μπαίνει σε λειτουργία το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, εκφρασμένο με μια γλώσσα ομαδική. Ο Φερνάζης υποδύεται το ρόλο του πολίτη (με μια φρασεολογία επιτηδευμένη: «εκτάκτως οχυρή», «φρικτότατοι εχθροί», που προδίδει μια λογιότητα ξεφτισμένη σε πολιτική ρητορεία). Αλλά ο Φερνάζης δεν χάνει ολότελα τον οίστρο του τον ποιητικό μέσα στην πολεμική παραζάλη. Το μυαλό του δουλεύει διπλά: μια με τα αντανακλαστικά του κοινού ανθρώπου, μια με τα αντανακλαστικά του ποιητή. Το περίεργο είναι πως τα πρώτα βοηθούν τα δεύτερα, και η δυσκολία της αρχής καταλήγει σε τοκετό: «υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος». Γιατί ποια άλλη αιτία λύνει το δίλημμα του Φ. προς τη μεριά της υπεροψίας και της μέθης, αν όχι η πολεμική ατμόσφαιρα που μεσολάβησε; Έτσι η υπεροψία περνά από το Δαρείο στο Μιθριδάτη, ρίχνει τη σκιά της στους Ρωμαίους λεγεωνάριους, και στο τέλος σκεπάζει και τον ίδιο το Φερνάζη. Η ανικανότητα του Φερνάζη για μια πιο ενεργητική συμμετοχή στο ιστορικό γεγονός, αιτιολογημένη από την εγωκεντρική ψυχολογία του ανθρώπου γενικότερα και του ποιητή ειδικότερα, βρίσκει το ποιητικό της όνομα στην έξοδο του ποιήματος με τις λέξεις «υπεροψία και μέθη». Τώρα μάλιστα η λέξη «μέθη» αποκτά ένα πιο συγκεκριμένο νόημα εφαρμοσμένη πάνω στον ποιητή Φερνάζη Ο Φερνάζης δεν τελειώνει το ποίημά του για το Δαρείο, η περίπτωσή του όμως βοηθάει τον Καβάφη να τελειώσει το δικό του ποίημα. Οι ποιητές το ξέρουν: Για να τελειώσει ένα ποίημα απαιτεί από τον ποιητή του απόλυτη ειλικρίνεια, αλλιώς δε βγαίνει σωστό. Για να πει την αλήθεια του ο Καβάφης

13 χρειάστηκε το προσωπείο του Φερνάζη, πίσω από το οποίο μπορεί να κρυβόμαστε και εμείς που διαβάζουμε το ποίημα.. Και κλείνει ο Δ. Μαρωνίτης : «Ο Φερνάζης όμως είναι απόλυτα ειλικρινής και ρεαλιστικός. Έστω κι αν δεν ταυτίζονται, Καβάφης και Φερνάζης έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τους: δεν μπορούν να κάνουν ποίηση δίχως να πουν την αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι αυτή είναι η υπεροψία τους, η πιο αβλαβής μορφή υπεροψίας που ξέρω». Σημείωση για την κριτική του Μαρωνίτη: Πρόκειται για μια πιο ήπια κριτική που «βλέπει» αρχικά τον Φερνάζη ως έναν απλό άνθρωπο που εύλογα κοιτάζει το συμφέρον του και τελικά τον ποιητή που υπηρετεί την τέχνη του. Ο Φερνάζης τελικά εμφανίζεται ως ένας πολύ ζωντανός και ανθρώπινος χαρακτήρας, με αδυναμίες, ιδιοτέλειες και υπολογισμούς. Συνοψίζοντας: Το ποίημα, χτισμένο πάνω στο τρίπτυχο σχήμα θέση άρση θέση (= τίθεται η λειτουργία της ποίησης, αίρεται και, τελικά, επανατίθεται), συνιστά πλάγιο ύμνο στην τέχνη της ποίησης που η πολεμική ταραχή αδυνατεί να την ακυρώσει και να την καταργήσει. Η ποίηση υμνείται ως ακατάλυτη αξία και διάρκεια. Ίσως είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί και μια άλλη άποψη για το πού απευθύνεται το ποίημα, που διατυπώθηκε από τον Τ. Τσέκο. Αυτή λέει πως ο Καβάφης γράφοντας το «Δαρείο» αναφέρεται στον Παλαμά, με τον οποίο βρίσκονταν σε ποιητική αντιπαλότητα ο Παλαμάς συστημικός, λυρικός με έντονο ρητορισμό στα ποιήματά του, ενώ ο