ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟIΚΟΝΟΜIΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛIΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΑΝ ΡΕΑΣ Γ.

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟIΚΟΝΟΜIΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛIΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΟIΚΟΓΕΝΕIΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΟΙΤΗΤΗ : ΟΝΟΜΑ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΣΟΒΟΛΟΣ Α.Μ.: 8625 ΕΞΑΜΗΝΟ Η'

2 ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΙ. ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΤΕΡΟ ΟΞΩΝ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΘΡΗΣΚΩΝ α) Η υποχρεωτική ιερολογία ως συστατικός τόπος του γάµου β) Παράγοντες που καθορίζουν αν είναι υποστατός ή όχι, καθώς και έγκυρος. ΙΙΙ. Η ΠΡΟΣΧΩΡΗΣΗ ΕΝΟΣ ΤΩΝ ΣΥΖΥΓΩΝ ΣΕ ΑΛΛΟ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ α) Υφίσταται κλονισµός της εγγάµου συµβιώσεως και λόγος διαζυγίου β) Γονική µέριµνα των ανηλίκων τέκνων σε περίπτωση διαστάσεως των συζύγων λόγω καταχρηστικής άσκησης της θρησκευτικής ελευθερίας. IV. ΚΑΤΑΧΡΗΣΤIΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΓΟΝΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΑΝΗΛΙΚΟΥ ΛΟΓΩ ΘΡΗΣΚΕΥΤIΚΩΝ ΟΞΑΣΙΩΝ V. ΘΡΗΣΚΕΥΤιΚΗ ΙΑΠΑΙ ΑΓΩΓΗΣΗ ΑΝΗΛΙΚΩΝ, ΠΟΤΕ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ ΠΡΟΣΗΛΥΤIΣΜΟ. VI. ΑΙΡΕΣΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗΣ ΙΑ ΟΧΗΣ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ. Vll. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

3 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν µία από τις σηµαντικότερες παροχές στον πολίτη από το θεµελιώδη νόµο του Κράτους. Το Σύνταγµα όχι µόνο του τα αναγνωρίζει, αλλά συνάµα φροντίζει και για την άσκηση και προστασία τους. Οι διάφοροι, κατά καιρούς, όροι που τους έχουν αποδοθεί, ως ατοµικές ελευθερίες, ατοµικά δικαιώµατα, τονίζουν όσο τίποτε άλλο την εξέχουσα προστασία που προβλέπει το Σύνταγµα για τον καθένα προσωπικά. Αυτή η προστασία όµως, έναντι ποίου εκδηλώνεται; Εναντι του κράτους, από το οποίο απαιτούµε ανοχή ή παροχή, ή αποχή, ανάλογα µε το εκάστοτε δικαίωµα ή και έναντι των ιδιωτών στις προσωπικές µας σχέσεις. Ανακύπτει έτσι το λεγόµενο θέµα «τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων». Κυρίαρχη είναι η άποψη ότι το Σύνταγµα είναι ο υπέρτατος νόµος της χώρας, το αστικό δίκαιο που ρυθµίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις όπως και κάθε κανόνας δικαίου περιεχόµενος σε απλό νόµο, υποτάσσεται στο αυξηµένης τυπικής ισχύος θεµελιώδη νόµο του κράτους και φυσικά τα ατοµικά δικαιώµατα, όπως δέχεται και το γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό δικαστήριο, επιδρούν και στο αστικό δίκαιο. Η έννοµη τάξη δεν αποτελείται από αυτόνοµες περιοχές αλλά είναι ενιαία µε επικεφαλής τον συνταγµατικό νόµο. Εδώ το θέµα που θα µας απασχολήσει είναι η εφαρµογή ενός από τα θεµελιώδη δικαιώµατα, της θρησκευτικής ελευθερίας, στο χώρο

4 2 της οικογένειας. Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται από το ισχύον Σύνταγµα στο άρθρο 13, από την Ευρωπαική Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (ΕΣ Α) στο άρθρο 9 και από το πρόσθετο αυτής πρωτόκολλο στο άρθρο 2. Ανήκει στην κατηγορία των status negativus, αµυντικών δικαιωµάτων, εφόσον αξιώνει από το κράτος να µην παρεµβαίνει, να απέχει, από κάθε δραστηριότητα που θα παρεµπόδιζε την ελεύθερη άσκησή του. Το Σύνταγµα όπως και οι διεθνείς συµβάσεις, που βάσει του άρθρου 28 παράγραφος 1 έχουν ισχύ υπέρτατου νόµου, προστατεύουν την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης µε τη θετική και αρνητική της έννοια. Είτε δηλαδή, την ένταξη σε κάποια θρησκευτική οµάδα, είτε την αποχή από αυτή, ακόµη και την αθεία. Προστατεύεται επίσης, η ελεύθερη άσκηση του δόγµατος που πρεσβεύει ο κάθε πολίτης. Κατοχυρώνεται το ακώλυτο της λατρείας, η οποία αποτελεί τη σπουδαιότερη µορφή ασκήσεως της θρησκείας. Και φυσικά αυτή η συνταγµατική και διεθνής κατοχύρωση επεκτείνεται και στην ελευθερία αλλαγής και εκδηλώσεως των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Βέβαια το Ελληνικό Σύνταγµα, σε αντίθεση µε τα ξένα συντάγµατα δεν διακηρύσσει την ελευθερία των θρησκειών, αλλά µόνο των γνωστών θρησκειών. Και γνωστή είναι κάθε θρησκεία µε φανερά δόγµατα, λατρεία, οργάνωση, και σκοπούς. Ειδικότερα η λατρεία για να είναι ελεύθερη πρέπει να µην προσβάλλει τη δηµόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Και η ελεύθερη άσκηση αυτού του δικαιώµατος

5 3 προϋποθέτει την έλλειψη προσηλυτισµού σε οπαδούς όλων των γνωστών θρησκειών και ειδικότερα σε αυτούς που πρεσβεύουν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγµα. Γνωστές µας είναι από τη νοµολογία πολλές υποθέσεις προσηλυτισµού που έφθασαν µέχρι και το ευρωπαϊκό δικαστήριο ανθρώπινων δικαιωµάτων, όπως η υπόθεση Κοκκινάκη, η οποία κατέληξε σε απόφαση εναντίον της Ελλάδος. Το δεύτερο σκέλος της αναφοράς µας, η οικογένεια, προστατεύεται επίσης από το θεµελιώδη νόµο του Κράτους και διεθνείς συµβάσεις. Στο άρθρο 9 του Συντάγµατος και στα άρθρα 8 και 12 της ΕΣ Α ο πανάρχαιος θεσµός προστατεύεται και τίθεται υπό την γενικότερη επίβλεψη της εννόµου τάξεως. Ο Αστικός Κώδικας, λόγου χάρη, προβλέπει στο προτελευταίο βιβλίο του µία σειρά άρθρων που καθορίζουν όλες τις πτυχές των οικογενειακών σχέσεων. Στην ανάπτυξη που ακολουθεί γίνεται µία προσπάθεια να εξεταστεί η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας µέσα στο χώρο της οικογένειας. Κατά πόσο, δηλαδή, και µε ποιο µέτρο τα µέλη µιας οικογένειας έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν ακώλυτα το δόγµα που πρεσβεύουν. Μια σειρά νοµολογίας τόσο των ελληνικών δικαστηρίων, όσο και του Ευρωπαlκού δικαστηρίου ανθρωπίνων δικαιωµάτων, µας παρέχει τη βάση ώστε να αναπτύξουµε κάποιες από τις επίµαχες πτυχές του θέµατος που απασχόλησαν την κοινωνία µας και συνεχίζουν ακόµη να την απασχολούν.

6 4 Αναλυτικότερα θα ασχοληθούµε µε το κατά πόσο ο θεσµός του γάµου, µεταξύ ετεροθρήσκων είναι υποστατός και µάλιστα χωρίς την απαραίτητη, κατά τον Αστικό Κώδικα, ιερολογία. Θα µας απασχολήσει, περαιτέρω, η προσχώρηση ενός των συζύγων σε άλλο θρήσκευµα από αυτό που πρέσβευαν, τα τυχόν προβλήµατα που προκύπτουν στη µεταξύ σχέση τους και µε τα ανήλικα τέκνα, όσον αφορά την επιµέλεια και ανατροφή τους. Η κατάχρηση δικαιώµατος, κατά την άσκηση της γονικής µέριµνας, η θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των τέκνων από τους γονείς και κατά πόσο το θρήσκευµα, παίζει ή όχι κυρίαρχο ρόλο ως αίρεση, στην κληρονοµική διαδοχή, αποτελούν κάποιες από τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής που θα µας απασχολήσουν και εδώ. Με τη βοήθεια της νοµολογίας και της θεωρίας που έχει αναπτυχθεί γύρω από τα παραπάνω ζητήµατα, θα αποπειραθεί να δοθούν όλες οι πτυχές των θεµάτων που προέκυψαν, τι ίσχυσε, τι ισχύει και µε ποιο γνώµονα.

