ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (ΓΝΩΣΤΟ)

Transcript

1 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (ΓΝΩΣΤΟ) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ, Β3, 1 3: Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ ἀχθόμενος ἀκόλαστος, καὶ ὁ μὲν ὑπομένων τὰ δεινὰ καὶ χαίρων ἢ μὴ λυπούμενός γε ἀνδρεῖος, ὁ δὲ λυπούμενος δειλός. Περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα. Διὸ δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὡς ὁ Πλάτων φησίν, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφράσετε το παραπάνω απόσπασμα. 2. Με βάση το κείμενο να δώσετε τον ορισμό του σώφρονα και του ανδρείου. [Μονάδες: /15] 3. Στο τέλος του αποσπάσματος, ο Αριστοτέλης κάνει μια αναφορά στη θεωρία του Πλάτωνα σχετικά με τη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ποια τα κοινά της σημεία με τις απόψεις του Αριστοτέλη περί αγωγής; [Μονάδες: /15] 4. Τι σήμαινε αρχικά ο όρος «εὐδαιμονία» και ποιον είναι ο ορισμός του Αριστοτέλη γι αυτήν;

2 5. Να βρείτε από μια παράγωγη λέξη, απλή ή σύνθετη, στα νέα ελληνικά για κάθε μια απ τις ακόλουθες: σημεῖον, ἐπιγινομένην, ὑπομένων, ἦχθαι, φησίν. Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Αποδεικτικό σημάδι ότι έχουν διαμορφωθεί τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας πρέπει να θεωρούμε το ευχάριστο ή δυσάρεστο συναίσθημα που συνοδεύει τις πράξεις μας πραγματικά, αυτός που μένει μακριά απ τις σωματικές ηδονές και γι αυτό ακριβώς νιώθει ευχάριστα, είναι εγκρατής, ενώ αυτός που δυσανασχετεί, ακόλαστος επίσης αυτός που αντιμετωπίζει όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και νιώθει ευχάριστα ή τουλάχιστον δε νιώθει δυσάρεστα, είναι ανδρείος, ενώ εκείνος που δοκιμάζει δυσάρεστο συναίσθημα, δειλός. Και αυτά, επειδή η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα δηλαδή η ευχαρίστηση είναι εκείνη για την οποία κάνουμε τιποτένιες πράξεις, ενώ το δυσάρεστο συναίσθημα είναι εκείνο εξαιτίας του οποίου μένουμε μακριά απ τα αισθητικώς ωραία πράγματα. Γι αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδαγωγηθεί απ την πιο μικρή ηλικία, όπως λέει ο Πλάτωνας, με τέτοιον τρόπο, ώστε να δοκιμάζουμε ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα με αυτές που πρέπει πραγματικά αυτή είναι η σωστή παιδεία. 2. Μέσα απ το κείμενο, μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε τον ορισμό που δίνει ο Αριστοτέλης για τον σώφρονα και τον ανδρείο άνθρωπο. Συγκεκριμένα, σώφρων είναι εκείνος ο οποίος μένει μακριά απ τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση. Πρόκειται επομένως για τον εγκρατή, που έχει τη δύναμη να επιβληθεί στο σωματικό πειρασμό και να τον ελέγξει. Απ την άλλη μεριά, ανδρείος είναι ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει κάθε τι που προκαλεί το φόβο, κάθε επικίνδυνο πράγμα δη

