ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ. Α Λυκείου

Transcript

1 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α Λυκείου

2 Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ A OI ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Αίγυπτος Διαγώνισμα 1ου κεφαλαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ελληνική προϊστορία η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η αρχαία Ελλάδα (από το 1100 έως το 323 π.χ.) Διαγώνισμα 2ου κεφαλαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ελληνιστικός κόσμος η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ελληνιστικός πολιτισμός Διαγώνισμα 3ου κεφαλαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο Ελληνισμός της Δύσης η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι λαοί της Ιταλικής χερσονήσου και ο σχηματισμός του ρωμαϊκού κράτους (8ος-3ος αι. π.χ.) Διαγώνισμα 4ου κεφαλαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ολοκλήρωση της ρωμαϊκής επέκτασης ( π.χ.) η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι συνέπειες των κατακτήσεων

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η περίοδος της ακμής (27 π.χ.-193 μ.χ.) Διαγώνισμα 5ου και 6ου κεφαλαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Z Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4ος-6ος αι. μ.χ.) 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η μετεξέλιξη του ρωμαϊκού κράτους (4ος-5ος αι. μ.χ.) η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι. μ.χ.) η ΕΝΟΤΗΤΑ: Τα γράμματα και οι τέχνες Διαγώνισμα 7ου κεφαλαίου ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΑ 1o Επαναληπτικό Διαγώνισμα o Επαναληπτικό Διαγώνισμα o Επαναληπτικό Διαγώνισμα o Επαναληπτικό Διαγώνισμα ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΑ Απαντήσεις στα Διαγωνίσματα των Κεφαλαίων Απαντήσεις στα Επαναληπτικά Διαγωνίσματα

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ A OI ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 2H ΕΝΟΤΗΤΑ Η Αίγυπτος 1. Η χώρα Ποια περιοχή ονομάστηκε Αίγυπτος; Η σημασία του Νείλου για την περιοχή Η γεωγραφική διαίρεση της χώρας Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν Αίγυπτο το βορειοανατολικό τμήμα της Αφρικής, το οποίο διαρρέει ο ποταμός Νείλος. Ο Ηρόδοτος αποκαλεί την Αίγυπτο «δώρο του Νείλου», επισημαίνοντας με τον χαρακτηρισμό αυτό τη σπουδαιότητα του ποταμού για την ανάπτυξη της χώρας. Ο Νείλος πηγάζει από τα όρη της Αιθιοπίας και χύνεται στη Μεσόγειο θάλασσα. Κατά μήκος της ροής του σχηματίζεται μια λωρίδα πρασίνου και στις εκβολές του δημιουργείται ένα δέλτα μεγάλης έκτασης. Δεξιά και αριστερά της λωρίδας πρασίνου υπάρχει έρημος. Ο Νείλος, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, πλημμυρίζει και στη συνέχεια τα νερά του απομακρύνονται, αφήνοντας ένα στρώμα λάσπης, το οποίο κάνει τη γη εύφορη. Το νότιο τμήμα της χώρας είναι ορεινό και τα δάση σπανίζουν (άρα και η ξυλεία). Στις όχθες του Νείλου φυτρώνουν καλάμια και πάπυροι, ενώ φωλιάζουν πολλά πουλιά. Η αρχαία Αίγυπτος γεωγραφικά διαιρείται σε δύο τμήματα: στην Άνω Αίγυπτο (το νότιο και ορεινό τμήμα) και στην Κάτω Αίγυπτο (το βόρειο τμήμα, με το Δέλτα του Νείλου).

5 6 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η χερσόνησος του Σινά Στην Κάτω Αίγυπτο βρίσκεται και η χερσόνησος του Σινά, η οποία εξασφάλιζε την επικοινωνία της Αιγύπτου με τους λαούς της Εγγύς Ανατολής, αλλά αποτελούσε και τη δίοδο των εισβολέων προς τη χώρα. 2. Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Η οικονομία Η γεωργία Η γεωργία υπήρξε η βάση της αιγυπτιακής οικονομίας. Η οργάνωση της γεωργικής παραγωγής ήταν υπό την άμεση επίβλεψη του κράτους. Οι βασιλικοί υπάλληλοι επέβλεπαν τις γεωργικές εργασίες και συγκέντρωναν από τη συγκομιδή το ποσοστό που ανήκε στον φαραώ. Ο Νείλος, με τις πλημμύρες του, υπήρξε πηγή ζωής για την Αίγυπτο. Η άρδευση των χωραφιών και η συντήρηση των αυλακιών βασίστηκαν στη συνεργασία των κατοίκων και στην κρατική επίβλεψη. Οι Αιγύπτιοι καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, λινάρι*, οπωροφόρα δέντρα και κηπευτικά. Στις όχθες του Νείλου μάζευαν παπύρους και λωτούς. Σε επίπεδο οικογενειακής παραγωγής, επιδίδονταν στην κατασκευή ενός είδους μπίρας από κριθαρένιο ψωμί. Επίσης, ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και το ψάρεμα στα νερά του ποταμού. Η βιοτεχνική παραγωγή Παράλληλα, ο αιγυπτιακός λαός απασχολούνταν και στην κατασκευή μεγάλων έργων: ναών, ανακτόρων και ταφικών μνημείων, τα οποία κατασκεύαζαν οι φαραώ. Υπήρχαν πολλοί εξειδικευμένοι τεχνίτες (μεταλλουργοί, ξυλουργοί, κεραμοποιοί κ.ά.), που κατασκεύαζαν ποικίλα προϊόντα. Λειτουργούσαν αρκετά ιδιωτικά εργαστήρια, ωστόσο οι περισσότεροι και οι καλύτεροι τεχνίτες εργάζονταν στα ανακτορικά εργαστήρια, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της βιοτεχνικής παραγωγής ελεγχόταν από τον φαραώ. Το εμπόριο Σημαντικά ανεπτυγμένο ήταν το εμπόριο, το οποίο επίσης σε μεγάλο βαθμό ελεγχόταν από τον φαραώ. Οι Αιγύπτιοι έκαναν εξαγωγές των πλεοναζόντων γεωργικών και βιοτεχνικών προϊόντων, ενώ εισήγαν πρώτες ύλες που έλειπαν από τη χώρα (π.χ. ξυλεία, χαλκός κ.ά.).