7 5 Ι. ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΤΕΡΟ ΟΞΩΝ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΘΡΗΣΚΩΝ α) Η ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ IEPOΛOΓlA ΩΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Με βάση το άρθρο 1367 Α.Κ. η ιερολογία αποτελεί το συστατικό εκείνο στοιχείο ώστε να θεωρηθεί έγκυρος ο γάµος µεταξύ ατόµων που ανήκουν στο δόγµα της ανατολικής ορθοδόξου εκκλησίας. Με τη διάταξη αυτή ο Αστικός Κώδικας τοποθετεί την ιερολογία από ιερέα του ορθοδόξου δόγµατος σε υπερβαίνουσα θέση, τέτοια µάλιστα που η έλλειψή της να οδηγεί σε ανυπαρξία του γάµου. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τέλεση γάµου µεταξύ Χριστιανού ορθοδόξου δόγµατος και χριστιανού άλλου δόγµατος όπως έχει δεχθεί και η νοµολογία 1. Και ετερόδοξοι λέγοντας, εννοούµε τους καθολικούς χριστιανούς και όσους αποκλίνουν από το δόγµα της Ανατολικής Ορθοδόξου. Ο γάµος, λοιπόν µεταξύ των δύο προηγουµένων κατηγοριών ατόµων δεν κωλύεται, αρκεί να τελεστεί από ιερέα όπως πρεσβεύει και ο νόµος 2 Αρκετοί είναι εκείνοι που συµφωνούν µε την ύπαρξη µιας τέτοιας διάταξης νόµου, ενώ πολλές είναι και οι διαφωνίες που έχουν εκφραστεί. Η αναγνώριση από το ισχύον Σύνταγµα της Ανατολικής Ορθοδόξου ως επικρατούσας θρησκείας πιθανότατα οδήγησε το νοµοθέτη στο να θεσπίσει µια τέτοια διάταξη. Ο ελληνισµός, στα τόσα χρόνια ιστορίας του, έχει συνδεθεί άµεσα µε το χριστιανισµό. Η βοήθεια 1 Εφετείο Αθηνών 2164/1981, Αρµενόποuλος 1881.

8 6 που του είχε παρασχεθεί κατά τη διάρκεια της ιστορίας του, σε µια σειρά δυσκολιών, όπως τα 400 χρόνια της Οθωµανικής υποδούλωσης του γένους, τον έφεραν κοντά στην εκκλησία, στα δόγµατα και στα έθιµά της. Ένα από αυτά είναι και η συγκεκριµένη ιερολογία. Επιπλέον ο νοµοθέτης προχώρησε στη θέσπιση µιας τέτοιας διάταξης εθιµικά εφόσον κατά την περίοδο που τέθηκε σε εφαρµογή ο Αστικός Κώδικας ίσχυε ο θεσµός αυτός στη χώρα, συµφωνούσε µε τα ήθη και έθιµα της περιόδου και κατά κάποιους συνεχίζει να διατηρεί τη διαχρονικοτητά του, λόγος που δεν οδήγησε και στην τροποποίησή του. Αρκετές φωνές ακούγονται, όµως και από την άλλη πλευρά που θεωρεί έναν τέτοιο θεσµό αναχρονιστικό 3. Οι ασπάζοντες αυτή την άποψη δεν µπορούν να δεχθούν να ισχύσει κάτι τέτοιο στη σύγχρονη εποχή όπου µια σειρά διεθνών συµβάσεων και το ίδιο το Σύνταγµα καθιερώνουν την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Το άρθρο 13 του Συντάγµατος απαγορεύει την εξάρτηση της απόλαυσης κάποιων δικαιωµάτων από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθώς και το παρόµοιο άρθρο 14 της ευρωπαϊκής σύµβασης των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Αλλωστε η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόµου 4, δεν είναι δυνατόν να συµβιβαστεί µε την προκειµένη διάταξη του Αστικού Κώδικα. Ο καθένας από εµάς αναπτύσσει την προσωπικότητά του κάτω , ΑΚ, παράγραφος 1 3 Μάνεσης Αριστόβουλος, ατοµικές ελευθερίες, σελ Σύνταγµα άρθρο 5, παράγραφος 1.

9 7 από κάποιες συνθήκες που ο ίδιος επιλέγει και δεν είναι δυνατό να µην είναι ελεύθερος να τελέσει το γάµο του κάτω από µορφή µη ιερολογίας. Ο νοµοθέτης ίσως θα έπρεπε να στοχασθεί λίγο σχετικά µε τη διάταξη 1367 ΑΚ. Ζώντας σε συνταγµατικά πλαίσια ανεξιθρησκίας, ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, µια τέτοια ρύθµιση ίσως να θεωρηθεί και αναχρονιστική. Η θέσπιση από το θεµελιώδη νόµο της χώρας στο άρθρο 3 παράγραφος 1 της ορθοδόξου Ανατολικής ως επικρατούσας θρησκείας, δεν θα ερχόταν σε σύγκρουση µε κάποια τροποποίηση αυτής της διάταξης του Αστικού Κώδικα. ιότι το Σύνταγµα δεν επιβάλει κάποιο θρήσκευµα στους έλληνες πολίτες, απλά επιτρέπει µια τέτοια αναγνώριση, για εθιµικούς λόγους αλλά κυρίως επειδή η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσµού ανήκει στο δόγµα της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Η περαιτέρω διατήρηση, συνεπώς µιας τέτοιας πρακτικής, δεν συµβιβάζεται µε το Σύνταγµά µας και τη σύγχρονη θεώρησή του, που αναφέρει ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι πλέον ιδιωτική υπόθεση του καθενός και φυσικά η κρατική εξουσία δεν µπορεί να τις επιβάλλει ως συστατικό τύπο ή ως κώλυµα δικαιοπραξιών. β) ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΑΝ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΣΤΑΤΟΣ Ή ΟΧΙ ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΕΓΚΥΡΟΣ Προτού ξεκινήσουµε την ανάπτυξη της συγκεκριµένης ενότητας, σωστό θα είναι να οριοθετήσουµε εννοιολογικά τις έννοιες

10 8 ετερόθρησκος και ετερόδοξος. Ετερόθρησκος είναι κάποιος που πρεσβεύει κάποιο θρήσκευµα διαφορετικό από κάποιο άλλο, ενώ ετερόδοξος είναι ο ενταγµένος στην ίδια θρησκευτική κοινότητα, µε κάποιον άλλον, αλλά πιστεύει σε κάποιο διαφορετικό δόγµα. Και για να είµαστε πιο συγκεκριµένοι αλλόθρησκοι είναι οι χριστιανοί, οι lουδαίοι, οι µωαµεθανοί, βουδιστές κ.α., ενώ ετερόδοξοι είναι οι χριστιανοί που αποκλίνουν λόγου χάρη από το δόγµα της Ανατολικής Ορθοδόξου εκκλησίας, όπως οι καθολικοί και για αυτούς οι προτεστάντες, οι κόπτες, οι αρµένιοι νεστοριανοί, οι χιλιαστές κ.α. 5 Ο Αστικός Κώδικας προβλέπει στο άρθρο 1371 ότι γάµος µεταξύ ετεροδόξων ή ετεροθρήσκων τελείται µε βάση την ιερολογία που απαιτεί το δόγµα ή το θρήσκευµα του καθενός απ' αυτούς που συνέρχονται σε γάµο, αν είναι αναγνωρισµένοι στην Ελλάδα. Ο νόµος, εποµένως, συµφωνώντας µε το γράµµα του Συντάγµατος περί ανεξιθρησκίας και µάλιστα µε τη διάταξη του άρθρου 13 παράγραφος 2, συναινεί στη διενέργεια ιερολογίας, γάµου, ανάλογα µε το θρήσκευµα του ενός από αυτούς που παντρεύονται, αρκεί να πρόκειται για θρήσκευµα γνωστό στην Ελλάδα. Και λέγοντας θρήσκευµα γνωστό εννοούµε αυτό που έχει αφ' ενός µεν δοξασίες φανερές και όχι κρυφές, αφετέρου λατρεία οργάνωση και σκοπούς φανερού όπως δέχθηκε και το Συµβούλιο της Επικρατείας µε την απόφαση /75 συνεδριάζοντας σε ολοµέλεια. 5 Βλέπε απόφαση Εφετείου Αθηνών 2164/1981

