ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΦΥΣ811. Χ. Τσέρτος ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΡΑ ΙΟΪΣΟΤΟΠΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΥΡΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

Transcript

1 1 Φ Υ Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΥΡΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΦΥΣ811 Χ. Τσέρτος ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΡΑ ΙΟΪΣΟΤΟΠΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

2 2 Φ Υ Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΥΡΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ Εισαγωγή στη Ραδιενέργεια Μετρήσεις µε Γάµµα-Φασµατοµετρία Βαθµονόµιση µε την πηγή 152Eu Μέτρηση του Υποστρώµατος Μέτρηση του δείγµατος αναφοράς ΙΑΕΑ-326

3 Ανακάλυψη της Ραδιενέργειας Henri Becquerel erel ( ) 1908) Pierre Curie ( ) 1906) Μarie Curie ( ) 1934) 1 Bq = 1 διάσπαση/sec 226 Ra T = 1600 yr 222 Rn + α 1 g 226 Ra 1 Ci Bq 10 Bq 3

4 Ραδιενεργές ιασπάσεις 4 Η εκποµπή ακτίνων α, β και γ από τις διασπάσεις ραδιενεργών ισοτόπων ονοµάζεται ραδιενέργεια

5 Χάρτης Ραδιονουκλιδίων Σήµερα είναι γνωστά πάνω από 1500 διαφορετικά ραδιοϊσότοπα 5

6 6 Φ Υ Σ Σύγχρονος περιοδικός πίνακας των στοιχείων (2005)

7 Αποτυπώµατα της Μεγάλης Έκρηξης Ισοτοπική αφθονία των ελαφρών στοιχείων στο Σύµπαν ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ p + n 2 H 1 2 H 1 + n 3 H 1 p + 3 H 1 4 He 2 2p + 2n 4 He 2 M 4 He 2m 2 p + 2mn 4 = M + M 2m + 2m + 12m 16 H 4 He p n p 2 N p 7N n 12 M H = 75% % Συγκεντρώσεις των στοιχείων στο γαλαξία µας: υδρογόνο ~77% και ήλιο ~22%, οξυγόνο ~0.8%, και σίδηρος το 0.1% 1%. 7

8 I) ) Αστρική πυρηνοσύνθεση A 60 (µε σύντηξη πυρήνων µέχρι το Fe) He He 2 12 C* 2 12 C* C He He O 8 + γ O 8 4 He 2 20 Ne He 2 20 Ne Ne Ne 10 4 He 2 24 Mg He 2 24 Mg 12 + γ Καύση 12 C, 16 O δια συντήξεως O O Si Si 14 4 He He 2 ή 31 P + p C C Ne Ne He He 2 23 Na 2 ή 23 Na + p 56 - mass 56 Ni 28, 56 Fe 26, 56 Co 27 8

9 II) ) Αστρική πυρηνοσύνθεση A 60 r - process 9 Βραδεία σύλληψη νετρονίων Τ 10,000 έτη (slow) Στους ερυθρούς γίγαντες (το (το επόµενο στάδιο µετά την την καύση Η) Η) Ταχεία σύλληψη νετρονίων T seconds (rapid) Σε Σε εκρήξεις υπερκαινοφανών (supernova) αστέρων µε µε Τ seconds SN1987A s - process 59 Co n 60 Ni β 60 Co n n 56 Fe n 57 Fe 58 Fe 59 Fe n β

10 Νόµος ραδιενεργών διασπάσεων 10 N αριθµός αδιάσπαστων πυρήνων τη τη χρονική στιγµή t t N 0 τη t 0 αρχικών πυρήνων τη χρονική στιγµή t = 0 N d 0 N d = N 0 N αριθµός διασπασθέντων πυρήνων dn dt Αποδιεγέρσεις ανά µονάδα χρόνου (αριθµός ελάττωσης των πυρήνων µε το χρόνο) A = dn dt Ενεργότητα (activity) τη χρονική στιγµή t dn = λn dt Εµπειρική σχέση (λ σταθερά διάσπασης) N = N e 0 λt A = Ae 0 λt λt Nd = N0 N = N 0(1 e )