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 7 Υπηρεσίες και διοίκηση Η παροχή υπηρεσιών ήταν ένας τομέας που απασχολούσε μεγάλο αριθμό πολιτών. Οι διοικητικές ανάγκες ήταν μεγάλες και για την αντιμετώπισή τους χρειάζονταν άνθρωποι μορφωμένοι και με ειδικές γνώσεις. Οι ιερείς κάλυπταν τις ανάγκες ενός θεοκρατικού κράτους, οι γραφείς, γνώστες της ιερογλυφικής γραφής, στήριζαν τη λειτουργία της κρατικής μηχανής και οι επαγγελματίες στρατιωτικοί συνέβαλλαν στη διατήρηση και στην ανάπτυξη της αυτοκρατορίας. Ο φαραώ Οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί Οι ελεύθεροι πολίτες Οι δούλοι Η κοινωνική ευελιξία Η κοινωνία Στην κορυφή της αιγυπτιακής κοινωνίας βρισκόταν ο φαραώ, ο οποίος αποτελούσε την ενσάρκωση του επίγειου θεού και του κράτους. Ο απλός λαός δεν μπορούσε να τον πλησιάσει στήριζε όμως σε αυτόν όλες του τις ελπίδες. Η θέληση του φαραώ ήταν νόμος για τους υπηκόους του. Αμέσως μετά τον φαραώ, στην κοινωνική ιεραρχία ήταν οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς, οι οποίοι αποτελούσαν την τάξη των ισχυρών. Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί ήταν ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα. Το επάγγελμά τους ήταν κληρονομικό ο φαραώ τούς παραχωρούσε εκτάσεις γης για καλλιέργεια. Οι ελεύθεροι πολίτες αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του αιγυπτιακού λαού. Ασκούσαν, συνήθως, το επάγγελμα του γεωργού ή του τεχνίτη και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον φαραώ. Στην αιγυπτιακή κοινωνία δούλοι γίνονταν: α) όσοι συλλαμβάνονταν αιχμάλωτοι στους πολέμους και β) όσοι αγοράζονταν στα σκλαβοπάζαρα. Υπήρχαν δύο κατηγορίες δούλων: α) οι ιδιωτικοί (συνήθως δεν ξεπερνούσαν τους δύο ανά οικογένεια) και β) οι κρατικοί, οι οποίοι ανήκαν στον φαραώ και εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναούς, στα ορυχεία κ.α. Στην Αίγυπτο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Νέου Βασιλείου, ήταν δυνατή έστω και σε μικρό βαθμό η μετα-

7 8 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ πήδηση από τη μια τάξη στην άλλη. Άνθρωποι που προέρχονταν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα κατέλαβαν υψηλά αξιώματα και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εποχή τους. Η βάση της πολιτικής οργάνωσης Η πολιτική οργάνωση Η βάση της πολιτικής οργάνωσης του αιγυπτιακού κράτους, ήδη από τις αρχές της 3ης π.χ. χιλιετίας, ήταν η ιδέα της θεοποίησης του φαραώ, καθώς η θρησκεία έπαιζε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των Αιγυπτίων. Ο φαραώ σε πλήθος επιγραφών αναφέρεται ως θεός, ενώ σε διάφορα κείμενα αντιμετωπίζεται ως άνθρωπος, δίχως όμως να μειώνεται η θεϊκή του υπόσταση, αφού οι θεοί στους αιγυπτιακούς μύθους παρουσιάζονται με ανθρώπινες ιδιότητες. Διευκρινίσεις Λινάρι: Ποώδες φυτό το οποίο καλλιεργείται για τις ίνες του, που χρησιμοποιούνται στην υφαντουργία. Η προέλευση των πρώτων κατοίκων Οι πρώτοι οικισμοί 3. Η ιστορία Η προϊστορία Μέχρι τις μέρες μας, παραμένει δίχως απάντηση το ζήτημα της προέλευσης των πρώτων κατοίκων της Αιγύπτου. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για λαούς διαφορετικής προέλευσης. Οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί στην Αίγυπτο εμφανίστηκαν στα τέλη της 5ης π.χ. χιλιετίας. Οι οικισμοί αυτοί είναι νεολιθικού χαρακτήρα. Οι κάτοικοί τους ασχολήθηκαν με τη γεωργία, το κυνήγι και το ψάρεμα. Την 4η π.χ. χιλιετία παρατηρείται αύξηση των οικισμών στην κοιλάδα του Νείλου. Την περίοδο αυτή οι κάτοικοι γνωρίζουν τη χρήση των μετάλλων και επιδίδονται συστηματικά στην καλλιέργεια της γης.

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 9 Οι φυλές Η προδυναστική περίοδος Η ένωση των δύο βασιλείων Οι κάτοικοι της κοιλάδας του Νείλου ήταν χωρισμένοι σε φυλές. Κάθε φυλή διέθετε τον δικό της ηγεμόνα. Ως προστάτη είχε ένα θεοποιημένο ζώο, φυτό ή αντικείμενο. Προδυναστική ονομάζεται η περίοδος κατά την οποία οι συνεχείς συγκρούσεις ανάμεσα στις φυλές καταλήγουν στη συνένωσή τους σε δύο βασίλεια, της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου. Η προδυναστική περίοδος τελειώνει στις αρχές της 3ης π.χ. χιλιετίας. Τότε ο ηγεμόνας της Άνω Αιγύπτου, Μήνης, ένωσε τα δύο βασίλεια σε ένα, με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα. Το γεγονός αυτό αποτελεί την αφετηρία της ιστορίας του αρχαίου αιγυπτιακού βασιλείου, η οποία χωρίζεται σε τρεις μεγάλες περιόδους. Κατά τη διάρκειά της, έως την κατάληψη της χώρας από τον Μέγα Αλέξανδρο, βασίλεψαν τριάντα μία δυναστείες. Οι κατακτήσεις Η περίοδος ακμής Η κρίση Το Αρχαίο Βασίλειο (περ π.χ.) με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα Την περίοδο αυτή οι Αιγύπτιοι, αποβλέποντας στην απόκτηση μετάλλων, κατακτούν στα νότια τη Νουβία (σημερινό Σουδάν), η οποία διέθετε κοιτάσματα χρυσού, και στα ανατολικά τη χερσόνησο του Σινά, η οποία διέθετε κοιτάσματα χαλκού. Η κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων (ναών, ανακτόρων, μεγάλων πυραμίδων στην Γκίζα*) υπήρξε το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής ακμής του Αρχαίου Βασιλείου. Στο τέλος αυτής της περιόδου, η κεντρική εξουσία έχασε μέρος από τη δύναμή της και, παράλληλα, ενισχύθηκε η δύναμη ορισμένων τοπικών διοικητών. Σε αυτή τη μετατόπιση ισχύος έχει τις ρίζες της η κρίση που ξέσπασε. Η ζωή των χωρικών και των ευγενών βελτιώθηκε, ως αποτέλεσμα θρησκευτικών ερίδων και πολιτικών ταραχών.

