Χαρίκλεια Πρασσά Η «ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ» ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ

Transcript

1 Χαρίκλεια Πρασσά Η «ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ» ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Ωστόσο τέτοια πράµατα µας λένε οι δασκάλοι λογαριάζουνε πως βαθµηδόν η γλώσσα θα προχωρήσει, θα διορθωθεί [...] Είναι σα να λογαριάζανε πως αφτό το διάστηµα, όχι µονάχα εκείνοι θάχουνε τις ίδιες ιδέες για τη γλώσσα, µα πως και τα παιδιά τους και των παιδιώνε τους τα παιδιά θα τις έχουνε ίδιες κι απαράλλαχτες όλη τους τη ζωή. Τέτοια ακούς στην Ελλάδα, κι όποιος σου τα λέει, σου τα λέει µε τα σωστά του δε γελά. Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ, Το ταξίδι µου 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τον Ιούνιο του 1985 η άγνοια των λέξεων «αρωγή» και «ευδοκίµηση» στο θέµα της έκθεσης των γενικών εξετάσεων 1 γίνεται αφορµή να ξεσπάσει «ηθικός πανικός» στα ΜΜΕ για τη «λεξιπενία» των νέων. Έκτοτε δηµοσιεύονται πολυάριθµα άρθρα για τη γλώσσα των νέων, γεγονός που δείχνει το αδιάλειπτο ενδιαφέρον γι' αυτήν. Τα άρθρα αυτά είναι σηµαντικά, γιατί οι απόψεις των συντακτών τους, εκφραστών της επιστηµονικής ή της ευρύτερης λαϊκής γνώµης για τη γλώσσα, αντανακλούν, διαµορφώνουν και ενισχύουν ως ένα βαθµό τις µεταγλωσσικές στάσεις του αναγνωστικού κοινού. Oι µελέτες για τις µεταγλωσσικές στάσεις, όπως αυτές εκφράζονται µέσα από δηµοσιεύµατα του τύπου, είναι σχετικά λίγες. 2 Στέκοµαι ιδιαίτερα στη µελέτη των Γ. Ανδρουτσόπουλου και Ά. Ιορδανίδου «Πήρανε τη γλώσσα... στο κρανίο : Στάσεις των ΜΜΕ απέναντι στη γλώσσα των νέων», 3 όπου εξετάζονται οι γλωσσικές στάσεις που εµφανίζονται στον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο για τη γλώσσα των νέων, η διαφοροποίηση των στάσεων αυτών ανάλογα µε το είδος του κειµένου και το κοινωνικό προφίλ του µέσου, καθώς και το είδος των γλωσσικών στοιχείων που προβάλλονται από τα ΜΜΕ ως χαρακτηριστικά παραδείγµατα της νεανικής γλώσσας. Η έρευνά µου βασίστηκε σε κείµενα σχετικά µε τη γλώσσα των νέων που δηµοσιεύτηκαν στον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο, στο διαδίκτυο και σε επιστηµονικά ή µη βιβλία τον Ιούνιο του 1985 και κατά την περίοδο Στόχος µου είναι να εξετάσω ποιες είναι οι απόψεις των ενηλίκων: α) για την έννοια του όρου «γλώσσα των νέων», β) για τη γλώσσα των νέων σε σχέση µε την πρότυπη (standard) γλώσσα, καθώς και αν πρόκειται για αυθαίρετες αξιολογήσεις ή για τεκµηριωµένες απόψεις. 1 Η πλήρης διατύπωση του θέµατος είχε ως εξής: «Ο άνθρωπος ο αποφασισµένος να µάθει πολλά γράµµατα και να διαπρέψει σε µια επιστήµη ή σε µια τέχνη δεν αποβλέπει πια, κατά την επικρατούσα αντίληψη, στην προσωπική του ευδοκίµηση. Προσφέρει και στους άλλους πολύτιµη αρωγή». 2 Βλ. Ρ. ελβερούδη Σ. Μοσχονάς, «Ο καθαρισµός της γλώσσας και η γλώσσα του καθαρισµού», Σύγχρονα Θέµατα, 62 (1997), σελ Σ. Μοσχονάς, «ηµοσιεύµατα του Τύπου για τη γλώσσα», στο ηµοσιογραφία και γλώσσα Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000), επιµ. Π. Μπουκάλας και Σ. Μοσχονάς, Μορφωτικό Ίδρυµα της Ενώσεως Συντακτών Ηµερησίων Εφηµερίδων Αθηνών, Αθήνα 2001, σελ Μ. Καρυολαίµου, «Λαϊκή γλωσσολογία στα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης. Προϋποθέσεις και µηχανισµοί», στο ηµοσιογραφία και γλώσσα Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000), επιµ. Π. Μπουκάλας και Σ. Μοσχονάς, Μορφωτικό Ίδρυµα της Ενώσεως Συντακτών Ηµερησίων Εφηµερίδων Αθηνών, Αθήνα 2001, σελ Ά. Ιορδανίδου και Γ.Κ. Ανδρουτσόπουλος, «Πήρανε τη γλώσσα... στο κρανίο : Στάσεις των ΜΜΕ απέναντι στη γλώσσα των νέων», στο Πρακτικά του Γ ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την Ελληνική Γλώσσα, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1999, σελ

