ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Μάθημα: Το Αιγαίο πριν από την 2η Χιλιετία π.χ.

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Μάθημα: Το Αιγαίο πριν από την 2η Χιλιετία π.χ. Η Πολιτιστική Αξία των Γυναικείων Νεολιθικών Ειδωλίων Θεοφανώ Μωραΐτη Ιωάννινα 2018

2 1. Εισαγωγή Ο τομέας της Προϊστορικής Αρχαιολογίας συνίσταται από την έρευνα, την μελέτη και την αξιοποίηση μιας μεγάλης έκτασης αρχαιολογικών ευρημάτων του παρελθόντος. Είναι ίσως η πιο καθαρή μορφή αρχαιολογίας, ελλείψει γραπτών πηγών κατά τη διάρκεια των προϊστορικών χρόνων, και στηρίζεται αποκλειστικά σε υλικά υπολείμματα. Μερικά από αυτά αποτελούν τα σπήλαια, οι τοιχογραφίες, τα εργαλεία, τα όπλα κ.ά. Η μεγαλύτερη αριθμητικά και πλουσιότερη τυπολογικά κατηγορία ευρημάτων ειδικά κατά την Νεολιθική Περίοδο είναι τα ανθρωπόμορφα ειδώλια. 2. Υλικά και Τεχνική 2.1 Γενικά Χαρακτηριστικά Τα ειδώλια αυτά αναπαριστούν γυναικείες αλλά και ανδρικές μορφές, τα ευρήματα όμως που υπερτερούν αριθμητικά και παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία είναι τα πρώτα. Σε αντίθεση με την Παλαιολιθική Εποχή, κατά την οποία χρησιμοποιούνταν κυρίως λίθος, κάποιες φορές οστό, ξύλο, Εικόνα 1: Ειδώλια γυναικών της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου.

3 μάργα, ελεφαντόδοντο και σπανιότερα πηλός για την κατασκευή αγαλματιδίων, στην Νεολιθική φαίνεται να προτιμάται ο πηλός (κόκκινος και σπανιότερα λευκός ή μαύρος), χωρίς απαραίτητα να εγκαταλείπεται τελείως ο λίθος. Όσον αφορά το ξύλο και το οστό δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ολοσχερώς την χρήση τους αλλά ενδεχομένως να αποδώσουμε την έλλειψη σχετικών ευρημάτων στην Εικόνα 2: Ειδώλια γυναικών της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο της Καρδίτσας. φθαρτότητα των υλικών. Το ύψος ενός ειδωλίου κυμαίνεται από 4 έως 20 εκατοστά. Στον ελλαδικό χώρο ειδικότερα και ιδίως στην περιοχή της Θεσσαλίας διαπιστώνεται πως το μεγαλύτερο μέρος της ειδωλοπλαστικής καλύπτεται από γυναικεία ειδώλια. Οι στάσεις των γυναικείων αυτών μορφών ποικίλλουν: παρουσιάζονται όρθιες, καθιστές ή πλαγιασμένες, οκλαδόν, σε στάσεις εγκυμοσύνης, τοκετού κ.ά. και οι περισσότερες πλην εξαιρέσεων παρουσιάζονται γυμνές. Στο ξεκίνημα της Εικόνα 3: Γυναικεία μορφή από το Σαγκρί Νάξου (Νεότερη Νεολιθική Ι π.χ.) Αρχαιότερης Νεολοθικής τα ειδώλια