9 10 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Το Μέσο Βασίλειο (περ π.χ.) με πρωτεύουσα τη Θήβα στην Άνω Αίγυπτο Η αναδιοργάνωση Στην αρχή αυτής της περιόδου το αιγυπτιακό κράτος γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη και έγιναν εκστρατείες στη Νουβία, στη Λιβύη και στη Συρία. Την εξουσία ανέλαβαν ικανοί ηγεμόνες, οι οποίοι μερίμνησαν για την κατασκευή αρχιτεκτονικών και εγγειοβελτιωτικών έργων. Η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Yξώς Κατά τους επόμενους δύο αιώνες, το μεγαλύτερο τμήμα της Αιγύπτου καταλήφθηκε από έναν νομαδικό λαό ασιατικής καταγωγής, τους Υξώς. Οι Υξώς δεν αλλάζουν το σύστημα διακυβέρνησης της χώρας, ενώ παράλληλα αφήνουν τον αιγυπτιακό λαό να διατηρήσει τις θρησκευτικές δοξασίες και παραδόσεις του. Οι τελευταίοι ηγεμόνες των Υξώς χρησιμοποίησαν τον βασιλικό τίτλο της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου και πιθανολογείται ότι ήρθαν σε επιμειξία με τον βασιλικό οίκο των Θηβών. Οι σχέσεις τους με τους λαούς της Μεσοποταμίας και τους Κρήτες υπήρξαν αρμονικές. Θεωρείται πιθανό ότι η χρήση του πολεμικού άρματος διαδόθηκε στην Αίγυπτο από τους Υξώς κατά την περίοδο αυτή. Το Νέο Βασίλειο ( π.χ.) με πρωτεύουσα τη Θήβα Η εκδίωξη των Υξώς Οι ηγεμόνες της Θήβας απελευθέρωσαν την Αίγυπτο από τον ζυγό των Υξώς και ίδρυσαν ισχυρές δυναστείες. Ο Τούθμωσις Γ Ο φαραώ Τούθμωσις Γ βασίλεψε τον 15ο αι. π.χ. Την περίοδο αυτή το αιγυπτιακό κράτος επεκτάθηκε μέχρι τη Συρία. Οι λαοί της Μεσοποταμίας και οι Χετταίοι αποδέχτηκαν αυτή τη μεταβολή του εδαφικού καθεστώτος, καταβάλλοντας στους Αιγύπτιους φόρους υποτέλειας. Κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, στηριζόμενος στην άρτια στρατιωτική οργάνωση και στον καλύτερο εξοπλισμό (άλογο, πολεμικό άρμα), ο φαραώ Τούθμωσις Γ επέκτεινε την αιγυπτιακή κυριαρχία και προς τα νότια. Στόχος του ήταν η εδραίωση της τάξης και της ασφάλειας στις περιοχές αυτές, όπου υπήρχαν πολλά ορυχεία χρυσού.

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 11 Ο Ακενατών Ο Ραμσής Β Η παρακμή Τον 14ο αι. π.χ. ο φαραώ Ακενατών προσπάθησε να επιβάλει τον μονοθεϊσμό, καθιερώνοντας τη λατρεία του θεού Ήλιου. Οι ενέργειές του όμως δεν είχαν ουσιαστικό αποτέλεσμα. Τον 13ο αι. π.χ. ξεχωρίζει ο φαραώ Ραμσής Β, ο οποίος ονομάστηκε από τους αιγυπτιολόγους Μέγας. Ο Ραμσής Β κατασκεύασε αξιόλογα οικοδομήματα στο εσωτερικό και ισχυροποίησε την αιγυπτιακή κυριαρχία στο εξωτερικό. Οι τοιχογραφίες των ναών, όπου απεικονίζονται σκηνές μαχών, σκιαγραφούν τον Ραμσή Β ως φαραώ-πολεμιστή. Ο χαρακτηρισμός αυτός όμως δε γίνεται απολύτως αποδεκτός από τους σύγχρονους μελετητές. Οι περισσότερες τοιχογραφίες παρουσιάζουν τη μάχη του Καντές στη Συρία, όπου, σύμφωνα με τις αιγυπτιακές πηγές, επικράτησαν οι Αιγύπτιοι. Στην πραγματικότητα, περισσότερα οφέλη από αυτή τη μάχη είχε το αντίπαλο στρατόπεδο (ο συνασπισμός των Χετταίων με τους άλλους λαούς της Μεσοποταμίας). Την περίοδο αυτή οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με πόλεις της Φοινίκης, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Τον 12ο αι. π.χ. λαοί που προέρχονταν από τα βόρεια, γνωστοί ως «λαοί της θάλασσας», αναστάτωσαν με τις επιδρομές τους τον χώρο της ανατολικής Μεσογείου και εκδίωξαν τους Αιγύπτιους από την Ασία. Τον 11ο αι. π.χ. το Νέο Βασίλειο είχε ήδη παρακμάσει. Η παρακμή αυτή έχει τις ρίζες της και στην προσπάθεια των ισχυρών ιερέων να επιβληθούν στην εξουσία. Η Αίγυπτος υπό ξένη κυριαρχία Η ανάκτηση της ελευθερίας Η ξένη κατάκτηση Από τον 11ο έως τον 7ο αι. π.χ. η Αίγυπτος, έχοντας χάσει την παλιά της δύναμη, βρέθηκε υπό ξένη κυριαρχία. Κατά το πρώτο μισό του 7ου αι. π.χ. στον αιγυπτιακό θρόνο ανήλθε ο Ψαμμήτιχος*, ο οποίος προηγουμένως κατόρθωσε να απαλλάξει τη χώρα από τον ασσυριακό ζυγό. Νέα πρωτεύουσα του κράτους ορίστηκε η Σάιδα στο Δέλτα.

11 12 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η παρουσία των Ελλήνων στην Αίγυπτο Η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Πέρσες Η κατάληψη της Αιγύπτου από τον Μέγα Αλέξανδρο Την περίοδο αυτή αναπτύχθηκε το εμπόριο με τις ελληνικές πόλεις, ενώ πολλοί Έλληνες μετανάστευσαν στην Αίγυπτο. Τον 6ο αι. π.χ., όταν φαραώ ήταν ο Νεκώς*, οι Φοίνικες, κατά παραγγελία του, πραγματοποίησαν τον περίπλου της Αφρικής. Την περίοδο αυτή πολλοί Έλληνες υπηρέτησαν ως μισθοφόροι των φαραώ. Ο Άμασις*, θέλοντας να αποφύγει ενδεχόμενες συγκρούσεις με τους Έλληνες μισθοφόρους, τους ενέταξε στη βασιλική σωματοφυλακή. Παρ όλο που ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με ελληνικές πόλεις, μέσα στα όρια του αιγυπτιακού κράτους επέτρεψε την ελληνική εμπορική παρουσία μόνο στη Σάιδα, στη Μέμφιδα και στη Ναύκρατι*, η οποία σταδιακά έγινε ο σπουδαιότερος ελληνικός εμπορικός σταθμός στη Μεσόγειο. Παρά τη βοήθεια που έλαβαν από τον Άμασι, οι Βαβυλώνιοι ηττήθηκαν από τον Κύρο Β (539 π.χ.). Το 525 π.χ. ο νέος βασιλιάς των Περσών Καμβύσης* κατέλαβε την Αίγυπτο και απομάκρυνε από τον αιγυπτιακό θρόνο τον Ψαμμήτιχο Γ *. Μετά τη νίκη επί των Περσών στην Ισσό* (333 π.χ.) ο Μέγας Αλέξανδρος κατευθύνθηκε προς την Αίγυπτο. Εκεί έγινε δεκτός ως απελευθερωτής από τον περσικό ζυγό. Το 332 π.χ. ανακηρύχθηκε φαραώ στη Μέμφιδα και προσφωνήθηκε γιος του Άμμωνα-Δία* από τους ιερείς του θεού. Διευκρινίσεις Γκίζα: Ψαμμήτιχος (;-περ. 610 π.χ.): Νεκώς (;-593 π.χ.): Πόλη της Άνω Αιγύπτου. Φαραώ της Αιγύπτου (περ. 660-περ. 610 π.χ.). Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων. Φαραώ της Αιγύπτου (περ π.χ.), γιος του Ψαμμήτιχου. Φρόντισε για την ανάπτυξη της αιγυπτιακής ναυτιλίας και του εμπορίου.