3 λαδή, και αυτό είναι κάτι που του προκαλεί ευχαρίστηση ή τουλάχιστον δεν τον δυσαρεστεί. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι το συναίσθημα που ακολουθεί αυτές τις συγκεκριμένες πράξεις, την αποχή δηλαδή απ τις σωματικές ηδονές και την αντιμετώπιση των δεινών, είναι αυτό που κάνει κάποιον να χαρακτηριστεί αντίστοιχα σώφρων και ανδρείος. 3. Ο Αριστοτέλης, στο τέλος της συγκεκριμένης ενότητας, θέλοντας να τονίσει την άποψή του για τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των νέων, επικαλείται τη θέση του Πλάτωνα σχετικά με το ίδιο θέμα. Ο τελευταίος υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να λάβει αγωγή από την πιο μικρή ηλικία, ώστε να μάθει ποια είναι τα πράγματα που πρέπει να του προκαλούν ευχαρίστηση και ποια δυσαρέσκεια. Ο Πλάτωνας βέβαια τονίζει την ανάγκη να πραγματοποιηθεί η διαδικασία της αγωγής απ τη μικρή κιόλας ηλικία, όταν το παιδί ακόμα είναι εύπλαστο και ιδιαίτερα δεκτικό. Έτσι, με την επιβράβευση και τον έπαινο παράλληλα με την τιμωρία και την επίκριση, ο πατέρας, η μητέρα, ο παιδαγωγός και η παραμάνα θα του μάθουν να επιδιώκει μόνο τις πράξεις που ενέχουν το στοιχείο της ηθικής αρετής και να αποφεύγει την ανηθικότητα. Αλλά ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι με τον τρόπο αυτό όχι μόνο θα γίνει ενάρετο, αλλά και θα αισθάνεται χαρά κι ευχαρίστηση όταν ακολουθεί τους κανόνες της ηθικής, ενώ θα κατακλύζεται από αισθήματα δυσαρέσκειας κάθε φορά που τους παραβιάζει. Στην ίδια λογική δείχνει να κινείται και ο Αριστοτέλης. Για να συνηθίσει ένας άνθρωπος να ακολουθεί το δρόμο της αρετής, θα πρέπει να λάβει, απ τη μικρή κιόλας ηλικία, την κατάλληλη αγωγή. Η παιδεία είναι ο μόνος τρόπος για να καταστήσει το άτομο ικανό να επιλέγει τις ηθικές πράξεις, να μπορεί να διακρίνει μεταξύ του καλού και του κακού. Και η παιδεία αυτή πρέπει να παρέχεται όταν το παιδί είναι μικρό και επομένως δεν έχει ακόμα διαμορφώσει το χαρακτήρα του. Ορθή παιδεία κατά τον Αριστοτέλη είναι αυτή που βοηθά τον άνθρωπο να γνωρίσει ποιες πράξεις πρέπει να του προκαλούν ευχαρίστηση και ποιες δυσαρέσκεια.

4 Βλέπουμε λοιπόν ότι και οι δύο φιλόσοφοι συμφωνούν πως η αγωγή πρέπει να δίνεται στον άνθρωπο απ την παιδική του ηλικία. Έτσι μόνο θα καταφέρει να διαμορφώσει ηθικό χαρακτήρα, θα εθιστεί στη σωστή συμπεριφορά και μέσω αυτού ακριβώς του εθισμού θα διαπλάσει την ηθική του προσωπικότητα, την οποία θα εξακολουθήσει να έχει και ως ενήλικας. 4. Ο όρος ευδαιμονία αρχικά σήμαινε την εύνοια του δαίμονος, του θείου, όπως αποκαλύπτουν και τα συστατικά της λέξης. Μπορούμε να πούμε ότι βρισκόταν πολύ κοντά στον όρο «ευτυχία», αφού και τα δύο δεν τα επιτυγχάνει από μόνος του ο άνθρωπος, αλλά για να αποκτήσει πρέπει να τα ζητήσει με την προσευχή απ το θεό. Για τον Αριστοτέλη όμως η λέξη ευδαιμονία έχει μια εντελώς διαφορετική σημασία, καθώς όπως εκφράζουν ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος αυτό που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο το εαυτό του με άλλα λόγια: όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν ή όχι σ αυτήν. Όλες λοιπόν αυτές οι ιδέες πρέπει, στο τέλος, να έγιναν καθοριστικές για του Αριστοτέλη τη σκέψη το αποτέλεσμα ήταν ότι «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ ἀρετὴν τελείαν». Ενέργεια λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία του ανθρώπου κι όχι για κατάσταση και πάντως ενέργεια της ψυχής, με τους κανόνες της τέλειας αρετής. 5. σημεῖον = ασήμαντος, ἐπιγινομένην = απόγονος, ὑπομένων = ανυπόμονος, ἦχθαι = αγωγός, φησίν = διαφήμιση. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ, 512 D 520 A Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ἔπειτ, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον; Ἐπελάθου, ἦν δ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο

5 μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως. Ἀληθῆ, ἔφη ἐπελαθόμην γάρ. Σκέψαι τοίνυν, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ ἀδικήσομεν τοὺς παρ ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλὰ δίκαια πρὸς αὐτοὺς ἐροῦμεν, προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ φυλάττειν. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1. Να μεταφραστεί το παραπάνω κείμενο. 2. Ποιο είναι το σχήμα λόγου που δεσπόζει στην ενότητα και για ποιο λόγο το χρησιμοποιεί ο Πλάτων; Να αναλύσετε σύντομα το σχήμα αυτό, εντοπίζοντας παράλληλα και τις λέξεις που το υποδηλώνουν. 3. «Μια πολιτεία εξυπηρετεί πιο πολύ το συμφέρον των πολιτών, αν στο σύνολό της βρίσκεται σε ακμή, παρά αν ευτυχεί σ αυτήν ο κάθε πολίτης, αλλά στο σύνολό της η ίδια δυστυχεί. Γιατί όσο κι αν ευτυχεί ένας πολίτης στις ιδιωτικές του υποθέσεις, αν καταστρέφεται η πατρίδα, χάνεται στον ίδιο βαθμό μαζί της, ενώ, αν δυστυχεί σε πατρίδα που ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθεί». Να συγκρίνετε την άποψη που διατυπώνει ο Περικλής στον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη με τις απόψεις που διατυπώνει ο Πλάτωνας στο παραπάνω απόσπασμα. 4. Ο Σωκράτης, στο παραπάνω απόσπασμα, καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για το κοινό καλό δεν είναι μια άδικη πράξη. Να κρίνετε το συλλογισμό του ως προς την πειστικότητά του.

6 5. Τι γνωρίζετε για την αγωγή των φυλάκων στην πλατωνική πολιτεία; 6. Να βρείτε λέξεις του κειμένου που έχουν ετυμολογική συγγένεια με τις ακόλουθες: σκοπός, ρήση, ανάρμοστος, προσφορά, αλησμόνητος. Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: 1. Μα θα αδικήσουμε αυτούς, είπε, και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ τους είναι δυνατόν να ζουν καλύτερα; Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, ότι ο νόμος δεν ενδιαφέρεται γι αυτό, δηλαδή με ποιο τρόπο μια κοινωνική ομάδα μέσα στην πόλη θα ευτυχήσει υπερβολικά, αλλά αναζητάει μέσα για να πραγματοποιηθεί αυτό σε ολόκληρη την πόλη,ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ και τον εξαναγκασμό, με τους να τους κάνει να μεταδίδουν ο ένας στον άλλον την ωφέλεια που μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει στο κοινό και δημιουργώντας τέτοιους πολίτες μέσα στην πόλη, όχι για να τους αφήνει να τραβάει ο καθένας όπου θέλει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος ως δεσμό που διαφυλάσσει την πόλη ενωμένη. Αλήθεια, είπε πραγματικά το λησμόνησα. Σκέψου λοιπόν, Γλαύκωνα, είπα, ότι δε θα αδικήσουμε όσους γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά δίκαια θα μιλήσουμε προς αυτούς, αν τους αναγκάζουμε να φροντίζουν και να φυλάνε τους άλλους. 2. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί στο λόγο του κάποια λογοτεχνικά σχήματα, για να κάνει το κείμενό του πιο γοητευτικό και παραστατικό και τις απόψεις του πιο κατανοητές στους αναγνώστες.

7 Έτσι, στο παραπάνω απόσπασμα δεσπόζει ως σχήμα λόγου η προσωποποίηση. Ο Πλάτων προσωποποιεί το νόμο, για να βοηθήσει τον αναγνώστη να καταλάβει το μεγάλο ρόλο που έπαιζε αυτός στην ιδανική πολιτεία του. Παράλληλα δίνει με παραστατικότητα και ζωντάνια τις προσταγές του νόμου για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Οι λέξεις που δείχνουν την προσωποποίηση του λόγου είναι οι εξής: τοῦτο οὐ μέλει νόμῳ, μηχανᾶται, συναρμόττων τούς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι, καὶ αὐτός ἐμποιῶν, οὐχ ἵνα ἀφιῇ... ἀλλά ἵνα καταχρῆται Με τον τρόπο αυτό γίνεται σαφές στον αναγνώστη ότι στην πλατωνική πολιτεία ο νόμος ήταν υπεράνω όλων και φρόντιζε για την ευημερία όλης της κοινωνίας. 3. Αν συγκρίνουμε τις απόψεις του Πλάτωνα με αυτές του Περικλή, θα διαπιστώσουμε ότι μοιάζουν σε πολλά σημεία. Πιο συγκεκριμένα ο Περικλής εκφράζει την άποψη ότι ένας πολίτης μπορεί να ζει με ευημερία μόνο όταν ευημερεί και η πόλη στην οποία ζει. Θεωρεί ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την ευτυχία του ενός είναι η ευτυχία του συνόλου. Αναφέρει μάλιστα χαρακτηριστικά ότι, μέσα σε μια πόλη που ευημερεί, ακόμα κι ένας δυστυχισμένος πολίτης έχει ελπίδες να σωθεί, ενώ όποιος φροντίζει να προοδεύει μόνο ως άτομο και ζει σε μια πόλη που καταστρέφεται θα χαθεί σύντομα κι ο ίδιος. Απ την άλλη μεριά ο Πλάτων δείχνει να ασπάζεται την άποψη αυτή, αφού αναφέρει ότι ο νόμος φροντίζει για την ευημερία του συνόλου κι όχι μιας μερίδας πολιτών μόνο. Θεωρεί μάλιστα πρωταρχικό καθήκον του νόμου αυτήν ακριβώς την ευδαιμονία του συνόλου, προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα απ τον Περικλή και τονίζοντας ότι αυτή πρέπει να επιδιώκεται όχι μόνο με την πειθώ, αλλά και με τον εξαναγκασμό. Δίνει έτσι με σαφήνεια προτεραιότητα στο σύνολο κι όχι στη μονάδα. Και οι δύο άντρες φαίνεται ότι ευθυγραμμίζονται με την άποψη που γενικά επικρατούσε στην αρχαία Ελλάδα, ότι δηλαδή το σύνολο προηγείται του μέρους.

