ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΕ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Επιβλέπων καθηγητής: Φιλίππου Διονύσιος Φοιτήτρια: Αναστασία Τερμεντζή του Ευαγγέλου (αριθμός μητρώου:1426/2008) [1]

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.5 II. III. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΔΥΟ ΕΝΝΟΜΑ ΑΓΑΘΑ..8 Α. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ..8 1) Εισαγωγικά - Κατοχύρωση της ελευθερίας της τέχνης.8 2) Το προστατευόμενο πεδίο της ελευθερίας της τέχνης. 8 3) Περιεχόμενο.11 4) Φορείς.14 5) Περιορισμοί.14 6) Σχέση τέχνης με τύπο και κινηματογράφο.17 Β. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 19 1) Εισαγωγικά - Κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας. 19 2) Η θρησκεία ως προστατευόμενο έννομο αγαθό.20 3) Γενικές αναφορές ως προς το περιεχόμενο του δικαιώματος- Φορείς 21 4) Διαστάσεις δικαιώματος Αποδέκτες.23 5) Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης ειδικότερα 24 I. Περιεχόμενο.24 II. Περιορισμοί.24 III. Επιμέρους δικαιώματα..26 6) Η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας ειδικότερα 27 I. Περιεχόμενο 27 II. Περιορισμοί. 27 7) Η προστασία της προσωπικότητας..29 8) Ποινική προστασία και λοιπές διατάξεις.30 [2]

3 IV. ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ 33 Α. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 33 1) Υπόθεση τελευταίος πειρασμός..33 2) Υπόθεση Μπαμπινιώτη ) Υπόθεση Ανδρουλάκη Μν. 37 4) Κώδικας DA VINCI 39 5) Ποινικές διώξεις..41 α) Η έκθεση Outlook.41 β) Τα κόμικς του Haderer..43 Β. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΤΟ Ε.Δ.Δ.Α..46 1) Υπόθεση Mϋller and others v. Switzerland 46 2) Υπόθεση Otto-Preminger-Institut vs Austria..48 3) Υπόθεση Wingrove vs United Kingdom 51 4) Υπόθεση Murphy vs Ireland..56 5) Υπόθεση I.A. c. Turkuie..58 Γ. Η κατάσταση στις Η.Π.Α.59 Δ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ.60 ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ 60 ΥΠΟΘΕΣΗ Vereinigung Bildender Künstler κατά Αυστρίας64 ΤΑ ΣΚΙΤΣΑ ΤΟΥ ΜΩΑΜΕΘ 72 Η «ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ»..73 Η ΤΑΙΝΙΑ «ΦΙΤΝΑ»..74 [3]

4 V. ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..76 VI. VII. VIII. IX. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 82 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 84 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ.86 ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ 87 [4]

5 I. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Αρμεν.: Αρμενόπουλος. ΔΙ.Μ.Ε.Ε.: Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης και Επικοινωνίας. ΔτΑ: Δικαιώματα του Ανθρώπου. ΕλλΔνη: Ελληνική Δικαιοσύνη. ΝοΒ: Νομικό Βήμα. Ποιν.Χρ.: Ποινικά Χρονικά. ΤοΣ: Το Σύνταγμα. ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. ΔΣΑΠΔ: Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων. ΧΘΔΕΕ: Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρωπαϊκής Ένωσης. Α.Δ.: Αμερικανικό Δικαστήριο. ΑΠ: Άρειος Πάγος. ΣτΕ: Συμβούλιο της Επικρατείας. Ολομ.: Ολομέλεια. ΕΔΔΑ: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων Ανθρώπου. ΕφΑθ: Εφετείο Αθηνών. Μ.Πρ.Αθ: Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών. Μ.Πρ.Ηρ.: Μονομελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου. Μ.Πρ.Θεσσ.: Μονομελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης. Τρ.Πλημ.Αθ.: Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών. ΑΚ: Αστικός Κώδικας. Π.Κ.: Ποινικός Κώδικας. Α.Ν.: Αναγκαστικός Νόμος. Ν: Νόμος. ν.δ.: Νομοθετικό διάταγμα. Σ: Σύνταγμα. Αρ.: Άρθρο. Βλ.: Βλέπε. οπ.π.: όπως παραπάνω. σελ: σελίδα. [5]