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 13 Άμασις (;-526 π.χ.): Φαραώ της Αιγύπτου ( π.χ.). Αναφέρεται ότι στα χρόνια του πραγματοποιήθηκε το ταξίδι του Σόλωνα στην Αίγυπτο. Ναύκρατις: Καμβύσης: Ψαμμήτιχος Γ (;-525 π.χ.): Ισσός: Άμμων-Δίας: Πόλη στο Δέλτα του Νείλου. Βασιλιάς της Περσίας ( π.χ.), γιος του Κύρου Β. Βασιλιάς της Αιγύπτου ( π.χ.), γιος του Άμασι. Πόλη στην Κιλικία της Μικράς Ασίας. Άμμων ήταν η κορυφαία θεότητα των Αιγυπτίων. Ο Άμμων- Δίας αποτελεί την ταύτιση των κορυφαίων θεοτήτων του ελληνικού και του αιγυπτιακού πανθέου. Χρονολόγηση τέλη 5ης χιλιετίας π.χ.: 4η χιλιετία π.χ.: αρχές 3ης χιλιετίας π.χ.: 15ος αι. π.χ.: 14ος αι. π.χ.: 13ος αι. π.χ.: 12ος αι. π.χ.: 11ος αι. π.χ.: Εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα οργανωμένης ζωής στην Αίγυπτο. Οι οικισμοί στην κοιλάδα του Νείλου πληθαίνουν. Ο ηγεμόνας της Άνω Αιγύπτου Μήνης ενώνει τα δύο βασίλεια σε ένα, με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα. Η αιγυπτιακή κυριαρχία επεκτείνεται προς βορρά μέχρι τη Συρία. Ο φαραώ Ακενατών προσπαθεί να επιβάλει τον μονοθεϊσμό. Στον αιγυπτιακό θρόνο ανέρχεται ο Ραμσής Β. Οι «λαοί της θάλασσας» προκαλούν αναταραχή με τις επιδρομές τους στην ανατολική Μεσόγειο και εκδιώκουν τους Αιγύπτιους από την Ασία. Το Νέο Βασίλειο βρίσκεται σε παρακμή. α μισό 7ου αι. π.χ.: Η Αίγυπτος αποκτά την ανεξαρτησία της από τους Ασσύριους. 6ος αι. π.χ.: Οι Φοίνικες πραγματοποιούν τον περίπλου της Αφρικής.

13 14 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ 539 π.χ.: Οι Πέρσες νικούν τους Βαβυλώνιους. 525 π.χ.: Οι Πέρσες καταλαμβάνουν την Αίγυπτο και απομακρύνουν από τον θρόνο τον Ψαμμήτιχο Γ. 333 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος νικά τους Πέρσες στην Ισσό και προελαύνει μέχρι την Αίγυπτο. 332 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος ανακηρύσσεται στη Μέμφιδα φαραώ και προσφωνείται γιος του Άμμωνα-Δία από τους ιερείς του θεού. Η πολυθεΐα Η προσπάθεια για την εξάλειψη της πολυθεΐας Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή 4. Ο πολιτισμός Η θρησκεία Καθ όλη τη διάρκεια της αιγυπτιακής ιστορίας κάθε πόλη είχε τον δικό της θεό-προστάτη. Οι Αιγύπτιοι φαντάζονταν τους θεούς τους με σώμα ανθρώπου και κεφάλι ζώου. Ανώτερος όλων των θεών ήταν ο Ρα, ο θεός Ήλιος, τον οποίο εκπροσωπούσε στη γη ο φαραώ. Άλλοι σπουδαίοι θεοί ήταν η Ίσις*, ο Όσιρις* και ο Ώρος*. Προσπάθειες για την εξάλειψη της πολυθεΐας κατέβαλε ο φαραώ Αμένοφις Δ (Ακενατών), ο οποίος στράφηκε κατά των ιερέων και της λατρείας του Άμμωνος (προστάτηθεού της Θήβας), στοχεύοντας στην καθιέρωση της λατρείας του Ρα ως μοναδικού θεού. Το ιερατείο όμως αντέδρασε και το σχέδιο του φαραώ απέτυχε. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν στην ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής, αν το σώμα του νεκρού δεν καταστρεφόταν. Η αντίληψη αυτή, που είχε τις ρίζες της στις κακουχίες της καθημερινής ζωής, οδήγησε τους Αιγύπτιους στη συνήθεια να ταριχεύουν τους νεκρούς και να τους θάβουν σε ταφικά μνημεία μαζί με όλα τα σκεύη, τα οποία θεωρούσαν απαραίτητα για τη μεταθανάτια ζωή. Έτσι, κατασκευάστηκαν μεγάλα ταφικά μνημεία, τα οποία διακοσμούνταν με εξαιρετικές τοιχογραφίες και στα οποία τοποθετούνταν πολύτιμα αντικείμενα. Ήδη από την εποχή εκείνη μαρτυρείται το φαινόμενο της συστηματικής τυμβωρυχίας.

