Η ΧΡΗΜΑΤΟΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ. Αντώνης Τορτοπίδης, οικονομολόγος 1

Transcript

1 Η ΧΡΗΜΑΤΟΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Συνοπτικό συμπέρασμα Αντώνης Τορτοπίδης, οικονομολόγος 1 Οκτώβριος Η κρίση είναι αμερικανική και όχι παγκόσμια. Όμως γίνεται παγκόσμια αν δεν αντιμετωπιστεί στις ΗΠΑ. Τα μέτρα στην Ευρώπη αποτελούν αντιμετώπιση των συμπτωμάτων και όχι θεραπεία των αιτίων. 2. Κύρια αιτία είναι η συνεχής διόγκωση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε όλη την περίοδο από τη δεκαετία 1980 έως σήμερα, που καλυπτόταν με τη συνεχώς αυξανόμενη συγκέντρωση αποταμιευτικών πόρων από όλο τον κόσμο στις ΗΠΑ. 3. Η κρίση εκδηλώθηκε όταν αυτή η ροή έπαψε να είναι αυξανόμενη δημιουργώντας προβλήματα ρευστότητας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των ΗΠΑ που είχε εθιστεί σε άφθονες και φθηνές πηγές κεφαλαίων από όλο τον κόσμο. 4. Οι ροές αυτές χρηματοδότησαν και την επίμονη ανάπτυξη στις ΗΠΑ τα τελευταία 25 χρόνια. Η ανακοπή ή ο περιορισμός τους έχει ήδη ανακόψει και την ανάπτυξη. Αν δεν βρεθεί τρόπος να αποκατασταθεί η ροή αυξημένων πόρων από το εξωτερικό, η αμερικανική οικονομία θα βιώσει μία περίοδο χαμηλής ανάπτυξης ή στασιμότητας. 5. Η πολιτική χαμηλών επιτοκίων στις ΗΠΑ δεν είναι βιώσιμη. Τα επιτόκια σε δολαριακές τοποθετήσεις πρέπει να αυξηθούν για να αποτραπεί περαιτέρω επιδείνωση στο ισοζύγιο χρηματοπιστωτικών ροών των ΗΠΑ με τον υπόλοιπο κόσμο. Η τελευταία μείωσή των επιτοκίων από την Κεντρική Τράπεζα αποτελεί μόνο συγκυριακό μέτρο εντυπώσεων που θα ανατραπεί όταν οι συνθήκες αποκατάστασης εμπιστοσύνης το επιτρέψουν. Εκτός εάν βρεθεί άλλος, ενδεχομένως και πολιτικός, τρόπος επαναπροσέλκυσης των διεθνών αποταμιεύσεων. 1 Ο συγγραφέας υπήρξε υπεύθυνος έρευνας και ανάλυσης στον ΣΕΒ στην περίοδο Σήμερα είναι υπεύθυνος οικονομικών μελετών στην εταιρεία οικονομικών συμβούλων ΟΜΙΚΡΟΝ ΕΠΕ. (omicron@acci.gr)