11 Στατιστική φύση ραδιενέργειας Έστω ραδιενεργό δείγµα αποτελούµενο κατά µέσο όρο από N πυρήνες P(N) πιθανότητα να διασπαστούν N: P(N) N N = e (Poisson) N N! P(N) N = 4 N = 6 N = 12 N=0 P(N) = 1 Π.χ, αν N = 20 G(N) = 1 2π N 20 18! P(18) = e = % e ( N N) 2N 2 Για Ν >> (Gauss) G(x) 1 σ 2π 1 2σ 2π N σ Γ + G(x)dx = 1 σ = N 0 µ σ µ µ + σ x 11

12 Χρόνος ηµιζωής ή υποδιπλασιασµού T 1/2 N N λt ln = 1/2 = = 0 λ 1/2 = T 1/2 = 2 2 λ λ 0 0 1/2 t T N Ne T n2 Τ 1/2 1/2 λ µικρός αριθµός διασπάσεων µακρόβιοι πυρήνες Τ 1/2 λ µεγάλος 1/2 αριθµός διασπάσεων βραχύβιοι πυρήνες λt dn = λndt = λn0e dt 0 N λt τ = = = λ τ N0 λt tdn λn0 te dt dn N 0 0 te dt 1/λ 2 = 1 λ Μέσος χρόνος ζωής 12

13 Μέση έκθεση πληθυσµού σε ακτινοβολία 13 Κύπρος A/A Type of natural radioactivity Mean total effective dose (µsv y 1 ) Cyprus World average 1 Gamma radiation Cosmic rays (sea level) Radon ( 222 Rn) Total

14 Ενεργότητα δείγµατος Α dn A= = λn = N dt T 1/2 Μονάδα µέτρησης της της ενεργότητας 1 Ci Ci διασπάσεις/sec. 1Bq 1Bq 1 διάσπαση/sec Στην πράξη: (mci, µci) N αριθµός σωµατιδίων m µάζα ραδιοϊσοτόπου N = m M N A Μ ατοµικό βάρος Ν Α σταθερά Avogadro ln2 m A = λn = N 0 A T1/2 M 14

15 Φυσική ακτινοβολία Οφείλεται σε ασταθείς πυρήνες που δηµιουργήθηκαν µε νουκλεοσύνθεση κατά τις εκρήξεις αστέρων Τα όρια της πυρηνικής σταθερότητας εξαντλούνται µε τον πυρήνα 208 Pb 82 που αποτελεί το βαρύτερο σταθερό πυρηνικό σύστηµα στη φύση. Για Ζ > 82 όλοι οι πυρήνες είναι ασταθείς και µεταπίπτουν σε ελαφρύτερους (Ζ 82) δι εκποµπής ακτινοβολίας α και β. Στις φυσικές ραδιενεργές σειρές: Κάθε οµάδα χαρακτηρίζεται από µια συναρτησιακή µορφή του µαζικού αριθµού Α: Α = 4n, 4 4n+1, 4n+2, 4n+3, n = ακέραιος Τα µέλη κάθε σειράς συνδέονται µεταξύ τους σε µια συνεχή σειρά αποδιεγέρσεων α και β. Σε κάθε σειρά υπάρχει ένα µακρόβιο ισότοπο µε µέσο χρόνο ζωής συγκρίσιµο προς την ηλικία του σύµπαντος (εκτός σειράς Ποσειδωνίου). Κάθε σειρά έχει από ένα ραδιενεργό αέριο ισότοπο µε Z = 86 15