6 II. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι κατηγορίες της θρησκείας εναντίον της τέχνης για βλασφημία και προσβολή είναι παλιές και χαρακτηριστικές της ιδιαίτερη ς σχέσης τους. Η σχέση θρησκείας και τέχνης είναι τόσο ιδιαίτερη, που δε θα ήταν υπερβολή αν υποστηρίζαμε ότι χωρίς την τέχνη δε θα αναγνωρίζαμε τη θρησκεία, όπως είναι σήμερα και χωρίς την έμπνευση της θρησκείας είναι αμφίβολο αν η τέχνη θα είχε την εξέλιξη και την επίδραση, που έχει στην εποχή μας. Η αίγλη της θρησκείας οφείλει πολλά στην τέχνη και αριστουργήματα της τέχνης οφείλουν τη δημιουργία τους στη θρησκεία. Η σχέση αυτή ωστόσο, περιείχε πάντοτε μια μεγάλη αντινομία. Η ανάγκη της τέχνης για τη δημιουργία του δικού της κόσμου, ερχόταν σε σύγκρουση με την απόλυτη αλήθεια της θρησκείας για τον ένα και μοναδικό κόσμο. Σε θεοκρατικές κοινωνίες, αυτός ο δυϊσμός είναι αδιανόητος και οδηγεί αναπόφευκτα στη λογοκρισία της τέχνης. Στις σύγχρονες πλουραλιστικές κοινωνίες, όμως, είναι αδιανόητη η ύπαρξη ενός και μοναδικού κόσμου. Στις μέρες μας θα αποτελούσε ίσως κοινοτοπία η διακήρυξη ότι σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία η τέχνη και η καλλιτεχνική δημιουργία πρέπει να χαίρουν απόλυτης ελευθερίας. Το φαινόμενο ωστόσο του περιορισμού της καλλιτεχνικής έκφρασης, όχι μόνο δεν είναι σπάνιο, αλλά χαρακτηρίζει ακριβώς αυτό που ισχύει σήμερα στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και στην Ελλάδα. Γιατί περιορίζεται συνήθως η τέχνη; Για δύο κυρίως λόγους. Είτε γιατί προσβάλει τις κοινωνικές αξίες που αφορούν τις ερωτικές σχέσεις (άσεμνα), είτε διότι προσβάλει τις θρησκευτικές αξίες κάποιων πολιτών. Και στις δύο περιπτώσεις, η «προσβολή» δεν είναι πρωτίστως εξατομικευμένη. Η αιτία που ζητεί κάποιος την απαγόρευση ενός άσεμνου ή αντιθρησκευτικού έργου τέχνης δεν είναι τόσο το ενδεχόμενο της δικής του προσβολής από την επαφή του με αυτό, όσο επειδή θεωρεί ότι κανείς δεν πρέπει να εκτίθεται σε ένα έργο που ο ίδιος θεωρεί ανήθικο, βλάσφημο, βλαβερό ή διεφθαρμένο. Η λογοκριτική διάθεση που χαρακτηρίζει μια τέτοια αντίληψη είναι προφανής. Τόσο η ελληνική όσο και η ευρωπαϊκή νομολογία αποδέχονται περιορισμούς στην τέχνη εξαιτίας της «προσβολής» του θρησκευτικού συναισθήματος κάποιων πολιτών. Διαφέρουν όμως ως προς το σκεπτικό που αιτιολογεί τους περιορισμούς. Η ελληνική νομολογία, είθισται, χωρίς κανένα προβληματισμό να ονομάζει την προσβολή αυτή ως προσβολή προσωπικότητας και να στηρίζει τους περιορισμούς στην ανάγκη προστασία της. Από την άλλη πλευρά η νομολογία του ΕΔΔΑ απο δέχεται την προστασία του θρησκευτικού συναισθήματος ως κοινωνικού εννόμου αγαθού, που αξίζει ειδικής προστασίας. Η εξέταση των δύο αυτών αντιλήψεων φέρνει στο φως τεράστιες αντιφάσεις σε μια έννομη τάξη που διαπνέεται από φιλελεύθερες αρχές. Η παρούσα εργασία, μετά την εξέταση των επιμέρους θεμάτων που αφορούν την ελευθερία της τέχνης και της θρησκείας, [6]

7 αποπειράται να τυποποιήσει τη σύγκρουση των ανωτέρω δικαιωμάτων, μέσα από το σχολιασμό της νομολογίας τόσο των ελληνικών δικαστηρίων, όσο και δικαστηρίων της Ευρώπης και της Αμερικής και εν τέλει να καταδείξει ότι στις μέρες μας η δίκη «Θρησκεία εναντίον Τέχνης» είναι μια δίκη που η θρησκεία δεν μπορεί να κερδίσει, αν θέλουμε να είμαστε συνεπείς απέναντι στη φιλοσοφία προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων. [7]