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 15 Η σημασία της γραφής Η αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής Η γραφή Ήδη από την 4η χιλιετία π.χ. οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την ιερογλυφική γραφή. Το γεγονός αυτό δηλώνει το υψηλό πολιτιστικό τους επίπεδο. Κατά τη διάρκεια του Νέου Βασιλείου ένας απλός πολίτης είχε τη δυνατότητα να εκπαιδευτεί ως γραφέας και να γίνει δημόσιος υπάλληλος, γεγονός που του προσέδιδε κύρος. Σημαντικό έργο των γραφέων υπήρξε η καταγραφή σε παπύρους γεγονότων από τη ζωή των φαραώ. Παράλληλα, ειδικευμένοι τεχνίτες με την καθοδήγηση των γραφέων σχεδίασαν σε τοίχους μνημείων, ναών και τάφων κείμενα σε ιερογλυφική γραφή. Το 1822 ο Γάλλος αιγυπτιολόγος Ζ. Σαμπολλιόν* αποκρυπτογράφησε την ιερογλυφική γραφή διαβάζοντας το κείμενο μιας τρίγλωσσης επιγραφής. Το κείμενο αυτό ήταν χαραγμένο σε στήλη με ιερογλυφικά, με απλοποιημένα ιερογλυφικά της ελληνιστικής περιόδου και με ελληνικά στοιχεία. Το κείμενο της στήλης αυτής, που ονομάστηκε «στήλη της Ροζέτας»* από το όνομα της πόλης όπου βρέθηκε, υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε *. Το περιεχόμενο των κειμένων Τα γράμματα Στα περισσότερα αιγυπτιακά κείμενα παρουσιάζονται σκηνές από τη ζωή των φαραώ. Κείμενα λογοτεχνικά δε σώζονται πολλά, καθώς η δυσκολία εκμάθησης της ιερογλυφικής γραφής λειτούργησε ως ανασταλτικός παράγοντας στην επιθυμία πολλών ανθρώπων να εκφραστούν γραπτώς. Αυτά που σώζονται είναι λαϊκές διηγήσεις, αλλά και ποιήματα θρησκευτικού και λυρικού περιεχομένου. Η αστρονομία Οι επιστήμες Η ανάπτυξη της αστρονομίας έχει τις ρίζες της στην παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου και της κίνησης των αστέρων. Έτσι, οι Αιγύπτιοι: α) καθιέρωσαν το ημερολόγιο των 365 ημερών, β) χώρισαν το έτος σε μήνες

15 16 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ και εβδομάδες και γ) προσδιόρισαν την ώρα βάσει της ηλιακής σκιάς. Η γεωμετρία Η ιατρική Η γεωμετρία αναπτύχθηκε χάρη στην ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που χάνονταν λόγω των πλημμυρών. Η κατασκευή των πυραμίδων μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι μαθηματικές επιστήμες ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες. Η ανατομία και η ιατρική γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη μέσα από τη διαδικασία ταρίχευσης των νεκρών. Σε κείμενα της εποχής καταγράφονται διαγνώσεις και τρόποι θεραπείας. Οι γιατροί της Αιγύπτου είχαν μεγάλη φήμη ακόμα και στον ελληνικό κόσμο. Τι εξυπηρετούσαν οι τέχνες; Η αρχιτεκτονική Η ζωγραφική Η γλυπτική Η μικροτεχνία Οι τέχνες Οι τέχνες (αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική) βρίσκονταν στην υπηρεσία των φαραώ. Οι καλλιτέχνες, με τα έργα τους, είχαν ως στόχο την προβολή της ζωής και της δράσης των φαραώ. Οι Αιγύπτιοι ηγεμόνες, θέλοντας να επιβληθούν μέσω των έργων τους, κατασκεύασαν μια σειρά από επιβλητικά μνημεία, όπως ήταν οι πυραμίδες του Χέοπος*, του Χεφρήνος* και του Μυκερίνου* στην Γκίζα και οι μεγάλοι ναοί στο Λούξορ* και στο Καρνάκ*. Οι Αιγύπτιοι είχαν τη συνήθεια να απεικονίζουν στους τοίχους ναών και νεκρικών θαλάμων σκηνές από τη ζωή των φαραώ και των απλών ανθρώπων. Οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν σημαντικά τη γλυπτική, κατασκευάζοντας αγάλματα μικρών και μεγάλων διαστάσεων από ξύλο, πέτρα ή μέταλλα. Οι Αιγύπτιοι δημιούργησαν πολλά έργα μικροτεχνίας από μέταλλα ή πολύτιμους λίθους, που αποτελούν αξιόλογη πηγή γνώσεων για τις καλλιτεχνικές επιλογές και τα επιτεύγματα των Αιγυπτίων.

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 17 Διευκρινίσεις Ίσις: Όσιρις: Ώρος: Ζαν-Φρανσουά Σαμπολλιόν ( ): Ροζέτα: Πτολεμαίος Ε ο Επιφανής ( π.χ.): Χέοψ (περ π.χ.): Χεφρήν: Μυκερίνος (;-2586 π.χ.): Λούξορ: Καρνάκ: Η μεγάλη θεά των Αιγυπτίων, αδερφή και γυναίκα του Οσίριδος. Σε αυτήν οφείλεται ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας. Ο θεός του Κάτω Κόσμου και των νεκρών. Δίδαξε στους ανθρώπους τις τέχνες και την κοινωνική οργάνωση. Ουράνιος θεός, αδερφός του Οσίριδος. Γάλλος φιλόλογος και ιστορικός. Με την αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής υπήρξε ο θεμελιωτής της επιστήμης της αιγυπτιολογίας. Πόλη της Αιγύπτου στα παράλια της Μεσογείου, κοντά στις εκβολές του Νείλου. Βασιλιάς της Αιγύπτου ( π.χ.). Ο πρώτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Η πυραμίδα του είναι η μεγαλύτερη από τις τρεις πυραμίδες της Γκίζας και ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ο τρίτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Κατέστη λαομίσητος εξαιτίας της καταναγκαστικής εργασίας που επέβαλε στον λαό του για την ανέγερση της πυραμίδας του, της δεύτερης από τις τρεις μεγάλες πυραμίδες της Γκίζας. Ο τέταρτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Βασίλεψε την περίοδο π.χ. Πόλη της Άνω Αιγύπτου, στις όχθες του Νείλου. Πόλη της Άνω Αιγύπτου, στις όχθες του Νείλου. Χρονολόγηση 4η χιλιετία π.χ.: Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν τη γραφή. 1822: Ο Ζ. Σαμπολλιόν αποκρυπτογραφεί την ιερογλυφική γραφή.