8 4. Ο Σωκράτης απαντά στην εύλογη απορία που διατυπώνει ο Γλαύκων, αν δηλαδή είναι δίκαιο να εξαναγκάσουν τους φιλοσόφους να εγκαταλείψουν την μακάρια ζωή τους και να κατέβουν στο σπήλαιο για να ελευθερώσουν τους δεσμώτες. Υποστηρίζει λοιπόν ότι κάτι τέτοιο είναι απόλυτα δίκαιο και σωστό. Πιο συγκεκριμένα υποστηρίζει ότι προέχει η ευδαιμονία του συνόλου απ την ευτυχία μια μόνο κοινωνικής ομάδας. Κι αυτό ακριβώς είναι το έργο του νόμου: να εξασφαλίζει σε όλους την ευημερία αυτή. Αυτό θα το πετύχει συγκροτώντας τους πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο και χρησιμοποιώντας τους ως συνεκτικό δεσμό της πόλης. Όλοι είναι υποχρεωμένοι να προσφέρουν για το γενικό καλό. Υπό το πρίσμα αυτό λοιπόν, οι φιλόσοφοι έχουν χρέος να αφυπνίσουν τον κόσμο, να κατεβούν στο σπήλαιο και να οδηγήσουν τους δεσμώτες στο φως. Αυτό είναι το χρέος τους προς την κοινωνία και είναι υποχρεωμένοι να το επιτελέσουν στο ακέραιο. Είναι βέβαια φανερό ότι ο Σωκράτης εξετάζει τι είναι δίκαιο και τι άδικο απ τη σκοπιά του καλού του συνόλου κι όχι μιας μόνο μερίδας πολιτών. Αν όμως επιχειρήσουμε να ελέγξουμε το συλλογισμό του, θα διαπιστώσουμε ότι αυτός δεν ευσταθεί και δεν απορρέει από κάποια λογική αναγκαιότητα. Δεν μπορεί κάποιος να υιοθετήσει ως σωστό και δίκαιο κάτι, με κριτήριο την ωφέλεια του συνόλου, αν αυτό βλάπτει μια μερίδα πολιτών. Η ιστορία άλλωστε μας έχει πολλές φορές διδάξει ότι στο όνομα του συμφέροντος της κοινωνίας διαπράχθηκαν αδικίες και εγκλήματα. Έτσι λοιπόν ο συλλογισμός του Σωκράτη αποδεικνύεται αδύναμος, κάτι που πρόσεξε κι ο Αριστοτέλης, αναφέροντας ότι ο Σωκράτης αφαιρεί απ τους φύλακες την ευδαιμονία και ισχυρίζεται ότι ο νομοθέτης οφείλει να κάνει ευτυχισμένη όλη την πόλη. Αυτό όμως είναι αδύνατο, αφού ήδη έχει κάνει δυστυχισμένη μια κοινωνική ομάδα. Ταυτόχρονα τα μέσα που χρησιμοποιούνται για να επιτευχθεί αυτό είναι η βία και ο εξαναγκασμός που είναι αυταρχικά μέσα που μπορεί να οδηγήσουν σε απολυταρχικά και βίαια καθεστώτα.