4 έχουν σχεδόν όλα το ίδιο σχήμα με ελάχιστες διαφοροποιήσεις. Συνήθως χρησιμοποιούνται οι όροι παρμένοι από σχήματα καρπών, όπως απιόσχημα, συκόσχημα κ.ά. για την περιγραφή τους. Τα χαρακτηριστικά του φύλου οι μαστοί και το υπογάστριο δηλώνονται το πρώτο με δυο μικρά πλαστικά επιθέματα κολλημένα στον κορμό, στο ύψος των ώμων, ενώ το δεύτερο αντίστοιχα σχηματίζεται πάντοτε εγχάρακτα. Πλησιάζοντας όμως το τέλος της Αρχαιότερης και την αφετηρία της Μέσης Νεολιθικής η σχηματοποιημένη αυτή απόδοση των ειδωλίων αραιώνεται και τελικά εγκαταλείπεται καθώς στην θέση της πλέον εδραιώνεται η φυσιοκρατική - ρεαλιστική παράσταση. Το γυναικείο σώμα πλέον παρίσταται με περισσότερες λεπτομέρειες, με ιδιαίτερη προσοχή στα γεννητικά του όργανα. Συνήθως όμως κυριαρχεί μια υπερβολή στην απόδοση ορισμένων σημείων που δεν ανταποκρίνεται Εικόνα 4: Πήλινο γυναικείο ειδώλιο ( π.χ. περίπου, ύψος 17 εκ., Νέα Νικομήδεια, Βέροια, Αρχαιολογικό Μουσείο. στην πραγματικότητα. Οι μαστοί, οι γλουτοί (στεατοπυγία) και η περιοχή της κοιλιάς παρουσιάζονται ιδιαίτερα διογκωμένοι, πολλές φορές υπερτροφικοί. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να ερμηνευθεί με δυο Εικόνα 5:Ειδώλιο γυναίκας της Αρχαιότερης Νεολιθικής από την Αγία Άννα Τιρνάβου.

5 τρόπους: α) η υπερβολή στον όγκο αντικατοπτρίζει τα πρότυπα ομορφιάς της εποχής, το τι δηλαδή θεωρούνταν αισθητικά ωραίο και θελκτικό σε μια γυναίκα αλλά και απαραίτητο για να θεωρείται γόνιμη και β) η υπερβολή είναι ένα μέσο για να τονίσει ο καλλιτέχνης είτε την γονιμότητα της γυναίκας, την ετοιμότητα της να αποδώσει απογόνους είτε το γεγονός ότι κυοφορεί ή και για να υπογραμμίσει την περίοδο μετά την γέννα, εκείνη του θηλασμού. Πολλές γυναικείες μορφές μάλιστα παρουσιάζονται να καλύπτουν τους μαστούς με τα χέρια τους σε προστατευτική στάση είτε να τα κρατούν επιδεικτικά. Στην πρώτη περίπτωση ο καλλιτέχνης ίσως θέλει να τονίσει την ευαισθησία του τόσο ευάλωτου αυτού σημείου της γυναίκας και την ανάγκη για την προστασία του από εξωτερικούς παράγοντες που θα μπορούσαν να το βλάψουν. Ίσως πάλι επιθυμεί να προσδώσει μια αίσθηση αιδημοσύνης ενός νεαρού κοριτσιού το οποίο καλύπτει με σεμνότητα τα επίμαχα σημεία του σώματος του. Αντιθέτως, στην δεύτερη περίπτωση η μορφή δεν καλύπτει αλλά συγκρατεί τους μαστούς της ενδεχομένως αναδεικνύοντάς τους. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, επιπλέον, οι μαστοί παρουσιάζονται με εσοχές τονίζοντας ακόμη περισσότερο την κύρια χρησιμότητα τους: τον θηλασμό 1. Είναι, επομένως, φανερό πως τα γυναικεία νεολιθικά ειδώλια στον ελλαδικό χώρο περιστρέφονται θεματικά γύρω από την έννοια της σεξουαλικότητας, της γονιμότητας και κατ' επέκταση την ιδέα της αναπαραγωγής. 1 Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, Τα Νεολιθικά Ειδώλια, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994, σελ , 82, , ,

6 2.2 Το δείγμα της Κουροτρόφου Μία χαρακτηριστική έκφανση της ιδέας αυτής αποτελεί το ειδώλιο της Κουροτρόφου. Πρόκειται για μια γυναικεία φιγούρα από ερυθρό πηλό της οποίας το κεφάλι δεν διασώζεται καθισμένη σε ένα σκαμνί με μακριά σχηματικά πόδια, τονισμένη περιοχή των γλουτών, με χέρια λυγισμένα ημικυκλικά, τα οποία, μαζί με τα χέρια του παιδιού που κρατάει στην αγκαλιά της, σχηματίζουν μια σπείρα. Οι σπείρες συμβολίζουν την ζωή και χρησιμοποιούνται εκτενώς ζωγραφικά με μαύρο χρώμα για τον στολισμό του ειδωλίου σε συνδυασμό με άλλες διακοσμητικές ταινίες ευθείες, τεθλασμένες, οριζόντιες και διασταυρούμενες στην επιφάνεια της κοιλιάς, της πλάτης και των άκρων της γυναίκας, στο σώμα του παιδιού αλλά και κατά μήκος του σκαμνιού 2. Το έργο αυτό βρέθηκε σε ανασκαφή στο Σέσκλο της Θεσσαλίας 3 από τον Χρήστο Τσούντα και τοποθετείται χρονικά γύρω στο 4800 με 4500 π.χ. 2 Γ. Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός Στην Ελλάδα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή, Αθήνα 1996, σελ Δ. Ρ. Θεοχάρης, Νεολιθικός Πολιτισμός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981, σελ