2 Η διόγκωση του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών των ΗΠΑ Στη δεκαετία του 1980 δοκιμάζεται και εμπεδώνεται στην αμερικανική πολιτική το «θεώρημα,» ή κατ άλλους «δόγμα,» ότι «τα ελλείμματα δεν έχουν καμία σημασία.» 2 Στη δεκαετία του 1990 και του 2000 διογκώνονται συνεχώς τα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, δηλαδή της διαφοράς μεταξύ εισαγωγών και εξαγωγών προϊόντων και υπηρεσιών. Το έλλειμμα κορυφώνεται το 2006, όταν ξεπερνάει τα 800 δισ. δολάρια. Καμία άλλη μεγάλη οικονομία δεν συμπεριφέρεται με ανάλογο τρόπο. Η Ευρωζώνη, η Ρωσία, η Κίνα έχουν εμπειρίες πολύ μικρότερων και εναλλασσόμενων κατά περιόδους πλεονασματικών και ελλειμματικών ισοζυγίων. Το «δόγμα» ότι «τα ελλείμματα δεν έχουν καμία σημασία.» συνεχίζει ακόμη και σήμερα, μέσα στην κρίση, να έχει σοβαρούς υποστηρικτές 3. Ενδεικτικά συγκρίνονται τα ισοζύγια ΗΠΑ και Ευρωζώνης στο επόμενο διάγραμμα. ΗΠΑ - Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Ευρωζώνη - Εξαγωγές μείον Εισαγωγές Αγαθών και Υπηρεσιών Εκ.$ ΗΠΑ ΗΠΑ Ευρωζώνη Πηγή: ΟΜΙΚΡΟΝ, Οικονομικοί Σύμβουλοι ΕΠΕ, επεξεργασία στοιχείων του International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April Francis Fucuyama, «Η πτώση της Αμερικής ΑΕ,» ΤΟ ΒΗΜΑ, 12/10/ π.χ., Richard W. Rahn, «Another Nonproblem,» Washington Times, September 10, 2008.

3 Η χρηματοδότηση του ελλείμματος του ισοζυγίου των ΗΠΑ Όπως είναι φυσικό, η συνεχώς αυξανόμενη εισροή χρηματοπιστωτικών πόρων από το εξωτερικό, αποτέλεσε την κύρια πηγή χρηματοδότησης των ελλειμμάτων σε όλη την περίοδο από το 1984 έως σήμερα. Στο ακόλουθο διάγραμμα με στοιχεία του Υπουργείου Εμπορίου των ΗΠΑ, είναι σαφές ότι η πολιτική των διογκούμενων ελλειμμάτων και των αυξανόμενων εισροών χρηματοοικονομικών πόρων από το εξωτερικό ξεκινά στα μέσα της δεκαετίας του Η καθαρή εισροή χρηματοπιστωτικών πόρων στις ΗΠΑ κορυφώθηκε στα 810 δισ. δολάρια το Στην περίοδο , το άθροισμα των καθαρών εισροών φτάνει τα 4,7 τρισ. δολάρια.. Στο σύνολο της περιόδου 1984 έως σήμερα, το αντίστοιχο μέγεθος ξεπερνάει τα 6,5 τρισ. δολάρια ΗΠΑ - ΚΑΘΑΡΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ (Εκ.$ ΗΠΑ) Καθαρές εισροές κεφαλαίων Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Πηγή: ΟΜΙΚΡΟΝ, Οικονομικοί Σύμβουλοι ΕΠΕ, διαγραμματοποίηση στοιχείων του U.S. Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, U.S. International Transactions Accounts Data, τελευταία ενημέρωση 12/9/2008

4 Ανακοπή του ρυθμού εισροής χρηματοπιστωτικών πόρων Η ώρα της κρίσης Όπως ήταν φυσικό, μία ανακοπή του ρυθμού εισροής πόρων θα δημιουργούσε προβλήματα ρευστότητας στο εθισμένο σε αφθονία καταθετικών ή παρόμοιας φύσης αποταμιευτικών πόρων αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αυτό συνέβη από τα μέσα του 2007 και συνεχίστηκε έως σήμερα. Ενώ τα δύο πρώτα τρίμηνα του 2007 συνεχίστηκε καθαρή εισροή που ήταν σημαντικά μεγαλύτερη από τα αντίστοιχα τρίμηνα του 2006, το τρίτο τρίμηνο του 2007 μειώθηκε σχεδόν στο μισό σε σχέση με ένα χρόνο πριν. Η εικόνα αυτή συνεχίστηκε και στο τέταρτο τρίμηνο 2007 και στο πρώτο τρίμηνο Η δραματικότερη εξέλιξη παρατηρείται στο δεύτερο (τελευταίο για το οποίο διατίθενται στοιχεία) τρίμηνο του 2008, όταν η καθαρή εισροή σχεδόν μηδενίστηκε. Σήμανε η ώρα της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Μόνο η εξέλιξη του δεύτερου τριμήνου 2008 συνεπάγεται μειωμένη ρευστότητα συνολικά στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των ΗΠΑ κατά 700 δισ. δολάρια, κατά σύμπτωση, όσο είναι και το εγκριθέν πακέτο διάσωσης του Υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ. 200 ΗΠΑ- ΔΕΙΚΤΗΣ ΚΑΘΑΡΩΝ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΙΣΡΟΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ (αντίστοιχο τρίμηνο προηγούμενου χρόνου = 100) :I 2007:II 2007:III 2007:IV 2008:I 2008:II/p/ Έτος:τρίμηνο Πηγή: ΟΜΙΚΡΟΝ, Οικονομικοί Σύμβουλοι ΕΠΕ, επεξεργασία στοιχείων του U.S. Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, U.S. International Transactions Accounts Data, τελευταία ενημέρωση 12/9/2008