17 18 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Απαντήσεις στις ασκήσεις - δραστηριότητες του σχολικού βιβλίου 1. Να προσδιορίσετε τη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα στη διαμόρφωση και στην εξέλιξη του αιγυπτιακού πολιτισμού. Ο Νείλος υπήρξε πηγή ζωής για την Αίγυπτο. Δικαίως ο Ηρόδοτος αποκαλεί τη χώρα αυτή «δώρο του Νείλου». Ο Νείλος κάθε χρόνο πλημμύριζε. Μετά την απομάκρυνση των νερών του, άφηνε ένα στρώμα λάσπης, το οποίο έκανε τη γη εύφορη. Η γεωργία υπήρξε η βάση της αιγυπτιακής οικονομίας. Οι Αιγύπτιοι καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, οπωροφόρα δέντρα και κηπευτικά. Στις όχθες του ποταμού μάζευαν παπύρους και λωτούς. Παράλληλα, ασχολήθηκαν και με το ψάρεμα. Το πλεόνασμα από την παραγωγή τους το εξήγαν σε άλλες χώρες. Σημαντική πρόοδο, λόγω των πλημμυρών του ποταμού, γνώρισαν και κάποιες επιστήμες. Η παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου οδήγησε στην ανάπτυξη εμπειρικών αστρονομικών γνώσεων, ενώ η ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που χάνονταν λόγω των πλημμυρών συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρακτικής γεωμετρίας. 2. Η προσεκτική παρατήρηση των εικόνων της σ. 23 σε ποια συμπεράσματα σας οδηγεί όσον αφορά τις ασχολίες και την καθημερινή ζωή των κατοίκων της αρχαίας Αιγύπτου; Στις εικόνες αυτές παρουσιάζονται σκηνές από την αγροτική ζωή των Αιγυπτίων (όργωμα, θερισμός). Οι Αιγύπτιοι υπήρξαν, ως επί το πλείστον, αγροτικός λαός. Η ιδιότητά τους αυτή αποτυπώθηκε από τους ίδιους και στα έργα τέχνης τους. 3. Ποια είναι η σημασία της επινόησης και της χρήσης της γραφής από τους Αιγύπτιους; (Να λάβετε υπόψη σας και το παράθεμα 4.) Με την επινόηση της γραφής έγινε το πέρασμα από την προϊστορία στην ιστορία. Οι άνθρωποι απέκτησαν έτσι τη δυνατότητα να καταγράφουν και να μεταδίδουν με ασφάλεια πληροφορίες και γνώσεις από τη μια γενιά στην άλλη. Τα γραπτά, αν δεν υποστούν φθορές ή ολοκληρωτική καταστροφή, διασώζουν μαρτυρίες και γεγονότα, τα οποία, δίχως αυτά, θα ήταν αδύνατον να γνωρίζουμε.

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Πώς κρίνετε την προσπάθεια του Αμένοφι Δ (Ακενατών) για την εξάλειψη της πολυθεΐας; Ποιες αλλαγές θα μπορούσε να επιφέρει μια τέτοια μεταρρύθμιση και γιατί δεν τελεσφόρησε; Η προσπάθεια του Αμένοφι Δ για την επιβολή του μονοθεϊσμού στην Αίγυπτο, πέρα από τις αντιδράσεις των ιερέων του θεού Άμμωνος, οι οποίοι απειλούνταν πλέον με εξαφάνιση, ίσως να απέτυχε και γιατί δεν έτυχε λαϊκής αποδοχής. Είναι πολύ σημαντικό για την περάτωση μιας τέτοιας προσπάθειας να είναι εξασφαλισμένη η λαϊκή αποδοχή. Μια τέτοια μεταρρύθμιση θα είχε θετικά αποτελέσματα. Η λατρεία ενός και μόνου πλέον θεού θα αποτελούσε συνδετικό στοιχείο μεταξύ του λαού. Οι διαφοροποιήσεις σε έναν τόσο σημαντικό και καθημερινό τομέα της ανθρώπινης ζωής θα εξέλιπαν και όλοι οι υπήκοοι θα αποκτούσαν κοινά θρησκευτικά βιώματα. Έτσι, δε θα υπήρχαν αντιπαλότητες, έχθρες και, πιθανόν, συγκρούσεις λόγω θρησκευτικών διαφορών. Ο λαός θα αποκτούσε θρησκευτική ομοιογένεια, εξέλιξη που θα ευνοούσε την κοινωνική συνοχή και θα καθιστούσε τη διακυβέρνηση ασφαλέστερη και αποτελεσματικότερη. Πιθανόν στη σκέψη του Αμένοφι να υπήρχε και η θέληση να πλήξει τις διάφορες ομάδες ιερέων που υπήρχαν στην Αίγυπτο. Οι ομάδες αυτές ασκούσαν μεγάλη επιρροή στον λαό και σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε κίνδυνο για την κεντρική εξουσία και τη συνοχή του κράτους. 5. Να συγκρίνετε τον τρόπο πολιτικής οργάνωσης των λαών της Μεσοποταμίας με αυτόν των Αιγυπτίων. Το αιγυπτιακό κράτος είχε χαρακτήρα θεοκρατικό. Ο φαραώ αντιμετωπιζόταν από τους υπηκόους του ως θεός, ήταν απροσπέλαστος και η θέλησή του ήταν νόμος. Στη Μεσοποταμία, την περίοδο των Σουμερίων, κάθε πόλη με τις γύρω κοινότητες ήταν ανεξάρτητο κράτος. Επικεφαλής ήταν ο ηγεμόνας, ο οποίος θεωρούνταν εκπρόσωπος του θεού, αλλά όχι θεός, όπως γινόταν στην Αίγυπτο. Κυβερνούσε με τη βοήθεια της οικογένειάς του και του ιερατείου. Η δομή της πολιτικής οργάνωσης διατηρήθηκε, όταν στην περιοχή συγκροτήθηκαν ενιαία κράτη (Βαβυλωνιακό, Ασσυριακό). Αξιοποίηση των πηγών Η σημασία του Νείλου για τους Αιγύπτιους Ο άνθρωπος στην ιστορική του διαδρομή συνδέθηκε στενά με το υγρό στοιχείο.