11 9 Τα ελληνικά δικαστήρια έχουν απασχολήσει πολλές φορές υποθέσεις γάµου ετεροδόξων, κυρίως χιλιαστών, για το αν είναι έγκυρος, υποστατός ή όχι. Η νοµολογία είναι πλούσια σε τέτοιες περιπτώσεις. Μάλιστα διαπιστώνεται και µια διαφωνία στις δικαστικές αποφάσεις για το αν οι χιλιαστές πρεσβεύουν γνωστό δόγµα που άλλοτε οδηγεί σε έκδοση αποφάσεων περί υποστατού και άλλοτε περί ανυπόστατου γάµου. Βαίνοντας ξανά στο άρθρο 1367 ΑΚ περί έγκυρου ή µη γάµου ανάλογα µε την ύπαρξη ιερολογίας θα εξετάσουµε κατά πόσο ο γάµος µεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά είναι έγκυρος, µεταξύ ετεροδόξων ατόµων από το Ορθόδοξο Ανατολικό. ύο αποφάσεις 8 των πρωτοδικείων Αθηνών και Πειραιώς οριοθετούν την εγκυρότητα του γάµου µεταξύ ετεροδόξων ατόµων. Και οι δύο ακολουθώντας το γράµµα των διατάξεων 1367 και 1371 ΑΚ δέχονται ότι εφόσον τελεστεί γάµος µεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά, και ακολουθηθεί η ιερολογία που προβλέπει το δόγµα τους, το οποίο παρεκκλίνει του Ορθόδοξου ανατολικού, είναι καθόλα έγκυρος. Επιπλέον θεωρώντας το δόγµα τους ως φανερό και ευρέως γνωστό, όπως απαιτεί και το Σύνταγµα 9, πληρούνται οι προυποθέσεις ώστε ο µεταξύ τους γάµος να θεωρείται έγκυρος, µε βάση τις προαναφερθείσες διατάξεις του Αστικού Κώδικα. 6 Π.. αγτόγλου, ατοµικά δικαιώµατα, τόµος α', σελ Βλέπε άρθρο Ι.Μ. Κονιδάρη, θεωρία και νοµολογία, για τους «Μάρτυρες του Ιεχωβά», Νοµικό Βήµα 1986, σελ Πρωτοδικείο Πειραιά, απόφαση 488/1963

12 9 µατος Β λέ π ε ά ρ θ ρ ο 1 3, π α ρ ά γ ρ α φ ο ς 2 Σ υ ντ ά γ

13 10 Παλαιότερες όµως, δικαστικές αποφάσεις10, θεωρώντας ως µη γνωστό το δόγµα των Μαρτύρων του Ιεχωβά, κατέληξαν στην έκδοση αποφάσεων περί ανυπόστατου γάµου ανάµεσα σε κάποιον χιλιαστή και κάποιο άλλο άτοµο. Θεωρούσαν το συγκεκριµένο δόγµα ως αντιχριστιανlκή αίρεση και όχι ως θρήσκευµα γνωστό αυτοτελές µε δικές του δοξασίες και φανερή άσκηση λατρείας. ικαιολογούσαν αυτή τους τη θεώρηση ισχυριζόµενοι ότι η διδασκαλία των δογµάτων του χιλιασµού δεν είναι φανερή και η λατρεία του δεν ασκείται δηµόσια, ενώ λαθραία, και κρυφά κυκλοφορούν τα φυλλάδια που εκφράζουν τα πιστεύω τους. Ο χιλιασµός, δεν είχε εγκαταστήσει, σύµφωνα µε τις ίδιες αποφάσεις, επίσηµες εκκλησιαστικές αρχές, ούτε γνωστή διοίκηση, ενώ προς επιβολή της διδασκαλίας του ασκούσε έντονη προπαγάνδα και προσηλυτισµό σε βάρος της επικρατούσας Ανατολικής Ορθοδόξου, ο οποίος απαγορεύεται και από το Σύνταγµα 11. Με βάση την παραπάνω αιτιολόγηση και τα άρθρα 1367 και 1371 ΑΚ κατέληξαν στο να αποφασίσουν περί ανυπόστατου γάµου µεταξύ των ετεροδόξων χιλιαστών. Ένα τέτοιο σκεπτικό, όµως, και µια τέτοια πρακτική δεν άργησαν να ανατραπούν. Μια σειρά άλλων δικαστικών αποφάσεων 12 άλλαξαν τη στάση της νοµολογίας απέναντι στο συγκεκριµένο θέµα. εχόµενη η 10 α) Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών, απόφαση 7932/1973, β) Πολυµελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, απόφαση 2027/ Βλέπε άρθρο 13, παράγραφος 2 Συντάγµατος 12 α) Μονοµελές Πρωτοδικείο Πατρών, απόφαση 685/1989, β) Εφετείο

14 Αθ 05/1975, δ) Πολυµελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης απόφαση 7709/1980. ην ώ ν, α π όφ ασ η /1 98 7, γ) Στ Εε Ο λο µέ λει α, α π όφ ασ η 21

15 11 νοµολογία ως γνωστό το δόγµα των Μαρτύρων του Ιεχωβά, αιτιολόγησε ως εξής: Θεώρησε αδιάφορο την ύπαρξη εκκλησιαστικών αρχών ή ευκτήριων οίκων για την άσκηση της λατρείας το ότι οι θρησκευτικοί του δόγµατος λειτουργοί στερούνται ιεροσύνης υπό την καθιερωµένη στην ορθόδοξη εκκλησία έννοια του όρου. Περαιτέρω οι χιλιαστές στηρίζουν τις δοξασίες τους στα κείµενα της Αγίας Γραφής, απαγορεύουν στους οπαδούς τους τη µετάγγιση αίµατος, την εκτέλεση οποιασδήποτε στρατιωτικής υπηρεσίας κ.α. Σηµειώνεται, ακόµη ότι οι δοξασίες, αυτές κυκλοφορούν ελεύθερα στη χώρα, σε πολλά έντυπα, ενώ οι γενικές αρχές αυτών έχουν κατατεθεί µε υπόµνηµα στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων. Με βάση λοιπόν, τα όσα προεκτέθηκαν το δόγµα των χιλιαστών πληρεί τις προυποθέσεις της κατά το Σύνταγµα γνωστής θρησκείας και εποµένως αποτελεί αναγνωρισµένο δόγµα κατά την έννοια της διατάξεως 1371 ΑΚ. Συνεπώς ο γάµος µεταξύ των οπαδών του, σύµφωνα µε την προβλεπόµενη από αυτό ιεροτελεστία, δεν είναι ανυπόστατος. Με βάση τη νεώτερη νοµολογία, που ανέτρεψε την παλιότερη και όσα εκείνη πρέσβευε, ο γάµος µεταξύ ετεροδόξων είναι καθόλα έγκυροςι και υποστατός, ΟΙ χlλιαστές αναγνωρίσθηκαν ως γνωστή κατά το Σύνταγµα θρησκεία, οι γάµοι που τέλεσαν µε βάση ιερολογία του

16 12 δόγµατός τους είναι υποστατοί και εποµένως υπόκεινται σε όσα ο νόµος 13 Αστικός Κώδικας, Οικογενειακό δίκαιο, άρθρα

17 13 2. Η ΠΡΟΣΧΩΡΗΣΗ ΕΝΟΣ ΤΩΝ ΣΥΖΥΓΩΝ ΣΕ ΑΛΛΟ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ α) Υφίσταται κλονισµός της εγγάµου συµβιώσεως και λόγος διαζυγίου; Το άρθρο 1439 του Αστικού Κώδικα, στην πρώτη παράγραφο προβλέπει ότι καθένας από τους συζύγους µπορεί να ζητήσει διαζύγιο σε περίπτωση τόσο ισχυρού κλονισµού του γάµου ώστε η εξακολούθηση της έγγαµης συµβίωσης να είναι αφόρητη για τον ενάγοντα. Εδώ µέλει να εξεταστεί κατά πόσο η προσχώρηση ενός των συζύγων σε άλλη θρησκεία πληρεί το γράµµα της παραπάνω διατάξεως και δικαιολογεί διαζύγιο. Η νοµολογία 14 έχει οριοθετήσει τους λόγους ύπαρξης ή όχι αιτίας διαζυγίου, οι οποίοι και θα παρουσιαστούν µε βάση κάποιες υποθέσεις που απασχόλησαν τα ελληνικά δικαστήρια. Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου ένας των συζύγων προσχώρησε κατά τη διάρκεια της εγγάµου συµβιώσεως σε κάποιο θρήσκευµα διαφορετικό από αυτό σύµφωνα µε το οποίο τελέσθηκε ο γάµος του µε τον άλλο σύζυγο. Τα ελληνικά δικαστήρια έχουν απασχολήσει περιπτώσεις όπου ο ή η σύζυγος προσχώρησαν µετά την τέλεση του γάµου τους στους Μάρτυρες του Ιεχωβά J ενός θρησκεύµατος γνωστού κατά την έννοια του Συντάγµατος J που 14 α) Πρωτοδικείο Βέροιας, απόφαση 174/1972, β) Εφετείο Θεσσαλονίκης, απόφαση 1294/1977, γ) Εφετείο Θεσσαλονίκης, απόφαση 950/1975, δ) Πολυµελές Πρωτοδικείο Σάµου, απόφαση 67/1972.