16 Φυσικές ραδιενεργές σειρές Όνοµα σειράς Τύπος Τελικός Πυρήνας Μακροβυότερο µέλος Χρόνος Ηµιζωής Θορίου 4n 208 Pb 232 Th yr Ποσειδονίου 4n Tl 237 Np yr Ουρανίου 4n Pb 238 U yr Ακτινίου 4n Pb 233 U yr Αριθµός Ατόµων N Pb 238 U Χρόνος Ηµιζωής 10 9 yr 16

17 17

18 18

19 Τα γνωστά φυσικά ραδιοϊσότοπα µε Z 82 Πυρήνας Χρόνος Ηµιζωής (yr) Μηχανισµός αποδιεγέρσεως Ισοτοπική Αφθονία [%] 3 H β - 14 C β - 40 K β, EC, β V 23 > EC Rb β Cd β In β Te EC La EC, β Ce α Nd α Sm α Sm α Sm α Gd α Dy α Lu β Hf α Ta 73 > EC, β Ra β Pt α Pb α

20 Φυσική ραδιενέργεια (ακτινοβολία) Κατάλοιπο της σύνθεσης των στοιχείων Ι) Πρωτογενής ραδιενέργεια ( Th, 238 U, 227 Ac, 237 Np Np) οφείλει την προέλευσή της στην ύπαρξη φυσικών ραδιενεργών στοιχείων που δηµιουργούνται στους αστέρες µε τη νουκλεοσύνθεση. ΙΙ) Κοσµογενής ραδιενέργεια ( 14 C, 3 H, 6 Li, 7 Be) οφείλεται στην αλληλεπίδραση της κοσµικής ακτινοβολίας (κυρίως p) µε τη γήινη ατµόσφαιρα. p + 16 O 16 F + 1 n n + 14 N 14 C + 1 p p + 12 C 7 Be + 6 Li p + 14 N 14 O + n + 14 N 12 C + 3 H 1 n ΙΙΙ) Τεχνητή ραδιενέργεια ( 137 Cs, 90 Sr, 99 Tc, p + 16 O 2 7 Be + 3 H Tc, 239 Pu Pu) παράγεται εργαστηριακά για διάφορους σκοπούς 20

21 21

22 Το Το πιο πιο βασικό βασικό ισότοπο ισότοπο στη στη φυσική φυσική ακτινοβολία ακτινοβολία είναι είναι το το K Kµε Τ 1/2 = yr 1/2 = yr 40 Κ 19 11% β + β 89% 2 + Συγκέντρωση 0.01 % Συγκέντρωση 0.01 % Ε γ = 1.46 MeV Ca Ar 18 Σ αυτήν την ακτινοβολία οφείλεται η µέση θερµοκρασία που υπάρχει στα βάθη των ωκεανών. 130 Bq / kg (µπανάνες, πατάτες, καρότα) 40 Κ 240 Bq / kg (τσιµέντο) 4.4 kbq για 70 kg άνθρωπο 22

23 Απορροφώµενη δόση (absorbed dose) D D Απορροφώµενη δόση E = Ε Εναποτιθέµενη ενέργεια m m Mάζα υλικού SI: 1Gy = 1Joule/1kg cgs: 1Rad = 100 erg/g 1Gy = 100 Rad DE = D Q F 1Sv = 100 rem DE όση ακτινοβολίας ανθρώπου (dose equivalent man) Q F Παράγων ποιότητας που χαρακτηρίζει τη σχετική βιολογική δραστηριότητα (RBE) rem (röntgen equivalent man): ποσότητα ακτινοβολίας οποιασδήποτε µορφής µε τις ίδιες βιολογικές επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισµό όσο1 Röntgen ακτινοβολίας γ ήχ 23