2 Το υλικό που µελέτησα αποτελείται από 56 δηµοσιεύµατα και τοποθετείται χρονικά σε δύο περιόδους: α) στην περίοδο του Ιούνη του 1985, από την οποία έχουν συγκεντρωθεί 21 δηµοσιεύµατα σε εφηµερίδες πανελλήνιας κυκλοφορίας, β) στην περίοδο , από την οποία έχουν επιλεγεί ενδεικτικά 35 κείµενα από διάφορες πηγές (εφηµερίδες, περιοδικά κτλ.). Όσον αφορά τις πηγές, αυτές είναι: α) ηµοσιεύµατα του ηµερήσιου τύπου (Ελευθεροτυπία, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Τα Νέα, Το Βήµα, Έθνος, Καθηµερινή, Ελεύθερος Τύπος, Αδέσµευτος Τύπος, Αυγή, Ριζοσπάστης, Μακεδονία Κυριακής), όπου απαντώνται τα εξής είδη κειµένου: 4 Επιφυλλίδα (7), γραµµένη από κάποιον ειδικό (φιλόλογο, γλωσσολόγο κτλ.). Σχόλιο (6), πρόκειται για άρθρο δηµοσιογράφου µε επίκαιρο ή µη χαρακτήρα. Ρεπορτάζ (8), όπου ο συντάκτης παρουσιάζει κάποιο θέµα συρράπτοντας πληροφορίες από διάφορες πηγές. Συνέντευξη (2), όπου ο συντάκτης µιλάει µε έναν ειδικό για γλωσσικά θέµατα. Έρευνα (2) για τη γλώσσα των νέων. Συµπτωµατική αναφορά (7), όπου ο συντάκτης κάνει ένα σύντοµο σχετικά σχόλιο πάνω στη γλώσσα των νέων, µολονότι το κύριο θέµα του άρθρου ή της έρευνάς του είναι διαφορετικό (π.χ., βιβλιοπαρουσίαση, ανάλυση θέµατος έκθεσης των γενικών εξετάσεων). Επιστολή (6) αναγνώστη προς την εφηµερίδα σχετικά µε τη γλώσσα των νέων. Γελοιογραφία (1 σώµα 7 γελοιογραφιών ) µε αφορµή τις κατηγορίες για λεξιπενία των νέων. β) ηµοσιεύµατα του περιοδικού τύπου (επιστηµονικά περιοδικά: Ρεύµατα ποικίλης ύλης: Nitro, E της Ελευθεροτυπίας), όπου απαντώνται: Συµπτωµατικές αναφορές (2). Γλωσσάρι (1). γ) Κείµενα δηµοσιευµένα στο διαδίκτυο: άρθρα δηµοσιευµένα σε site ιδιωτών ή οργανισµών (π.χ., µητροπόλεων) (4). δ) Συµπτωµατικές αναφορές ή ολόκληρα άρθρα από βιβλία «λαϊκής γλωσσολογίας» 5 (π.χ. βιβλία δοκιµιογράφων) (3). ε) Συµπτωµατικές αναφορές ή ολόκληρα άρθρα γλωσσολόγων δηµοσιευµένα σε πρακτικά συνεδρίων, βιβλία κτλ. (5). στ) Βιβλία για τη γλώσσα των νέων (1). 2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΛΙΚΟΥ 2.1. Απόψεις των ενηλίκων για την έννοια της «γλώσσας των νέων» Μια µερίδα συντακτών ως γλώσσα των νέων αντιλαµβάνεται και τον τρόπο µε τον οποίο χειρίζονται οι νέοι την πρότυπη γλώσσα και το ιδίωµά τους. Θεωρούν, µε άλλα λόγια, ότι οποιαδήποτε γλωσσική εκδήλωση των νέων είναι «γλώσσα των νέων» (όπως θα δούµε παρακάτω, µε τον όρο «γλώσσα των νέων» οι γλωσσολόγοι κυρίως αναφέρονται αποκλειστικά σε ειδικές χρήσεις του νεανικού ιδιώµατος): «Οι νέοι µπορεί να γνωρίζουν καλύτερα την αγγλική από τη µητρική γλώσσα [...] Το δύσµοιρο το Ελληνόπουλο ζει µέσα σε ένα υπαρκτό γλωσσικό χάος. Μαθαίνει να χρησιµοποιεί στερεότυπες εκφράσεις, που παραπέµπουν στην ηχοµιµητική κινησιολογία. Οι γλωσσικές απλουστεύσεις περιόρισαν το λεξιλόγιό του, αποµάκρυναν από τη γλώσσα των προγόνων, κι έτσι ο απόφοιτος του σηµερινού Λυκείου επικοινωνεί µέσω της συνθηµατολογίας. Αν επιχειρήσει κανείς να ακούσει από µαθητή 4 Για τα διάφορα είδη δηµοσιευµάτων, βλ. την έρευνα του Σ. Μοσχονά «ηµοσιεύµατα του Τύπου για τη γλώσσα», ό.π., σελ Για τον όρο «λαϊκή γλωσσολογία», βλ. Μ. Καρυολαίµου, «Λαϊκή γλωσσολογία στα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης. Προϋποθέσεις και µηχανισµοί», ό.π., σελ