18 14 απολαµβάνει αναγνωρίσεως, όπως έχει αποφανθεί πολλές φορές η ελληνική και ευρωπαική νοµολογία 15. Αναµφίβολα και µε βάση τα όσα ρητώς αναφέρει το Σύνταγµά µας, ο καθένας από τους συζύγους είναι ελεύθερος να προσχωρήσει σε οποιοδήποτε θρήσκευµα επιθυµεί, οποιαδήποτε χρονική στιγµή επιλέξει. Η θρησκευτική ελευθερία, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του, του επιτρέπουν να προβεί σε µια τέτοια ενέργεια και µάλιστα να λατρεύσει ελεύθερα το θρήσκευµα που επέλεξε, αρκεί αυτό να είναι γνωστό. Ο άλλος σύζυγος είναι υποχρεωµένος να σέβεται απόλυτα οτιδήποτε αφορά στη θρησκευτική συνείδηση του άλλου. εν δικαιούται να παρεµποδίσει αυτόν από το να εκπληρώσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα, ούτε να τον υποχρεώσει µε οποιονδήποτε τρόπο να τα αλλάξει ή τα µεταβάλει αν ο ίδιος δεν το επιθυµεί. Ο προσχωρήσας δηλαδή σύζυγος τυγχάνει απολύτου σεβασµού για όσα πρεσβεύει, ως αυτόνοµος, αυτεξούσιο άτοµο. Σε µια τέτοια περίmωση δεν είναι δυνατόν να στοιχειοθετηθεί ισχυρός κλονισµός του γάµου, µε µόνη την προσχώρηση του ενός σε κάποια άλλη θρησκεία. Για να στοιχειοθετηθεί ισχυρός κλονισµός του γάµου απαιτείται η συνδροµή µιας σειράς προ υποθέσεων, πράξεων και παραλείψεων που να καταστούν τη συνέχιση της εγγάµου συµβιώσεως αφόρητη για τον ενάγοντα. 15 ικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωµάτων του Στρασβούργου, Υπόθεση Κοκκινάκ"η, κατά Ελλάδος.

19 15 Αλλωστε απλά και µόνο, η διάλυση του γάµου, για µόνη την παραπάνω αιτία αντιτίθεται και στο θέληµα του Θεού, τα δόγµατα και τις αλήθειες της χριστιανοσύνης, που αφήνουν στο κάθε άτοµο ελευθερία επιλογών και κινήσεων, µιλούν για αγάπη, ισότητα και συγγνώµη. Μα πρώτιστα αντιβαίνει και στην Ευαγγελική ρήση «Ους Θεός συνέζευξαι άνθρωπος µη χωριζέτω». Υπήρξαν όµως περιπτώσεις, στο παρελθόν όπου κάποιοι σύζυγοι προσχωρώντας σε άλλο θρήσκευµα δηµιούργησαν µύρια προβλήµατα στο συζυγικό τους οίκο και στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου η αφοσίωση της συζύγου και ο φανατισµός της για την χριστιανική αίρεση των χιλιαστών, ήταν τόσο µεγάλη ώστε έφθασε στο σηµείο να ασκεί προσηλυτισµό στον ορθόδοξο χριστιανό σύζυγό της και στο ανήλικο τέκνο της και να προσπαθεί µε συµβουλές και συστάσεις να µυήσει το νήπιο τέκνο της στις δοξασίες του θρησκεύµατος που η ίδια πρεσβεύει. Πολλές φορές µάλιστα παραµελούσε τα συζυγικά της καθήκοντα, αδιαφορούσε για το σύζυγο και το ανήλικο τέκνο της και το µόνο που έκανε ήταν η ανελλιπής παρουσία της στις συνεστιάσεις των χlλιαστών 16. Η σύζυγος στο παραπάνω παράδειγµα έφθασε στο σηµείο να καταχράται το συνταγµατικά τεθειµένο δικαίωµά της και να συµπεριφέρεται κατά τρόπο ανάρµοστο τόσο για την οικογένεια όσο και για τους οικείους τους. Μια τέτοια συµπεριφορά, όσο και πολλές άλλες 16 Νοµικό βήµα, τεύχος 20, σελίδα 1203 επόµενα.

20 16 που απασχόλησαν τα ελληνικά δικαστήρια, δείχνοντας από την πλευρά του ενός συζύγου φανατισµό, προσήλωση αποκλειστική στο θρήσκευµα που προσχώρησε και αδιαφορία για το συζυγικό οίκο σε τέτοιο βαθµό που η περαιτέρω συµβίωση να θεωρείται αφόρητη για τον άλλο σύζυγο, πληρεί το γράµµα του 1439 ΑΚ και συνιστά βάσιµο λόγο διαζυγίου για ισχυρό κλονισµό του γάµου. εν είναι δυνατό η συζυγική στέγη να µη σωριαστεί αν ο ένας σύζυγος δεν συµµορφώνεται µε τις κοινά αποδεκτές αρχές που στηρίζουν την εστία. Εάν ο καθένας, ακολουθώντας το θρήσκευµα που πρεσβεύει µε φανατισµό, αδιαφορεί για τις ανάγκες, έστω τις στοιχειώδεις του σπιτιού και της οικογένειας, αδυνατεί να επιµεληθεί το νήπιο ή έστω ανήλικο τέκνο του εξαιτίας του βεβαρυµένου προγράµµατός του µε τη θρησκευτική του ενασχόληση, η οικογένεια οδηγείται σε διάλυση. Σωστά ο δικαστής έκρινε πως µια τέτοια καταχρηστική άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας συνιστά κλονισµό του γάµου και βάσιµο λόγο διαζυγίου. Ο ενάγων σύζυγος όχι µόνο νοµιµοποιείται να καταφύγει στην δικαιοσύνη για να λύσει το γάµο του, αλλά απαιτείται να προβεί σε µια τέτοια ενέργεια όπως άλλωστε έχει αποφανθεί πολλές φορές και η νοµολογία.

21 17 β) Γονική µέριµνα των ανηλίκων τέκνων σε περίπτωση διαστάσεως των συζύγων λόγω καταχρηστικής άσκησης της θρησκευτικής ελευθερίας. Πάµπολλες περιπτώσεις έχουν απασχολήσει την ελληνική δικαιοσύνη για την ανάθεση της γονικής µέριµνας των ανηλίκων τέκνων, όταν οι γονείς τους λύσουν το γάµο µε διαζύγιο λόγω προσχώρησης του ενός σε κάποιο θρήσκευµα και της καταχρηστικής άσκησης αυτού του συνταγµατικού δικαιώµατος17. Εκεί ο δικαστής έρχεται αντιµέτωπος µε το δίλληµα, σε ποιο γονέα να αναθέσει τη γονική µέριµνα, µε πρωταρχικό γνώµονα το συµφέρον του ανηλίκου και την καλύτερη δυνατή επιµέλειά του 18. Πριν από το νόµο 1329/1983 η άσκηση της γονικής µέριµνας ανήκε αποκλειστικά στην πατρική εξουσία, ενώ µετά τη παραπάνω θέσπιση η γονική µέριµνα έχει ανατεθεί και στους δύο γονείς, από κοινού, όπως προβλέπει και το άρθρο 151 Ο του Αστικού Κώδικα. Η ανάθεση στον έναν από τους δύο λόγω διαζυγίου σηµαίνει πως ο συγκεκριµένος γονέας έχει αρµοδιότητα να αποφασίζει µόνος του για τα τρέχοντα και καθηµερινά µόνο θέµατα, που σχετίζονται µε την επιµέλεια του ανηλίκου και όχι για εκείνα που από τη φύση τους είναι προορισµένα να επηρεάσουν κρίσιµα για τη ζωή του θέµατα. Σε µια τέτοια περίmωση καλούνται και οι δυο γονείς να αποφασίσουν από 17 α) Μονοµελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου, απόφαση 245/1986, β) Μονοµελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, απόφαση 1080/ Α Τµήµα Αρείου Πάγου, απόφαση 1107/1992.