24 Ακτινοβολία Πηγή ακτινοβολίας Q F Χ, β, γ 1 p, n ( kev( kev) 2-5 p, n ( ΜeV( ev) 5-10 α 20 Ιόντα (Α > 4) 20 Μέση κατά κεφαλή δόση mrem/y (msv( msv/y) Φυσική ακτινοβολία 240 ( 2.4) ( 50% 222 Rn ) Ιατρικές συσκευές (ακτίνες Χ) Αντιδραστήρες και δοκιµές πυρηνικών όπλων Μέγιστη επιτρεπτή δόση ακτινοβολίας ανά έτος όση rem 222 Rn 60 ( 0.6) <1% Εργαζόµενοι µε ακτινοβολίες 5 rem/y Γενικός πληθυσµός 0.5 rem/y ο µισός πληθυσµός θα πεθάνει σε µέρες όση > 5000 rem Ακαριαίος θάνατος 24

25 ΦΥΣ811 Μέση έκθεση πληθυσµού σε ακτινοβολία 25

26 ΓΑΜΜΑ - ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΙΑΤΑΞΗ Ανιχνευτής υπερκαθαρού γερµανίου (HPGe( HPGe) Θωράκιση ανιχνευτή Λογισµικό λήψης και ανάλυσης δεδοµένων GammaVision-32 ΑΡΧΙΚΕΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Βαθµονόµηση πειραµατικής διάταξης Απόλυτη απόδοση φωτοκορυφής ανιχνευτή Ενεργειακή διακριτική ικανότητα Μέτρηση ακτινοβολίας υποβάθρου στο εργαστήριο ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΙΓΜΑΤΩΝ Χαρακτηριστικά κυπριακά πετρώµατα Άµµοι από παράλιες περιοχές της Κύπρου Χώµατα από περιοχές διαφορετικού υψοµέτρου Εισαγόµενα γρανιτώδη πετρώµατα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 26

27 27 ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ 1. Θωράκιση ανιχνευτή 2. Ανιχνευτικό σύστηµα 3. Υπολογιστής + Κάρτα ADC 4. Τροφοδοτικό υψηλής τάσης 5. Κύριος ενισχυτής 6. Παλµογράφος

28 28 ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ

29 29 Ανιχνευτής Υπερκαθαρού Γερµανίου (ΗPGe) 1 Ακροκάλυµµα (endcap) 2 Κάλυµµα ανιχνευτή (χαλκός) 3 Κρύσταλλος γερµανίου 4 Περικόχλιο βάσης στήριξης (ανοξείδωτο ατσάλι) 5 Βάση στήριξης (χαλκός) 6 Σύνδεσµος ράβδου ψύξης (χαλκός) 7 Θερµικός µονωτής (πλαστικό) 8 Θωράκιση µολύβδου ( ~ 2 cm) 9 Φλάντζα κρυοστάτη 10 Προενισχυτής 11 Φίλτρο υψηλής τάσης 12 Κολάρο πληρώσεως 13 Φλάντζα υποδοχέα υγρού αζώτου 14 Υποδοχέας (dewar) υγρού αζώτου 15 Ράβδος ψύξης (χαλκός) 16 Υλικό άντλησης αέρος για δηµιουργία κενού (ξυλοκάρβουνο)

30 30 Φ Υ Σ ΑΝΙΧΝΕΥΤΕΣ ΥΠΕΡΚΑΘΑΡΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΟΥ (ΗPGe ) Εφαρµογή υψηλού Εφαρµογή υψηλού ανάστροφου δυναµικού ανάστροφου δυναµικού Περιοχή απογύµνωσης V d ρ Ν προσµ. ρ: πυκνότητα φορτίων Ν Α : συγκέντρωση προσµίξεων Πραγµατικό φράγµα Μηδενική ροή ηλεκτρονίων Οµοαξονική γεωµετρία: Καλή διακριτική ικανότητα Υψηλή απόδοση Κυλινδρική γεωµετρία: Καλή διακριτική ικανότητα Μέτρια απόδοση Μεγάλος ευαίσθητος όγκος κρυστάλλου Επίτευξη µεγαλύτερης περιοχής απογύµνωσης (εύρος d ~ µερικά cm ) d 1/ Nπροσµ. Ισχυρό ηλεκτρικό πεδίο Μείωση χρόνου συλλογής ηλεκτρικών φορέων