3 Λυκείου την ανάγνωση της Ιλιάδας του Οµήρου, θα θυµηθεί ένα Λάπωνα παγοπώλη που συνεννοείται µε Γιαπωνέζο στα αραβικά». 6 Οι περισσότεροι δυσκολεύονται να ορίσουν τη «γλώσσα των νέων» και να την κατατάξουν. Τη θεωρούν χαοτική και σχιζοφρενική, µια γλώσσα ακατανόητη, που όχι µόνο δεν αποτελεί ποικιλία των ελληνικών, αλλά δεν έχει οποιαδήποτε σχέση µε αυτά: «εν πρόκειται εδώ για µια ιδιότυπη αργκό. Αργκό πάντα υπήρχε και θα υπάρχει. Πρόκειται για µια γλωσσική Βαβέλ, που µπορεί να θεωρηθεί ως σύµπτωµα σχιζοφρένειας». 7 «... γιατί τόσο καιρό δεν τους σκανδάλισε το γεγονός ότι οι µαθητές εγκατέλειπαν την ελληνική γλώσσα και χρησιµοποιούσαν αντί γι αυτήν εκφράσεις όπως σαλτάρω, τη βρίσκω, είµαι κουλαριστός και κουφάθηκε». 8 Ως βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας αυτής αναφέρουν τη λεξιπενία, τα «λάθη», τους νεολογισµούς και κυρίως την πληθώρα αγγλικών δανείων. 9 Λ.χ., σε γελοιογραφία µε αφορµή το σάλο που είχε ξεσπάσει τον Ιούνιο του 1985 µε αφορµή το θέµα της έκθεσης, ένας νέος εµφανίζεται να εξηγεί σε έναν άλλο τη λέξη «αρωγή» ως εξής: «Τι θα πει αρωγή; Αρωγή θα πει: help, SOS, βοήθεια, please!... Γκέγκε;». Σε µιαν άλλη, πάλι, ένας µαθητής ρωτάει το διπλανό του την ώρα που γράφει έκθεση: «Αρωγή και ευδοκίµηση; Τι κουφά είν' αυτά, ρε δικέ µου; Κάνε πάσα γιατί καράφλιασα». Άλλοι, πάλι, ως γλώσσα των νέων θεωρούν µόνο το νεανικό ιδίωµα: «Μια γλώσσα βασισµένη στην παραδοσιακή νεοελληνική αργκό, εµπλουτισµένη µε νεολογισµούς και αγγλικά στοιχεία». 10 Ορισµένοι µάλιστα τη διακρίνουν σε υποκώδικες: «Αναφερόµαστε εδώ µόνο στη γλώσσα των µορφωµένων νέων (των φοιτητών), γιατί η γλώσσα άλλων κοινωνικών κατηγοριών νέων θα πρέπει να είναι διαφορετική, αλλά δεν τη γνωρίζουµε καθόλου, ούτε καν από την καθηµερινή παρατήρηση της γλωσσικής πράξης, όπως συµβαίνει µε τη γλώσσα των φοιτητών». 11 Βασικό χαρακτηριστικό της είναι κατά την άποψή τους η αµφισβήτηση της επίσηµης γλώσσας και της κατεστηµένης κοινωνικής ιεραρχίας: «Οι νέοι µεταφέρουν στη γλωσσική τους επικοινωνία τα κύρια χαρακτηριστικά της στάσεώς τους προς τις περισσότερες από τις καθιερωµένες συµβατικές αρχές, δοµές και θεσµούς [...] Η αµφισβήτηση στρέφεται κατά της κατεστηµένης, επίσηµης, γραπτής ή δόκιµης λεγόµενης γλώσσας, της γλώσσας δηλαδή στην οποία εκφράζεται η εξουσία, οι νόµοι, οι κάθε µορφής περιορισµοί και δεσµεύσεις» Κ. Ακριβόπουλος, «Το γλωσσικό µας πανόραµα», 16/12/1999, (Ιερά Μητρόπολη Πειραιά). 7 Σ. Καργάκος, Αλαλία, ήτοι το σύγχρονο γλωσσικό µας πανόραµα, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1992 (γ έκδοση), σελ Ρεπορτάζ Ε. Καλογεροπούλου και Λ. Σταφυλά, «εν µας µαθαίνουν Νέα Ελληνικά», Τα Νέα, 16/6/1985, σελ εν είναι τυχαίο ότι αρκετά περιοδικά που απευθύνονται σε νέους υιοθέτησαν µια γλώσσα γεµάτη αγγλισµούς (βλ Α. Χ. Τσοτσόλη, Lost in Nitroland. Οι «ξένες λέξεις» στο νεανικό περιοδικό τύπο, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001), πιστεύοντας ότι έτσι «µιλάνε» τη γλώσσα των αναγνωστών τους. Η έρευνα ωστόσο των Ά. Ιορδανίδου και Γ. Ανδρουτσόπουλου «Teenage Slang in Modern Greek» (στο Greek Linguistics 95, Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg September 1995), Vol. 1, W. Neugebauer Verlag GmbH, Graz, 1997, σελ ) έδειξε ότι η πλειοψηφία των αγγλικών δανείων εµφανίζεται σε συγκεκριµένους τοµείς (π.