ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Transcript

1 I ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος Τόμος Ι: Θεσσαλία

2

3

4 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 3

5 Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 3 ΟΥ ΑΕΘΣΕ Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Διευθύντρια ΑΙΘΣ), Αραβαντινός Βασίλειος (Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια 23ης ΕΒΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργος (Διευθυντής 24ης ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αν. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Ασπασία (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ), Πρέκα-Αλεξανδρή Καλλιόπη (Επίτ. Διευθύντρια ΕΕΑ), Σκορδά Δέσποινα (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευση τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα ISBN SET: ISBN ΤΟΜΟΣ Ι: ISSN:

6 υπουργειο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ και τουρισμου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλιασ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος Τόμος Ι: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2012

7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Προσφώνηση της Δρος Λίνας Μενδώνη, Γενικής Γραμματέως ΥΠ.ΠΟ.Τ Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ Stamatopoulou, Maria, The archives of A.S. Arvanitopoulos ( ) and their importance for the study of the Thessalian archaeology Αθανασίου, Αθανάσιος, Οι απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της Μαγνησίας Νανόγλου, Στράτος, Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία Πεντεδέκα, Αρετή, Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής στη Νεολιθική Θεσσαλία: κόμβοι και σύνδεσμοι, οικισμοί και σχέσεις Μπατζέλας, Χρήστος Ι., Νεολιθικές υπόσκαφες κατοικίες στη Θεσσαλία. Ένα παράδειγμα από το Μακρυχώρι Λάρισας. Συσχετισμοί και συγκρίσεις με ανάλογες κατασκευές από τη Μακεδονία Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π., Νέα δεδομένα από τον Συκεώνα. Οικιστικό σύνολο της Μέσης Νεολιθικής Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Πρόδρομος Καρδίτσας. Νεότερα στοιχεία από τη Μαγούλα στον Άγιο Ιωάννη Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αποστολίκας, Ορέστης Αλεξίου, Νεκταρία, Νεολιθική εγκατάσταση στο οροπέδιο της Λίμνης Πλαστήρα Νομού Καρδίτσας: μετακινήσεις πληθυσμών της θεσσαλικής πεδιάδας σε θερινά βοσκοτόπια; Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Σωστική ανασκαφή σε νεολιθικό οικισμό στο χωριό Βασιλής, περιφερειακή ενότητα Λάρισας Μαλακασιώτη, Ζωή Ροντήρη, Βάσω Βουζαξάκης, Κώστας Καλογιάννη, Αιμιλία, Το ερευνητικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια και στη θέση Καρατσάνταγλι στην Ευξεινούπολη Αλμυρού Αλματζή, Καλλιόπη, Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ΒΑ της Μαγούλας «Βισβίκη» στα πλαίσια του Έργου «Αγωγός Απαγωγής Ομβρίων Υδάτων» της ΒΙΠΕΤΒΑ Αγνουσιώτης, Δημήτρης Αδρύμη-Σισμάνη, Βάσω, Η Μέση Εποχή του Χαλκού στη Θεσσαλία. Μαρτυρίες από ένα οικιστικό σύνολο του οικισμού της Τσιγγενίνας στην περιοχή της λίμνης Κάρλας Σισμάνη, Κασσάνδρα, Οι ταφικές πρακτικές στη Θεσσαλία κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική, Ο ρόλος του μυκηναϊκού οικισμού Διμηνίου στην περιοχή γύρω από τον μυχό του Παγασητικού κόλπου Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή, Ανασκαφή μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια Παπαθανασίου, Αναστασία Λάγια, Άννα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Βιοαρχαιολογικά δεδομένα από Μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Βελεστίνο Μαγνησίας

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Galanakis, Yannis Stamatopoulou, Maria, A preliminary report on the archival material from the excavations of the tholos tomb at Ano Dranista (Ano Ktimeni) in Thessaly by A.S. Aravanitopoulos (1911) Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Τεκμήρια μυκηναϊκής παρουσίας σε Πρωτο-Γεωμετρικό νεκροταφείο: ο γρίφος του αποθέτη στην «Αγριελιά» Ruppenstein, Florian, Υπάρχουν υπομυκηναϊκά στρώματα σε οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας και της Νότιας Θεσσαλίας; Κατακούτα, Στέλλα, Τα Φάρσαλα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου Γούναρης, Αλέξανδρος Π., Το θεσσαλικόν απόσπασμα του Nηῶν Kαταλόγου: τεκμήριο Μυκηναϊκής οικιστικής ή πρωτοϊστορικής ανθρωπολογίας; Μπιζάκη, Βασιλική, Οι σχέσεις των εθνών της κοιλάδας του Σπερχειού (Αχαιοί Φθιώται, Μαλιείς, Οιταίοι, Αινιάνες) με τους Θεσσαλούς από τον 7ο αι. π.χ. έως την επικράτηση των Ρωμαίων το 146 π.χ Πίκουλας, Γιάννης A., Τα προγράμματα του ΠΘ/IAKA 1. «Διασχίζοντας την Πίνδο. Διαβάσεις και άμυνα». H έρευνα στη Θεσσαλία: «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία» (2008) Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος, Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό ( ) Λεβέντη, Ιφιγένεια, Τα πήλινα ειδώλια από το ιερό του Απόλλωνος στη θέση Σωρός Μαγνησίας Βήτος, Γιώργος Πανάγου, Μαρία, Mικρά ευρήματα από το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό. Προκαταρκτική μελέτη Γαλούκας, Στυλιανός Φ., Το Σπήλαιο του Κένταυρου Χείρωνα. Μύθος ή πραγματικότητα; Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία, Η Δημητριάδα και η ευρύτερη περιοχή της κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους Νικολάου, Ελισάβετ, Πήλινα ειδώλια από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας. Χρονολογικές ενδείξεις χρήσης Σκαφιδά, Ευαγγελία, Το Κάστρο Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους Αλεξάνδρου, Σταματία, Σωστική ανασκαφή στο Νότιο Νεκροταφείο Φθιωτίδων Θηβών: Οι λήκυθοι του Νότιου Νεκροταφείου Παβέλη, Γεωργία, Επιτύμβιες στήλες από τις Φθιώτιδες Θήβες από τους κλασικούς ως και τους αυτοκρατορικούς χρόνους Stissi, Vladimir, The countryside of Classical-Hellenistic Halos (and Tanagra): a comparative approach Καραπάνου, Σοφία, Σωστικές Ανασκαφές στα Φάρσαλα. Στοιχεία για την οργάνωση του δημόσιου χώρου στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων Καρατάσιος, Ιωάννης Κυλίκογλου, Βασίλης Παλιούγκας, Θεόδωρος, Τεχνολογική μελέτη ελληνιστικής φαγεντιανής από τη Φάρσαλο Παλιούγκας, Θεόδωρος, Ένα επείσακτο φαγεντιανό αγγείο από τη Φάρσαλο Τσιάκα, Ασημίνα, Ανασκαφική έρευνα στο Καστρί Ροδιάς. Πρώτη προσέγγιση Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Η λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας από τη Θεσσαλία στις Συρακούσες Αραχωβίτη, Πολυξένη Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Τσιγάρα, Μαρία, Ναός Θαυλίου Διός Φερών. Νέα δεδομένα Καραγκούνης, Δημήτριος, Εργασίες ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων Περραιβικής Τρίπολης στα πλαίσια του Γ Κ.Π.Σ Decourt, Jean-Claude Tziafalias, Athanasios, Un nouveau règlement religieux de la région de Larissa