5 Οι εισροές χρηματοπιστωτικών πόρων και η ανάπτυξη στις ΗΠΑ Η χαμηλή ροπή προς αποταμίευση στις ΗΠΑ δεν επηρέασε την ικανότητα της χώρας να επενδύει. Στο βαθμό που οι εγχώριοι αποταμιευτικοί πόροι δεν επαρκούσαν, οι επενδύσεις στις ΗΠΑ χρηματοδοτήθηκαν με αποταμιεύσεις του υπόλοιπου κόσμου που εισέρρευσαν ως χρηματοπιστωτικοί πόροι στη χώρα. Ήδη, καθώς μειώνονται ως ποσοστό του ΑΕΠ οι καθαρές εισροές κεφαλαίων το 2007 και 2008, μειώνονται και οι επενδύσεις ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η κατεύθυνση μεταβολής των δύο μεγεθών είναι ίδια στα 7 από τα 9 χρόνια της περιόδου και στα 14 από τα 19 χρόνια της περιόδου Συνεπώς, εάν τα επόμενα τρίμηνα οι καθαρές εισροές συνεχίσουν να είναι περιορισμένες, είναι πολύ πιθανό ότι υπάρξει μείωση των επενδύσεων ως ποσοστό του ΑΕΠ, με περαιτέρω αρνητική επίδραση στο ΑΕΠ και εξ αυτού του λόγου. ΗΠΑ - Καθαρές Ειροές Κεφαλαίων και Διαφορά Επενδύσεων από Αποταμιεύσεις ως % του ΑΕΠ 8% 6% 4% 2% 0% -2% % -6% -8% Καθαρές εισροές κεφαλαίων Αποταμιεύσεις - Επενδύσεις 25% ΗΠΑ - ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΩΣ % ΤΟΥ ΑΕΠ 20% 15% 10% 5% 0% Εισροές κ εφαλαίων Επενδ ύσεις

6 Πηγή 4 : ΟΜΙΚΡΟΝ, Οικονομικοί Σύμβουλοι ΕΠΕ, επεξεργασία στοιχείων των 1. U.S. Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, U.S. International Transactions Accounts Data, τελευταία ενημέρωση 12/9/ International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April Για τις καθαρές εισροές 2008, πρόβλεψη ΟΜΙΚΡΟΝ ΕΠΕ βάσει πραγματικών εξελίξεων πρώτου εξαμήνου 2008 και προβλέψεων IMF για το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών στο σύνολο του έτους