χ., τεχνολογία, πληροφορική), ενώ ελάχιστα δάνεια δεν αφοµοιώνονται µορφολογικά. 10 Γ. Ανδρουτσόπουλος, «Η γλώσσα δεν γυρίζει πίσω. Στη δεκαετία του 80 η Ελλάδα ανακάλυψε τη γλώσσα των νέων», Το Βήµα, 14/12/ Ά. Φραγκουδάκη, Γλώσσα και ιδεολογία, Οδυσσέας, Αθήνα 1987, σελ Γ. Μπαµπινιώτης, «Γλωσσική Αµφισβήτηση. Η γλώσσα των νέων», στο Ελληνική γλώσσα. Παρελθον, Παρόν, Μέλλον, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1994, σελ. 263 (πρωτοδηµοσιεύτηκε µε τον τίτλο Η γλώσσα των νέων. Μητρική γλώσσα και γλωσσικοί κώδικες, στο Ελληνικός γλωσσικός όµιλος, Ελληνική γλώσσα. Αναζητήσεις και συζητήσεις, εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1986, σελ ). 3

4 Αναφέρουν µάλιστα και τα µέσα µε τα οποία οι νέοι επιτυγχάνουν τον παραπάνω στόχο: τους νεολογισµούς, τη χρήση της αγγλικής, που αποτελεί γλώσσα υψηλού γοήτρου, αλλά και οποιαδήποτε γλωσσική παρέκκλιση τους φέρνει σε σύγκρουση µε την καθιερωµένη γλώσσα και τον καθιερωµένο τρόπο σύλληψης του κόσµου (αξίες, σοβαρότητα, καθωσπρεπισµό, µέτρο, κοινωνική ιεραρχία): «Με τις τολµηρές λέξεις και ορισµένους ιδιωµατισµούς πετυχαίνουν την καταστροφή της καθώς πρέπει οµιλίας, µεταδίδοντας µηνύµατα άρνησης της ιεραρχίας, άρνησης σεβασµού, κριτικής, αυθάδειας» Η «γλώσσα των νέων» σε σχέση µε την πρότυπη γλώσσα Ένα µεγάλο µέρος των αρθρογράφων στις εφηµερίδες βλέπει αρνητικά τη γλώσσα των νέων, καθώς βιώνει τόσο τα γλωσσικά προβλήµατα που ενίοτε αντιµετωπίζουν όσο και το ιδίωµά τους ως αποκλίσεις από την πρότυπη γλώσσα που αποτελεί ή πρέπει να αποτελεί τη «γλώσσα µας», τη γλώσσα όλων. Ο λόγος τους είναι καταγγελτικός και απόλυτος, γεµάτος γενικεύσεις (π.χ. όλοι οι νέοι πάσχουν από λεξιπενία, δεν ξέρουν ελληνικά ή είναι εντελώς αγράµµατοι) και υπερβολικούς αξιολογικούς χαρακτηρισµούς για τη γλωσσική και κοινωνική συµπεριφορά των νέων, που συνοδεύονται από εικόνες καταστροφής και οπισθοδρόµησης της γλώσσας: «Και βέβαια δεν είναι αυτές οι µοναδικές λέξεις που δεν γνωρίζουν. Είναι πολύ περισσότερες. Και δεν περιορίζεται στις λέξεις µόνον η άγνοιά τους. Επεκτείνεται και σε όλες τις στοιχειώδεις γνώσεις». 14 «Οι νέοι µας, όπως ακρωτηριάζουν τις προτοµές των ηρώων, όπως βεβηλώνουν ιερούς χώρους και µνηµεία, έτσι ακρωτηριάζουν και βεβηλώνουν και τη γλώσσα µας». 15 Ειδικότερα, αναφορά γίνεται στα ακόλουθα θέµατα: Αίτια της «προβληµατικής γλωσσικής κατάστασης». Χαρακτηριστικό είναι ότι η ευθύνη για την «προβληµατική» αυτή κατάσταση δεν αποδίδεται τόσο στους ίδιους τους νέους (η µόνη ευθύνη που τους αποδίδεται αφορά την ενασχόλησή τους µε την εκµάθηση των αγγλικών εις βάρος των ελληνικών) όσο στον τρόπο διδασκαλίας των γλωσσικών µαθηµάτων (κυρίως των αρχαίων ελληνικών), στο εκπαιδευτικό σύστηµα, στις εκάστοτε εκπαιδευτικές και γλωσσικές µεταρρυθµίσεις ή στα γλωσσικά ολισθήµατα των δηµοσίων προσώπων (πολιτικών, δηµοσιογράφων κτλ.): «εν νοµίζετε ότι η άγνοια των παιδιών οφείλεται εν µέρει και σε κάποια άλλα αίτια, όπως ανεπάρκεια γλωσσικής και εννοιολογικής διδασκαλίας; Όταν καθηµερινώς βοµβαρδίζονται από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης µε λέξεις... άλλες (πλαίρια, ενάντια, καθετοποίηση κ.