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Helly, Bruno Palioungas, Theodoros Tziafalias, Athanasios, De Spon à Ioannis Oikonomou et quelques autres. Histoire de la collection épigraphique de Larisa Tziafalias, Athanasios Lucas, Gerard, L organisation de la surveillance du territoire de Dolichè Bouchon, Richard Tziafalias, Athanasios, Consolations anonymes à l occasion de la mort du jeune Markellos de Trikkè Κραβαρίτου, Σοφία, Μηχανισμοί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας στη Θεσσαλία και Βοιωτία των Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων Ιντζεσίλογλου, Μπάμπης Γ., Η σύγχρονη τεχνολογία και η σημερινή διαμόρφωση της γης στην περιοχή της Μητρόπολης Καρδίτσας Καλογιάννη, Αιμιλία Ζαβός, Θανάσης, Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το Μουσείο Καλογιάννη, Αιμιλία Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Παιχνίδια στο Μουσείο. Εκπαιδευτικά Προγράμματα της ΙΓ Ε.Π.Κ.Α. κατά τη διετία Barber, Robin, Ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και η ελληνική προїστορική τέχνη ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Χουλιαράς, Ιωάννης Π., Τοιχογραφημένα μνημεία και ζωγράφοι του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Πυριτιδαποθήκες της Θεσσαλίας. Μια πρώτη παρουσίαση Ντίνα, Ασπασία, Νεότερες έρευνες στα Παλαιά Βόλου και στην παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιωτίδων Θηβών Σδρόλια, Σταυρούλα, Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου Σταντζούρης, Πασχάλης Παπαγιώτης, Παναγιώτης, Ευρήματα παλαιοχριστιανικής εποχής στα πλαίσια του έργου «Παράκαμψη πόλεως Βόλου» Τσιμπίδα, Ελένη, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος των ναών της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Αγιά και του Αγίου Νικολάου στον Αετόλοφο Ζαφείρης, Γεώργιος, Εργασίες στερέωσης αποκατάστασης στο «Κυριακό» της πρώτης μοναστικής σκήτης των Μετεώρων: Ο ναός της Παναγίας Δούπιανης στο Καστράκι Καλαμπάκας Μαντζανά, Κρυσταλλία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο μοναστηριακών τραπεζών στην περιοχή των Τρικάλων Μαχαίρα, Παρασκευή, Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού και Αγ. Μοδέστου στην Πύρρα, Ν. Τρικάλων. Η υπογραφή Σαμαριναίων ζωγράφων στον εικονογραφικό διάκοσμο του καθολικού Μπαλογιάννη, Ουρανία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ι. Ν. Αγίου Νικόλαου στους Σιαμάδες Καστανιάς, Νομού Τρικάλων Τσιλιμίγκας, Χρήστος, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Σιαμάδων Δ. Καστανιάς Νομού Τρικάλων Τσιουρής, Ιωάννης, Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας Δεριζιώτης, Λάζαρος Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Ο Ηρακλής Κυναγίδας και η βασιλική Γ στην ακρόπολη της παλαιοχριστιανικής Δολίχης Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Νέα στοιχεία για την παλαιοχριστιανική οχύρωση της Λάρισας Lim, Rana Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στο Μπεζεστένι της Λάρισας Μητσάτσικας, Μάριος Τούλη, Βασιλική, Συντήρηση τοιχογραφιών ναού Αγ. Αθανασίου Λάρισας Ντίνα, Ασπασία Βλαχοστέργιος, Ιωάννης, Αναστήλωση καθολικού Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο (Τσάγεζι) Δήμου Ευρυμενών Ν. Λάρισας Μαστρογιάννης, Γεώργιος Μητρονάτσιος, Περικλής, Συντήρηση τοιχογραφικού διακόσμου του I. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Γελάνθη Καρδίτσας

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πανταζής, Γεώργιος Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο προσανατολισμός του τεμένους Κουρσούμ στα Τρίκαλα ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Γεωργίου, Ιάκωβος Γεωργίου, Κερασία Πέτση, Κερασία Βλαΐδη, Ριγώτω Δερμιτζάκης, Σωτήρης, Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου. Έξι χρόνια μετά Πρέκα-Αλεξανδρή, Καλλιόπη, Προκαταρκτική ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Σκάνδιρα (Σκάντζουρα Β. Σποράδων) ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Παρασκευά, Βάσσα, Τοπιογραφίες στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος του καθολικού της Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου ΤΟΜΟΣ IΙ. Στερεα ελλαδα ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σταυροπούλου-Γάτση, Μαρία, Το έργο της ΛΣΤ ΕΠΚΑ στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη Σαράντη, Φωτεινή, Νεότερα στοιχεία σχετικά με την αρχαία οχύρωση της Ναυπάκτου Στάικου, Βίβιαν Λεονταρίτη, Κατερίνα, Στρατική Ακαρνανίας. Νέα ευρήματα μέσα από το αρδευτικό έργο Οζερού ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ματζάνας, Χρήστος, Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής Παραγοντικής Ανάλυσης σε παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Εύβοιας Μαυρίδης, Φάνης Tankosic Zarko, Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Καρύστου. Οι έρευνες των ετών Kramer-Hajos, Margaretha, Sailor-warriors and the end of the Bronze Age along the Euboean gulf Arjona, Manuel, Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης; Léderrey, Claude, Mittlgeometrische Keramik in einer subgeometrischen Grube im Westquartier von Eretria Huber, Sandrine, Pour une archéologie des cultes à Érétrie Χιδίρογλου, Μαρία, Φιλάγρα Μαρμαρίου. Μια οχυρή θέση κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων στη νοτιοανατολική Εύβοια Κουτσουφλάκης, Γεώργιος Β. Αργύρη, Ξανθή, Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο θαλάσσιο χώρο το Νότιου Ευβοϊκού

12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Κακαβάς, Γεώργιος, Αρχαιολογικές επισημάνσεις στην Εύβοια κατά το έτος Μπίρτσας, Ιωάννης, Εργασίες αποκατάστασης στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά στα Φύλλα Εύβοιας Αγγέλη, Ελένη-Αθηνά Στυλιανού, Ελένη, Αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου στο Βασιλικό Ευβοίας ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Τσώτα, Εύη, Νέα στοιχεία για την νεολιθική κατοίκηση στη Βοιωτία Αραβαντινός, Βασίλης Φάππας, Ιωάννης, Νέο μυκηναϊκό ανακτορικό κτήριο στην ακρόπολη των Θηβών (Καδμεία) Aravantinos, Vassilis Burke, Brendan Burns, Bryan Fappas, Ioannis Lupack, Susan, Eastern Boeotia Archaeological Project Manetta, Consuelo Pisani, Marcella, Gioielli e ornamenti personali in terracotta dorata: riproduzioni o imitazioni? Bonanno Aravantinos, Margherita, Un nuovo rilievo votivo da Tebe Germani, Marco, Tebe. Nèos Synoikismòs. Gli scavi archeologici dal 1967 al Il teatro antico e la sua ricostruzione Χαραμή, Αλεξάνδρα, Τάφος «μακεδονικού τύπου» από τη νεκρόπολη της αρχαίας Τανάγρας στη Βοιωτία Βλαχογιάννη, Έλενα, Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα: ) Καλλιοντζής, Γιάννης Αραβαντινός, Βασίλης, Μουσεία Θηβών και Χαιρωνείας: Η σύνταξη καταλόγου των επιγραφών ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Σκορδαρά, Μαρία Ντάφη, Εύη Βολτυράκη, Ελευθερία, Από τις ανασκαφές της Θήβας στα μεγάλα μνημεία της Βοιωτίας: η μουσειολογική μελέτη για τις βυζαντινές αίθουσες του Nέου Μουσείου της Θήβας Καραμπίνης, Μιχάλης, Αρχιτεκτονικά γλυπτά παλαιοχριστιανικών, μεταβατικών και μέσων βυζαντινών χρόνων από τη Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Λιβιεράτου, Αντωνία, Η θέση του Μεδεώνα στον κόλπο της Αντίκυρας κατά τη μετάβαση από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ) στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (ΠΕΣ) Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ., Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Δεσφίνα Φωκίδος Aurigny, Hélène, Delphi in the 7 th century: offerings and sanctuary Παρτίδα, Έλενα Κ., Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και κοινωνίας της αρχαιότητας