31 31 Ανιχνευτής ΗPGe τύπου-π οµοαξονικής γεωµετρίας µε κλειστό άκρο Επαφή p + Επαφή n + οπές Αλληλεπίδραση εισερχόµενης ακτινοβολίας µε τον κρύσταλλο (φωτοηλεκτρική απορρόφηση, σκέδαση Compton, δίδυµη γένεση) δηµιουργία φορέων φορτίου (οπών κατά πλειονότητα) ηλεκτρόνια - + εφαρµογή υψηλού ανάστροφου δυναµικού κίνηση φορτίων προς τα αντίστοιχα ηλεκτρόδια παλµός δυναµικού µε ύψος ανάλογο προς την ενέργεια

32 32 Θωράκιση ανιχνευτή Σηµαντικά επίπεδα ακτινοβολίας υποβάθρου: ευτερεύοντα προϊόντα κοσµικής ακτινοβολίας. Φυσική ραδιενέργεια από εξοπλισµό, δοµικά υλικά εργαστηρίου, αέρα ( κάλιο, θόριο, ουράνιο, θυγατρικά προϊόντα σειρών διάσπασης U και Th ). ηµιουργία ασπίδας θωράκισης Μόλυβδος: µεγάλη πυκνότητα και ατοµικός αριθµός Απορρόφηση ακτίνων-χ: Ασπίδες διαβαθµιζόµενου ατοµικού αριθµού (graded-z shield)

33 33 Θωράκιση ανιχνευτή Θωράκιση ανιχνευτή στο εργαστήριο:

34 34 Φ Υ Σ Λογισµικό GammaVision-32 Πληροφορίες φωτοκορυφής (ενέργεια, πιθανότητα µετάβασης, ένταση [cps], αβεβαιότητα, ενεργότητα, Net Area, Gross Area, FWHM, επίπεδα υποβάθρου) Αναζήτηση κορυφών αναγνώριση ραδιοϊσοτόπου Aναλυτής πολλαπλών καναλιών ( MCA ) Συντελεστές και διαγράµµατα για απορρόφηση, βαθµονόµηση ενέργειας απόδοσης εύρους FWHM Βιβλιοθήκη ραδιοϊσοτόπων (βάσεις δεδοµένων) Αλγόριθµοι ανάλυσης φασµάτων γ-εκποµπής περιβαλλοντικών δειγµάτων (GAM32, WAN 32 κτλ.) Έκθεση (report) αποτελεσµάτων ανάλυσης για την ένταση και ενεργότητα ανά κορυφή, ραδιοϊσότοπο και ολική ειδική ενεργότητα

35 ΦΑΣΜΑ ΓΑΜΜΑ-ΕΚΠΟΜΠΗΣ ΠΗΓΗ ΒΑΘΜΟΝΟΜΗΣΗΣ Eu-152 ε ανιχν. = Net Area Live Time A γ Ei d 35

36 MeV 60 Co 25 cm από την πηγή Φ Υ Σ AΠΟΛΥΤΗ ΑΠΟ ΟΣΗ ΦΩΤΟΚΟΡΥΦΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΠΟ ΟΣΗ ΑΝΙΧΝΕΥΤΗ Απόλυτη απόδοση Σχετική Απόδοση = = 30 % 1.2 r 10 3 (3 r 3 NaI) Ε γ > 100 kev r Ενεργητικά φωτόνια r Mείωση πιθανότητας αλληλεπίδρασης r ιαφυγή από κρύσταλλο r Εναπόθεση µέρους της ενέργειας Ε γ < 100 kev r Άµβλυνση έντασης r Απορρόφηση από το προστατευτικό κάλυµµα αλουµινίου και το νεκρό στρώµα στην επιφάνεια του κρυστάλλου