ά.), όταν τα αρχαία από το σχολείο έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο, όταν η λογοτεχνική (ή όπως αλλιώς λέγεται) δηµοτική έχει «υποκαταστήσει» (;) τα πάντα, πώς να ξέρει τώρα τα αρχαιοπρεπή ευδοκίµηση και αρωγή;». 16 Οι λόγοι για τους οποίους οι νέοι θα πρέπει να γνωρίζουν και να χρησιµοποιούν τους «σωστούς» τύπους. Η γνώση τους κρατά τη γλώσσα ζωντανή και συντελεί στη διατήρηση της πολιτιστικής µας ταυτότητας. «Θα έπρεπε οι νέοι να µαθαίνουν τη µεγάλη και πλούσια ιστορική µας γλώσσα σε όλη τη διαχρονική εξέλιξη της, ώστε να είναι κάτοχοι όχι µόνο του γλωσσικού εκφραστικού µας οργάνου, ξεπερνώντας το σηµερινό φαινόµενο της αλεξίας, αλλά και του πολιτισµικού µας πλούτου, µια και η γλώσσα είναι φορέας των πολιτισµικών αγαθών του λαού µας και κρηπίδα της υποστάσεώς του. [...] Και βέβαια είναι ευχάριστο πως άρχισε ήδη να γίνεται συνείδηση και από αυτούς ακόµη τους λυµεώνες του γλωσσικού µας πλούτου ότι, χωρίς βελτίωση της γλωσσικής 13 Α. Φραγκουδάκη, Γλώσσα και ιδεολογία, ό.π., σελ Γ. Κογιάννη, «Γενικές εξετάσεις. Ήταν καλύτερες από πέρσι», Τα Νέα, 23/6/1985, σελ Σ. Καργάκος, ό.π. 16 Α. Βαρνακιώτης, «Αλλοπρόσαλλο το θέµα της έκθεσης», Ελεύθερος Τύπος, 12/6/

5 διδασκαλίας στα σχολεία, κινδυνεύουµε να αφανισθούµε ως έθνος τώρα που είµαστε µέσα στην Ευρώπη». 17 Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι από την πλευρά των νέων αυτή η «γνώση της πολιτισµικής παράδοσης» εκλαµβάνεται ως µέσο απόκτησης γλωσσικού κύρους: «Τελειώνοντας τη σύντοµη κουβέντα µας, η κυρία Κ.Κ. παροτρύνοντάς µας να τη ρωτήσουµε και άλλες λέξεις στις οποίες απάντησε σε όλες, παρά την κούραση και το χιούµορ συµπλήρωσε τώρα θα µου βάλεις άριστα στα αρχαία;». 18 Η γνώση τους συνδέεται µε την ανάπτυξη της λογικής και την ώριµη σκέψη: «Ο Κοραής παρατηρούσε: "Ποτέ έθνος δεν διαστρέφει τη γλώσσαν του χωρίς να διαστρέφη εν ταυτώ και την παιδείαν του. Η ασυνταξία της γλώσσης συνοδεύει πάντοτε και την ασυνταξίαν των ιδεών, διότι όστις καταφρονή τους κανόνας της Γραµµατικής γρήγορα θέλει καταφρονήσειν και τους κανόνας της Λογικής (Αυτοσχέδιοι στοχασµοί). Με την κυριαρχία του πάνω στη γλώσσα ο Έλληνας νέος θα είναι σε θέση να σκεφθεί ανετότερα και ωριµότερα, να εκφράσει εναργέστερα τα διανοήµατά του...». 19 Η γνώση τους είναι απαραίτητη για την πρόσβαση στο χώρο των επιστηµών και σε διάφορους τοµείς του δηµόσιου βίου όπου χρησιµοποιείται ορολογία λόγιας προέλευσης: «Η έλλειψη αυτή συνιστά αναπηρία για τους νέους Έλληνες, η οποία εκτός των άλλων τους αφήνει ελάχιστες πιθανότητες προσπελάσεως στο γνωστικό πεδίο των επιστηµών (και όχι µόνο), µε όλα τα θλιβερά επακόλουθα για την ανάπτυξη και την πρόοδο αυτού του τόπου. Εξ άλλου η ίδια αυτή η γλωσσική αναπηρία υποβιβάζει άµεσα και συρρικνώνει απελπιστικά τις δυνατότητες του πολίτη για συµµετοχή σε κάθε δηµόσια διαδικασία, ανοίγοντας διάπλατα την πόρτα στον εκβαρβαρισµό των δηµοσίων ηθών». 20 Οι προτάσεις για την επίλυση του «προβλήµατος». Ως λύση προτείνεται η συστηµατική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών συµπληρωµατικά και παράλληλα προς τα νέα ελληνικά. Κοινή φαίνεται να είναι η πεποίθηση πως η γνώση της αρχαίας ελληνικής συνιστά απαραίτητη βάση για τη σωστή εκµάθηση της νεοελληνικής: «Τα αρχαία χρειάζονται και πολύ µάλιστα, γιατί µας δίνουν πολλά ερεθίσµατα, προκειµένου να τακτοποιήσουµε µια πειθαρχηµένη δηµοτική, συσχετίζοντας Αρχαία και Νέα σοβαρή διδ/λία κι όχι αυθαίρετα και θολά στη σκέψη των παιδιών µας». 21 Από την άλλη, υπάρχουν αρθρογράφοι που αντιµετωπίζουν πιο θετικά τη γλώσσα των νέων. Κάποιοι από αυτούς «διασκεδάζουν» µε το χιούµορ που διακρίνει το νεανικό ιδίωµα: «εν ξέρω αν θλίβοµαι συγχρόνως, αλλά µάλλον διασκεδάζω µε τη γλώσσα που µιλάνε σήµερα τα νέα κορίτσια και αγόρια». 22 Αρκετοί µάλιστα από αυτούς ασχολούνται µε την αντίκρουση των κατηγοριών εναντίον αυτής της γλώσσας. Υποστηρίζουν πως καµία έρευνα δεν έχει αποδείξει ότι οι νέοι «πάσχουν» από λεξιπενία, πως όσοι κάνουν λόγο για «λεξιπενία» γενικεύουν ένα πρόβληµα που διαπιστώνεται σε µερικούς µόνο 17 Μητροπολίτης ηµητριάδος Χριστόδουλος (νυν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος), «Οι δέκα φαραωνικές πληγές της ελληνικής παιδείας», (Ιερά Μητρόπολη ηµητριάδος). 18 Ε. Γλυκού, «Κινέζικα... τα ελληνικά», Ελευθεροτυπία, 13/6/ Μητροπολίτης ηµητριάδος Χριστόδουλος, ό.π. 20 Π. Παναγιωτόπουλος, «Το θλιβερό είδωλο της εκπαιδευτικής πραγµατικότητας», Καθηµερινή, 16-17/6/ Χρ. Ι. Αντωνιάδη, «Γιατί τόσο δέος για τα αρχαία», Ελευθεροτυπία, 23/2/ Ρίζος, «Οµιλείτε ελληνικά;», Αδέσµευτος Τύπος, 17/6/

6 νέους 23 και πως το περιορισµένο λεξιλόγιο οφείλεται συχνά όχι σε άγνοια, αλλά στην προχειρότητα των µαθητών ή στο ότι η περίσταση έχει γι' αυτούς µειωµένο επικοινωνιακό ενδιαφέρον: 24 «Λεξιπενία: Θρήνος και κοπετός για την ελληνική γλώσσα που φτωχαίνει και χάνεται, για τη νέα γενιά που χρησιµοποιεί µόνο 300 λέξεις (οι διακόσιες αµερικάνικες κλπ.). Κάθε φορά που το θέµα ερευνήθηκε επιστηµονικά, τα συµπεράσµατα ήταν αντίθετα». 25 «Να µου επιτρέψετε όµως να πω ότι τα περισσότερα από όσα γράφηκαν είχαν ένα χαρακτήρα γενίκευσης που εµπεριέχει το στοιχείο της αδικίας. Γιατί ενώ βρέθηκαν µερικοί µαθητές, όπως έγραψαν αργότερα οι εφηµερίδες, να αγνοούν τη σηµασία των γνωστών πια άγνωστων λέξεων ΑΠΟΚΑΛΥΦΘΗΚΕ, όπως γράφεται, ότι οι µαθητές τη Γ Λυκείου, εκείνοι που έχουν τελειώσει το σχολείο στο οποίο φοίτησαν δώδεκα ολόκληρα χρόνια, δεν ξέρουν την έννοια των λέξεων αυτών». 26 Επιπλέον, όπως υποστηρίζουν, σπάνια τονίζεται η ασάφεια ή «λεξιπενία» που µπορεί να διακρίνει τη χρήση της γλώσσας από τους ενηλίκους. Έτσι, λ.χ., στο σάλο που προκλήθηκε µε το θέµα της έκθεσης που δόθηκε στους υποψήφιους στις γενικές εξετάσεις του 1985, ενώ η άγνοια των λέξεων «αρωγή» και «ευδοκίµηση» προβλήθηκε στα πρωτοσέλιδα και στις κεντρικές σελίδες, η ασάφεια της διατύπωσης του θέµατος πέρασε στα «ψιλά» (µε σύντοµες αναφορές στο τέλος των άρθρων ή ολιγόλογες επισηµάνσεις στις προτεινόµενες λύσεις των θεµάτων στις πίσω σελίδες). Η µόνη εξαίρεση ήταν ο Ελεύθερος Τύπος, που δηµοσίευσε µια ολοσέλιδη κριτική του φιλολόγου Α. Βαρνακιώτη (µε τίτλο «Αλλοπρόσαλλο το θέµα της έκθεσης») και ένα εκτεταµένο άρθρο του. Μαυροµάτη (µε τίτλο «Μηδέν παίρνει το θέµα της έκθεσης»). Με την ίδια λογική, θεωρήθηκε σχεδόν δεδοµένο ότι όλοι οι ενήλικοι γνώριζαν τη σηµασία των λέξεων «ευδοκίµηση» και «αρωγή», ενώ όλοι οι υποψήφιοι την αγνοούσαν: «Οι υποψήφιοι επιστήµονες, οι αυριανοί µηχανικοί, γιατροί, φιλόλογοι, νοµικοί κτλ., αγνοούν λέξεις που γνώριζαν όλοι οι απόφοιτοι του δηµοτικού σχολείου προ πεντηκονταετίας». 