13 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Παρτίδα, Έλενα Τσαρούχα, Ανθούλα, Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό σπήλαιο συνθέτουν το «Μουσείο Αρχαίας πόλης Δελφών» Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Τσαρούχα, Ανθούλα, Κάστρο Γλύφας-Δυτική Λοκρίδα: προβλήματα ταύτισης και νέες προτάσεις ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Δημάκη, Σοφία Σουβατζή, Στέλλα, Οικισμός της πρώιμης νεολιθικής στον Άγιο Βλάση Λοκρίδας Van de Moortel, Aleydis Zahou, Eleni, Five years of archaeological excavation at the Bronze Age and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris ( ). Preliminary results Vitale, Salvatore, Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on the Late Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris Κουνούκλας, Πέτρος Δακορώνια, Φανουρία, Από το χαλκό στο σίδηρο: το ρεπερτόριο κεραμικής στον Κύνο Δακορώνια, Φανουρία Κουνούκλας, Πέτρος, Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα: το παράδειγμα του Κύνου Βασιλειάδη, Κατερίνα, Λοκρικά υφαντικά βάρη από τον Κύνο Λιβανατών Φρούσσου, Ελένη, Μια νέα, άγνωστη θέση με μεγάλη διάρκεια χρήσης στην Εκκάρα Φθιώτιδας Lis, Bartłomiej, Aeginetan cooking pottery in Central Greece and its wider perspective Καράντζαλη, Έφη, Η Μυκηναϊκή κατοίκηση στην κοιλάδα του Σπερχειού: ο οικισμός στην περιοχή Φραντζή της Λαμίας Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή, Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση Σταυρογιάννης, Λάμπρος Καράντζαλη, Έφη, Νέα δεδομένα για τη ρωμαϊκή περίοδο στα Φάλαρα Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Βαργεμέζης, Γεώργιος Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Τάσσης, Γεώργιος Τοκμακίδης, Κωνσταντίνος, Γεωφυσική διασκόπηση στη Μαγούλα Ίμβρου Πηγάδι στο νέο Μοναστήρι (Ν. Φθιώτιδας) Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Βαργεμέζης, Γεώργιος Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Τσουρλός, Παναγιώτης Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Καράντζαλη, Ευθυμία Σιψή, Μαρία Τιλελή, Φιλίτσα, Γεωφυσική διασκόπηση στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών της ΙΔ ΕΠΚΑ για τα μεγάλα δημόσια έργα του Nομού Φθιώτιδος ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Κακαβάς, Γεώργιος, Νεότερες έρευνες, αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Φθιώτιδα, Ευρυτανία και Φωκίδα κατά το έτος Κακαβάς, Γεώργιος Υφαντή, Αλεξία, Η αρχαιολογική έρευνα στο Κάστρο της Υπάτης στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτισμός» Πάλλης, Γιώργος, Από τη Λαμία στο Ζητούνι. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή πόλη Γιαλούρη, Άννα, Ερείπια κτιριακού συγκροτήματος στο Καλαπόδι Φθιώτιδας Λιακόπουλος, Γεώργιος Κ., Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik) Διαμαντοπούλου, Μαρικίτα, Στερεά Ελλάδα. Αρχιτεκτονικά μνημεία και μνημειακά σύνολα του 19 ου και 20 ου αιώνα

14 Εκτός από απαρέγκλιτη υποχρέωση, η δημοσίευση και η ευρύτερη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων των αρχαιολογικών ερευνών αποτελεί πηγή υπερηφάνειας και χαράς. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι έρευνες αυτές συνδέονται με ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες, όπως η Στερεά Ελλάδα και η Θεσσαλία, οι οποίες το τελευταίο διάστημα μας έχουν χαρίσει έναν πλούτο νέων στοιχείων συμβάλλοντας καθοριστικά στη δημιουργία μιας διαφορετικής εικόνας και αντίληψης για την αρχαιολογική τους φυσιογνωμία και την ιστορική τους πορεία. Το 1908 στον πρόλογο της δημοσίευσης των ερευνών του στις προϊστορικές ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνίου, ο Χρήστος Τσούντας προχωρά στην εκτίμηση ότι ένας «εντελώς νέος κόσμος αποκαλύπτεται ενταύθα». Πιστεύω, δεν θα ήταν υπερβολή να χρησιμοποιήσουμε για άλλη μια φορά τα λόγια του πρωτοπόρου της ελληνικής αρχαιολογίας για να περιγράψουμε αυτό που πράγματι προσέφερε η συστηματική εργασία των Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνδυασμό και συχνά σε στενή συνεργασία όχι μόνο με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και με πλήθος ερευνητικών φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Επιθυμώ να συγχαρώ θερμά τους συντελεστές του τόμου και εύχομαι η ανά χείρας δημοσίευση να αποτελέσει την αφετηρία ενός γόνιμου επιστημονικού διαλόγου. Δρ Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Ιούνιος

15

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πρώτη επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) διοργανώθηκε πριν από εννέα χρόνια, με βασικούς στόχους την ανά τριετία διοργάνωση των συναντήσεων αυτών υπό την προϋπόθεση ότι θα εκδίδονται έγκαιρα τα Πρακτικά. Μολονότι η τρέχουσα οικονομική κρίση επηρέασε την παρούσα έκδοση, εντούτοις είμαστε ευτυχείς που και οι δεσμεύσεις μας τηρήθηκαν και τα Πρακτικά της 3ης επιστημονικής συνάντησης, που πραγματοποιήθηκε από , εκδόθηκαν (ΑΕΘΣΕ 3, 2009 [2012]). Τούτο πραγματοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ) του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο προσέφερε το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της έκδοσης, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως του Υπουργείου κυρίας Λίνας Μενδώνη. Τη διαχείρηση του ποσού που διατέθηκε ανέλαβε και διεκπεραίωσε η ΙΓ ΕΠΚΑ. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπως και τις προηγούμενες φορές, συνέβαλε στα έξοδα της έκδοσης και παράλληλα επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων. Καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια σχετική ομοιομορφία των κειμένων. Η ποιότητα της εικονογράφησης καθορίστηκε αφενός από το άνισο υλικό που απέστειλαν οι συγγραφείς, ενώ παράλληλα, λόγω της πληθώρας των συμμετοχών και των οικονομικών περιορισμών, υποχρεωθήκαμε να μειώσουμε τις διαστάσεις των σχεδίων και φωτογραφιών. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους. Τα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Στα βασικά στάδια της προετοιμασίας του συνεδρίου σημαντική υπήρξε η οργανωτική συμβολή της Χριστίνας Μητσοπούλου, με τη βοήθεια και της Εύας Χαραλαμπίδου. Υπεύθυνος για τον ηλεκτρονικό κόμβο του συνεδρίου ήταν ο Θέμης Ντάλλας. Διάφορα σκέλη της προετοιμασίας της διοργάνωσης στηρίχτηκαν και από την πλευρά της ΙΓ' ΕΠΚΑ, από τους αρχαιολόγους Δημήτρη Αγνουσιώτη, Καλλιόπη Αλματζή, Κων/νο Βουζαξάκη, Φωτεινή Τσιούκα, Ελένη Χρυσοπούλου, Μαρία Πατρίκου καθώς και τους υπαλλήλους Εύελπη Δεληγιάννη, Ελευθερία Ρίνη και Χρήστο Ζούπη, με τη γενική εποπτεία της Διευθύντριας της ΙΓ' ΕΠΚΑ, Αργυρούλας Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Την επιμέλεια των κειμένων των περιλήψεων του συνεδρίου ανέλαβαν η Χριστίνα Μητσοπούλου και ο Γιώργος Κακαβάς. Για τη διοργάνωση του συνεδρίου συνεργάστηκαν γόνιμα όλα τα μέλη της Οργανωτικής και Επιστημονικής Επιτροπής. Τέλος, η αφίσα του συνεδρίου, στην οποία βασίστηκε και το εξώφυλλο του 3ου ΑΕΘΣΕ, σχεδιάστηκε από την Άννα Κατσουλάκη (METROPOLIS Graphic Arts). Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Διεύθυνση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Έρευνας), την Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το Τμήμα ΙΑΚΑ και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Για την προετοιμασία των Πρακτικών συνεργάστηκαν πολλά πρόσωπα, δίχως τη συμβολή των οποίων η έκδοση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τη συλλογή των κειμένων και την επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέλαβαν αρχικά η Χριστίνα Μητσοπούλου και η Εύα Χαραλαμπίδου και στη συνέχεια ο Γιώργος Χιώτης. Η πρώτη επιμέλεια των κειμένων ανατέθηκε στους Ίριδα Κράλλη και Εύη Μέρμηγκα, ενώ η τελική στην Όλγα Πράππα. Κριτική ανάγνωση και συμπληρωματικούς ελέγχους όλων των κειμένων πραγματοποίησαν οι συνάδελφοι Ιφιγένεια Τουρναβίτου, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος και Γιάννης Βαραλής. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, καθώς και τον όλο συντονισμό και την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανάλαβε ο υποφαινόμενος. Η τυπογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. Η διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή επιστημόνων που υπηρετούν τον πολιτισμό στην επιστημονική συνάντηση, όπως τεκμηριώνουν τα Πρακτικά του «3ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας», 15