22 18 κοινού για το ανήλικο τέκνο τους, όπως άλλωστε είναι και το αληθινό νόηµα της προαναφεροµένης διατάξεως19. Μετά τη µικρή εννοιολογική εισαγωγή της γονικής µέριµνας και επιµέλειας του ανηλίκου τέκνου, σωστό θα ήταν να αναφερθεί ότι το δικαστήριο που θα κληθεί να αναθέσει τη γονική µέριµνα σε έναν από τους δυο γονείς θα αποβλέπει µε την απόφασή του στο συµφέρον του τέκνου. Η διάταξη 1511 του Αστικού Κώδικα ρητά αναφέρει, στην πρώτη του παράγραφο την υποχρέωση αυτή του δικαστή. Αλλωστε κάτι τέτοιο επιβάλλεται να συµβεί µιας και το θύµα σε περίπτωση διάστασης των συζύγων είναι αποκλειστικά τα ανήλικα τέκνα, όπως η καθηµερινή πρακτική έχει αποδείξει. Επίσης µια τέτοια υποχρέωση του δικαστή απορρέει όχι µόνο από την εσωτερική νοµοθεσία, αλλά και από τη διεθνή σύµβαση για τα δικαιώµατα του παιδιού, όπου στο άρθρο 9 προβλέπεται η προστασία του συµφέροντος του ανηλίκου τέκνου στην περίσταση που εξετάζουµε. Το δύσκολο, βέβαια για τον Έλληνα δικαστή εντοπίζεται όταν ο ένας από τους γονείς έχει προσχωρήσει σε κάποιο άλλο θρήσκευµα και πρέπει να επιλέξει σε ποιον από τους δύο γονείς το τέκνο θα πρέπει να ανατεθεί. Στο Μονοµελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου, µε µια απόφαση τοµή για την νοµολογία ο δικαστής ανέθεσε τη γονική µέριµνα στον πατέρα των τέκνων, επειδή έκρινε βλαπτική για τους ανήλικους τη 19 Εδώ εκτός από το άρθρο 1570 ΑΚ καλό θα είναι να προσθέσουµε και τα άρθρα 1511 και 1512 ΑΚ. 20 Πρόκειται για την απόφαση 245/1986 : Γονική µέριµνα ανηλίκων τέκνων σε περίπτωση

23 δι α στ ά σε ω ς τ ω ν σ υζ ύγ ω ν.

24 19 δράση της µητέρας τους. Η συγκεκριµένη µητέρα είχε προσχωρήσει στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, για αρκετά µεγάλα χρονικά διαστήµατα µετέβαινε στις µεγαλουπόλεις της χώρας όπου γίνονταν κάποια συνέδρια των χιλιαστών, ενώ δεν ήταν λίγες ΟΙ φορές όπου διέθετε πολλές ώρες από τον ελεύθερο χρόνο της να διανέµει στο δρόµο φυλλάδιο µε τις δοξασίες της αίρεσης. Σε µια τέτοια περίπτωση η δικαιοσύνη πρόβλεψε ότι τα προαναφερόµενα τέκνα θα διέτρεχαν άµεσο κίνδυνο κοντά στη µητέρα της. Η απαγόρευση, σε περίπτωση ανάγκης, µεταγγίσεως αίµατος που πρεσβεύουν οι χιλιαστές, ο φανατισµός και η γενικότερη δράση της µητέρας που επανειληµµένα στο παρελθόν παραµελούσε το συζυγικό οίκο, οδήγησαν το δικαστήριο στην παραπάνω απόφασή του. Μια άλλη, όµως διάσταση δόθηκε στο θέµα από το Μονοµελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης το Η προσχώρηση της µητέρας στους Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν στάθηκε αιτία να γίνει δεκτή η αίτηση του συζύγου της για αποχώρηση της από τη συζυγική κατοικία και ανάθεση στο σύζυγο της γονικής µέριµνας των τέκνων. Αλλωσε όπως απεδείχθη κατά την ακροαµατική διαδικασία, η ίδια φρόντιζε ιδιαίτερα µε στοργή και φροντίδα τα τέκνα της, ενώ η δράση της στην αίρεση δεν κρίθηκε επικίνδυνη τόσο ώστε να της αφαιρεθεί η µέριµνα των τέκνων της. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις ο δικαστής της µητέρας στους κόλπους των χιλιαστών και στους κινδύνους που αυτή ενέχει για

25 οκλειστικό συµφέρον τους ήταν ο γνώµονας εκείνος που τον οδήγησε στην έκδοση της κάθε απόφασης. Η καταχρηστική άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας από την πλευρά του 2 κάθε γονέα, όχι µόνο δικαιολογεί ισχυρό κλονισµό του γάµου 0 και οδηγεί σε λύση του, αλλά γίνεται και αιτία ώστε να του αφαιρεθεί η γονική µέριµνα των ανηλίκων παιδιών του, τ α εφόσον εγκυµονούνται κίνδυνοι από την δράση στην οποία επιδίδεται. α ν ή λ ι κ α τ έ κ ν α. Τ ο α π

26 21 3. ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΓΟΝΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΑΝΗΛΙΚΟΥ ΛΟΓΩ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Η άσκηση της γονικής µέριµνας όπως προαναφέρθηκε 21 ανήκει αποκλειστικά και στους δύο γονείς από κοινού. Υποχρέωσή τους είναι η σωστή επιµέλεια του ανηλίκου, µε γνώµονα το συµφέρον του για σωστή ανατροφή και φροντίδα. υστυχώς όµως, η νοµολογία µας είναι µεστή από υποθέσεις γονέων, οι οποίοι λόγω ηθικών επιταγών του θρησκεύµατος στο οποίο ανήκαν άσκησαν καταχρηστικά το παραπάνω διεθνώς αναγνωρισµένο δικαίωµά τους, ώστε να τυγχάνει εφαρµογής το άρθρο 281 του Αστικού Κώδικα. Μπροστά στο βωµό των θρησκευτικών δοξασιών που πρέσβευαν θυσίασαν τη ζωή των ανηλίκων τέκνων τους µε το να απαγορεύουν σε αυτά την πολύτιµη ιατρική βοήθεια, που είχαν τη συγκεκριµένη χρονική στιγµή ανάγκη. Πριν την αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου µε το νόµο 1329/1983 η γονική µέριµνα είχε ανατεθεί στον πατέρα. Κάποιος χιλιαστής, όµως πατέρας αρνούµενος να δώσει τη συγκατάθεσή τους για µια αναγκαία χειρουργική επέµβαση της κόρης του, έχοντας και τη συγκατάθεση της συζύγου του, ανάγκασε το έτος 1979 τον Εισαγγελέα Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης να προσφύγει εναντίον του πατέρα καταθέτοντας ασφαλιστικά µέτρα ώστε να προχωρήσει η ιατρική ΑΚ Εδώ θα πρέπει να αναφέρουµε κυρίως τα εξής : α) Πληµµελειοδικείο Θεσσαλονίκης, απόφαση 161/1970. β) Μονοµελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης,απόφαση 3087/1979.

27 22 επέµβαση. Ο εισαγγελέας εδώ στράφηκε εναντίον της γονικής θελήσεως ώστε να σωθεί το ανήλικο τέκνο από βέβαιο θάνατο, όπως χαρακτηριστικά είχαν αποφανθεί οι γιατροί. Την περίοδο εκείνη και λίγο παλιότερα τα δικαστήρια Θεσσαλονίκης, είχε απασχολήσει µια παρόµοια περίπτωση χιλιαστή πατέρα, ο οποίος είχε αρνηθεί να γίνει µετάγγιση αίµατος στο νεογέννητο παιδί του, επειδή το δόγµα των Μαρτύρων του Ιεχωβά απαγόρευε µια τέτοια επέµβαση. Οι γιατροί δεν µπορούσαν να επέµβουν εναντίον της πατρικής θελήσεως, του νοµίµου εκπροσώπου του ανηλίκου και ζήτησαν την παρέµβαση της δικαστικής αρχής. υστυχώς όµως το νήπιο, λόγω καθυστερήσεως µεταγγίσεως αίµατος πέθανε. Ο πατέρας του κατηγορήθηκε για ανθρωποκτονία εκ παραλείψεως τελουµένη διότι είχε ιδιαίτερη νοµική υποχρέωση να παρεµποδίσει το θάνατο του νηπίου, δίνοντας τη συγκατάθεσή του για τη µετάγγιση αίµατος, πράγµα όµως που παρέλειψε να πράξει 23. Η πράξη του αυτή δεν του καταλογίστηκε όµως διότι έγινε δεκτό από το δικαστήριο ότι υπήρξε σύγκρουση καθηκόντων λόγω του ότι ο πατέρας ενήργησε υπό συνθήκες ηθικού καταναγκασµού. Τη συγκεκριµένη περίοδο για το αν έπρεπε να πραγµατοποιηθεί κάποια ιατρική επέµβαση, ενάντια στη θέληση των νοµίµων εκπροσώπων του ανηλίκου ασθενούς, βάση θρησκευτικών δοξασιών, 23 Βλέπε άρθρο 15 Ποινικού Κώδικα.