27 Κοινός τόπος ήταν λοιπόν η λεξιπενία των νέων έναντι της λεξιγνωσίας των ενηλίκων. Οι νέοι αναµενόταν να έχουν γλωσσικό πρόβληµα, και αυτοί παρουσιάστηκαν να το έχουν. Οι ίδιοι αρθρογράφοι τονίζουν επίσης ότι γλωσσικά προβλήµατα και χρήση πληθώρας αγγλικών δανείων δεν παρατηρούνται µόνο στους νέους, αλλά σε όλες τις ηλικιακές οµάδες: «Εννοώ, παραπέµποντας σε όλες τις εκφάνσεις του δηµόσιου και του ιδιωτικού µας βίου, σε όλες τις άλλες ζωντανές επίσης µεταδόσεις, από τη Βουλή των Ελλήνων έως µέσα σε ιδιωτικούς χώρους, ότι, αν επιµένουµε να µιλούµε για αφασία και για αγλωσσία, ας µετρήσουµε καλύτερα σωστά, σε όλη την κλίµακα σε όλες τις ηλικίες». 28 Εξάλλου τη γλώσσα των νέων χαρακτηρίζει ο δηµιουργικός δανεισµός: «Η δηµιουργική πλευρά του δανεισµού στη ΓτΝ διαφαίνεται σε χρήσεις των δανείων άγνωστες στη γλώσσα-δότη. Τα δάνεια χρησιµεύουν στη δηµιουργία συνωνύµων, π.χ. [...] ΝΕ φραγκοκίλερ κατά το φραγκοφονιάς (= τσιγκούνης). Ακόµη η γνώση της ξένης γλώσσας αξιοποιείται σε γλωσσικά 23 Χαρακτηριστικό είναι ότι, ενώ καταλογίζεται στους νέους η άγνοια λόγιων λέξεων, έρευνα του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων για την ποιότητα των εκθέσεων που γράφουν οι µαθητές στις γενικές εξετάσεις («Έκθεση ανιδέων στη Γ Λυκείου», Ελευθεροτυπία, 5/8/2001) έδειξε ότι στα γραπτά τους κυριαρχούν οι λόγιες λέξεις και «αποβάλλονται» οι λαϊκές. 24 Βλ. τα συµπεράσµατα της έρευνας της Ά. Ιορδανίδου για τη «λεξιπενία» [«Η λεξιπενία των µαθητών: Ερευνητική προσέγγιση», στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 16ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. (4-6 Μαΐου 1995), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σελ ]. 25 Ν. ήµου «Αναµασήµατα. Λεξικό κοινοτοπιών παραδεκτών αλλά αναληθών», δηµοσιευµένο στο 26 Μ. Παπαδάκης, «Το θέµα της έκθεσης στις εξετάσεις», Τα Νέα, 23/6/ Κ. Γεωργουσόπουλος, «Το θέµα», Τα Νέα, 12/6/ Γ. Χάρης, «Κανονικά ελληνικά και αργκό», Τα Νέα, 18/11/

7 παιχνίδια όπως η κατά λέξη µετάφραση γηγενών ιδιωµατισµών: ΝΕ θα σου αλλάξω τα φώτα > I m gonna change your lights, NE σιγά τον πολυέλαιο > slow down the much oil». 29 Οπότε, όπως υποστηρίζουν, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών δεν αποτελεί λύση: «Όµως το φαινόµενο δεν θα πρέπει να σταθεί και αφορµή για πισωγυρίσµατα, αλλά θα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια να καταπολεµηθούν τάσεις που θα εµφανιστούν π.χ. για την επάνοδο της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στις τάξεις του Γυµνασίου». 30 Όσον αφορά το νεανικό ιδίωµα, επισηµαίνουν ότι πρόκειται για µία από τις γλωσσικές ποικιλίες που µιλούν οι νέοι και ότι, ανάλογα µε την εκάστοτε επικοινωνιακή ανάγκη, επιστρατεύουν διαφορετική «γλώσσα»: «Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, µε το ρε µαλάκα ή µε κανονικά ελληνικά, ανταποκρίνονται ενστικτωδώς σε διαφορετικές εκφραστικές ανάγκες, σε διαφορετικά επίπεδα επικοινωνίας. Το ίδιο ισχύει και µε τους φοιτητές και µε οποιαδήποτε άλλη, περιστασιακή ή µονιµότερη, οµάδα: θα µιλήσουν µε το ρε µαλάκα µεταξύ τους, αλλά ούτε στον καθηγητή τους θα απευθυνθούν µε αυτήν τη γλώσσα, ούτε στον εργοδότη τους, ούτε στον πατέρα τους, ακόµα κι όταν δεν είναι να του ζητήσουν χαρτζιλίκι». 