7 Εικόνα 6: Κουροτρόφος, Σέσκλο Θεσσαλίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Η Κουροτρόφος συνιστά μοναδικό δείγμα της νεολιθικής ειδωλοπλαστικής τόσο για το ανεπανάληπτο ως τώρα θέμα της δημιουργίας της ζωής, της μητρικής στοργής, της ιερής σχέσης μητέραςπαιδιού εκφράζοντας δυναμισμό, πειθαρχία ενώ συγχρόνως ευαισθησία, τρυφερότητα αλλά και εξαιτίας της ποικιλίας τεχνικών. Ο συνδυασμός καμπυλών και επιπέδων, η χρήση ζωγραφικών κοσμημάτων που τονίζουν τις πρώτες και ζωντανεύουν αντιστοίχως τα δεύτερα καθιστούν το ειδώλιο αυτό ένα από τα σημαντικότερα ως τώρα προϊστορικά ευρήματα. Σήμερα βρίσκεται στην έκθεση Προϊστορικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών.

8 3. Ερμηνεία 3.1 Σεξουαλικότητα και Αναπαραγωγή Διαπιστώνοντας ότι οι γυναικείες μορφές της νεολιθικής ειδωλοπλαστικής εμφανίζονται σχεδόν πάντοτε γυμνές και με σκοπίμως τονισμένα εμφατικά τα χαρακτηριστικά του φύλου τους, μένει να αναζητηθεί η αιτία. Ασφαλώς, πρώτη σκέψη αποτελεί η σύνδεση του φύλου με την έννοια της σεξουαλικότητας και οτιδήποτε αυτή αφορά 4. Η αναπαράσταση των γεννητικών οργάνων με Εικόνα 7: Ειδώλιο γυναίκας της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο. επιπρόσθετο τονισμό στους μαστούς αλλά και στην περιοχή της κοιλιάς, των γλουτών καθώς και πολλές φορές η προσθήκη οπών στους μαστούς ή και στο αιδοίο συνιστούν την ώριμη σεξουαλικά γυναίκα, ώριμη με την έννοια της δυνατότητας της κυρίως να φέρει απογόνους. Άλλωστε στην πρωτόγονη αντίληψη του προϊστορικού ανθρώπου η σεξουαλική πράξη εξυπηρετεί πάνω απ' όλα την αναπαραγωγή, την διαιώνιση του 4 Σ. Νανόγλου, Υποκείμενα και Υλικός Πολιτισμός στη Νεολιθική της Βόρειας Ελλάδας. Το Παράδειγμα της Ανθρωπόμορφης Ειδωλοπλαστικής της Κεντρικής Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, (Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 48,

9 είδους. Κυρίαρχη είναι η βιολογική πλευρά της πράξης έναντι εκείνης που συνιστά την ηδονή και συγκαταλέγεται ανάμεσα στα υπόλοιπα ένστικτα του ανθρώπου. Εικόνα 8: Ειδώλιο της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο, ειδώλιο της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής. Επομένως η τεχνική με την οποία δημιουργούνται τα ειδώλια αυτά έχει συμβολική αξία. Διότι είναι μάλλον αδιανόητο να αποδεχτούμε πως οι γυναίκες της νεολιθικής περιόδου είχαν την βούληση και κυρίως την δυνατότητα να παρίστανται γυμνές καθ' όλη τη διάρκεια όλου του χρόνου αλλά πιθανότερα εμφανίζονταν δίχως ρουχισμό κατά τις περιόδους καλοκαιρίας, ίσως μάλιστα στο πλαίσιο κάποιων τελετουργιών σχετικά με την γονιμότητα, την επιτυχή κύηση και την γέννηση υγιών και δυνατών απογόνων. Για το τελευταίο είχε κατά κάποιο τρόπο μερίδιο ευθύνης και η ίδια η κοινότητα, ή μάλλον πιο συγκεκριμένα, η οικονομική και κοινωνική της κατάσταση, έτσι ώστε να είναι σε θέση να προσφέρει στα νέα μέλη της ικανοποιητική ποσότητα τροφής Εικόνα 9: Ειδώλιο γυναίκας της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο.