28 23 είχαν υποστηριχθεί τρεις απόψεις24. Η πρώτη, δικαιοδοτική άποψη, δεχόταν πως µπορούσε να γίνει επέµβαση και χωρίς τη συναίνεση των γονέων αν αυτό επιβαλόταν από καθαρά θρησκευτικούς και µόνο σκοπούς. Η δεύτερη vοµικιστική άποψη που δεχόταν και ο καθηγητής Κατσαντώνης, απαιτούσε οπωσδήποτε τη συναίνεση. Η τρίτη η ουσιαστική άποψη, διέκρινε ανάµεσα σε επείγουσες και µη περιπτώσεις. Για τις επείγουσες περιπτώσεις δεν απαιτούσε τη γονική συναίνεση, αν επιστηµονικά το στοιxείo του επείγοντος ήταν δεδοµένο. Για τις λοιπές µη επείγουσες απαιτούσε τη συγκατάθεση των γονέων. Εκείνο πάντως που στην πράξη συνηθιζόταν ήταν η ειδική διαδικασία των ασφαλιστικών µέτρων, στις επείγουσες περιπτώσεις, όπου το ικαστήριο προχωρούσε στην έκδοση αποφάσεως, που αναπλήρωσε την ελλειπούσα συναίνεση. Σήµερα σε µια παρόµοια περίπτωση, όπου ο γονέας προκειµένου να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του απέναντι στη θρησκεία του γνωστή ή όχι αρνείται τη µετάγγιση αίµατος στο παιδί του ή κάποια ιατρική επέµβαση, αν και το απαιτεί η κατάσταση της υγείας του, έχει θεσπισθεί διάταξη νόµου 25. Με βάση αυτή ο Εισαγγελέας, προκειµένου για χειρουργικές επεµβάσεις ή σοβαρές ιατρικές επεµβάσεις που επείγουν λόγω της υγείας του ανηλίκου, µπορεί αν αρνούνται οι γονείς, να δώσει αµέσως άδεια ύστερα από αίτηση, η οποία θα πρέπει να υποβληθεί από 24 Βλέπε σχόλιο αποφασης Μονοµελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης 3087/1979 στο περιοδικό Αρµενόπουλος,1981, σελίδα Προς αντιµετώπιση κινδύνου υγείας του ανηλίκου προβλέπει το άρθρο 1534 ΑΚ

29 24 το αρµόδιο για το σκοπό αυτό πρόσωπο (Π.χ. γιατρό). Για την επιτυχή εφαρµογή της διατάξεις απαιτείται να γίνει αµέσως γνωστή η ανάγκη της επέµβασης ώστε να ενεργήσει το αρµόδιο πρόσωπο και να µην χαθεί πολύτιµος χρόνος. Στην περίπτωση τώρα, που κάποιος γονέας αποκρύψει σκόπιµα την ανάγκη µεταγγίσεως αίµατος, λόγου χάρη, επειδή φανατικά πρόσκειται στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, τότε δηµιουργείται αυξηµένος κίνδυνος για την υγεία του ανηλίκου τέκνου. Μέσα στα παραπάνω πλαίσια η άσκηση της γονικής µέριµνας αποβαίνει πάντοτε σε βάρος του ανηλίκου, ενώ οι γονείς καταχρηστικά συνεχίζουν να την ασκούν. Η διεθνής σύµβαση των δικαιωµάτων του παιδιού, που αποτελεί εσωτερική νοµοθεσία µε βάση το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγµατος, και επειδή κυρώθηκε µε το νόµο 21 Ο 1 του 1992, µια σειρά διατάξεων προβλέπει την προστασία των ανηλίκων µε κάθε µέσο όταν η ζωή τους διατρέχει κίνδυνο. Και ο θεµελιώδης νόµος της χώρας µε µια σειρά άρθρων ενδεικτικά αναφερόµενα τα άρθρα 2 παρ.1 και 5 παρ. 226 Συντάγµατος, και η υπόλοιπη νοµοθεσία 27,

30 προστατεύουν τους ανήλικους που βρίσκονται σε παρόµοιο κίνδυνο µε τις παραπάνω εξεταζόµενες περιπτώσεις, όταν συντρέχει πράξη ή παράλειψη των γονέων τους κατά την άσκηση της γονικής µέριµνας. 26 Αναφερόµαστε ενδεικτικά στον σεβασµό της αξίας του ανθρώπου ως πρωταρχικής υποχρέωσης της πολιτείας και στην απόλυτη προστασία της ζωής όσων βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια. 27 Πλούσια είναι η ελληνική νοµοθεσία µε διατάξεις νόµων που προστατεύουν τους ανήλικους, ως ξεχωριστές και αυτοτελείς οντότητες. Χαρακτηριστικά αναφέρουµε τον Ποινικό Κώδικα που προβλέπει ποινές και τον Αστικό Κώδικα, που προβλέπει αποζηµιώσεις σε περίπτωση πράξεων κατά της προσωπικότητας και ζωής των ανηλίκων.

31 2 ΙΑΠΑΙ ΑΓΩΓΗΣΗ ΑΝΗΛΙΚΩΝ. 5 ΠΟΤΕ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ ΠΡΟΣΗΛΥΤΙΣΜΟ 4. Η Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Ι Α Το δικαίωµα θρησκευτικής ελευθερίας των ανηλίκων ασκείται από τους γονείς τους. Οι γονείς ασκούν το δικαίωµα επιλογής, διατήρησης, αλλαγής ή εγκαταλείψεως µιας θρησκείας. Το Σύνταγµα δεν περιέχει ειδική διάταξη αλλά οι διατάξεις του Αστικού Κώδικα (άρθρα 1510 επ., 1518) για τη γονική µέριµνα και ιδιαίτερα για την επιµέλεια του τέκνου εκπληρώνουν στο σηµείο αυτό τη συνταγµατική υποχρέωση του κράτουξ8 να προστατεύει την παιδική ηλικία. Πιο άµεσα προκύπτει το δικαίωµα αυτό των γονέων από τις διεθνείς διακηρύξεις της θρησκευτικής ελευθερίας που αναφέρονται ρητά στο δικαίωµα των γονέων να εξασφαλίζουν τη µόρφωση και εκπαίδευση των τέκνων τους σύµφωνα µε τις δικές τους θρησκευτικές 'αντιλήψεις ή να διασφαλίζουν την θρησκευτική και ηθική τους µόρφωση κατά τις δικές τους (των γονέων) πεποιθήσεις, όπως ρητά αναγνωρίζεται στο άρθρο 18 παρ. 4 ΣΑΠ. Αναλυτικότερα το παραπάνω δικαίωµα των γονέων προβλέπεται και στο άρθρο 2 παρ. 2 του προσθέτου Πρωτοκόλλου ΕΣ Α καθώς και στο άρθρο 14 της ιεθνούς Σύµβασης για τα δικαιώµατα του παιδιού, όπου τα συµβαλλόµενα κράτη, και φυσικά η Ελλάδα, οφείλουν να σέβονται το δικαίωµα αυτό των γονέων. Π Α 28 Βλέπε άρθρο 21, παράγραφος 1 Συντάγµατος Ι

32 26 Με µια απόφαση τοµή και για τα ελληνικά χρονικά το ευρωπαικό δικαστήριο των δικαιωµάτων του ανθρώπου όχι µόνο κατοχύρωσε το παραπάνω δικαίωµα των γονέων, αλλά ταυτόχρονα αξίωσε και σεβασµό αυτού του δικαιώµατος, από τους αρµόδιους κρατικούς φορείς της χώρας µας εναντίον της οποίας είχαν στραφεί ο Βαλσάµης και η κόρη του. Το σχολείο στο οποίο φοιτούσε η εν λόγω µαθήτρια την είχε τιµωρήσει µε µονοήµερη αποβολή, επειδή η ίδια αρνήθηκε να συµµετάσχει στη σχολική παρέλαση της 2θ ης Οκτωβρίου λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων της ίδιας, που της είχαν µεταδώσει οι γονείς της. Η συγκεκριµένη οικογένεια, εκτός των άλλων, είχε θεωρήσει ότι µια τέτοια συµµετοχή της κόρης τους έθιγε τις ειρηνιστικές πεποιθήσεις τους, επειδή στην παρέλαση θα συµµετείχαν και τµήµατα του στρατού. Το ικαστήριο αν και δεν θεώρησε ως προσβολή των ειρηνιστlκών πεποιθήσεων των γονέων την παρουσία στρατιωτικών στην παρέλαση, τους αναγνώρισε το δικαίωµα να διαφωτίζουν και να συµβουλεύουν το παιδί τους, ν' ασκούν τις φυσικές εκπαιδευτικές τους λειτουργίες σε αυτό και να τις κατευθύνουν µε βάση τις δικές τους φιλοσοφικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Επίσης θεώρησε υπερβολική την επιβολή ειδικών κυρώσεων για τους µαθητές που δε συµµετέχουν σε τέτοιες εκδηλώσεις και απεφάνθη ότι µία τέτοια πρακτική υπερβαίνει τα παιδαγωγικά όρια.

33 2 7 ου αναγνωρίζεται ρητά το προαναφερθέν δικαίωµα στους γονείς, θεωρεί ανεπίτρεπτη την επέµβαση του δικαστή, όσον αφορά τη θρησκευτική τ η ς ανατροφή, µε εξαίρεση στην περίπτωση καταχρηστικής άσκησης του δικαιώµατος και αντίθετη αυτής στα χρηστά ήθη. Σε µια άλλη υπόθ εση 30 από τη νοµολογία ο δικαστής απαγόρευσε στην παλαιοηµερολογήτισσα µητέρα και στον χιλιαστή πατέρα να διαπαιδαγωγήσουν θρησκευτικά τα ανήλικα εισ αγ γελ ίας το υ Αρ είο υ Πά γο υ, τέκνα τους που είχαν ενταχθεί στην Ορθόδοξη Ανατολική χριστιανική εκκλησία. Αφενός µεν προσπάθησε να αποτρέψει τη σύγκρουση των γονέων, που ο καθένας θα προσπαθούσε να προσεταιριστεί τα παιδιά στο δικό του θρήσκευµα, αφετέρου έδωσε τη δυνατότητα στα ανήλικα τέκνα να συνεχίζουν στο θρησκευτικό δρόµο που αρχικά εντάχθηκαν και αν αργότερα µετάνιωναν να επιλέξουν το δόγµα της αρεσκείας τους µε την ενηλικίωσή τους. Αναφορικά µε το δικαίωµα θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης, του ανηλίκου τέκνου, έχει τεθεί το ερώτηµα εάν οι γονείς ασκούν προσηλυτισµό σε αυτό. Τόσο η θεωρία, όσο και η νοµολογία έχουν απαντήσει αρνητικά στο παραπάνω ερώτηµα, πάντα όµως µε κάποια επιφύλαξη που δικαιολογείται από καποιες υποθέσεις που έχουν απασχολήσει τα ελληνικά δικαστήρια. Σε µια 31 από αυτές η χιλιάστρια απ ό το έτο ς 19 63, όπ 29 Νοµικόν Βήµα 12, σελίδα 363, αριθµός γνωµοδότησης 1 Ο (27/4/1963) 30 Πρωτοδικείο Πειραιά, απόφαση 334/ Απόφαση Γ' Τµήµατος Αρείου Πάγου, αριθµός 612/1974

34 28 µητέρα προσπαθούσε µε δόλια µέσα, εκµεταλλευόµενη την απειρία και κουφότητα του εmάχρονου τέκνου της, να το µυήει στο δόγµα των Μαρτύρων του Ιεχωβά. Με διάφορες συµβουλές που του προκαλούσαν φόβο όπως «µην κάνεις το Σταυρό σου για να µη σε τιµωρήσει ο Θεούλης», προέβη σε µια σειρά από αθέµιτες πράξεις προσηλυτισµού. Σε µια τέτοια περίπτωση όπου το ανήλικο τέκνο δεν γνωρίζει τι είναι σωστό και τι λάθος, βρίσκεται υπό την επιρροή των γονιών που το επιµελούνται βάσει του οικογενειακού δικαίου, οποιαδήποτε απόπειρα των γονιών αθέµιτου επηρεασµού όσον αφορά το θρησκευτικό συναίσθηµα του ανηλίκου, όπως παραπάνω στοιχειοθετείται προσηλυτισµός. Από εκεί και πέρα όπως και προηγουµένως έχει αναφερθεί καλείται ο δικαστής να αποφανθεί σχετικά µε τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση του ανηλίκου, εφόσον οι γονείς του ασκούν καταχρηστικά το συνταγµατικό διεθνώς αναγνωρισµένο δικαίωµα τους στα πλαίσια της γονικής µέριµνας.

35 29 5. ΑΙΡΕΣΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗΣ ΙΑ ΟΧΗΣ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ Ο Αστικός Κώδικας µε µια σειρά διατάξεων 32 στο τελευταίο βιβλίο του περί κληρονοµικού δικαίου προβλέπει µια σειρά αιρέσεων, η πληρωµή των οποίων καταλείπει στον κληρονόµο ό,τι του µεταβιβάζει µετά θάνατον ο κληρονοµούµενος. Ο κληρονοµούµενος µε σκοπό την εκπλήρωση της θέλησής του καταλείπει σε ορισµένα πρόσωπα το κληρονόµηµα. Από τη διάταξη της τελευταίας του βούλησης µπορεί να εξαρτήσει µια σειρά γεγονότων, τα οποία αν επέλθουν, µεταβιβάζεται το κληρονόµηµα σε αυτόν που καθορίζει ο διαθέτης. Κάποιες αιρέσεις 3 το κείµενο του νόµου θεωρεί σαν να µην έχουν γραφεί, ενώ κάποιες άλλες που είναι «ανήθlκες» είναι άκυρες. Λέγοντας ανήθικη αίρεση εννοούµε εκείνη, η οποία προσδίδει στη διάταξη τελευταίας βούλησης ανήθικο περιεχόµενο, το οποίο αντίκειται στα χρηστά ήθη (778 Ακ)34, Τέτοιου είδους αίρεση είναι πρωταρχικά αυτή που εξαρτά τα αποτελέσµατα της διάταξης τελευταίας βούλησης από την από τον τετιµηµένο τέλεση ανήθικης πράξης. Συνηθέστερη περίπτωση ανήθικης αίρεσης είναι εκείνη κατά την οποία τα αποτελέσµατα της διάταξης τελευταίας βούλησης, εξαρτώνται από τον διαθέτη, από πράξη του τετιµηµένου, η οποία αυτή καθ' αυτή δεν είναι 32 Αστικός Κώδικας, άρθρα

36 33 Εδ στα άρθρα του 7794 και 7799 θεωρεί σαν να µην έχουν γραφεί. ώ γίνε ται λόγ ος για τις αιρέ σεις αγα µία ς και για την δελ εασ τική αίρε ση που ο Αστ ικός Κώ δικ ας

37 30 ανήθικη, προσλαµβάνει όµως ανήθικο χαρακτήρα επειδή σκοπείται ο επηρεασµός της βούλησης του κληρονόµου µε τον προσπορισµό σε αυτό περιουσιακών ωφεληµάτων, για θέµατα τα οποία κατά τις κρατούσες ηθικές αντιλήψεις υπόκειται στην ελεύθερη βούλησή του. Μια αίρεση βέβαια τελευταίας βούλησης του κληρονοµουµένου είναι ανήθικη στην περίπτωση που ο κληρονόµος εξαιτίας της πίεσης που του ασκείται προβεί στην πράξη, την οποία θέλησε και επεδίωξε ο διαθέτης. Μια τέτοια αίρεση είναι και εκείνη κατά την οποία ο διαθέτης προσπορίζει περιουσιακά ωφελήµατα στον τετιµηµένο, εφόσον ο τελευταίος αλλάξει ή δεν αλλάξει θρήσκευµα. Με βάση το συνταγµατικά και µε διεθνείς συµβάσεις κατοχυρωµένο δικαίωµα ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης µια τέτοια αίρεση είναι ανήθικη, επειδή του ασκείται πίεση να προβεί αναγκαστικά σε µια πράξη για την οποία από µόνος του είναι ελεύθερος και ικανός να αποφασίσει. Αναµφίβολα πρόκειται και εδώ για καταχρηστική άσκηση του δικαιώµατος τελευταίας βούλησης, κατά τη διάταξη 281 ΑΚ, η οποία αντιβαίνει στα χρηστά ήθη. Εξυπακούεται βέβαια, ότι µια τέτοια προυπόθεση δεν προσλαµβάνει ανήθικο περιεχόµενο εάν ο τετιµηµένος προβεί στην πράξη που θέλησε και ο διαθέτης, από δική του προαίρεση. Σε µια τέτοια περίπτωση, υπάρξεως ανήθικης αίρεσης ως διάταξης τελευταίας βούλησης, καταλείπεται στον κληρονόµο ό,τι όρισε ο διαθέτης χωρίς την 34 Εµµ. Βουζίκας, κληρονοµικό δίκαιο, σελίδα 616.

38 31 οποιαδήποτε υποχρέωση του πρώτου να συµµορφωθεί µε τη θέληση του δευτέρου.

39 32 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το δικαίωµα της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και η άσκηση του έχουν καταξιωθεί στη χώρα µας και βάσει της εσωτερικής και διεθνούς νοµοθεσίας, όσο και από τη νοµολογία του ευρωπαϊκού δικαστηρίου, των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και των ελληνικών δικαστηρίων. Κανείς δεν είναι σε θέση πλέον να το αµφισβητήσει σε κανέναν τοµέα της κοινωνικής πραγµατικότητας. Τόσο στο χώρο της οικογένειας που παραπάνω εξετάστηκε, όσο και σε χώρους εργασίας, εκπαίδευσης Κ.α. γίνεται απολύτως σεβαστό, αρκεί να πρόσκειται ο πολίτης σε γνωστό κατά την έννοια του Συντάγµατος θρήσκευµα. Μέσα στην πρωταρχική κοινωνία όλων µας, την οικογένεια, η θρησκευτική ελευθερία των µελών της εκφράζεται ελεύθερα. Ο γάµος κατά το τελετουργικό της θρησκείας που πρεσβεύουν οι εκαστοτε ετερόδοξοι και ετερόθρησκοι είναι καθ' όλα υποστατός, ενώ η προσχώρηση του ενός σε κάποιο άλλο δόγµα, πέραν του αρχικού που κοινά είχαν δεν συνιστά κλονισµό της εγγάµου διαβίωσης και περαιτέρω λόγο διαζυγίου. Σε παρόµοια περίπτωση η άσκηση της γονικής µέριµνας αν δεν θίγει το ανήλικο τέκνο ασκείται κανονικά από τον ετερόδοξο ή ετερόθρησκο γονέα. Η θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των ανηλίκων είναι αποκλειστικό έργο των γονέων, των οποίων τις πεποιθήσεις υποχρεούνται να σέβονται οι αρµόδιοι κρατικοί φορείς. Οσον αφορά τέλος, τις αιρέσεις κατά την κληρονοµική διαδοχή περί

40 33 αλλαγής θρησκεύµατος ή εµµονής σε κάποιο, είναι ανήθικες και δεν υφίστανται. Όλα τα παραπάνω δικαιώµατα αναγνωρίζονται στους Έλληνες πολίτες αρκεί να µην τα ασκούν καταχρηστικά και σε αντίθεση µε τα χρηστά ήθη 35. Το Σύνταγµα καθορίζει το ίδιο τα όρια που πρέπει η θρησκευτική ελευθερία να έχει36, απαγορεύοντας τον προσηλυτισµό και ορισµένες εκδηλώσεις αντίθετες στη δηµόσια τάξη. Σύσσωµη η έννοµη τάξη καταδικάζει οποιαδήποτε κατάχρηση κατά την ανατροφή των ανηλίκων, στα πλαίσια της γονικής µέριµνας, η οποία κατάχρηση µπορεί να εκδηλωθεί µε πράξεις σε βάρος του ανηλίκου 37. Γενικότερα, εποµένως, όπως και σε όλα τα συνταγµάτικά δικαιώµατα, έτσι και σε αυτό που εξετάσαµε απαγορεύεται και τιµωρείται η καταχρηστική άσκηση, εφόσον αυτό προτάσσει το συµφέρον και η ελευθερία δράσης του συνόλου των πολιτών και 178 ΑΚ 36 Π.. αγτόγλου, ατοµικά δικαιώµατα, σελίδα Χαρακτηριστικό παράδειγµα µας αναπτύσσει η απόφαση 161/1970 του

41 Πλ 34 ηµ µε ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ λει οδι κεί ου Θε σσ αλ ονί κη ς. 1. ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ζητήµατα Συνταγµατικού ικαίου, Απρίλιος 1997, Ζ' έκδοση - Ανατύπωση. 2. ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ ΜΑΝΕΣΗΣ, Συνταγµατικά ικαιώµατα - α' τόµος, ατοµικές ελευθερίες, εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΒΟΥΖΙΚΑΣ, ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΙΚΑΙΟ, ΤΕυχος β', Αθήνα Ι.Σ. ΣΠΥΡΙ ΑΚΗΣ, Αστικός Κώδικας και Εισαγωγικός Νόµος, Αθήνα ΕΚ ΟΣΗ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ, Ποινικός Κώδικας, επιµέλειας: Αθανασίου Κονταξή, Π.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ, lούνιος Π.. ΑΓΤΟΓΛΟΥ, Συνταγµατικό ίκαιο - Ατοµικά ικαιώµατα, α Ι τόµος, εκδόσεις ΑΝΤ. Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, Αθήνα ΚΩΣΤΑ Γ. ΜΑΥΡΙΑ - ΑΝΤΩΝΗ Μ. ΠΑΝΤΕΛΗ, Συνταγµατικά Κείµενα ελληνικά και ξένα, εκδόσεις ΑΝΤ. Ν. ΣΑΚΚΟΥ ΛΑ, Αθήνα I.Μ. ΚΟΝΙ ΑΡΗ, Θεωρία και Νοµολογία για τους Μάρτυρες του lεχωβά, Νοµικό Β"ηµα 34, 1986, σελίδες 502 επόµενα.

42 35 NOMOΛOΓlA 1. ΣτΕ 2105/1975, Υποστατός ο γάµος µεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά. Θεωρία και Νοµολογία για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, Ι.Μ. Κοvιδάρη, σελίδα 83 J Νοµικό Βήµα 23/1975, σελ Π. Προ Θεσσαλονίκης 7709/1980 J Αρµενόπουλος 341/1980 σελ Υποστατός ο γάµος µεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά κατά τους τόπους της θρησκείας τους. 3. Εφετείο Αθηνών 2164/1981, Αρµενόπουλος 1981, σελ Οικογενειακό ίκαιο, Ακύρωση γάµου ετεροδόξων. 4. Πρωτοδικείο Αθηνών 15378/1977, Νοµικό Βήµα 1978, σελ Γάµος χιλιαστών. 5. Πρωτοδικείο Πειραιώς 488/1963, Νοµικό Βήµα, σελ J Γάµος Μαρτύρων του Ιεχωβά. 6. Πολ. Πρωτ. Θεσσαλονίκης 2027/1972, Αρµενόπουλος 1972, σελ Ανυπόστατος ο γάµος µεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά. 7. Πολ. Πρωτ. Αθηνών 7932/1973, Αρµενόπουλος 1973, σελ Γάµος Χιλιαστών.

43 8. Μο ν. Πρ ωτ. Πατ ρώ ν 695 /19 89, Ελλ ηνικ ή ικ αιο σύν η 31 (19 90) σελ Υπόθεση των συvαιvεtlκώς διαζευχθέντων Ιεχωβάδων Πάτρας. 9. Εφετείο Αθηνών 1843/1987, Νοµικό Βήµα 1987, σελίδες Γάµος χιλιαστών - έννοια γνωστής θρησκείας. 10. Μον. Πρωτ. Ηρακλείου 245/1986, Αρχείο Νοµολογίας 1986, σελ Γονική µέριµνα ανηλίκων τέκνων σε περίπτωση διαστάσεως συζύγων λόγω προσχώρησης της µητέρας στο χιλιασµό. 11. Εφετείο Θεσσαλονίκης 1294/1977, Αρµενόποuλος 1978, σελ ιαζύγιο λόγω προσχώρησης της συζύγου στους Μάρτυρες του Ιεχωβά. 12. Εφετείο Θεσσαλονίκης 950/1975, Αρµενόπουλος 1976, σελ Οικογενειακό ίκαιο, χιλιάστρια σύζυγος. 13. Πολ. Πρωτ. Σάµου 67/1972, ικαιοσύνη 1972, σελ ιαζύγιο λόγω ισχυρισµού κλονισµού του γάµου από προσχώρηση συζύγου στους Μάρτυρες του Ιεχωβά. 14. Πρωτ. Βέροιας 774/1972, Νοµικό Βήµα 20, σελ Ο προσηλυτισµός ως κλονιστικό στοιχείο του γάµου. 15. Μον. Πρωτ. Θεσσαλονίκης 3087/1979 (Ασφαλιστικά Μέτρα), Αρµενόπουλος 1981, σελ Υπόθεση χιλιαστή πατέρα.

44 νικά 1970, σελ Χιλιαστής πατέρας. 17. ΑΠ 1107/1992 Α' Τµήµα, Ελληνική ικαιοσύνη 1994, σελ Υπόθεση ιαφωνούντων Γονεών. 18. Μον. Πρωτ. Θεσσαλονίκης 1080/1995 (Ασφαλιστικά Μέτρα), Αρµενόπουλος 1995, σελ ιαζύγιο λόγω αλλαγής 16. θρησκεύµατος. Πλ ηµ µελ ειο δικ είο Θε σσ αλο νίκ ης 161 /19 70, Ποι νικ ά χρο

45 ΑΠ 612/1974, Τµήµα Γ', Νοµικό Βήµα 1975, σελ 168. Προσηλυτισµός τέκνου από χιλιάστρια µητέρα. 20. Πρωτ. Πειραιά 334/1973, Νοµικό Βήµα 1974, σελ 697. Παλαιοηµερολογήτισσα µητέρα - χιλιαστής πατέρας. 21. Γνωµοδότηση Εισαγγελίας ΑΠ αριθµός 1 Ο (27/4/1963), Νοµικό Βήµα 12, σελ 363 θρησκευτική ανατροφή τέκνου. 22. Νοµολογία του Ευρωπαικού ικαστηρίου ικαιωµάτων του Ανθρώπου Υπόθεση Βαλσάµη, Το ΣΥΝΤΑΓΜΑ 4/1997 σελ 995.