19 20 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Ιδιαίτερα στην Αίγυπτο ο Νείλος αποτέλεσε πηγή ζωής. Το νερό των πλημμυρών μετέφερε χώμα από την Άνω Αβυσσηνία (Αιθιοπία), το οποίο επικαθόταν στα χωράφια και τα καθιστούσε πολύ εύφορα. Όταν τα νερά αποσύρονταν, οι Αιγύπτιοι καλλιεργητές μπορούσαν να εξασφαλίσουν δύο και τρεις σοδειές. Αυτή την πλημμύρα οι Αιγύπτιοι την έκαναν θεό, τον οποίο ονόμασαν Χαπί, και τον ύμνησαν. Η ευγνωμοσύνη προς τον ευεργέτη γίνεται πηγή έμπνευσης. Αυτό το γεγονός προσεγγίζει ερμηνευτικά ο ιστορικός του παραθέματος. Η ζωή στην Αίγυπτο αναπτύχθηκε πέριξ και κατά μήκος του Νείλου. Η Αίγυπτος ήταν πράγματι «δώρο του Νείλου». Ερώτηση: Ποια η σχέση ανάμεσα στην προσφορά του Νείλου στη ζωή της Αιγύπτου και στη θεοποίησή του; Οι πλημμύρες του Νείλου Ιστορικό γεγονός δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα της συνειδητής δράσης. Ένα φυσικό φαινόμενο που επηρεάζει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τη ζωή των ανθρώπων είναι επίσης ιστορικό γεγονός. Οι πλημμύρες του Νείλου αφορούν άμεσα τη ζωή των Αιγυπτίων. Ο Ηρόδοτος επιθυμεί να ερμηνεύσει το φυσικό γεγονός και κρίνει και τις τρεις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί γι αυτό. Η πρώτη άποψη ότι τα μελτέμια εμποδίζουν τον Νείλο να εκβάλει τα νερά του απορρίπτεται από τον ιστορικό. Η δεύτερη άποψη ότι ο Νείλος πηγάζει απευθείας από τον Ωκεανό κρίνεται από τον ίδιο ως φανταστική. Αλλά και η τρίτη άποψη, ότι τα νερά προέρχονται από τα χιόνια που λιώνουν, δεν είναι πειστική. Ο Ηρόδοτος δεν περιγράφει μόνο ένα γεγονός. Προσπαθεί, στον βαθμό που του επιτρέπει η γνώση του, να το ερμηνεύσει. Ερώτηση: Τι δείχνουν αυτές οι τρεις ερμηνείες για τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων εκείνης της εποχής; Οι εργασίες για την κατασκευή της πυραμίδας του Χέοπος Εδώ ο Ηρόδοτος αφηγείται την κατασκευή της πυραμίδας του Χέοπος και μας αποκαλύπτει τις μαρτυρίες στις οποίες βασίστηκε. Εν προκειμένω, είναι οι ιερείς. Αρκετά αξιόπιστη πηγή. Ο Χέοψ, ως απόλυτος μονάρχης, συνέλαβε μια ιδέα και ανέθεσε την υλοποίησή της σε ένα επιτελείο μηχανικών. Ως εργατικό δυναμικό χρησιμοποιήθηκε η ανθρώπινη μάζα. Το κτίσιμο κράτησε είκοσι χρόνια. Η πυρα-

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 21 μίδα του Χέοπος, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, υπήρξε αποτέλεσμα υψηλής τεχνικής. Οι τεράστιες διαστάσεις της ερμηνεύονται ως έλλειψη μέτρου και προσπάθεια του ανθρώπου να παρέμβει στο αχανές τοπίο της ερήμου. Η πίστη στην αθανασία της ψυχής είναι η βασική αιτία. Ουσιώδης προϋπόθεση είναι η διατήρηση του σώματος μετά θάνατον. Ερώτηση: Πώς συνδέεται η κατασκευή της πυραμίδας με την απόλυτη εξουσία του φαραώ και την πίστη στη μετεμψύχωση; Η εφεύρεση της γραφής σύμφωνα με τις αιγυπτιακές παραδόσεις Στον διάλογο Φαίδρος, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει ο Σωκράτης, όπως άλλωστε σε όλους τους πλατωνικούς διαλόγους. Στο παρόν απόσπασμα αντικείμενο της συζήτησης είναι η πληροφορία ότι ο θεός Θεούθ «βρήκε τους αριθμούς και την αριθμητική και τη γεωμετρία και την αστρονομία και τα γράμματα». Ο Θεούθ επαίνεσε τις εφευρέσεις του αυτές στον βασιλιά της Αιγύπτου Θαμούς και του είπε ότι πρέπει να διαδοθούν στους Αιγύπτιους. Ιδιαίτερα τόνισε την αξία των γραμμάτων, τα οποία θα διευρύνουν τη μνήμη και θα αποβούν πηγή γνώσης και σοφίας. Η γραφή ανέκαθεν θεωρούνταν θεϊκό δώρο. Ό,τι είναι δυσερμήνευτο αποδίδεται στις θεϊκές δυνάμεις. (Βλέπε και την απάντηση στην ερώτηση 3 της ενότητας). Ερώτηση: Ποια η σημασία της γραφής, σύμφωνα με τον θεό Θεούθ; Ένας γραφέας μιλάει για τα πλεονεκτήματα του επαγγέλματός του Από το β πρόσωπο των ρημάτων (εγκατέλειψες, άρχισες ) αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για μια επιστολή της οποίας ο παραλήπτης είναι κάποιος γραφέας ή ένας υποψήφιος γραφέας. Οι γραφείς στην Αίγυπτο ήταν λίγοι, προφανώς γιατί το είδος της γραφής (ιερογλυφική) ήταν αρκετά δύσκολο στην εκμάθηση. Οι γραφείς αποτελούσαν ιδιαίτερη τάξη, η οποία είχε πολλά προνόμια, όπως να επικοινωνεί άμεσα με τον φαραώ και τους άρχοντες, να μην πληρώνει φόρο κ.ά. Με πλήθος επιχειρημάτων και περισσή πειστικότητα ο συντάκτης του κειμένου διεκτραγωδεί την κατάσταση των αγροτών και προσπαθεί να μεταπείσει τον αδιάφορο γραφέα ή υποψήφιο γραφέα. Εδώ, προφανώς, ταιριάζει η αριστοτελική ρήση «μετὰ λύπης γὰρ ἡ μάθησις». Ερώτηση: Ποια τα προνόμια της τάξης των γραφέων;

21 22 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Αξιοποίηση των εικόνων Η αρχαία Αίγυπτος Η ζωή στην αρχαία Αίγυπτο αναπτύχθηκε κατά μήκος του Νείλου. Η φράση του Ηρόδοτου «η Αίγυπτος είναι δώρο του Νείλου» επιβεβαιώνεται παραστατικά με τον χάρτη. Ερώτηση: Ποια η σημασία του Νείλου για την αρχαία Αίγυπτο; Τοιχογραφία από ταφικό ναό της Θήβας Στην τοιχογραφία κυριαρχεί η μορφή του άνδρα, ο οποίος παριστάνεται να κυνηγάει πουλιά, τα οποία κρύβονται ανάμεσα στους παπύρους. Μαζί του είναι και δύο γυναίκες, η σύζυγος και η κόρη του. Η παράσταση, τυπικό δείγμα αιγυπτιακής ζωγραφικής, αποδίδει το κεφάλι στην πλάγια όψη και το σώμα κατ ενώπιον. Ερώτηση: Ποιες πληροφορίες αντλούμε από την τοιχογραφία; Ξύλινα ταφικά ομοιώματα Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή οδήγησε στην καθιέρωση των κτερισμάτων. Η τοποθέτηση κτερισμάτων στους τάφους αποτέλεσε συνήθεια πολλών λαών. Το πρώτο κτέρισμα αποδίδει τις επαγγελματικές ασχολίες του νεκρού και το δεύτερο την ανάγκη της διατροφής του. Ο ιστορικός μπορεί να αντλήσει πολλές πληροφορίες από τα κτερίσματα. Ερώτηση: Γιατί σε πολλούς λαούς υπήρχε η συνήθεια να τοποθετούν κτερίσματα στους τάφους; Αναπαράσταση τοιχογραφίας που απεικονίζει εργασίες θερισμού Η τοιχογραφία αυτή αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της αιγυπτιακής ζωγραφικής. Απεικονίζει σκηνή από θερισμό, την κορυφαία στιγμή της αγροτικής ζωής. Εντύπωση προκαλεί η κυριαρχία του κίτρινου χρώματος, το οποίο ταιριάζει με την εικόνα των δημητριακών που έχουν ωριμάσει. Ερώτηση: Για ποιο λόγο απεικονίστηκαν σε τοιχογραφίες σκηνές από τον θερισμό;