Καβάφης ένας ποιητήςεπαναστάτης που ανέτρεψε το ποιητικό κατεστημένο της εποχής του. Το 1910 ο Παλαμάς εξέδωσε τη «Φλογέρα του βασιλιά», στην οποία αξιοποιεί και εξυμνεί τον ηρωισμό της Βυζαντινής περιόδου με τον Ιουλιανό, τον Φωκά, τον Τσιμισκή, μα πάνω απ όλους τον Βουλγαροκτόνο, ενώ το 1907 με τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» έδειξε μια αντιβασιλική διάθεση. Ο Καβάφης θεωρούσε πως ο Παλαμάς έδειξε καιροσκοπική διακύμανση στις πολιτικές του πεποιθήσεις και ως εκ τούτου με τον «Δαρείο» ήθελε να επικρίνει τον ποιητικό του «αντίπαλο». ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2005 Α ΚΕΙΜΕΝΟ: Κωνσταντίνος Καβάφης, Ο Δαρείος, σ. 63. Β ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. «[...] "Εγώ είμαι", έλεγε στα τελευταία της ζωής του ο Καβάφης, "ποιητής ιστορικός ποτέ μου δεν θα μπορούσα να γράψω μυθιστόρημα ή θέατρον. Αλλά αισθάνομαι μέσα μου 125 φωνές να με λέγουν ότι θα μπορούσα να γράψω ιστορίαν". Τι λογής ιστορία; Θα μας το δείξει η ανάγνωση του "Δαρείου"». [Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και μέθη. (Ο ποιητής και η Ιστορία)», Δεκαοχτώ κείμενα, Αθήνα: Κέδρος 1970]. Να δώσετε πέντε παραδείγματα από το κείμενο με τα οποία να δικαιολογείται η πιο πάνω άποψη. Μονάδες Εξετάζοντας την ποιητική γραφή του Κ. Π. Καβάφη στο ποίημα «Ο Δαρείος», να εντοπίσετε τέσσερα χαρακτηριστικά στοιχεία «καβαφικής ειρωνείας», δίνοντας τα σχετικά παραδείγματα και σχολιάζοντάς τα. Μονάδες «Στην ποιητική του Καβάφη τίποτα δεν είναι τυχαίο τα ποιήματά του τα προσέχει και τα λειτουργεί ως την τελευταία λεπτομέρεια. Η στίξη, οι περίοδοι, οι παύσεις, όλα είναι υπολογισμένα, όλα υπηρετούν την "τέχνη της ποιήσεως"». [Λίνου Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1980]. Να εντοπίσετε στους στ τα στοιχεία που δικαιολογούν την παραπάνω άποψη του Λ. Πολίτη και να σχολιάσετε συνοπτικά τη λειτουργία τους. Μονάδες Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους ( λέξεις) το περιεχόμενο των στ (Όμως μες... θα είχεν ο Δαρείος). Μ ονάδες 25 Ενδεικτική Απάντηση

14 (Η ερώτηση απαιτεί ελεύθερη προσέγγιση. Συνεπώς οποιαδήποτε τεκμηριωμένη απάντηση γίνεται αποδεκτή. Στην πραγματικότητα υπάρχουν 2 εκδοχές. Εδώ προτείνεται απλώς ένα πλαίσιο, μέσα στο οποίο ενδέχεται να κινηθούν οι υποψήφιοι). Στην 5 η ενότητα ο Καβάφης με τον αντιθετικό σύνδεσμο «όμως» μας μεταφέρει στην υπόθεση της ποίησης. Μέσα στην παραζάλη του πολέμου ο Φερνάζης διατηρεί τον ποιητικό του οίστρο. Το μυαλό του δουλεύει διπλά με τα αντανακλαστικά του απλού ανθρώπου αλλά και του ποιητού. Η αγγελία του πολέμου γίνεται αιτία της οριστικής επιλογής. Ο πρωταγωνιστής προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες, επανατοποθετείται και μεταβάλλει τις επιλογές του. Η τέχνη του πια δε λειτουργεί σα μέσο κολακείας και απόσπασης εύνοιας. Λυτρώνεται από τους ιδιοτελείς σκοπούς του και υπηρετεί την αλήθεια και το ωραίο. «Η παράτολμη απόφαση του Μιθριδάτη να επιτεθεί στους Ρωμαίους ανατρέπει μεν όλα τα αυλικά σχέδια του Φερνάζη, μα τον ελευθερώνει να γράψει την αλήθεια», γράφει ο Σαββίδης. Και συνεχίζει: «Ο ποιητής όσο και αν ρέπει προς την κολακεία, όμως είναι γνήσιος λειτουργός της τέχνης». Βέβαια αγνοούμε τη γνησιότητα της μεταστροφής του. Είναι ειλικρινής ή καιροσκοπική; Μήπως αποφασίζει να γράψει την αλήθεια για το Δαρείο επειδή «τα αφεντικά» αλλάζουν κι ως εκ τούτου πρέπει να υμνήσει το νέο νικητή; Κι αν συμβαίνει αυτό, μήπως ο βασιλικός Καβάφης κάνει την αυτοκριτική του, αφού το 1917, την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, υπογράφοντας τη δήλωση προσχώρησης στο Κίνημα της Θεσσαλονίκης, περνά, «μέσα σε πόλεμο», στο αντίπαλο βενιζελικό στρατόπεδο και παίρνει μάλιστα προβιβασμό και αύξηση μισθού από τους άγγλους συμμάχους; Η εν λόγω εκδοχή είναι πιθανή, αλλ όμως ανασκευάσιμη, αφού ο ποιητής από τη μια χαρακτηρίζει τους Ρωμαίους φρικτότατους και από την άλλη συνεχίζει τη σύνθεση του Δαρείου. 5. Το ακόλουθο κείμενο είναι ένα ποίημα για την ποίηση τι μας αποκαλύπτει σε αυτό ο 'Αρης Δικταίος για το ρόλο της τέχνης του; Μονάδες 20 Η Ποίηση Μα εσύ, Ποίηση, που έντυνες μια φορά τη γυμνή μέθη μας, όταν κρυώναμε και δεν είχαμε ρούχο να ντυθούμε, όταν ονειρευόμαστε, γιατί δεν υπήρχε άλλη ζωή να ζήσουμε, δε θα υπάρξουν πια σύννεφα για να ταξιδέψουμε τη ρέμβη μας; δε θα υπάρξουν πια σώματα για να ταξιδέψουμε τον έρωτά μας; Μα εσύ, Ποίηση, που δε μπορείς να κλειστείς μέσα σε σχήματα, μα εσύ, Ποίηση, που δε μπορούμε να σ' αγγίξουμε με το λόγο, εσύ, το στερνό ίχνος της παρουσίας του Θεού ανάμεσά μας, σώσε την τελευταία ώρα τούτη του ανθρώπου, την πιο στυγνή και την πιο απεγνωσμένη, που ο Θάνατος, που η Μοναξιά, που η Σιωπή, τον καρτερούν σε μια στιγμή μελλούμενη. 'Αρης Δικταίος, Ποιήματα , Αθήνα Ενδεικτική Απάντηση Ο Άρης Δικταίος, σαν άλλος Καβάφης, αναπτύσσει με την ποίηση σχέση οικεία. Την προσφωνεί σε β ενικό πρόσωπο σαν παλιός της γνώριμος, αλλά όμως τη θεοποιεί, όπως μαρτυρεί το κεφαλαίο Π. Το ποίημα πραγματεύεται το ρόλο της ποίησης στη ζωή του ανθρώπου και προπαντός του Δημιουργού: 1. Η τέχνη της ποιήσεως αποτελεί μέσο έκφρασης της εκστατικής μέθης/έμπνευσής μας. 2. Καλύπτει τη συναισθηματική μας γύμνια. 3. Γίνεται καταφύγιο παραμυθίας και πηγή άντλησης δύναμης. 4. Νοηματοδοτεί τη ζωή. 5. Επιτρέπει στο θεράποντά της ή τον αναγνώστη να αποδράσει για λίγο από τη μίζερη πραγματικότητα, να ταξιδέψει με τα φτερά της φαντασίας και να ρεμβάσει. 6. Ή να εκφράσει τα ερωτικά του συναισθήματα προς το αγαπώμενο/αγαπημένο πρόσωπο. 7. Απόλυτα ελεύθερη αφού δεν επιδέχεται φραγμούς, μεταμορφώνεται, με την κρυπτικότητά της, σε δίαυλο, για να προσεγγίσουμε το ασύλληπτο με τις αισθήσεις ή το νου. 8. Και αυτό το ασύλληπτο ενδέχεται να είναι ο Θεός, στην περίπτωση της θεόπνευστης ποίησης ή της επίκλησης του ανώτερου όντος σε δύσκολες στιγμές. 9. Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές, που οι υπαρξιακοί προβληματισμοί και οι ανησυχίες σπρώχνουν ως την απόγνωση, έρχεται η ποίηση με τα αναλγητικά της φάρμακα να χαρίσει στο δημιουργό τη Αθανασία, αφού το έργο του θα ζήσει πολύ πιο πέρα από αυτόν.

15 10. Και να τον λυτρώσει από την επερχόμενη βασανιστική Μοναξιά ή την αιώνια Σιωπή της ανυπαρξίας.