10 και ένα ασφαλές περιβάλλον για να ζήσει Το Ζήτημα της Τροφής 3.2.α. Η Υπερτροφική Γυναίκα Πάνω σε αυτό το ζήτημα στηρίζεται και ένα ακόμη ερώτημα. Το κατά πόσο δηλαδή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ο τόσο εύσαρκος σωματότυπος που κυριαρχεί στα περισσότερα γυναικεία ειδώλια στη Μέση Νεολιθική και μερικώς στη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο. Αν λάβουμε υπόψιν τις συνθήκες διαβίωσης αλλά και τα στοιχεία της καθημερινότητας στις νεολιθικές κοινωνίες, όπου υπήρχε πληθώρα επίπονων και χρονοβόρων χειρωνακτικών εργασιών (οικιακές δουλειές, όργωμα γης, συλλογή σοδιών, φροντίδα ζώων και γενικότερα εργασίες σχετικά με την γεωργία και την κτηνοτροφία) οι πιθανότητες για την παρουσία τόσο εύσωμων γυναικών λιγοστεύουν. Παρόλα αυτά πολλές ανθρωπολογικές και οστεολογικές έρευνες έχουν φέρει στο φως στοιχεία που αποδεικνύουν ότι σε πολλές κοινωνίες οι γυναίκες υπερέβαιναν σε βάρος τους άνδρες, μάλιστα υποβάλλονταν σε διαδικασία πάχυνσης έτσι ώστε να εξασφαλιστεί αυτό. Η κοινότητα μεριμνούσε ιδιαιτέρως για το συγκεκριμένο ζήτημα, καθώς επικρατούσε η αντίληψη πως οι εύσαρκες γυναίκες με πρόσβαση σε όχι απλά επαρκή αλλά άφθονη τροφή αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθεση για μια επιτυχή εγκυμοσύνη και τελικά την γέννηση υγιών απογόνων. Η αντίληψη αυτή διατηρείται στον χρόνο έως και την Αρχαία Σπάρτη. 5 Κ. Μαντέλη, Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα: Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής, στο M. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.) Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα 2018, σελ. 328.

11 Δεν είναι βέβαιο, όμως, πώς όλες οι νεολιθικές κοινωνίες είχαν την δυνατότητα να προσφέρουν αυτό το προνόμιο στα γυναικεία μέλη τους. Στον ελλαδικό χώρο συγκεκριμένα δεν έχει παρατηρηθεί ακόμη καμία ένδειξη προς την επιβεβαίωση μιας τέτοιας υπόθεσης, συνεπώς τα εύσωμα αυτά ειδώλια της Θεσσαλίας αντικατοπτρίζουν μάλλον την ανάγκη της κοινωνίας για την ενίσχυση της σωματικής κατάστασης των γυναικών, με απώτερο σκοπό την επιτυχή αναπαραγωγή. Από αυτό εξαρτάται άλλωστε η επιβίωση και η διαιώνιση της κοινότητας. Το φαινόμενο αυτό διατηρείται περίπου μέχρι τη μέση της Νεώτερης Νεολιθικής που σταδιακά ελαττώνεται και τελικά εγκαταλείπεται, δίνοντας ίσως την θέση του σε άλλα εκφραστικά μέσα για την κάλυψη του θέματος της αναπαραγωγής όπως η Κουροτρόφος (4800 π.χ.) β Ο Αγώνας για Εύρεση Τροφής και η Παραγωγή της Η διατροφή ασφαλώς αποτελεί σημαντικότατη υπόθεση της κοινωνίας διαχρονικά εφόσον συγκαταλέγεται ανάμεσα στις βασικές βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου. Στους πρώτους αιώνες της Προϊστορίας ο άνθρωπος βρίσκεται ακόμα σε ένα πρώιμο βιολογικό και κοινωνικό Εικόνα 10: Ειδώλια γυναικών της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής. στάδιο, δίχως μόνιμη 6 Κ. Μαντέλη, Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα: Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής, στο M. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.) Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα 2018, σελ. 328.