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 23 Μερική άποψη του ναού του Άμμωνα-Ρα στο Λούξορ Ιδιαίτερα επιβλητική είναι η μορφή σε τυπική στάση του φαραώ. Διακρίνονται οι κίονες του ναού, που απολήγουν σε κιονόκρανο με τη μορφή άνθους ανοικτού παπύρου. Εδώ συνδυάζεται η κοσμική με τη θεϊκή εξουσία. Ερώτηση: Για ποιο λόγο είχε τοποθετηθεί το άγαλμα του φαραώ στον ναό του Άμμωνα-Ρα; Η θεά Άθωρ προστατεύει τον φαραώ Σέθο Α Η θεά Άθωρ, που προστάτευε ζωντανούς και νεκρούς, εικονίζεται πλάι στον φαραώ Σέθο Α, σε μια προσπάθεια να τονιστεί η στενή σχέση της εξουσίας του φαραώ με τις θεϊκές δυνάμεις. Οι μορφές παρουσιάζουν εντυπωσιακή φυσικότητα, στο πλαίσιο πάντοτε της προοπτικής της αιγυπτιακής τέχνης. Ερώτηση: Τι συμβολίζει η τοιχογραφία; Τμήμα του καταλόγου των βασιλέων της Αιγύπτου Ο κατάλογος των βασιλέων της Αιγύπτου αποτελεί μια μεγάλης ιστορικής σημασίας μαρτυρία, καθώς συμβάλλει στη χρονολόγηση σημαντικών έργων της αιγυπτιακής ιστορίας. Με αυτόν μπορούμε να εντάξουμε πολλά ιστορικά γεγονότα στον χρόνο. Ερώτηση: Ποια η σπουδαιότητα των καταλόγων των βασιλέων της Αιγύπτου; Άγαλμα γραφέα της εποχής του Αρχαίου Βασιλείου Οι γραφείς, γνώστες μιας δύσκολης γραφής, αποτελούσαν μια ξεχωριστή κοινωνική τάξη στην Αίγυπτο. Το άγαλμα εικονίζει έναν γραφέα τη στιγμή που εκείνος επιτελεί το έργο του. Οι γραφείς, λόγω της δυσκολίας του έργου τους, απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια στην αιγυπτιακή κοινωνία. Ερώτηση: Ποια η θέση των γραφέων στην αιγυπτιακή κοινωνία;

23 24 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Κοσμήματα Εδώ εικονίζονται κοσμήματα σημαντικής τέχνης από χρυσό, ήλεκτρο και πολύτιμους λίθους. Η μικροτεχνία γνώρισε σημαντική ανάπτυξη στην Αίγυπτο. Ερώτηση: Με βάση τα κοσμήματα που εικονίζονται εδώ, ποια συμπεράσματα βγάζετε για την ανάπτυξη της μικροτεχνίας στην Αίγυπτο;

24 ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ 1ου ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΟΜΑΔΑ Α 1ο ΘΕΜΑ 1.α. (Ι). Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως προς την ορθότητά τους, γράφοντας τη λέξη Σωστό ή Λάθος δίπλα από τον αριθμό που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση. 1. Η πολιτική οργάνωση στην αρχαία Αίγυπτο βασίστηκε στην ιδέα της θεοποίησης του φαραώ. 2. Ο σημαντικότερος θεός των Αιγυπτίων ήταν ο Όσιρις. 3. Η ανάπτυξη της Αιγύπτου οφειλόταν στις πλημμύρες του Νείλου. 4. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή. 5. Ο Μέγας Αλέξανδρος αντιμετωπίστηκε στην Αίγυπτο με εχθρικό τρόπο. 5 μονάδες (ΙΙ). Να επιλέξετε και να γράψετε τη σωστή απάντηση για κάθε ομάδα από τις ακόλουθες ερωτήσεις: 1. Προσφωνήθηκε γιος του Άμμωνα-Δία ο: α. Ψαμμήτιχος β. Κύρος Β γ. Μέγας Αλέξανδρος δ. Ακενατών 2. Οι Αιγυπτιολόγοι αποκάλεσαν Μέγα τον: α. Ακενατών β. Τούθμωσι Β γ. Τούθμωσι Γ δ. Ραμσή Β 3. Οι μεγάλες πυραμίδες στην Γκίζα κατασκευάστηκαν στα χρόνια: α. του Αρχαίου Βασιλείου β. του Μέσου Βασιλείου γ. του Νέου Βασιλείου δ. της διακυβέρνησης της χώρας από τον Μέγα Αλέξανδρο

25 26 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ 4. Κατά τη διάρκεια του Μέσου Βασιλείου κατέλαβαν την Αίγυπτο οι: α. Έλληνες β. Πέρσες γ. Υξώς δ. Φοίνικες 5. Η Αίγυπτος ενσωματώθηκε στην περσική αυτοκρατορία το: α. 539 π.χ. β. 525 π.χ. γ. 490 π.χ. δ. 333 π.χ. 5 μονάδες 1.β. Να δώσετε το περιεχόμενο των όρων: Αρχαίο Βασίλειο της Αιγύπτου Νέο Βασίλειο της Αιγύπτου = 15 μονάδες 2ο ΘΕΜΑ 2.α. Πώς αποκρυπτογραφήθηκαν τα ιερογλυφικά και ποιες πληροφορίες μάς προσέφερε η αποκρυπτογράφησή τους; 10 μονάδες 2.β. Τι γνωρίζετε για τη θρησκεία των Αιγυπτίων; ΟΜΑΔΑ Β 1ο ΘΕΜΑ Τι γνωρίζετε για την κοινωνία των Αιγυπτίων; 15 μονάδες 25 μονάδες 2ο ΘΕΜΑ Μελετήστε το παρακάτω κείμενο και απαντήστε στην ερώτηση: «Την ιατρική στην Αίγυπτο τη μοιράζουν ως εξής: ο κάθε γιατρός ειδικεύεται σε μία μόνο αρρώστια, όχι σε περισσότερες. Γι αυτό και υπάρχουν πλήθος γιατροί, άλλοι ειδικοί στα μάτια, άλλοι στο κεφάλι, άλλοι στα δόντια, άλλοι στην κοιλιά, άλλοι στις γενικές αρρώστιες». Ηρόδοτος Β, 84 Ερώτηση: Τι φανερώνει το κείμενο για την πρόοδο των επιστημών και γενικότερα για τον πολιτισμό της Αιγύπτου; 25 μονάδες