9 5. Οι φύλακες επιλέγονταν με κριτήριο την καλή σωματική τους διάπλαση και την οξύνοια. Στο πρώτο στάδιο της αγωγής τους επιδιώκεται η εξισορρόπηση μουσικής και γυμναστικής. Γυμναστική σημαίνει φροντίδα για την ευεξία του σώματος, απλές ασκήσεις, υγιεινός τρόπος διαβίωσης. Μουσική είναι η ενασχόληση με τις καλές τέχνες (μουσική, χορός, τραγούδι, ανάγνωση, καλλιέργεια της εικαστικής ευαισθησίας). Ο νομοθέτης φυσικά επαγρυπνεί για τη μορφή και το περιεχόμενο της καλλιτεχνικής έκρασης. Ένας δεύτερος κύκλος εκπαίδευσης (απ τα 20 έως τα 30) περιλαμβάνει κυρίως τις μαθηματικές επιστήμες (αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία, αρμονική). Κορωνίδα της εκπαιδευτικής πορείας είναι η πενταετής (30 35) σπουδή της διαλεκτικής (φιλοσοφία) που οδηγεί στην ύψιστη μορφή γνώσης, δηλαδή στην αναζήτηση της ουσίας όλων των πραγμάτων και στη θέαση του Αγαθού. Η πορεία λοιπόν προς την ολοκλήρωση του ενάρετου ανθρώπου είναι τραχεία και γεμάτη δυσκολίες. Όσοι απ τους φύλακες επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθοριστεί, προάγονται μετά τα 50 τους σε φύλακες παντελείς, δηλαδή σε φύλακες άρχοντες(βασιλείς). Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάρηθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι εν μέρει πρακρικές (διοίκηση του κράτους) και εν μέρει θεωρητικές, δηλαδή ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία. Οι άρχοντες έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων, ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν, και όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες. 6. σκοπός = σκέψαι, ρήση = ἐροῦμεν, ανάρμοστος = συναρμόττων, προσφορά = διαφερόντως, αλησμόνητος = Ἐπελάθου ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ, 234 Α C Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. Οὐδεὶς γὰρ κολάζει

10 τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετὴν B. ΠΑΡΑΤΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφράσετε το παραπάνω απόσπασμα. 2. Να διευκρινίσετε τις έννοιες «κολάζειν» και «τιμωρεῖσθαι» που χρησιμοποιούνται απ τον Πρωταγόρα στο απόσπασμα. Ποια είναι η διαφορά στη σημασία τους και για ποιο λόγο ο σοφιστής προβαίνει στη διάκριση αυτή; Τι σημασία έχουν οι δύο αυτές έννοιες στη σημερινή εποχή; [Μονάδες: /15] 3. Πώς σχετίζεται η έννοια της τιμωρίας με το διδακτό της αρετής; [Μονάδες: /15] 4. Τι γνωρίζετε για τη σωκρατική αμφισβήτηση; 5. Να βρείτε λέξεις του κειμένου που έχουν ετυμολογική συγγένεια με τις παρακάτω: αδιαθεσία, παράνοια, διασκευή, απραξία, εφικτός. Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Σ αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβουλεύει, επειδή δηλαδή κατά τη γνώμη του ( η αρετή) μπορεί να αποκτηθεί με φροντίδα και μάθηση. Γιατί αν θέλεις,

11 Σωκράτη, να καταλάβεις ποια σημασία έχει επιτέλους να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει ότι οι άνθρωποι τουλάχιστον νομίζουν ότι η αρετή είναι πράγμα που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανείς δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας το νου του σ αυτό και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή αδίκησε, εκτός αν κάποιος τιμωρεί χωρίς λογική, όπως ακριβώς ένα θηρίο και αυτός που επιχειρεί να τιμωρεί σύμφωνα με τη λογική δεν αδικεί για το αδίκημα που έχει γίνει στο παρελθόν γιατί αυτό που έγινε δεν μπορεί να το κάνει να μην έχει γίνει αλλά για το μέλλον, για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε κάποιος άλλος που είδε αυτόν να τιμωρείται. Και επειδή έχει τέτοια σκέψη,πιστεύει ότι η αρετή είναι δυνατόν να διδαχθεί. 2. Ο Πρωταγόρας ξεκινώντας την επιχειρηματολογία του, κάνει ένα διαχωρισμό ανάμεσα στις έννοιες του κολάζειν και του τιμωρεῖσθαι. Η έννοια της τιμωρίας με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης (τιμωρεῖσθαι) δεν τον αφορά στο συγκεκριμένο απόσπασμα. Ο στόχος της τιμωρίας δεν είναι η ανταπόδοση του αδικήματος που πραγματοποιήθηκε κάποτε. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο σοφιστής παρατηρεί άλλωστε πως η τιμωρία δεν αφορά αυτό καθεαυτό το αδίκημα, αφού, όπως χαρακτηριστικά λέει δεν μπορεί να κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει. Έτσι, μόνο όποιος συμπεριφέρεται σαν άγριο ζώο, χωρίς να κοσμείται απ την αρετή της λογικής μπορεί να ερμηνεύσει την τιμωρία ως εκδίκηση. Οι περισσότεροι ανθρωποι επιλέγουν το «κολάζειν» την τιμωρία δηλαδή που στόχο έχει τη διόρθωση ή την επανόρθωση, χωρίς πουθενά να εμπλέκεται η εκδίκηση. Ο Πρωταγόρας πραγματοποιεί το διαχωρισμό αυτόν για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει την έννοια της τιμωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής. Αν ερμήνευε τητιμωρία ως τυφλή εκδίκηση, δε θα κατάφερνε να πείσει το ακροατήριό του ότι αυτή χρησιμοποιείται για να σωφρονίσει και να διδάξει στους ανθρώπους τι είναι το σωστό. Σήμερα οι δύο έννοιες έχουν περίπου την ίδια σημασία. Η τιμωρία βέβαια έχει ελαφρύτερο χαρακτήρα, αφού χρησιμοποιείται από γονείς και παιδαγωγούς, όταν το παιδί είναι ανυπάκουο, διαπράττει κάποιο παράπτωμα ή παραβιάζει κάποιους κανόνες. Ο