17 προλογοσ αποτελούν επιβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικά στεγανά ανάμεσα στους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των Πανεπιστημίων, όταν αντί των προσωπικών φιλοδοξιών προτάσσεται το λειτούργημά μας, η επιστήμη. Ο επιστημονικός θεσμός, που από κοινού εγκαινιάσαμε το 2003 αποδείχτηκε βιώσιμος, ιδιαίτερα μέσα στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες εν γένει. Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής-Επιστημονικής Επιτροπής του 3ου ΑΕΘΣΕ Δεκέμβριος

18 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΣΣΑΒΟΥ Σταυρούλα Σδρόλια Το 2008 δημόσια και ιδιωτικά έργα έδωσαν την ευκαιρία να διεξαχθούν ανασκαφικές έρευνες στην κοιλάδα των Τεμπών και την παραλιακή Βελίκα, που έφεραν στο φως στοιχεία της παλαιοχριστιανικής περιόδου, εποχής γνωστής μόνο από πηγές 1. Στα πλαίσια του νέου οδικού έργου που περιλαμβάνει δύο σήραγγες στον Κίσσαβο, τμήμα της οδού Μαλιακός-Κλειδί, ερευνήθηκε η θέση με την επωνυμία Χάνι της Κοκόνας ή Τσιριγά Χωράφια (εικ. 1). Η θέση αυτή βρίσκεται κοντά στη Δυτική έξοδο του στενού και κάτω ακριβώς από απότομο βραχώδες ύψωμα, που κλείνει στην πλευρά αυτή το στενό των Τεμπών, στο οποίο ανοίχθηκε το Νότιο στόμιο της μεγάλης σήραγγας. Στο ύψωμα αυτό εντοπίστηκε εκτεταμένο αρχαίο λατομείο λευκού μαρμάρου, από το οποίο διατηρούνται αρκετές λατομικές εστίες, που λέγονται από τους ντόπιους «χράπες». Σε αυτές διακρίνονται ακόμη κατά τόπους τμήματα λατομικού υλικού σε μορφή ακατέργαστων κιόνων 2, καθώς και σωροί τριμμένου υλικού από την πρόχειρη επεξεργασία που γινόταν επί τόπου. Δυτικά του αρχαίου λατομείου, και σε χαμηλό ύψωμα που εξέχει από τον κύριο όγκο του Κισσάβου, εντοπίσθηκαν λείψανα παλαιοχριστιανικού οικισμού, που περιλαμβάνει μικρό τμήμα νεκροταφείου και λίγα ερείπια κτιρίων, κυρίως βιοτεχνικού χαρακτήρα. Στην κορυφή ανασκάφηκε τμήμα νεκροταφείου από πέντε τάφους, το οποίο φαίνεται ότι συνεχίζεται στην προς Νότον δασωμένη έκταση 3. Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι, σκαμμένοι στο βραχώδες έδαφος, με τοιχώματα από σχιστολιθικές πλάκες και κάλυψη από το ίδιο υλικό. Έχουν προσανατολισμό στον άξονα Ανατολή-Δύση και περιέχουν περισσότερες από μία ταφές. Ξεχωρίζει ένας από τους τάφους, ο Βορειότερος, που είχε κτιστά τοιχώματα από πλίνθους και κάλυψη από λιθόπλακες. Οι ταφές που βρέθηκαν στο εσωτερικό του ανήκουν σε δύο χρονικές φάσεις. Η κύρια φάση περιείχε ένα νεκρό σε στάση χριστιανικής ταφής και χρονολογήθηκε με νόμισμα στην εποχή του Ιουστινιανού, ενώ κάτω από αυτή βρέθηκαν οστά από ανακομιδές παλαιότερων ταφών, μαζί με θησαυρό 24 χάλκινων νομισμάτων του 4 ου αιώνα, αποτελούμενο από μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις. Παρόμοιες φάσεις παρουσίαζαν και οι άλλοι τάφοι. Συγκεκριμένα, στους τάφους αρ. 3 και 4 βρέθηκαν νομίσματα του Ιουστινιανού και στον τάφο 5 θησαυρός έντεκα μικρών χάλκινων νομισμάτων του 4 ου αιώνα. Οι τάφοι αρ. 4 και 5 περιείχαν κοσμήματα, και συγκεκριμένα χάλκινα βραχιόλια και σκουλαρίκια 4 (εικ. 5, 6), καθώς και περιδέραιο από πήλινες χάντρες. Σε απόσταση 50 μ. Δυτικότερα του νεκροταφείου αρχίζουν τα κτιριακά λείψανα, από τα οποία σώζεται καλύτερα ορθογώνια δεξαμενή-ληνός με τον αποθηκευτικό της χώρο, τον πιθεώνα. Σε αρχικό ορθογώνιο χώρο σωζόμενου μήκους 9 μ. και πλάτους 8 μ., κτισμένου με αργολιθοδομή και λάσπη ως συνδετικό υλικό, προστέθηκε τον 6 ο αιώνα ορθογώνια δεξαμενή-ληνός, διαστάσεων 5,50 8,20 μ., κτισμένη με λίθους σε ισχυρό ασβεστοκονίαμα (εικ. 2, 3). Μόνον ο Ανατολικός της τοίχος σώζεται σε καλή κατάσταση και έχει πλάτος 0,60 και ύψος από το δάπεδο 0,50μ. Από το τμήμα του δαπέδου που σώζεται, και παρουσιάζει ισχυ- 1. Βλ. Koder Hild 1976, λ. Λυκοστόμιο, Τέμπη, Βελίκα. 2. Παρόμοια τμήματα κιόνων βρέθηκαν επίσης, στις όχθες του Πηνειού, με συνέπεια να μπορεί να διατυπωθεί η υπόθεση ότι θα προωθούνταν στο εμπόριο από το λιμάνι των εκβολών του Πηνειού. Αναφορά στο λατομείο, βλ. Αρβανιτόπουλος 1911, Η ύπαρξη του νεκροταφείου ήταν γνωστή από παλαιότερα και αποδιδόταν σε στρατόπεδο, όπου διέμενε η φρουρά των Τεμπών. Στρούλιας 1998, Τα σκουλαρίκια, σχήματος απλού κρίκου με προσαρτημένο μικρότερο κρίκο και αναρτημένο σφαιρίδιο, μοιάζουν με ευρήματα από την Άζωρο Ελασσόνας (Μπακιρτζή 2002, αρ. 552) και το Μπγιαδούδι Επανομής (Παζαράς 2009, 144), τα οποία χρονολογούνται από τον 2 ο -5 ο αι. 585