7 Από τις αιτίες της κρίσης στις προοπτικές Κάθε διερεύνηση του πολύπλοκου κόσμου μας περιέχει απλουστεύσεις. Όταν οι απλουστεύσεις εστιάζουν στα σημαντικά στοιχεία, βοηθούν στην κατανόηση των εξελίξεων και στη διατύπωση επιτυχών προβλέψεων. Προφανώς η πιο πάνω ανάλυση χρησιμοποιεί απλουστεύσεις ελπίζοντας ότι εστιάζει στα σημαντικά. Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι κύριες αιτίες της κρίσης βρίσκονται στο αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα που τα τελευταία χρόνια εξετέθη περισσότερο στις εισροές ξένων κεφαλαίων, χωρίς τις απαραίτητες προφυλάξεις. Καθώς μάλιστα υπήρξε αφθονία ρευστών χαμηλού κόστους, προσετέθη ένα πρόβλημα διάθεσης αυτών των ρευστών σε τοποθετήσεις χαμηλότερης απόδοσης και υψηλότερου κινδύνου. Το μέγεθος αυτού του δευτερογενούς προβλήματος δεν εκτιμάται στην ανάλυση. Εντούτοις, ένα μέρος της έκθεσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος των ΗΠΑ, μεταφέρθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο με τη μορφή παράγωγων προϊόντων. Ο υπόλοιπος κόσμος κινδυνεύει από ενδεχόμενη κατάρρευση των παραγώγων. Τα μέτρα που λαμβάνονται στον υπόλοιπο κόσμο, και κυρίως βεβαίως στην Ευρωζώνη, μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της κρίσης στον υπόλοιπο κόσμο. Θα επωμιστούν αναγκαστικά ένα μέρος του κόστους διόρθωσης των αιτίων της κρίσης. Δεν μπορούν όμως αυτά να αποτελέσουν θεραπεία. Η θεραπεία θα προέλθει από αλλαγές στις ΗΠΑ. Αυτές οι αλλαγές στη μεσο-μακροπρόθεσμη περίοδο πιθανότατα θα έχουν και τις εξής κατευθύνσεις: o Βελτίωση των αποδόσεων σε δολαριακές τοποθετήσεις, ώστε να μην υπάρξει μονιμότερη αποφυγή τοποθετήσεων στις ΗΠΑ. Η τελευταία μείωση των επιτοκίων από την Fed αποτελεί μόνο συγκυριακό μέτρο εντυπώσεων που θα ανατραπεί όταν οι συνθήκες αποκατάστασης εμπιστοσύνης το επιτρέψουν. Μία τέτοια εξέλιξη πιθανώς θα βοηθήσει και την ισοτιμία του δολαρίου έναντι του ευρώ. o Αποκατάσταση πιο ισορροπημένης σχέσης κατανάλωσης και αποταμίευσης στο εσωτερικό των ΗΠΑ με περιορισμό της αύξησης της κατανάλωσης. Συνεπώς, η αγορά των ΗΠΑ ως προορισμός εξαγωγών καταναλωτικών προϊόντων του υπόλοιπου κόσμου θα παρουσιάσει πιο συγκρατημένη ανάπτυξη στο μέλλον. o Βαθμιαία απορρόφηση των κραδασμών από την τρέχουσα κρίση στην πραγματική οικονομία χωρίς μεγάλους κλυδωνισμούς. Η υιοθέτηση των πακέτων διάσωσης στις ΗΠΑ και στην ΕΕ αποτελεί ένδειξη προσανατολισμού προς αυτή την κατεύθυνση. Αλλά ενώ το ευρωπαϊκό πακέτο φαίνεται διογκωμένο, το αμερικανικό πιθανότατα θα αποδειχθεί ανεπαρκές και θα χρειαστεί να συμπληρωθεί.

8 Εκτός εάν βρεθεί άλλος, ενδεχομένως και πολιτικός, τρόπος επαναπροσέλκυσης των διεθνών αποταμιεύσεων στις ΗΠΑ. Εκτός επίσης εάν ο βαθμός μετατόπισης του βάρους στον υπόλοιπο κόσμο είναι ήδη μεγαλύτερος από όσο μπορούμε να φανταστούμε. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, οι πολιτικές προεκτάσεις έχουν περιγραφεί από τον George Soros 5 : Θα υπάρξει μετατόπιση δύναμης, καθώς οι ΗΠΑ σώρευαν χρέη για να καταναλώνουν, ενώ άλλοι μεγάλοι παίκτες στη διεθνή οικονομία σώρευαν στοιχεία ενεργητικού για να παράγουν. 5 Συνέντευξη στο CNN την 13/10/2008