31 Υπογραµµίζουν επίσης ότι η κριτική στη γλώσσα των νέων στην πραγµατικότητα οφείλεται στην υποτίµηση οποιασδήποτε γλωσσικής ποικιλίας, πολύ δε περισσότερο από τη στιγµή που εκφράζει µηνύµατα αµφισβήτησης της πρότυπης γλώσσας και της κοινωνικής ιεραρχίας: «Όλων αυτών των νέων η γλώσσα είναι και µια διαφορετική ποικιλία της Ελληνικής, µια τοπική ή µια κοινωνική διάλεκτος, που δεν αφορά όσους κατηγορούν τη γλώσσα των νέων, γιατί όλες οι καταγγελίες για τη γλώσσα που µιλούν διάφορες κοινωνικές οµάδες αφορούν την πρότυπη Ελληνική και τους οµιλητές της, άρα οι εκφραστές της κριτικής θεωρούν την πρότυπη πιο σωστή γλώσσα από τις λοιπές οµιλούµενες ποικιλίες. [...] Από την άλλη µεριά η κοινωνική αµφισβήτηση που αποτελούν τα αγόρια µε το σκουλαρίκι, τα κορίτσια µε τη µοτοσυκλέτα και µαζί µε αυτά η αυθάδεια που παρηχούν οι εκφράσεις της αργκό ή οι νεολογισµοί της γλώσσας των νέων ενοχλούν εµάς τους λιγότερο νέους και µας παγιδεύουν να παρανοούµε την ανταρσία και να νοµίζουµε ότι είναι κακή γλωσσική ποιότητα, να µην καταλαβαίνουµε τη γλωσσική ευρηµατικότητα και, µάταια, να καταγγέλλουµε τη γλώσσα τους». 32 Αξίζει όµως να σηµειωθεί ότι κάποιες φορές παρασύρονται και αυτοί σε γενικεύσεις και αυθαίρετες κρίσεις, όπως λ.χ. ότι οι νέοι δεν παρουσιάζουν καθόλου γλωσσικά προβλήµατα ή ότι οι όποιες προτάσεις για βελτίωση του τρόπου οµιλίας της πρότυπης γλώσσας δεν είναι απαραίτητες, γιατί η γλώσσα αυτή δεν προσφέρεται για ανεπίσηµες περιστάσεις: «Ασκώντας κριτική στη γλώσσα των µαθητών τους, οι φιλόλογοι του Λυκείου τούς προτρέπουν σε γλωσσικές πρακτικές που είναι αδύνατο να εφαρµοστούν, όπως να µη φτωχαίνουν τη γλώσσα χρησιµοποιώντας το ίδιο γενικό ρήµα, π.χ. κάνω [...] Ένας από τους λόγους για τους οποίους οι φιλόλογοι δεν πείθουν τους µαθητές τους είναι ότι αυτή η χρήση των λέξεων είναι απολύτως αδύνατη στην καθηµερινή επικοινωνία της οικειότητας» ΠΕΡΙΛΗΨΗ α) Η «γλώσσα των νέων» από κάποιους αρθρογράφους ταυτίζεται µε το νεανικό ιδίωµα, ενώ από άλλους χρησιµοποιείται για να δηλώσει αδιάκριτα και τη χρήση της κοινής γλώσσας και της γλωσσικής τους ποικιλίας. 29 Γ. Ανδρουτσόπουλος, «Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική: Ελληνικά, γαλλικά, γερµανικά, ιταλικά», στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης Ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ (22-24 Απριλίου 1996), Θεσσαλονίκη 1997, σελ Σακκάς (σύµβουλος του Κέντρου Ερευνών και Μελετών Εκπαίδευσης) στο Ε. Γλυκού, «Κινέζικα... τα ελληνικά», ό.π. 31 Γ. Χάρης, «Κανονικά ελληνικά και αργκό». 32 Ά. Φραγκουδάκη «Οι νέοι και η γλώσσα τους», Τα Νέα, 16/6/ Ά. Φραγκουδάκη, «Οι νέοι και η γλώσσα τους», ό.π. 7

8 β) Μια µερίδα αρθρογράφων καταδικάζουν τη γλώσσα των νέων, καθώς τη βιώνουν ως απόκλιση από την πρότυπη γλώσσα, την οποία θεωρούν «πιο σωστή». Η καταγγελία τους στηρίζεται σε γενικεύσεις, στερεότυπα και υπερβολικούς αξιολογικούς χαρακτηρισµούς, ενώ µοναδική «θεραπεία» κρίνεται η συστηµατική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής. Άλλοι, πάλι, την αντιµετωπίζουν πιο θετικά. Ο λόγος τους επικεντρώνεται σε επιχειρήµατα υπεράσπισης της γλώσσας των νέων, όµως κάποιες φορές παρασύρονται και αυτοί σε γενικεύσεις ή αυθαίρετες κρίσεις. 8