12 σκοπός της είναι κυρίως παιδαγωγικός. Η ποινή, απ την άλλη πλευρά, έχει βαρύτερο χαρακτήρα κι επιβάλλεται απ τους δικαστές για σοβαρά παραπτώματα ή για παρανομίες. Έχει διάφορες μορφές, όπως η επιβολή χρηματικού προστίμου, η φυλάκιση ή η θανάτωση (σε χώρες όπου ισχύει ακόμα η θανατική ποινή.) Αξίζει τέλος να παρατηρήσουμε ότι η σύγχρονη παιδαγωγική επιστήμη απορρίπτει την τιμωρία ως μέσο αγωγής. Άλλωστε η τιμωρία επιβάλλεται κυρίως μέσα σε έξαρση θυμού, αγανάκτησης κι οργής προς το παιδί που έχει διαπράξει κάποιο παράπτωμα, επομένως δεν έχει στόχο τόσο παιδαγωγικό αλλά κυρίως στοχεύει στην εκτόνωση του γονιού ή του παιδαγωγού. 3. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί την έννοια της τιμωρίας για να απόδείξει το διδακτό της αρετής. Ξεκινά την επιχειρηματολογία του τονίζοντας ότι η τιμωρία δεν έχει σαν στόχο την εκδίκηση. Αυτό το κάνουν μόνο τα άγρια θηρία και όσοι συμπεριφέρονται σαν αυτά. Αντίθετα, ο άνθρωπος που έχει λογική τιμωρεί, στοχεύοντας στο μέλλον. Δηλαδή δεν εκδικείται το δράστη για το αδίκημα που διέπραξε όπως άλλωστε χαρακτηριστικά λέει ο σοφιστής, δε γίνεται να κάνει το αδίκημα που διαπράχθηκε να μην έχει διαπραχθείαλλά για να αποφευχθεί στο μέλλον η επανάληψη της άνομης πράξης τόσο απ τον ίδιο το δράστη όσο και από κάποιον άλλον άνθρωπο. Η ποινή επομένως για τον Πρωταγόρα έχει στόχο απ τη μια μεριά να τιμωρήσει το δράστη για το αδίκημα που έκανε, απ την άλλη όμως και να τον σωφρονίσει, ώστε να καταλάβει το λάθος του και να μην το επαναλάβει. Στοχεύει όμως και σε κάτι ακόμα: στον παραδειγματισμό. Όποιος δει το δράστη να τιμωρείται, θα καταλάβει ότι οι άνομες πράξεις έχουν άσχημα αποτελέσματα κι έτσι δε θα τις διαπράξει κι ο ίδιος. Παρακολουθώντας την τιμωρία του ενόχου, δε θα θελήσει να βρεθεί κι ο ίδιος σ αυτή τη θέση. Επομένως, είναι εύκολα κατανοητό απ όλους ότι η τιμωρία χρησιμοποιείται ως μέσο διδασκαλίας της αρετής, αφού το κοινωνικό σύνολο «μαθαίνει» να είναι ενάρετο και να αποφεύγει τις αξιόποινες πράξεις, παίρνοντας ως παράδειγμα προς αποφυγή κάποιον που παρανόμησε και τιμωρήθηκε γι αυτό.