19 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΣΣΑΒΟΥ ρή κλίση προς τα δυτικά, φαίνεται ότι ήταν κατασκευασμένο με αργούς λίθους σε κονίαμα και επιστρωμένο με υδραυλικό κονίαμα, συνολικού πάχους 10 εκ. Στα Δυτικά του και μέσα στο προγενέστερο κτίσμα ενσωματώθηκε το κτιστό υπολήνιο, διαστ. 1,50 2,40 μ., και το υπόλοιπο τμήμα χρησιμοποιήθηκε ως πιθεώνας, όπως φαίνεται από τμήμα πίθου που βρέθηκε κατά χώραν. Το υπολήνιο (εικ. 4) σώζει ενσωματωμένο τον πυθμένα πιθαριού, διαμέτρου 0,65 μ. και βάθους 0,30 μ., ο οποίος χρησίμευε πιθανόν για την κατακάθηση του ιζήματος. Η τελευταία φάση της δεξαμενής χρονολογείται με νομίσματα και αντίστοιχη κεραμική στην περίοδο του Ιουστινιανού. Ληνοί της περιόδου αυτής έχουν ανασκαφεί αρκετοί τα τελευταία χρόνια 5, αλλά στην περιοχή της Λάρισας είναι η πρώτη κατασκευή παλαιοχριστιανικών χρόνων που εντοπίζεται. Ωστόσο η αμπελοκαλλιέργεια στον Κίσσαβο είναι γνωστό ότι γνώριζε από παλιά άνθηση, κυρίως στην Ανατολική του πλευρά, αφού το κρασί αποτελούσε το κύριο εξαγωγικό προϊόν της αρχαίας Μελιβοίας 6. Ο μεγαλύτερος ληνός που έχει εντοπιστεί στην περιοχή είναι αυτός της Παλιουριάς, ανήκει στην μεσοβυζαντινή περίοδο και σχετίζεται με τα μοναστήρια του Όρους των Κελλίων 7. Ληνοί με κτιστά υπολήνια είναι συχνοί σε παλαιοχριστιανικά συγκροτήματα παραγωγής κρασιού 8, όπως στις Λουλουδιές Πιερίας 9, στη Βεριά 10 και τη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής 11. Σε μικρή απόσταση προς τα Νότια του ληνού Τεμπών βρέθηκε η εσχάρα μικρού ορθογώνιου κεραμικού κλιβάνου, διαστάσεων 1,50 1,60 μ. (εικ. 7), και Νοτιότερα σε αρκετή έκταση πεσμένοι λίθοι, που προέρχονται από αταύτιστα μέχρι στιγμής κτίρια. Η εσχάρα του κλιβάνου έχει διατηρηθεί σε καλή κατάσταση και φέρει τρεις σειρές οπών, μέσω των οποίων διοχετευόταν η θερμότητα στα υπερκείμενα αγγεία, χωρίς δυστυχώς να βρεθεί ίχνος από τα τελευταία εξαιτίας της πολύ μικρής επίχωσης. Η είσοδος του θαλάμου καύσης βρισκόταν στα Δυτικά, όπου διακρίνεται το ημικυκλικό της άνοιγμα, αλλά το εσωτερικό του κλιβάνου δεν έχει ανασκαφεί ακόμη, με συνέπεια ο τρόπος στήριξης της εσχάρας να παραμένει άγνωστος. Από τους διαλυμένους πηλούς του γύρω χώρου, πιθανολογείται η ύπαρξη και άλλου κλιβάνου, που καταστράφηκε, αφού οι κλίβανοι συνήθως απαντούν σε ομάδες. Ο ανασκαφείς κλίβανος ανήκει στο συνηθέστερο είδος των παλαιοχριστιανικών κλιβάνων με ορθογώνιο σχήμα 12. Κάτω από τους λίθους, σε γειτονικές τομές, εντοπίστηκε μία μεγάλη ομάδα νομισμάτων του 4 ου αιώνα μ.χ., που υποδηλώνουν την πρώτη φάση κατοίκησης του χώρου. 50 νομίσματα, τα περισσότερα του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β ( ) και άλλων αυτοκρατόρων μέχρι τα τέλη του 4 ου αιώνα, βρέθηκαν σε μικρό σχετικά χώρο 5 5 μ., και ίσως συνιστούν νομισματικό θησαυρό, που απεκρύβη σε κάποια από τις βαρβαρικές επιδρομές, οι οποίες είναι γνωστό ότι εντείνονται στα τέλη του 4 ου αιώνα 13. Η μικρή επίχωση που σώθηκε στο βραχώδες και επικλινές έδαφος, μόλις 0,30-0,50 μ., συνέβαλε στη χαμηλή διατήρηση των οικιστικών λειψάνων. Τα παραπάνω ευρήματα δημιουργούν την εικόνα ενός μικρού οικισμού, που πιθανότατα συνεχίζεται στον προς Νότον δασωμένο λόφο, όπου υπάρχουν σποραδικά αρχαιολογικά ευρήματα κατά τη διάνοιξη αγροτικών οδών. Ο οικισμός αυτός δεν είναι εύκολο να ταυτιστεί από τις πηγές 14 και μπορεί να συνδεθεί με τη λειτουργία του λατομείου, που αναφέρθηκε παραπάνω. Το ανασκαφέν τμήμα σχετιζόταν με τις βιοτεχνικές δραστηριότητες του οικισμού, που ως γνωστόν τοποθετούνται εκτός κέντρου, ενώ ο οικιστικός πυρήνας θα ήταν ψηλότερα από το μικρό τμήμα του ερευνημένου νεκροταφείου. Οι δύο χρονολογικές φάσεις που επισημάνθηκαν, η πρώτη του 4 ου και η άλλη του 6 ου αι., αποτελούν εποχές με μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα, στις οποίες το λατομείο θα πρέπει να λειτουργούσε με εντατικούς ρυθμούς και να επηρέαζε και τη ζωή του οικισμού. 5. Ράπτης 2001, 103κ.ε. Για την περιοχή της Μαγνησίας, βλ. Σταντζούρης Παπαγιώτης στην παρούσα έκδοση. 6. Helly 2004, Σδρόλια 1988, Ράπτης 2001, 274 κ.ε. 9. Μαρκή 1995, , σχ. 1, εικ Παζαράς Τσανανά 1991, 291, σχ. 2, εικ Τόσκα Χατζάκης 2000, 312, εικ. 1, σχ Ράπτης 2001, 149 κε., Ράπτης 2006, 230. Κεραμικοί κλίβανοι κυκλικής μορφής ανασκάφηκαν στην περιοχή της πρώην λίμνης Κάρλας, στη θέση Αεράνη, ανάλογου μεγέθους με την περίπτωσή μας. Ντίνα 2003, 371κ.ε. 13. Από το 380 κ.ε. είναι γνωστές οι επιδρομές των Γότθων, με σοβαρότερη εκείνη του Αλάριχου το 395. Αβραμέα 1974, 99. Στη διάρκεια της τελευταίας επιδρομής εγκαταλείπεται η Διοκλητιανούπολη (Πέτκος 2000, 587), όπως και πολλές άλλες οικιστικές μονάδες στη Βόρεια Ελλάδα. (Τζαναβάρη Φίλης 2000, 163). 14. Δεν υπάρχει συμφωνία ως προς την τοποθέτηση του βυζαντινού Λυκοστομίου, το οποίο σχετίζεται με τα Τέμπη και έδωσε το όνομά του στην ομώνυμη επισκοπή, όμως οι αναφορές του προέρχονται από τη μέση και κυρίως την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Στην παλαιοχριστιανική περίοδο αναφέρεται η επισκοπή Θεσσαλικών Σαλτών. Αβραμέα 1974, 75, Koder Hild 1976,