12 κατοικία αλλά σε διαρκή μετακίνηση προς εύρεση ευνοϊκότερων συνθηκών ζωής και ιδιαίτερα προς εύρεση τροφής. Πρόκειται για τον άνθρωπο-συλλέκτη και μετέπειτα τον άνθρωπο-κυνηγό. Με την εξέλιξή του, βεβαίως, στον χρόνο μαθαίνει σταδιακά να εκμεταλλεύεται την γη προς όφελός του, να την καλλιεργεί ο ίδιος, φτάνοντας στο στάδιο του ανθρώπου-παραγωγού και ανθρώπουκτηνοτρόφου. Προχωράει στην συνέχεια στην δημιουργία μόνιμης κατοικίας, άρρηκτα συνδεδεμένης με τις καλλιέργειε, με τα ζώα που εκτρέφει και συγκροτεί πλέον μεγαλύτερα κοινωνικά σύνολα, κοινότητες. Είναι λοιπόν λογικό αποτέλεσμα στις νεολιθικές κοινωνίες όπου η διαδικασία της παραγωγής της τροφής έχει πλέον λάβει διαστάσεις πολιτισμού και επηρεάζει κατά κύριο λόγο όλες τις εξελίξεις 7, οι έντονα τονισμένοι μαστοί (ως μέσο παραγωγής τροφής - θηλασμός) στα γυναικεία ειδώλια να αποτελούν μια καλλιτεχνική προσπάθεια για την έκφραση, ακριβώς, στοιχείων του πολιτισμού αυτού. Ο κύκλος της ζωής δεν καλύπτεται μονάχα από την αναπαράσταση της γέννησης και του θανάτου. Καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου αυτού ο άνθρωπος βρίσκεται σε έναν αδιάκοπο αγώνα για την εξεύρεση τροφής. Η Κουροτρόφος επομένως ως μητέρα που μεριμνά για την προστασία, την φροντίδα και φυσικά την τροφή του παιδιού αποτελεί μεγάλο σταθμό στον τομέα της νεολιθικής ειδωλοπλαστικής, ίσως και τον πιο σημαντικό ως τώρα, καθώς μας δίνει πληροφορίες για ζητήματα βαρύνουσας σημασίας για τον νεολιθικό άνθρωπο. 7 Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, Τα Νεολιθικά Ειδώλια, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 135

13 4. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας λοιπόν θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πως η ειδωλοπλαστική της Νεολιθικής Περιόδου εξυπηρετούσε δύο ανάγκες. Η μία σχετίζεται με την έννοια της τέχνης, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, εκείνης που ικανοποιεί την αισθητική, της συγκεκριμένης βεβαίως εποχής. Χωρίς να αναιρέσουμε αυτό το ενδεχόμενο, φτάνουμε πλέον και στην δεύτερη ανάγκη: την έκφραση του πολιτισμού μέσα από μια καλλιτεχνική προσέγγιση. Με την μέθοδο της αναπαράστασης επιτυγχάνεται η διάσωση και η εξιστόρηση ενός κρίσιμου μέρους της κοινωνικής ιστορίας των νεολιθικών κοινωνιών. Βιβλιογραφία: Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, Τα Νεολιθικά Ειδώλια, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη Δ. Ρ. Θεοχάρης, Νεολιθικός Πολιτισμός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Γ. Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός Στην Ελλάδα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή, Αθήνα 1996 Σ. Νανόγλου, Υποκείμενα και Υλικός Πολιτισμός στη Νεολιθική της Βόρειας Ελλάδας. Το Παράδειγμα της Ανθρωπόμορφης Ειδωλοπλαστικής της Κεντρικής Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, (Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη Διαθέσιμο: τη_νεολιθική_της_βόρειας_ελλάδας

14 Κ. Μαντέλη, Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα: Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής, στο M. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.) Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα Διαθέσιμο: τικής_του_νεολιθικού_πολιτισμού_στην_ελλάδα_η_απόδοση_της_ανθρώ πινης_μορφής_στο_m._λαγογιάννη-γεωργακαράκου (επιμ.), Οι_αμέτρητες_όψεις_του_ωραίου_στην_αρχαία_τέχνη_National_Archaeol ogical_muse Σιαμίδη Α., Προϊστορικά Ειδώλια και Μουσειακές Εκθέσεις (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Ειδίκευσης), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Βόλος Διαθέσιμο: ir.lib.uth.gr/bitstream/handle/11615/14323/p pdf?sequence=1&isal lowed=y