13 4. Ο Σωκράτης δεν ήταν άθεος, ήταν όμως είρωνας κι έκανε την ειρωνεία όπλο της σκέψης, της αναζήτησης και της φιλοσοφικής έρευνας. Ίσως στην αμφισβήτηση να έμοιαζε πράγματι με τους σοφιστές. Κι αυτοί αρνούνταν να δεχτούν ως δεδομένες τις παραδεδεγμένες αλήθειες. Αλλά η αμφισβήτησή τους κατέληγε στην άρνηση: αφού κανείς δεν μπορεί να ανακαλύψει την αλήθεια, αλήθεια δεν υπάρχει, κι αν υπάρχει, καμία σημασία δεν έχει, διότι δε μας επηρεάζει. Απέναντι στην αμφισβήτηση αυτή, που γρήγορα καταλήγει τραγική αλλά και τερατώδης,ο Σωκράτης αντιπαραθέτει μια θετική αμφισβήτηση. Αμφισβητώντας τις παραδοσιακές αρχές, αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. Πολύ περισσότερο, αναζητά την πρώτη αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται απ τις συνθήκες, που δεν εξαρτάται απ τον άνθρωπο. 5. αδιαθεσία = νουθετεῖ, παράνοια = ἐννοῆσαι, διασκευή = παρασκευαστόν, απραξία = πραχθέν, εφικτός = παρεληλυθότος. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ, Γ 1, 3 4/6/12 Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστὶν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν)... πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς.... Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτου φανερὸν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το παραπάνω απόσπασμα.

14 2. Ποια είναι τα κριτήρια για να οριστεί η έννοια του πολίτη; Γιατί ο Αριστοτέλης κρίνει απαραίτητο να διευκρινίσει ποια στοιχεία δεν προσμετρώνται στον ορισμό του πολίτη; 3. «οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε...»: να σχολιάσετε το ερμηνευτικό πρόβλημα που έχει προκύψει για τη φράση αυτή. 4. Τι γνωρίζετε για την έννοια των συμβόλων; 5. Ποια είναι η σημασία της έννοιας πόλις στα Πολιτικά; 6. Να βρείτε από δύο παράγωγα στα νέα ελληνικά, απλά ή σύνθετα, για κάθε μια απ τις παρακάτω λέξεις: μέτοικοι, μετέχοντες, ὑπάρχει, κοινωνεῖν, αὐτάρκειαν. Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι είναι εγκαταστημένος σε ένα συγκεκριμένο τόπο (γιατί και μέτοικοι καί δούλοι μοιράζονται με τους πολίτες έναν κοινό τόπο), ούτε είναι πολίτες αυτοί οι οποίοι από όλα τα πολιτικά δικαιώματα έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (το δικαίωμα αυτό το έχουν και όσοι μοιράζονται έναν τόπο χάρη σεειδικές συμφωνίες)... Με την ακριβέστερη σημασία της λέξης τιποτε άλλο δεν ορίζει τόσο τον πολίτη όσο η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες και τα αξιώματα... Απ αυτά λοιπόν γίνεται φανερό τι είναι ο πολίτης αυτός δηλαδή που έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία λέμε πια ότι είναι πολίτης της συγκεκριμένης πόλης απ την άλλη πόλη είναι, για να το πούμε με τον πιο γενικό τρόπο, το σύνολο από τέτοια άτομα, που