20 ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Δύο χλμ. Ανατολικότερα από την παραπάνω θέση στο στενότερο σημείο της Κοιλάδας που, κατά τις πηγές, μπορούσε να τύχει επιτυχούς υπεράσπισης με 10 μόνο μαχητές. βρίσκεται το γνωστό ως Κάστρο της Ωριάς 15. Εδώ έγιναν μικροί καθαρισμοί από τη βλάστηση και φάνηκε ότι η οχύρωση περιλαμβάνει στο κατώτερο επίπεδο τμήματα περιβόλου διαφορετικής χρονολογίας, καθώς και έναν Υστεροβυζαντινό πύργο ψηλά στο βράχο για την εποπτεία του χώρου. Το κάτω οχυρό φαίνεται ότι ανήκε σε κτίριο διαμονής φρουράς, όπως φαίνεται από παλιότερες απεικονίσεις. Εδώ θα αρχίσουν σύντομα καθαρισμοί στα πλαίσια στερεωτικών εργασιών, οι οποίες ελπίζουμε ότι θα διαλευκάνουν τον χαρακτήρα του σημαντικού αυτού μνημείου. Τέλος, στη ΒΑ έξοδο των Τεμπών, εν όψει του κατασκευαζόμενου έργου πραγματοποιήθηκε επιφανειακή έρευνα και εντοπίστηκαν παλαιοχριστιανικά λείψανα στη θέση Παλιοκκλήσι, δίπλα στην έξοδο της κατασκευαζόμενης σήραγγας αρ. 2. Εδώ τοποθετείται η παλαιοχριστιανική εκκλησία, τα ερείπια της οποίας διέκριναν παλαιότεροι ερευνητές 16, και δίπλα της λείψανα οικισμού της Ύστερης Αρχαιότητας, με τα οποία σχετίζονται λίγοι τάφοι που είναι ορατοί και σήμερα. Σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο (5 ος αι. μ.χ.) εδώ τοποθετείται η πολίχνη Αλώιον, οι ιδρυτές της οποίας επεχείρησαν, σύμφωνα με μυθική διήγηση, να τοποθετήσουν το Πήλιο πάνω στην Όσσα για να φθάσουν τον Όλυμπο και να νικήσουν τους αθάνατους 17. Η θέση αυτή, κάτω από την οποία ο Αρβανιτόπουλος το 1910 διέκρινε επίσης λείψανα λουτρών και πανδοχείων 18, σχετίζεται με τον έλεγχο της εισόδου των Τεμπών και της γέφυρας του Πηνειού. Στη σημαντική αυτή θέση βρισκόταν, σύμφωνα με τις υπάρχουσες ενδείξεις, και το φημισμένο ιερό του Απόλλωνα, όπως ανέφερε ο αρχαιολόγος Ν. Θεοχάρης το 1957, που βρήκε τα λείψανά του κάτω από Βυζαντινό ναό κατά τις εργασίες εκσκαφής βάθρων της νέας γέφυρας του Πηνειού. Ανάμεσα στα ευρήματα υπήρχαν και αναθηματικές επιγραφές αφιερωμένες στον Απόλλωνα Πύθιο 19. Οι αρχαιότητες αυτές, παρόλη τη γειτνίαση, δεν έχουν συμπέσει μέχρι στιγμής με την πορεία του νέου οδικού έργου Τεμπών, γι αυτό και δεν έγιναν ανασκαφικές έρευνες. Εκτός από τις έρευνες στα Τέμπη, την ίδια χρονιά, το 2008, ανασκάφηκε παλαιοχριστιανικό οικοδόμημα στον παραλιακό οικισμό Βελίκα του Δήμου Μελιβοίας, στα πλαίσια εκσκαφών για ανέγερση οικοδομής στο οικόπεδο Γ. Καλαγιά Α. Κωνσταντίνου. Εδώ αποκαλύφθηκε κτιριακό συγκρότημα σε χώρο διαστάσεων 25 25μ., που αποτελείται σχηματικά από τέσσερις ορθογώνιους χώρους διαφορετικών φάσεων γύρω από κεντρική αυλή (εικ. 8, 9). Τα αρχαιότερα κτίσματα (Α φάση) εντοπίστηκαν κάτω από τη βόρεια πτέρυγα του συγκροτήματος και σε διαφορετικό προσανατολισμό από αυτήν. Διατηρούνται αποσπασματικά και χρονολογούνται βάσει κεραμικής στην πρώιμη παλαιοχριστιανική περίοδο. Δεν έγιναν έρευνες στα βαθύτερα στρώματα, αλλά η σποραδική ανεύρεση ελληνιστικής κεραμικής υποδηλώνει την ύπαρξη παλιότερης κατοίκησης. Στα Ανατολικά του συγκροτήματος βρίσκεται ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 11 6 μ. (έστω χώρος 1), από το οποίο αποκαλύφθηκαν μόνον δύο τοίχοι, ο Βόρειος με ένα άνοιγμα και ο Δυτικός με δύο ανοίγματα (Β φάση). Ο Νότιος τοίχος είναι κατεστραμμένος, ενώ ο Βόρειος συνεχίζεται στο όμορο προς Ανατολάς οικόπεδο (ιδιοκτησίας Ι. Καλαγιά). Εκεί αναφέρθηκε το 1973 ανεύρεση παλαιοχριστιανικού ναού, από τον οποίο προήλθαν παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα και βάσεις κιόνων, με μοναδικό σωζόμενο σήμερα ένα κιονόκρανο στην αυλή του ιδιοκτήτη (ιωνικού τύπου με συμφυές επίθημα) 20, που έχει χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό του 6 ου αιώνα. Το κτίσμα, που βρέθηκε το 2008, είναι ισχυρή ασβεστόκτιστη κατασκευή με πάχος τοίχων 0,75 μ., κτισμένη με ημιλαξευτούς λίθους και ισχυρό κονίαμα, καθώς και εξωτερικό επίχρισμα. Δεν σώζεται δάπεδο και η θεμελίωση του κτιρίου βρίσκεται σε βάθος 1 μ., μέσα σε στρώμα άμμου. Στο κτίριο αυτό προστέθηκε (Γ φάση) μία πτέρυγα προς Βορρά, εσωτερικού πλάτους 2,80 μ., και μία προς Δυσμάς, πλάτους 3,30 μ. (χώρος 2), κτισμένες με αργολιθοδομή, χωρίς συνδετικό κονίαμα. Η Βορεινή πτέρυγα διαθέτει χώρισμα στην προέκταση προς Βορρά του ασβεστόκτιστου τοίχου, που δημιουργεί τους χώρους 3 και 4. Ο χώρος 3 (προς Ανατολάς) υποδιαιρέθηκε μεταγενέστερα σε δύο μέρη με χώρισμα, που καταλαμβάνει το μισό του πλάτος. Στο κέντρο του χώρου 3α εντοπίστηκε κτιστή ορθογώνια κατασκευή με μι- 15. Βακαλόπουλος 1972, Αβραμέα 1974, Για τις αναφορές των περιηγητών Ρούσκας 2004, 109 κ.ε. Ρούσκας 2007, 17 κ.ε. και σποραδικά. 16. Λάμπρος 1905, 278. Λαμπάκης 1904, 84, εικ. 18. Αρβανιτόπουλος 1911, 289. Stählin 1924 (2002), Meineke 1958, Αρβανιτόπουλος 1911, Θεοχάρης 1960, 175. Ο Πύθιος Απόλλων συνδέεται με τον Απόλλωνα Τεμπείτη σε άλλες επιγραφές. Ιντζεσίλογλου 1984, Νικονάνος 1973, 382, πίν. 328γ (δύο κιονόκρανα, τρεις βάσεις και ένα τμήμα κίονα). Vemi 1989, 119, πίν. 31. Βαραλής 2003, 358, αρ

21 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΣΣΑΒΟΥ κρή λεκάνη στη μέση, διαμέτρου 0,70 μ., και διατηρούμενου βάθους 0,30 μ., επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα (εικ. 10). Στο εσωτερικό της βρέθηκε μαρμάρινος ανάγλυφος κιονίσκος ύψους 0,70 μ., με τρεις δακτυλίους στη βάση του, που μπορεί να προέρχεται από Αγία Τράπεζα ή κάποιο κιβώριο. Είναι πιθανόν να ήταν αρχικά ενοποιημένοι οι χώροι 3 και 4, με είσοδο από τον χώρο 1, διότι ο χώρος 4 δεν έχει άνοιγμα και το διαχωριστικό ανάμεσά τους είναι επιφανειακό. Στα Δυτικά των προηγούμενων κτισμάτων προστέθηκε (Δ Φάση) ορθογώνιο συγκρότημα με τρεις πτέρυγες γύρω από αίθριο χώρο. Η Βορεινή πτέρυγα (χώρος 5), εξωτερικών διαστάσεων 8 5 μ., κτίσθηκε και αυτή σταδιακά, με ανοίγματα στα Νότια, προς το αίθριο, ενώ αργότερα το εσωτερικό χώρισμα και κάποια ανοίγματα καταργήθηκαν (εικ. 11). Εδώ εγκαταστάθηκε ελαιοπιεστήριο, όπως προκύπτει από στρογγυλή λίθινη πλάκα με προχοή, διαμέτρου 1,5 μ. Δυτικά του αίθριου χώρου κατασκευάσθηκε άλλη πτέρυγα, διαστ. 14,5 5 μ., που διαθέτει και αυτή χώρισμα (χώροι 7 και 8) και βλέπει Ανατολικά προς την αυλή. Στο Νότιο τμήμα του χώρου 7 διατηρήθηκε το μοναδικό δείγμα δαπέδου από πλίνθους, διαστ. 3,20 1,60 μ., μαζί με πυθμένα πιθαριού (εικ. 12). Στο κέντρο του χώρου 8, αντίστοιχα, σώζεται κατασκευή με πλίνθους σε βύθισμα του εδάφους, που μπορεί να υποδηλώνει εστία για την παρασκευή φαγητού. Πολλά τμήματα πιθαριών βρέθηκαν εδώ και ακόμη περισσότερα στο Δυτικό τμήμα του αιθρίου, που φαίνεται ότι είχε επίσης αποθηκευτική χρήση. Νότια του αίθριου χώρου έγιναν κτιριακές προσθήκες, που αποκαλύφθηκαν αποσπασματικά λόγω καταστροφής. Ο χώρος 9 φαίνεται ότι ήταν ορθογώνιος με κατεύθυνση Β-Ν. Διατηρήθηκε σε μήκος 6,80 μ. και χωρίζεται από τον χώρο 10 με τοίχο διατηρούμενου μήκους 1,50 μ. Ο χώρος 10 επικοινωνούσε με το αίθριο με άνοιγμα. Η Νότια πτέρυγα βρέθηκε καλυμμένη από επιχώσεις 2 μ., στις οποίες είναι φανερό στρώμα χαλικιού ύψους 0,70 έως 0,90 μ., που δείχνει την καταστροφή που προκλήθηκε από τον παρακείμενο χείμαρρο Πλατανιά. Σε όλους τους χώρους η κεραμική χρονολογείται στην παλαιοχριστιανική περίοδο, ενώ από νομίσματα μπορεί να τοποθετηθεί στα μέσα του 6 ου αιώνα η β φάση (περίοδος Ιουστινιανού), στα τέλη του 6 ου αιώνα η γ φάση (βάσει νομίσματος του Ιουστίνου) και αμέσως μετά οι μεταγενέστερες. Τα υπόλοιπα ευρήματα ήταν κυρίως τμήματα πιθαριών και άλλων μεγάλων αγγείων, όστρακα αμφορέων (εικ. 13), λίγων μαγειρικών και άλλων σκευών καθημερινής χρήσης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρχε μεγάλη διαταραχή των επιχώσεων, λόγω της συνεχούς αγροτικής χρήσης του χώρου (δεντροκαλλιέργεια), γεγονός που είχε ως συνέπεια να μη βρεθούν δάπεδα ούτε αρκετά στοιχεία για τη χρήση των χώρων. Επειδή στο όμορο προς Ανατολάς οικόπεδο βρέθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 παλαιοχριστιανική εκκλησία 21, τα ανεσκαμμένα κτίρια θα μπορούσαν να συνδεθούν με αυτήν, κάτι που ταιριάζει και με τη διάταξή τους. Ο Ανατολικός ορθογώνιος χώρος με τα πολλά ανοίγματα μπορεί να ταυτιστεί με τον εξωνάρθηκα της βασιλικής και την Ανατολική στοά του αιθρίου και ο γειτονικός προς Βορρά χώρος με εκείνον του Βαπτιστηρίου 22. Τα υπόλοιπα κτίρια, που διατάσσονται πέριξ του αιθρίου, είναι κατά βάση αποθηκευτικοί και άλλοι βοηθητικοί χώροι, όπως το ελαιοπιεστήριο, κάτι που παρατηρείται συχνά σε προσκτίσματα βασιλικών από τα τέλη του 6 ου αιώνα 23. Οι υποθέσεις αυτές για την ταύτιση των χώρων δεν μπορούν, όπως είναι φυσικό, να επιβεβαιωθούν χωρίς την διερεύνηση της πιθανολογούμενης εκκλησίας στο οικόπεδο Ι. Καλαγιά. Η σημασία του ερευνηθέντος συγκροτήματος αυξάνεται αν συνεξετασθεί το γεγονός ότι είναι το πρώτο παλαιοχριστιανικό κτίριο που ανασκάπτεται στην πλευρά αυτή του Κισσάβου 24, όπου μέχρι πρότινος οι έρευνες περιορίζονταν στα Βυζαντινά μοναστήρια του Όρους των Κελλίων. Αξίζει να αναφερθεί επίσης, η γειτνίαση με οχυρωμένη παλαιοχριστιανική θέση (Καστρί Βελίκας, 800 μ. προς Δυσμάς), που συνδέθηκε από αρκετούς συγγραφείς με τη γνωστή αρχαία πόλη Μελίβοια Νικονάνος 1973, Το μικρό μέγεθος της κολυμβήθρας καθιστά πιθανό τον προορισμό της για νηπιοβαπτισμό, όπως η αντίστοιχη στη βασιλική στο Παλιοκκλήσι Αζώρου Ελασσόνας (β φάση). Δεριζιώτης Κουγιουμτζόγλου 2000, 193, εικ. 6. Βαραλής 2003, 349, 350 (με άλλα παραδείγματα). 23. Βαραλής 2001, Β, 452. Βλ. επίσης, κοιμητηριακή βασιλική του Δίου (Mentzos 2001, 7), βασιλική της Νικήτης Χαλκιδικής (Καραδέδος Νικονάνος 2005, 367). Ελαιοπιεστήρια σε ύστερη φάση εγκαταστάθηκαν στη βασιλική Λαυρεωτικού Ολύμπου και τη βασιλική Πύδνας. Ράπτης 2001, σχ. 75 και 72 αντίστοιχα, αρ. κατ. 167 και 161. Παραδείγματα με ληνούς, βλ. Παζαράς 2009, Παλαιοχριστιανικοί ναοί έχουν επισημανθεί παλαιότερα στους γειτονικούς παραθαλάσσιους οικισμούς Κάτω Σωτηρίτσα και Αγιόκαμπος. Νικονάνος 1973, 382. Αγραφιώτης 1994, Τζιαφάλιας Helly 2004, 110. Αναφέρεται μέχρι τον 5 ο αι. μ.χ. από τον Στέφανο Βυζάντιο. Meineke 1958,

22 ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ SUMMARY NEW EARLY-CHRISTIAN FINDS IN THE AREA OF KISSAVOS MOUNTAIN Stavroula Sdrolia During the construction of the new national road in the valley of Tempi in 2008 a new Byzantine site has come to light in the proximity of the south (Thessalian) opening of the valley. The architectural remains form the western part of an unknown settlement, which is supposed to extend to a higher level. The excavated parts include a wine installation, a ceramic kiln, a large circular limekiln and a part of a cemetery, all dated to the 4 th and 6 th century A.D. Among the most interesting features of the site is the existence of a quarry of white marble in the nearby area. In the same year a short term excavation at the coast of Velika revealed part of a large building of the 6 th century, which belongs to an early Christian basilica, situated in the vicinity of a castle of the same period. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβραμέα Α., Η Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204, Αθήνα. Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Εν Αλωίω και Πυθίω. Αι πιθαναί θέσεις του Αλωίου και Πυθίου, ΑΕ, Πρακτικά του 1911, Αγραφιώτης Δ., Η επαρχία της Αγιάς κατά τη βυζαντινή εποχή, στο Θεσσαλία B, Αθήνα, Βακαλόπουλος Α., Τα κάστρα του Πλαταμώνα και της Ωριάς Τεμπών και ο Τεκές του Χασάν Μπαμπά, Θεσσαλονίκη. Βαραλής Ι., Η επίδραση της Θείας Λειτουργίας στα προσκτίσματα των παλαιοχριστιανικών βασιλικών του Ανατολικού Ιλλυρικού, Θεσσαλονίκη (διδ. διατριβή). Βαραλής Ι., Η ναοδομία της Θεσσαλίας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, ΑΕΘΣΕ 1, Δεριζιώτης Λ. Κουγιουμτζόγλου Σ., Χριστιανική Περραιβία. Τοπογραφικές και ανασκαφικές έρευνες, ΑΕΘΣΕ 1, Helly Β., Sur quelques monnaies des cités magnètes: Euréai, Euryménai, Meliboia, Rhizous, Οβολός 7. «Το Νόμισμα στο Θεσσαλικό χώρο. Νομισματοκοπεία, Κυκλοφορία, Εικονογραφία, Ιστορία. Αρχαίοι - Βυζαντινοί - Νεώτεροι χρόνοι», Πρακτικά της Γ Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος, , Αθήνα, Θεοχάρης Δ., Θεσσαλία, Τυχαία ευρήματα, περισυλλογαί αρχαίων, ΑΔ 16, Χρονικά, Ιντζεσίλογλου-Δουλγέρη Α., Ᾱπόλλων Τεμπείτης, ΘΧρ ΙΕ, Καραδέδος Γ. Νικονάνος Ν., Βασιλική Σωφρονίου στη Νικήτη. Κύριες οικοδομικές φάσεις, ΑΕΜΘ 19, Koder J. Hild F., Hellas und Thessalia. Tabula Imperii Byzantini 1, Wien (μτφρ. Παρασκευάς Γ., Η Βυζαντινή Θεσσαλία, Οικισμοί-Τοπωνύμια-Μοναστήρια-Ναοί, ΘεσΗμ 12, 1987, , προσθήκες Κ. Σπανός Δ. Αγραφιώτης). Λαμπάκης Γ., Περιοδείαι, ΔΧΑΕ Δ, 84. Λάμπρος Σ., Δύο λατινικαί επιγραφαί εκ των Τεμπών, Νέος Ελληνομνήμων 2, , 503. Μαρκή Ε., Ανασκαφή Λουλουδιών 1995, ΑΕΜΘ 9, Meineke Α. (επιμ.), Stephan von Byzanz Ethnika, Graz. Mentzos A., Early Byzantine ecclesiastrical architecture in Pieria, στο J. Burke R. Scott (επιμ.), Byzantine Macedonia, Art, Architecture, Music and Hagiography, Papers from the Melbourne Conference, July 1995, Μelbourne 2001, Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. (επιμ.), Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, κατάλογος έκθεσης, Αθήνα. 589

23 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΣΣΑΒΟΥ Νικονάνος Ν., Καταγραφαί μνημείων και εικόνων, Ν.Λαρίσης, ΑΔ 28, Χρονικά, Ντίνα Α., Ευρήματα ανασκαφών παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής εποχής στην περιοχή της Κάρλας, ΑΕΘΣΕ 1, Παζαράς Θ. Τσανανά Τ., Ανασκαφικές έρευνες στη Βεριά Ν. Συλλάτων, ΑΕΜΘ 5, Παζαράς Θ., Ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή της Επανομής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Πέτκος Α., Ανασκαφή νοτιοδυτικού τμήματος τειχών Διοκλητιανουπόλεως στο Άργος Ορεστικό Καστοριάς, ΑΕΜΘ 14, Ράπτης Κ., Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά εργαστήρια της Ελλάδας. Θέματα παραγωγικής τεχνολογίας (4 ος -14 ος αι.), μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ράπτης Κ., Κλίβανοι-κάμινοι βιοτεχνικών εργαστηρίων (4 ος -14 ος αι.): Θέματα παραγωγικής τεχνολογίας, στο 2 ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Πρακτικά, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, Ρούσκας Γ., Ο αργυροδίνης Πηνειός, Αθήναι. Ρούσκας Γ., Ο Πηνειός της τέχνης, Αθήναι. Σδρόλια Σ., Ανασκαφές Ν. Λάρισας, ΑΔ 43, Χρονικά, Stählin F., 1924 (2002). Η Αρχαία Θεσσαλία, Stuttgart (ελλ. μτφρ. Παπασωτηρίου Γ., Θανοπούλου Α., Θεσσαλονίκη). Στρούλιας Π., Τέμπη και Συνεταιρισμός Αμπελακίων, Λάρισα. Ταβλάκης Γ. Τσανανά Κ., Ανασκαφικές έρευνες στη Βεριά Νέων Συλλάτων Χαλκιδικής, ΑΕΜΘ 19, 272. Τζαναβάρη Κ. Φίλης Κ., Αγροτικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της αρχαίας Λητής, ΑΕΜΘ 14, Τζιαφάλιας Α., Αναζητώντας την αρχαία Μελίβοια, στο Θεσσαλία B, Αθήνα. Τόσκα Λ. Χατζάκης Γ., Παλαιοχριστιανικές αρχαιότητες στη Ν. Καλλικράτεια Χαλκιδικής, ΑΕΜΘ 14, Vemi V., Les chapitaux ioniques de Grèce à l époque paleochrétienne, Paris. 590