37 37 Φ Υ Σ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ (FWHM) Επηρεάζεται από: Στατιστική εξάπλωση φορέων φορτίου ιακυµάνσεις στην απόδοση συλλογής φορτίου Ηλεκτρονικό θόρυβο Υψηλή ενεργειακή διακριτική ικανότητα Ενέργεια µόλις 2.96 ev για το σχηµατισµό ζεύγους οπής - ηλεκτρονίου Co MeV Co kev

38 Χρήσιµες σχέσεις Ενεργότητα Η ενεργότητα (σε Bq kg -1 ) A Ei ενός ραδιοϊσοτόπου βασιζόµενη στην ενέργεια µιας κορυφής E, δίνεται από τη σχέση: A Ei = ε N Ei t γ M E d s όπου N Ei είναι ο καθαρός αριθµός γεγονότων (Net Peak Area) για την κορυφή ενέργειας Ε, ε Ε η απόδοση του ανιχνευτή σε ενέργεια Ε, t οχρόνοςτηςµέτρησης, γ d οαριθµόςτωνφωτονίωνανάδιάσπαση(gammas/disintegration) για την ενέργεια εκποµπής Ε και M s είναι η µάζα σε kg του υπό µέτρηση δείγµατος. Συγκέντρωση στοιχείων Η συγκέντρωση του στοιχείου Ε σε ένα δείγµα µπορεί να υπολογιστεί χρησιµοποιώντας την παρακάτω σχέση. F E M N C f E = λ E A A,E Όπου Μ Ε και λ Ε ηατοµική µάζα (kg mol -1 ) και η σταθερά διάσπασης (s -1 ) αντίστοιχα του ραδιονουκλιδίου που µελετούµε, Ν Α = atoms mol -1 ), f AE είναι το κλάσµα σχετικήςαφθονίας 322 Th, 238 U και 40 Κ στη φύση, C είναι σταθερά (µε τιµή 10 6 για το Th και U ή 100 για το Κ) µετατρέποντας έτσι το αποτέλεσµα σεppm ή %. Στην ίδια σχέση η ποσότητα A Ei είναι η µετρούµενη ενεργότητα των ραδιονουκλιδίων 232 Th, 238 U ή 40 K σε µονάδες Bq kg -1. Η συγκέντρωση µετριέται σε µονάδες ppm για θόριο και ουράνιο ενώ για το κάλιο δίνεται επί τοις εκατό. A E 38

39 Χρήσιµες σχέσεις Απορροφώµενη δόση Η απορροφώµενη δόση (D) σε απόσταση 1 m πάνω από το έδαφος (σε µονάδες ngy h 1 ) µπορεί να υπολογιστεί από τον παρακάτω τύπο: D = A Ei C F Όπου A Ei είναι η ενεργότητα του ραδιονουκλιδίου (Bq kg 1 ) και C F είναι η σταθερά µετατροπής σε δόσεις, µε µονάδες ngy h 1 Bq 1 kg. Αντιπροσωπευτικές τιµές για τη σταθερά µετατροπής C F, είναι: , και ngy h 1 Bq 1 kg για τα ραδιονουκλίδια 322 Th, 238 U και 40 Καντίστοιχα. Ετήσια ενεργή δόση Η ετήσια ενεργή δόση H E, σε µονάδες µsv y -1, υπολογίζεται από την ποιό κάτω σχέση: H E = D T F Όπου D είναι η υπολογιζόµενη δόση (σε ngy h 1 ), T ο συνολικός χρόνος εξωτερικής έκθεσης (περίπου 1753 hy 1 ) και F είναι η σταθερά µετατροπής από απορροφώµενη σε ενεργή δόση (µετιµή Sv Gy 1 ). 39

40 40 Προτεινόµενη Βιβλιογραφία 1. K. S. Krane, Introductory Nuclear Physics John Wiley & Sons, New York. 2. G. F. Knoll, Radiation Detection and Measurement John Wiley & Sons, Inc., New York. 3. Handbook od Radioactivity Analysis Edited by Michael F. L Annunziata Academic Press, ISBN: