Oταν οι έφηβοι ή οι νέοι χάνουν την εργασία τους, είναι πολύ πιθανό να μπορέσουν

Transcript

1 EΠIΠTΩΣEIΣ THΣ ANEPΓIAΣ ΣE ATOMA MEΣHΣ HΛIKIAΣ ΣTHN EΛΛAΔA Του: Παναγιώτη Κωστόπουλου* Περίληψη Oταν οι έφηβοι ή οι νέοι χάνουν την εργασία τους, είναι πολύ πιθανό να μπορέσουν να βρουν μια δουλειά πάνω σε σχετικό αντικείμενο σε σύντομο συνήθως χρονικό διάστημα. Αυτό είναι μια πραγματικότητα, ιδίως σε περιόδους οικονομικής προόδου. Ωστόσο, η πιθανότητα της ανεργίας στη μέση ηλικία, σε συνδυασμό με τη συνειδητοποίηση ότι η ανεύρεση εργασίας σε αυτήν την ηλικία είναι σχεδόν αδύνατη και με το γεγονός ότι το άτομο είναι ανειδίκευτο και με χαμηλό μισθό, κρέμεται ως «δαμόκλειος σπάθη» πάνω από το κεφάλι των ατόμων. Αυτό προκαλεί απογοήτευση και είναι μια μόνιμη αιτία συναισθηματικής διαταραχής και αγωνίας για τους ανέργους άνω των 40 ετών. Οι κύριοι σκοποί της παρούσης ανάλυσης είναι τόσο η βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου της ανεργίας όσο και οι επιπτώσεις της για τους ανέργους 40 ετών και άνω. Το παρόν άρθρο βασίζεται σε μια πρωτογενή έρευνα και συλλογή στοιχείων, με σκοπό αυτή με τη σειρά της να αποτελέσει αφετηρία για περαιτέρω ανίχνευση του φαινομένου στη χώρα μας. Η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό δεν είναι μελετημένη τόσο πολύ, όσο οι νεότεροι σε ηλικία άνεργοι. Επομένως, ευελπιστούμε, ότι η έρευνα αυτή θα αποτελέσει σημείο αναφοράς και ενδιαφέροντος και σε διεθνές ε- πίπεδο. Συγκεκριμένα, θα εξετάσουμε τις επιπτώσεις της ανεργίας στα επίπεδα άγχους, στην αυτοεκτίμηση και την κοινωνική εξωστρέφεια του ατόμου. Θα επιχειρηθεί επίσης να εξεταστεί κριτικά κατά πόσον τα δημογραφικά, κοινωνικά, μορφωτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των ατόμων του δείγματος έχουν συνάφεια με τις παραπάνω συνέπειες, που αναφέραμε. Abstract When young people loose their job, is very possible, that they can find a similar job in a short time.this statement is a reality, especially in periods of financial progress. However, the possibility of unemployment in middle age, combined with the fact, that the * Ο Παναγιώτης Κωστόπουλος είναι Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών και Υπότροφος του Ιδρύματος «Προποντίς». 60

2 reemployment in this age is almost impossible and that the person is unspecialized with low salary, is a constant threat above its head. It provokes disappointment and is a constant reason of emotional disorder and agony for the middle aged unemployed. The main aims of present analysis is the deeper comprehension of phenomenon of unemployment and it s repercussions for the 40 years old unemployed and above. The article is based on a primary research and collection of elements, with a view that this with its line, will constitute starting line for further detection of phenomenon in our country. The particular age-related team in Greece and abroad is not studied so much,as long as the younger in age unemployed. Consequently, we hope that this research will also constitute point of report and interest in international level. Concretely we will examine the repercussions of unemployment in the stress level, in the self-esteem and the social extraversion of individual. It will be attempted also to be examined critical how much the demographic, social, educative and economical elements of individuals of sample, have affinity with the consequences, that we reported. Εισαγωγή Όταν οι έφηβοι ή οι νέοι χάνουν την εργασία τους, είναι πολύ πιθανό να μπορέσουν να βρουν μια δουλειά πάνω σε σχετικό αντικείμενο σε σύντομο συνήθως χρονικό διάστημα. Αυτό είναι μια πραγματικότητα, ιδίως σε περιόδους οικονομικής προόδου. Παρόλα αυτά, κάθε χρόνο που περνάει γίνεται όλο και πιο δύσκολο και το διάστημα ανεργίας αυξάνει όλο και περισσότερο. Οι μεσήλικες εργαζόμενοι, των οποίων οι δουλειές προστατεύονται από ισχυρά συνδικάτα και σωματεία, είναι σχεδόν βέβαιο ότι δε θα παραμείνουν άνεργοι και θα φτάσουν στο να πάρουν τη σύνταξή τους,ανεξάρτητα με το πόσο τους αρέσει η εργασία τους ή όχι. Αν όμως ο εργαζόμενος περάσει μια περίοδο κατάθλιψης ή υποστεί ένα ατύχημα, τότε κινδυνεύει. Επίσης, καθώς θεωρούνται λιγότερο αποτελεσματικοί και παραγωγικοί, με την πρώτη ευκαιρία ενδέχεται να απολυθούν. Πολλοί εργαζόμενοι, όμως στις υπηρεσίες, τη βιομηχανία και ελεύθεροι επαγγελματίες δεν είναι συνδικαλισμένοι.σαν αποτέλεσμα είναι πολύ πιθανό να χάσουν την εργασία τους, ακόμη και σε ανθηρές οικονομικές περιόδους. Σε περιπτώσεις συγχωνεύσεων, εξαγορών ή πτωχεύσεως είναι ανοχύρωτοι. Η πιθανότητα της ανεργίας στη μέση ηλικία, σε συνδυασμό με τη συνειδητοποίηση ότι η ανεύρεση εργασίας σε αυτήν την ηλικία είναι σχεδόν αδύνατη και με το γεγονός ότι το άτομο είναι ανειδίκευτο και με χαμηλό μισθό, κρέμεται ως «δαμόκλειος σπάθη» πάνω από το κεφάλι των ατόμων.αυτό προκαλεί απογοήτευση και είναι μια μόνιμη αιτία συναισθηματικής διαταραχής και αγωνίας για τους εργαζομένους. Οι γυναίκες είναι κυρίως ευάλωτες στην ανεργία. Όταν προσφέρεται εργασία στις γυναίκες άνω των 40 ετών, αυτόματα η αποδοτικότητά τους συγκρίνεται με την αντίστοιχη των νεαρότερων γυναικών. Η δυσκολία που έχει η γυναίκα να βρει εργασία ε- ντείνει την ανασφάλειά της. Αυτό συμβαίνει συνήθως με τις γυναίκες προερχόμενες από κατώτερες κοινωνικές τάξεις και χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Σε οποιαδήποτε όμως ηλικία η ανεργία μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό ψυχολογικό κίνδυνο. Γνωρίζοντας τη δυσκολία να βρεθεί μια καινούρια δουλειά, ο μεσήλικας εργαζόμενος συχνά αναπτύσσει μια αρνητική στάση και συμπεριφορά προς τον εαυτό του και την εργασία.αυτή η στάση τον εμποδίζει να κρατήσει ή να βρει εργασία.όσοι είναι άνεργοι για μεγάλο χρονικό διάστημα, συχνά αναπτύσσουν αισθήματα ανεπάρκειας και απαισιοδοξίας, γεγονός που τους οδηγεί είτε σε επιθετικότητα και ευερεθισμό είτε σε 61

3 υπερβολική παθητικότητα, τα οποία με τη σειρά τους επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο τις προσπάθειες επαναπασχόλησης. Επιπλέον στη μέση ηλικία, ιδίως την τέταρτη δεκαετία ζωής του ατόμου, οι οικογενειακές ευθύνες βρίσκονται στο απόγειό τους και η ανάγκη για εξασφάλιση και ασφάλεια ρίχνει το βάρος της στις διαδικασίες συνταξιοδότησης και στην εξοικονόμηση πόρων. Η ανεργία σε αυτό το διάστημα δε ρίχνει μόνο το ηθικό του ατόμου, αλλά θέτει σε κίνδυνο και την ασφάλεια όλης της οικογένειας. Η απώλεια της εργασίας στη μέση ηλικία σημαίνει ότι το άτομο θα προσπαθήσει να ζήσει χωρίς εισόδημα, χωρίς υπερηφάνεια και κοινωνική αποδοχή και με το αναπόφευκτο πρόβλημα της δυσκολίας ανεύρεσης νέας εργασίας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες είναι πολύ επιβαρυντικοί για τον άνεργο. Υποστηρίζεται πολύ συχνά η άποψη από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ότι οι μεσήλικες εργαζόμενοι είναι πολύ μεγάλοι για να προσαρμοστούν σε νέες μεθόδους εργασίας και παραγωγής, λόγω της πνευματικής και νοητικής πτώσης, την οποία υποτίθεται ότι έχουν. Επίσης δεν μπορούν να συναγωνιστούν με τους ρυθμούς των νεότερων, ό- τι κουράζονται εύκολα και επομένως είναι αντιπαραγωγικοί, κάνουν λάθη, προκαλούν ατυχήματα και είναι αφερέγγυοι καθώς απουσιάζουν συχνά λόγω ασθενείας. Επομένως οι ευκαιρίες για απασχόληση μειώνονται σημαντικά σε σχέση με τον αυξανόμενο πληθυσμό των εργαζομένων. Τότε είναι που οι περισσότεροι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι έχουν αρχίσει να γερνάνε. Αν και οι περισσότερες φυσικές ικανότητες φτάνουν στην ακμή τους κατά την εφηβεία και τα πρώτα χρόνια της ωριμότητας, κατά τον πρώτο καιρό της μέσης ηλικίας έχουμε τα πρώτα ίχνη από τη φυσική αποδυνάμωση που ακολουθεί στην τρίτη ηλικία. Για τα χειρονακτικά επαγγέλματα,οι βιοσωματικές κυρίως αλλαγές που λαμβάνουν χώρα, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την επαγγελματική πορεία του ατόμου, ιδίως σε ηλικία 50 ετών και άνω.οι ασθένειες και οι αναπηρίες αυξάνονται στην ηλικία αυτή,αλλά η συχνότητα των ατυχημάτων μειώνεται (Tucker, 2001). Οι μεγαλύτερης ηλικίας ενήλικοι είναι λιγότερο πιθανό να υποφέρουν από κοινά κρυολογήματα, αλλά κουράζονται πιο εύκολα. Η μυϊκή δύναμη αρχίζει να μειώνεται, όχι όμως σε αυτούς που γυμνάζονται. Γενικά, οι κινήσεις γίνονται πιο αργές και η ακοή και η όραση σταδιακά χάνουν την οξύτητά τους.η ταχεία σωματική εξασθένιση στην περίοδο αυτή οφείλεται συνήθως σε ασθένεια ή σε σωματική καταπόνηση που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί και σε κακές συνήθειες, όπως το κάπνισμα, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, η κακή διατροφή ή η γενική αδράνεια. Συναφές γεγονός με το παραπάνω είναι ότι στη βιομηχανία, τις κατασκευές και γενικότερα στα χειρονακτικά επαγγέλματα, προτιμούνται από τους εργοδότες, νέοι άνθρωποι προκειμένου να επιτευχθεί αύξηση της παραγωγικότητας και για να αποφευχθούν οι μεγάλοι μισθοί που θα πρέπει να δοθούν σε έναν μεγαλύτερο σε ηλικία εργαζόμενο με πολύχρονη προϋπηρεσία. Επίσης όσοι απασχολούνται ως ανειδίκευτο προσωπικό, αναγκάζονται να εργάζονται με μικρότερο μισθό από ότι προβλέπεται και από ότι λάμβαναν όταν ήταν νέοι. Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ανεργίας σε άτομα μέσης ηλικίας Στην εποχή μας, οι ψυχοκοινωνικές παράμετροι της ανεργίας αποτελούν αντικείμενο έντονου προβληματισμού και κριτικής. Στο εξωτερικό έχουν γίνει αρκετές έρευνες πάνω σε αυτό το θέμα και τα αποτελέσματα είναι αποκαρδιωτικά. Στη χώρα μας δυστυχώς, οποιαδήποτε προσέγγιση στις συνέπειες της ανεργίας για το άτομο, περιορίζονται 62

4 σε βιβλιογραφικές αναφορές από μελέτες του εξωτερικού.το ίδιο ισχύει και για την ηλικιακή ομάδα της μέσης ηλικίας, η οποία έχει ερευνηθεί λίγο σε σχέση με τους ανέργους κάτω των 26 ετών. Βέβαια, σύμφωνα με την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, οι συνέπειες της ανεργίας είναι παρόμοιες σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Οι αρνητικές επιπτώσεις της ανεργίας μπορούν να οριοθετηθούν σε δύο διακριτά ε- πίπεδα: το ατομικό και το διαπροσωπικό-κοινωνικό (Μπότσαρη, 2005, Ποταμιάνος, 1996, Λεχουρίτης, 1996, Κατσορίδας, 1994). Στο ατομικό επίπεδο: Αίσθηση αδιεξόδου-αβεβαιότητα και ανασφάλεια Απόρριψη-στιγματισμός των ανέργων Κρίσεις και συγκρούσεις στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον Εγωκεντρισμός- υπερευαισθησία-αρνητισμός Διαστρέβλωση της πραγματικότητας-υποκειμενισμός Χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση-αυτοκαταστροφική συμπεριφορά Χαμηλή αυτοαποτελεσματικότητα Υψηλά επίπεδα άγχους και κατάθλιψης Στο κοινωνικό επίπεδο: Αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού Φτώχεια- περιθωριοποίηση- έλλειψη εμπιστοσύνης- καχυποψία Αποδιοργάνωση κάθε συλλογικής προσπάθειας Απομόνωση Εκδηλώσεις αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς Η Jahoda (Jahoda,1981) διατείνεται ότι η εργασία χρησιμεύει ως δεσμός μεταξύ του ανθρώπου και της κοινωνικής πραγματικότητας. Η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων ε- πωφελείται από την εργασιακή σχέση στους εξής πέντε τομείς: στην οργάνωση του χρόνου,στις κοινωνικές επαφές,στη συμμετοχή σε κοινωνικούς σκοπούς,στην ανάπτυξη προσωπικού κύρους και ταυτότητας και σε ψυχαγωγικές και κοινωνικές δραστηριότητες. H γνώση ότι μακρές περίοδοι ανεργίας συνοδεύονται και από σημαντική μείωση των άμεσων εισοδημάτων, με άμεση επίπτωση για τον ίδιο τον άνεργο και την οικογένειά του, μας οδηγεί στη σχέση της ανεργίας με τα αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα. Και στη μέση ηλικία, φαίνεται ότι ο παράγοντας της μακροχρόνιας ανεργίας, αποτελεί το κλειδί για την εμφάνιση των άσχημων ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων στο άτομο. Ειδικότερα, ο Παναγιωτόπουλος (Παναγιωτόπουλος, 2005) σημειώνει ότι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνεργοι βιώνουν την εμπειρία της ανεργίας ακόμα πιο δραματικά. Το βλέμμα των μελών της οικογενείας τους και του κοινωνικού τους περιβάλλοντος, φιλικού και επαγγελματικού, αποτελεί για αυτούς τον καθρέπτη του ζοφερού μέλλοντος που ορθώνεται μπροστά τους. Για τους ανέργους αυτής της ηλικίας, που προέρχονται από τα χαμηλά λαϊκά και α- γροτικά κοινωνικοοικονομικά στρώματα, η ανεργία που βιώνουν αποτελεί ένα είδος κοινωνικού στιγματισμού της κοινωνικής τους αδυναμίας, επηρεάζει σταδιακά βαθιά την εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους, φτάνοντας ακόμα και στην κατάθλιψη, γεγονός που με τη σειρά του συμβάλει περισσότερο στη διάλυση της αυτοεικόνας τους, αφού η αυτοεκτίμησή τους εξαρτάται αναπόφευκτα σε αυτήν την ηλικία από την καταστατική επαγγελματική θέση και από το εισόδημα. Ο Παναγιωτόπουλος (Παναγιωτόπουλος, 2005) επίσης αναφέρει ότι όσο περισσότερο επιμηκύνεται το διάστημα της ανεργίας, πέρα από το κατώφλι της ανοχής που αντιστοιχεί στην ηλικιακή ομάδα του ανέργου, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος μέσα στον οποίο αμφισβητείται όλη η κοινωνική του ταυτότητα, όχι μόνο η κοινωνική του υπόσταση αλλά,μέσα στο κενό και δραματικά ανιαρό και όχι ελεύθερο χρόνο,και το ίδιο το νόημα της ύπαρξής του. 63

5 Ο Bartley (Bartley, 1994) σημειώνει ότι για τις επιπτώσεις της ανεργίας στην υγεία, καθοριστικός παράγοντας είναι η μείωση του εισοδήματος. Οι ψυχολογικές αρνητικές επιπτώσεις είναι πολύ πιο σοβαρές για τους μεσήλικες παρά για τους νεότερους σε ηλικία.αυτό ισχύει κυρίως για τους άντρες και τις ελεύθερες γυναίκες παρά για τις παντρεμένες, για τους απλούς εργάτες και το ανειδίκευτο προσωπικό παρά για τα ανώτερα στελέχη και τους ελεύθερους επαγγελματίες και για τους μακροχρόνια άνεργους (πάνω από έξι τουλάχιστον μήνες) παρά για όσους παραμένουν άνεργοι για λιγότερο από τέσσερις μήνες. Ο Claussen ερευνητής του Πανεπιστημίου του Όσλο αναφέρει ότι (Claussen, 1993) η ανεργία αυξάνει τις πιθανότητες θανάτου κατά 33% τα επόμενα χρόνια, ενώ στη μέση η- λικία το ποσοστό αυτό είναι δύο φορές μεγαλύτερο. Ο Cook σε έρευνα που έγινε στη Βρετανία (Cook, 1982) συμπέρανε ότι οι άνεργοι παρουσιάζουν αύξηση σε καρδιακά νοσήματα, χρόνια βρογχίτιδα και ασθένειες του πνεύμονα, ιδιαίτερα στους άνδρες ηλικίας 40 ετών και άνω. Σε έρευνα που έγινε στην Αυστραλία από ομάδα επιστημόνων (Comino, 2003) σχετικά με τις συνέπειες της ανεργίας αποδείχθηκε ότι οι ενήλικες άνεργοι παρουσιάζουν συμπτώματα άγχους πολύ ψηλότερα (τρεις φορές παραπάνω) από τους εργαζόμενους. Ένα από τα συμπεράσματα της έρευνας είναι ότι δε ζητάνε συχνά βοήθεια από ειδικούς. Μάλιστα όταν τελικά το κάνουν, δεν ακολουθούν κάποια διαφορετική θεραπευτική διαδικασία σε σχέση με τους εργαζομένους. Ως προς την ηλικία, οι μικρότερες ηλικίες α- νέργων παρουσίαζαν υψηλότερα επίπεδα άγχους με πιο κρίσιμη ηλικία αυτή των ετών. Πολύ υψηλά όμως ήταν και τα επίπεδα άγχους για την ηλικία ετών. Προβληματική και στόχοι της έρευνας Οι κύριοι σκοποί της παρούσης έρευνας είναι τόσο η βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου της ανεργίας όσο και οι επιπτώσεις της για τους ανέργους 40 ετών και άνω. Η έρευνα σκοπεύει να φωτίσει το φαινόμενο στη χώρα μας σε μια πρωτογενή έρευνα και συλλογή στοιχείων, με σκοπό αυτή με τη σειρά της να αποτελέσει αφετηρία για περαιτέρω ανίχνευση του φαινομένου. Η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα ακόμα όμως και στο ε- ξωτερικό δεν είναι μελετημένη τόσο πολύ, όσο οι νεότεροι σε ηλικία άνεργοι. Επομένως ευελπιστούμε ότι η έρευνα αυτή θα αποτελέσει σημείο αναφοράς και ενδιαφέροντος και σε διεθνές επίπεδο. Ειδικότεροι στόχοι της έρευνας είναι: Η εξέταση αντιπροσωπευτικού δείγματος ανέργων ηλικίας 40 ετών και άνω αναφορικά με το θέμα της ανεργίας, ο τρόπος με τον οποίο την αντιλαμβάνονται, τη βιώνουν και την αντιμετωπίζουν. Ειδικότερα σκοπεύει να διερευνήσει τις συνέπειες της ανεργίας στο επίπεδο άγχους, αυτοεκτίμησης και κοινωνικής εσωστρέφειας και εξωστρέφειας του ατόμου. Να εντοπίσει τυχόν αλλαγές στις κοινωνικές δεξιότητες του ατόμου. Να βρει σχέσεις ανάμεσα στα κοινωνικο- δημογραφικά χαρακτηριστικά του ατόμου και τις συνέπειες της ανεργίας. Mεθοδολογία 1. Τόπος έρευνας και δείγμα Το δείγμα της έρευνας αποτελούν άνεργοι ηλικίας 40 ετών και άνω από την Αττική και από την Πάτρα.Τα άτομα του δείγματος συγκεντρώθηκαν από τα Κέντρα Προώθησης Απασχόλησης του ΟΑΕΔ ύστερα από σχετική άδεια που χορηγήθηκε από τη Διοίκηση του ΟΑΕΔ. Ως προς τον τόπο διεξαγωγής της έρευνας, επιλέχτηκε ο ΟΑΕΔ 64

6 λόγω του ότι είναι η κατεξοχήν αρμόδια υπηρεσία του δημόσιου φορέα, η οποία συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό ανέργων και η οποία θα πληρούσε τις προϋποθέσεις, τις οποίες είχαμε θέσει από την αρχή στην έρευνά μας. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα είχαν ως κύριο χαρακτηριστικό την ηλικία, καθώς ή- ταν από 40 ετών και άνω, και ανήκαν ηλικιακά στη μέση ηλικία.το δεύτερο κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν ότι ήταν άνεργοι. Στη συνέχεια, τα άτομα του δείγματος διαφοροποιούνται μεταξύ τους με βάση ορισμένα στοιχεία. 2. Συλλογή δεδομένων Για τη συγκέντρωση των ερευνητικών δεδομένων της έρευνας, χρησιμοποιήθηκε ένα ερωτηματολόγιο που αποτελούνταν από δύο μέρη: Το πρώτο μέρος αποτελούνταν από ερωτήσεις που είχαν ως σκοπό τη συγκέντρωση στοιχείων για τα δημογραφικά, κοινωνικά, μορφωτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των ατόμων του δείγματος (φύλο, μορφωτικό επίπεδο, προηγούμενη εργασία, οικογενειακή κατάσταση) χαρακτηριστικά του δείγματος και το διάστημα της ανεργίας. Το δεύτερο μέρος αποτελούνταν από τρία σταθμισμένα τεστ στην ελληνική πραγματικότητα που στόχευαν στη μέτρηση των εξαρτημένων μεταβλητών του δείγματος (άγχος, αυτοεκτίμηση, εσωστρέφεια- εξωστρέφεια). Συγκεκριμένα για τη μεταβλητή άγχος χρησιμοποιούμε το ερωτηματολόγιο του Spielberger (Λιάκος & Γιαννίτση, 1984) για την αυτοεκτίμηση το διαπολιτισμικό ερωτηματολόγιο αυτοεκτίμησης του Battle (Σταλίκας, 2002) και για την εσωστρέφεια και εξωστρέφεια του ανέργου, το ερωτηματολόγιο προσωπικότητας του Eysenk και συγκεκριμένα η κλίμακα εσωστρέφειας- εξωστρέφειας (Σταλίκας, 2002, Δημητρίου, 1986). Η επιλογή της συγκεκριμένης μεθοδολογίας επελέγη, καθώς από την προκαταρκτική βιβλιογραφική διερεύνηση του θέματος προέκυψε η ανάγκη συνεξέτασης πληθώρας παραγόντων που επηρεάζουν τον τρόπο που αντιμετωπίζει το άτομο και ο οικογενειακός του περίγυρος την περίπτωση της ανεργίας. Οι συνέπειες της ανεργίας ποικίλουν από απλές διαταραχές της συμπεριφοράς μέχρι και αντικοινωνικές και παθολογικές μορφές συμπεριφοράς, που φτάνουν μέχρι την αυτοκτονία και το θάνατο. Από την ποικιλία αυτών των συνεπειών επιλέγουμε να εξετάσουμε το άγχος, την αυτοεκτίμηση και την εσωστρέφεια- εξωστρέφεια του ατόμου. Αυτές οι συνέπειες αναφέρονται συνεχώς στη διεθνή βιβλιογραφία με μικρές μόνο αποκλίσεις ως προς την έ- νταση του φαινομένου. Είναι αποδεδειγμένο ότι η ανεργία προκαλεί αυξημένα επίπεδα άγχους, χαμηλή αυτοεκτίμηση και μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες. Έγινε προσπάθεια, όσο ήταν αυτό δυνατόν, να εκπροσωπηθούν μέσω του δείγματος ό- λες οι παράμετροι και ανεξάρτητοι παράγοντες που είχαν τεθεί κατά το σχεδιασμό της έρευνας (φύλο, μορφωτικό επίπεδο, προηγούμενη εργασία, οικογενειακή κατάσταση). Αποτελέσματα - ευρήματα έρευνας Τα αποτελέσματα της έρευνας κρίνονται ως ικανοποιητικά, ενώ η πλειοψηφία των αρχικών ερευνητικών υποθέσεων επιβεβαιώθηκε πλήρως. Επιπλέον απαντήθηκαν κάποια ερωτήματα που για πρώτη φορά τέθηκαν στο πλαίσιο της παρούσης έρευνας, ενώ σκιαγραφήθηκε και η αντιμετώπιση του μεσήλικα ατόμου απέναντι στην ανεργία. Στη συνέχεια θα αναφέρουμε τα πιο βασικά σημεία από αυτά τα ευρήματα: Τα άτομα εμφανίζονται να παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα άγχους, τα οποία είναι κατά πολύ υψηλότερα από τα αντίστοιχα του φυσιολογικού πληθυσμού. 65

7 Οι άνεργοι μεσήλικες συχνά αναπτύσσουν αισθήματα ανεπάρκειας και απαισιοδοξίας, γεγονός που τους οδηγεί είτε σε επιθετικότητα και ευερεθισμό είτε σε υπερβολική παθητικότητα, τα οποία με τη σειρά τους επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο τις προσπάθειες απασχόλησης και μειώνουν σημαντικά την αυτοεκτίμησή τους. Για το σύνολο του δείγματος, η ανεργία δεν έχει προκαλέσει εσωστρέφεια στα άτομα, αλλά η κοινωνικότητά τους παραμένει σε φυσιολογικά επίπεδα Ως προς το φύλο, οι γυναίκες εμφανίζονται να παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερα ε- πίπεδα άγχους σε σχέση με τους άνδρες. Ως προς την ηλικία, διαπιστώσαμε ότι όσο αυξάνει η ηλικία τόσο μεγαλώνουν τα επίπεδα άγχους, η αυτοεκτίμηση μειώνεται, ενώ αυξάνει και η εσωστρέφεια του ατόμου, ιδίως στην ηλικιακή ομάδα άνω των 55 ετών. Ως προς την οικογενειακή κατάσταση, οι έγγαμοι και οι άγαμοι παρουσιάζουν τα υ- ψηλότερα επίπεδα εξωστρέφειας και αυτοεκτίμησης σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες. Οι διαζευγμένοι και οι χήροι άνεργοι αντιμετωπίζουν την κατάσταση της ανεργίας με μεγαλύτερη εσωστρέφεια και διακρίνονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση. Η ύπαρξη και κάποιου άλλου ατόμου στην οικογένεια το οποίο εργάζεται, και κατά συνέπεια η ύπαρξη κάποιου εισοδήματος στην οικογένεια, δεν επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τα επίπεδα άγχους, αυτοεκτίμησης και εσωστρέφειας- εξωστρέφειας του ανέργου. Όσοι άνεργοι είναι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα άγχους, χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και εξωστρέφεια σε σχέση με όσους έχουν λάβει ανώτερη μόρφωση. Το διάστημα της ανεργίας, ιδίως στην περίπτωση του άγχους, παίζει καθοριστικό ρόλο, καθώς όσο αυξάνει το διάστημά της, τόσο αυξάνουν τα επίπεδα άγχους. Επιπλέον σε όσες οικογένειες υπάρχουν και άλλοι άνεργοι, τότε ανεξαρτήτου εκπαιδευτικού επιπέδου τα επίπεδα άγχους είναι πολύ υψηλά Όσοι είναι άνεργοι από 7-12 μήνες και 19 μήνες και άνω παρουσιάζουν τα υψηλότερα επίπεδα άγχους σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες.το διάστημα 7-12 μήνες φαίνεται ότι είναι το πιο κρίσιμο σε επίπεδο άγχους για τον άνεργο, ενώ η μακρόχρονη α- νεργία ιδίως από 19 μήνες και άνω, φαίνεται ότι παίζει καθοριστικό ρόλο και προκαλεί ιδιαίτερο άγχος στο άτομο. Όσοι άνεργοι ασχολούνταν κατά την προηγούμενη εργασία τους ως ανώτατα στελέχη, έχουν πολύ καλύτερη εικόνα για τον εαυτό τους, σε σχέση με όσους εργάζονταν με οικιακά ή σε εργασίες χαμηλού κοινωνικού κύρους.. Η ύπαρξη άλλου ανέργου στην οικογένεια προκαλεί επιπλέον άγχος στο άτομο. Όσα άτομα μένουν μόνιμα στην Αθήνα έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση σε σχέση με όσους έχουν ως μόνιμη κατοικία κάποια μεγαλούπολη, όπως η Πάτρα ή κάποια μικρότερη πόλη. Σύμφωνα με τις δηλώσεις των ίδιων των ατόμων, οι περισσότεροι άνεργοι εξέφρασαν ως κυριότερη συνέπεια της ανεργίας την οικονομική, από την οποία επηρεάζεται τόσο η οικογένεια όσο και οι ίδιοι. Η οικονομική στενότητα που προκύπτει, μειώνει τις οικονομικές απολαβές της οικογένειας με αποτέλεσμα αυτό να προκαλεί εντάσεις και δυσφορία. Το γεγονός μετριάζεται από το γεγονός της εργασίας κάποιου άλλου μέλους της οικογένειας, οπότε και υπάρχει εισροή εσόδων. Πέραν από τους οικονομικούς λόγους, η στέρηση της εργασίας αυτή καθεαυτή στερεί το άτομο από τη δυνατότητα αυτοεκτίμησης και τη χαρά της δημιουργίας. Η εργασία έχει τη δική της αξία για το άτομο και πολλές φορές η ικανοποίηση που προσφέρει λειτουργεί ευεργετικά ανεξάρτητα από τα οικονομικά κίνητρα και οφέλη που αυτή προσφέρει. 66

8 Όλοι σχεδόν οι άνεργοι προέβαλλαν το εμπόδιο της ηλικίας που αποτρέπει τους εργοδότες από το να τους προσλάβουν. Οι περισσότεροι από όσους είναι ενεργοποιημένοι και ψάχνουν εργασία, δηλώνουν ότι ευελπιστούν να βρουν εργασία είτε μέσω γνωστών είτε μέσω ΟΑΕΔ. Επίσης πολλοί δήλωσαν ότι προσπαθούν να επιβιώσουν με κανένα μεροκάματο (σε οικοδομή, με φύλαξη παιδιών και ηλικιωμένων, οικιακοί βοηθοί κτλ.). Δεν τους ενδιαφέρει η εργασία, αρκούνται και σε ημιαπασχόληση.τους αρκεί να έχουν ένα εισόδημα με αποτέλεσμα συχνά να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους εργοδότες τους. H μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων βλέπουν το μέλλον τους δυσοίωνο ή αβέβαιο και νιώθουν ανήμποροι να βοηθήσουν τον εαυτό τους. Η ηλικία αποτελεί για τους ίδιους ιδιαίτερα αρνητική παράμετρο που δεν τους επιτρέπει να δούνε θετικά την επαγγελματική τους εξέλιξη και γι αυτό νιώθουν έντονη απογοήτευση και απελπισία. Πρωταρχική μέριμνα ενός ανέργου αποτελεί η ανεύρεση εργασίας και δευτερευόντως η παροχή υπηρεσιών όπως, αυτογνωσία, βελτίωση δεξιοτήτων κτλ., καθώς προτεραιότητα αποτελεί η αντιμετώπιση των άμεσων οικονομικών προβλημάτων που προκαλεί η ανεργία στο ίδιο το άτομο και την οικογένειά του. Ο άνεργος αναζητά βοήθεια στρεφόμενος σε κέντρα ευρέσεως εργασίας, σε πολιτικούς, φίλους κλπ. Στο σύμβουλο θα καταλήξει μόνον όταν βρεθεί σε απόγνωση, κατάθλιψη ή έχει στραφεί σε αυτοκαταστροφικές δραστηριότητες. Η αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων μπορεί να επέλθει αυτόματα όταν τοποθετηθούν οι ά- νεργοι σε κάποια θέση εργασίας. Αν μάλιστα είναι ανάλογη των προσόντων και των προσδοκιών, τα συναισθήματα αλλάζουν άμεσα. Προτάσεις Η ανεργία αποτελεί ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα της εποχής μας και «εκφράζει την ανικανότητα της κοινωνίας μας να προσαρμοστεί στα νέα τεχνολογικά, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα και προσυπογράφει την αδυναμία των κυρίαρχων ομάδων της να συνειδητοποιήσουν και να αναλύσουν αυτή τη νέα πραγματικότητα» (Rifkin, 1996). Η εργασία παραδοσιακά κατέχει μια κεντρική θέση στην ιεραρχία των οικονομικών και κοινωνικών αξιών ως μέσο απόκτησης αγαθών, αλλά και ως μέσο αξιοποίησης των ατόμων στην παραγωγική διαδικασία, ενώ επιπλέον συμβάλλει στην κοινωνική ένταξη και την καταξίωση αυτών και στη δημιουργία κλίματος ψυχολογικής ηρεμίας, αξιοπρέπειας και ασφάλειας που συντελεί στον καθορισμό της ταυτότητας του κάθε ατόμου. Επόμενο λοιπόν είναι η ανεργία να προκαλεί τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Πέρα από τις οικονομικές και τεχνολογικές επιπτώσεις της ανεργίας, οι ψυχολογικές ε- πιπτώσεις υποβαθμίζουν την ίδια την κοινωνική φύση του ατόμου και υποδαυλίζουν και υπονομεύουν το βασικό δικαίωμα στην εργασία και παραμερίζουν την κοινωνική του προσφορά. Με άλλα λόγια η ανεργία υποβαθμίζει το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων, που συχνά οδηγούνται σε εξαθλίωση και ανέχεια. Πέρα από τις υλικές στερήσεις, οι άνεργοι σπρώχνονται στο περιθώριο, σε μια πορεία απομάκρυνσης από την ορθή κοινωνική συμπεριφορά και αλλοίωσης των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς τους. Είναι απαραίτητο λοιπόν σε μια μελλοντική έρευνα με μεγαλύτερο δείγμα, να εξεταστούν οι διαφοροποιήσεις που προέκυψαν στην παρούσα μελέτη και να διερευνηθούν διεξοδικά οι πιθανοί παράγοντες που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά το άγχος, την αυτοεκτίμηση και την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου. Συγκεκριμένα θα μπορούσαν να εξεταστούν οι εξής παράμετροι: 67

9 Ο ρόλος της οικογένειας, από ότι φαίνεται, παίζει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανέργου. Το υποστηρικτικό κλίμα που υπάρχει ακόμα και σήμερα στους κόλπους της οικογένειας, επιδρά καταπραϋντικά στην κατάσταση της ανεργίας για τα άτομα μέσης ηλικίας. Ο παράγοντας αυτός θα πρέπει να μελετηθεί διεξοδικότερα και να μελετηθεί σε δείγμα εγγάμων, αγάμων, διαζευγμένων και ατόμων που έχουν χάσει το σύντροφό τους. Επίσης θα μπορούσε να μελετηθεί η επίδραση της ανεργίας σε πολύτεκνες και μη οικογένειες. Η ύπαρξη εισοδήματος στην οικογένεια μέσω της εργασίας κάποιου άλλου ατόμου από τα αποτελέσματα της έρευνας, φαίνεται ότι δεν επηρεάζει ιδιαίτερα το άτομο.το συμπέρασμα αυτό δεν ήταν από τα αναμενόμενα της έρευνας και επομένως θα μπορούσε να ερευνηθεί σε βάθος προκειμένου τα οποιαδήποτε συμπεράσματα να γίνουν δεκτά χωρίς επιφύλαξη. Το μορφωτικό επίπεδο παίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο αντιμετώπισης της ανεργίας.αυτός ο παράγοντας πρέπει να ερευνηθεί παραπάνω για να διαπιστωθεί πως οι άνεργοι ανάλογα με τη μόρφωσή τους αντιμετωπίζουν τις επιπτώσεις της ανεργίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bartley, M., Unemployment and ill health: understanding the relationship, Epidemiol Community Health, 48, χ.τ., 1994, σ Claussen B.,«A clinical follow up examination of unemployed I: lifestyle, diagnoses, treatment and reemployment», Scand J Prim Health, 11, Oslo, 1993, σ Comino E., Harris E., Chey T., Manicavasagar V., Penrose J., Powell D, Harris M., Relationships between mental disorders and unemployment status in Australian adults, Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 37, Melbourne, 2003, σ Cook D., Cummins R., Bartley M. and Shaper A., Health of unemployed middle-aged men in Great Britain, εκδ. Lancet, London, Jahoda M., Work, employment and unemployment: values, theories and approaches in social research, American Psychologist, 36, Cambridge, 1981, σ Rifkin J.,Το τέλος της Εργασίας και το μέλλον της, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, Tucker N., Εφηβεία, ωριμότητα και τρίτη ηλικία, επιμ., Γιαννίτσας Ν., Παρασκευόπουλος Ι., Τόμ. 4, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, Δημητρίου Ευαγ., «Το ερωτηματολόγιο προσωπικότητας EPQ (Eysenk Personality Questionnaire): στάθμιση στον ελληνικό πληθυσμό ενήλικο και παιδικό» Εγκέφαλος, 23, Αθήνα, 1986, σ Κάντας Αρ., «Εργασία και υγεία. Η εργασία ως αγχογόνος παράγοντας», Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, τ.12-13, Αθήνα, 1990, σ Κατσορίδας Δ., Ξένοι(;) εργάτες στην Ελλάδα, εκδ. Ίαμος, Αθήνα, Κουζής Γ., Εργασιακές σχέσεις και ευρωπαϊκή ενοποίηση, εκδ. Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ- ΑΔΕΔΥ, Αθήνα, Λεχουρίτης Γ., «Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ανεργίας», Ενημέρωση, τχ. 19, εκδ. ΙΝΕ- ΓΣΕΕ, Αθήνα, 1996, σ Λιάκος Α., Γιαννίτση Στ., «Η αξιοπιστία και εγκυρότητα της τροποποιημένης Ελληνικής κλίμακας άγχους του Spielberger», Εγκέφαλος, 20-21, Αθήνα, 1984, σ Μακρή Μπότσαρη Ε., «Το ψυχολογικό ευ ζην των ανέργων», Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, τ , Αθήνα, 2005, σ Παναγιωτακόπουλος Ν., «Η βία της ανεργίας και οι επιπτώσεις της», Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, τ. 39, Αθήνα, 2005, σ Ποταμιάνος Γρηγόρης, «Ανεργία και ψυχική υγεία», Δελτίον, τχ. 8, εκδ. Ένωση Ελληνικών Τραπεζών, Αθήνα, 1996, σ Σταλίκας Αν.,Τα ψυχομετρικά εργαλεία στην Ελλάδα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,