15 είναι ικανοποιητικό, ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια στη ζωή τους. 2. Ο Αριστοτέλης στο συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρει τις συγκεκριμένες ιδιότητες που πρέπει να έχει ένα άτομο για να ονομάζεται πολίτης. Συγκεκριμένα λοιπόν, πολίτης είναι αυτός που έχει δικαίωμα στη συμμετοχή τόσο της δικαστικής όσο και της πολιτικής εξουσίας. Ο φιλόσοφος τονίζει μάλιστα ότι ο πολίτης δεν ορίζεται βάσει του τόπου κατοικίας του, αφού και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονται με τους πολίτες έναν μόνιμο τόπο κατοικίας, ούτε απ το δικαίωμά του να συμμετέχει σε δίκες. Το δικαίωμα του να εμφανίζεται κάποιος στο δικαστήριο μιας πόλης, είτε ως ενάγων είτε ως εναγόμενος, το είχαν και πολίτες άλλων πόλεων, ύστερα από κάποια ειδική συμφωνία, τα σύμβολα, ανάμεσα στην πόλη που διαμένουν και την πόλη, της οποίας ήταν πολίτες. Είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης επιμένει πολύ στον ορισμό του πολίτη και ορίζει τις παραμέτρους που δεν αποδίδουν σε κάποιον μια τέτοια ιδιότητα, ακριβώς γιατί, τόσο ο ίδιος, όσο και γενικότερα οι αρχαίοι Έλληνες, έδιναν μεγάλη σημασία στην έννοια του πολίτη. Έτσι, μόνο όποιος συμμετείχε ενεργά στα κοινά, είτε αυτό αφορούσε κάποιο πολιτικό αξίωμα, είτε τη δικαστική εξουσία, μπορούσε να κατέχει αυτόν τον τόσο τιμητικό τίτλο. Άλλωστε, η συμμετοχή στα κοινά αποτελεί όρο και προϋπόθεση της ίδιας της δημοκρατίας. Και δεν πρέπει να λησμονούμε, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιό του, ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν όποιον δεν ενδιαφερόταν για τα κοινά, όχι φιλήσυχο, αλλά άχρηστο πολίτη. Γι αυτό και όλοι εκδήλωναν ενεργά το ενδιαφέρον τους για την πόλη, είτε συμμετέχοντας σε συζητήσεις που διεξάγονταν δημόσια (π.χ στην Αγορά), είτε παίρνοντας μέρος στην Εκκλησία του δήμου, είτε υπηρετώντας την πόλη τους ασκώντας κάποιο αξίωμα. Σωστός πολίτης ή απλώς πολίτης είναι μόνο ο ενεργός. 3. Η κατανόηση της φράσης αυτής, αλλά και η μετάφρασή της, είναι δύσκολες και έχουν δημιουργήσει προβλήματα στους μελετητές του Αριστοτέλη. Αν υπήρχε κόμμα μετά τη λέξη «μετέχοντες», αυτό θα σήμαινε ότι τα άτομα για τα οποία γίνεται λόγος θα είχαν όλα τα δικαιώματα και η επεξήγηση που θα ακολουθούσε θα σήμαινε ότι όλα τα δικαιώματα στα οποία γίνεται αναφορά είναι η εμφάνιση

16 κάποιου στο δικαστήριο. Σε μια τέτοια μάλιστα περίπτωση η λέξη «οὕτως» θα ήταν περιττή. Με τον τρόπο όμως που τελικά διατυπώνεται η φράση, δηλαδή χωρίς κόμμα μετά των «μετεχόντων» και με το «οὕτως», η γενική «τῶν δικαίων» γίνεται αντικείμενο της μετοχής «μετέχοντες» και ταυτόχρονα και γενική διαιρετική. Σημαίνει δηλαδή «όσοι μετέχουν σε ένα απ αυτά τα δικαιώματα του πολίτη», δηλαδή στο δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες. 4. Τα σύμβολα ήταν ειδικές συμβάσεις, κατά κύριο λόγο εμπορικές. Συνάπτονταν ανάμεσα σε δύο πόλεις, για να ρυθμίζουν τις υποθέσεις για αδικήματα κυρίως εμπορικών συναλλαγών. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι και σε άλλο σημείο των «Πολιτικών» ο Αριστοτέλης αναφέρεται και πάλι στα σύμβολα, επικαλούμενος ως παράδειγμα τους Τυρρηνούς και τους Καρχηδόνιους, που αν και είχαν τέτοιες συμφωνίες μεταξύ τους, ωστόσο δεν θεωρούνταν ότι ανήκαν στην ίδια πολιτική κοινωνία. 5. Η πόλη κράτος είναι στα Πολιτικά μια κοινότητα που την αποτελούν κυβερνώντες και κυβερνώμενοι, ἄρχοντες και ἀρχόμενοι. Είναι ένα όλον που το αποτελούν μέρη τα μέρη αυτά δε χάνουν μέσα στο όλον τη δική τους φυσιογνωμία. Ως όλον λοιπόν η πόλις κράτος αποτελείται από ανόμοια μεταξύ τους στοιχεία μερικά από αυτά ασκούν εξουσία, άλλα υπακούουν. Ως όλον η πόλις έχει για στόχο της την ευδαιμονία, κι αυτή πάλι είναι το αποτέλεσμα της αυτάρκειας, της απόλυτης μακάρι ανεξαρτησίας από οτιδήποτε βρίσκεται έξω απ την πόλιν. 6. μέτοικοι = οικοδομή/ανοικοδόμηση, μετέχοντες = εποχή/αποχή, ὑπάρχει = άρχοντας/αναρχία, κοινωνεῖν = επικοινωνία /ακοινώνητος, αὐτάρκειαν= αρκετός/ επάρκεια.