8 III. ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΔΥΟ ΕΝΝΟΜΑ ΑΓΑΘΑ Α. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1. Εισαγωγικά - Κατοχύρωση της ελευθερίας της τέχνης Αν και το φαινόμενο της τέχνης είναι πανανθρώπινο και πανάρχαιο, καθώς υφίσταται από τη στιγμή που υφίσταται κοινωνία, εντούτοις η συνταγματική κατοχύρωσή της είναι σχετικά πρόσφατη. Στην Ελλάδα, η συνταγµατική κατοχύρωση της ελευθερίας της τέχνης συντελείται για πρώτη φορά, µε πρωτοβουλία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, στα δηµοκρατικά Συντάγµατα του 1925 και 1927 (αρ. 20 και 21 αντίστοιχα) 1. Τη φιλελεύθερη αυτή παράδοση συνεχίζει και το ισχύον Σύνταγμα με τη θεμελιώδη διάταξη του άρθρου 16 παρ.1: «Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους». Πρόκειται για μια από τις πιο αξιόλογες και καινοτόμες διατάξεις του Συντάγματος του 1975, η οποία μεταφέρθηκε α πό το ισχύον γερμανικό σύνταγμα του 1949 με κάποιες διαφοροποιήσεις, όπως αυτή της γενικής υποχρέω σης του κράτους να αναπτύσσει και να προάγει την τέχνη και την επιστήμη, την έρευνα και την διδασκαλία. 2 Επιπλέον, σε διεθνές επίπεδο το αρ.19 παρ.2 και 3 του ιεθνούς Συµφώνου για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα ( ΣΑΠ ) κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης, µέσω της οποίας προστατεύεται και η τέχνη, ενώ το ίδιο θα µπορούσε να συναχθεί και για το αρ.10 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου, που κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης. Τέλος, ο Χάρτης των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής ένωσης (ιδίως όπως προσαρµόστηκε µε τη Συνθήκη της Λισσαβόνας το εκέµβριο του 2007) περιλαµβάνει ρητή κατοχύρωση της ελευθερίας της τέχνης και της επιστήµης στο αρ Το προστατευόμενο πεδίο της ελευθερίας της τέχνης Πότε ένα πνευµατικό δηµιούργηµα έχει καλλιτεχνικό χαρακτήρα και άρα εντάσσεται στο προστατευόµενο πεδίο του αρ. 16 παρ. 1 Σ και πότε όχι, οπότε εφαρµόζεται το αρ. 14Σ; 1 Βλ.. Κόρσο, «Ηελευθερία της τέχνης, της επιστηµονικής ερεύνης και της διδασκαλίας, κατά το σχέδιον του νέου Συντάγµατος», Επιθεώρηση ηµοσίου ικαίου και ιοικητικού ικαίου,1975, σελ Η διάταξη αυτή περιεχόταν στο άρθρο 142 του γερμανικού συντάγματος του 1919, αλλά παραλείφθηκε από το ισχύον γερμανικό σύνταγμα του [8]

9 Η «αµηχανία» του εφαρμοστή του δικαίου είναι εµφανής, όταν καλείται να ορίσει το φαινόμενο «τέχνη» και να φανεί συνεπής στο συνταγµατικό προνόµιο που αυτή διαθέτει. Τι είναι, λοιπόν, τέχνη για τον νοµικό; Πως µπορεί κανείς να καθορίσει την ελευθερία της τέχνης µέσα στο συνταγµατικό της πλαίσιο; Σύµφωνα µε µια άποψη, γενικά αποδεκτός και πλήρης ορισµός της τέχνης δεν µπορεί να υπάρξει λόγω του πολυδιάστατου και δυναµικού χαρακτήρα της 3. Κατ άλλη άποψη τέχνη είναι η περί του ωραίου αντίληψη (animus) όπως εκφράζεται σε ανθρώπινο δηµιούργηµα (corpus) 4. Σύµφωνα µε την άποψη αυτή, ο όρος «τέχνη», υπό νοµική έννοια, διαθέτει τυπική και ουσιαστική σηµασία, οι οποίες δεν υφίστανται χωριστά αλλά συνυπάρχουν, δηλαδή για να υπάρξει καλλιτεχνική δηµιουργία, µε τη µορφή τέχνης, θα πρέπει να υπάρξει υλική ενσωµάτωση µιας ιδέας (animus, το πνευµατικό στοιχείο της τέχνης) σε ένα συγκεκριµένο αποτέλεσµα καλλιτεχνικής δηµιουργίας (corpus, το τυπικό στοιχείο της τέχνης). Υποστηρίζεται, όµως, και η άποψη ότι η σύγχρονη τέχνη δεν αναζητεί απαραίτητα ούτε επιδιώκει να προσεγγίσει το ωραίο. Αντίθετα την απασχολεί η µορφή της, δηλαδή το µέσο έκφρασης μέσω του οποίου γίνονται κατανοητές οι προθέσεις του καλλιτέχνη στους άλλους 5. Στη σύγχρονη εποχή, η εξέλιξη της τέχνης, η οποία χαρακτηρίζεται τόσο από την ανάπτυξη νέων τεχνοτροπιών και ρευµάτων όσο και απ τη ραγδαία εισβολή της τεχνολογίας στη καλλιτεχνική διαδικασία, η δηµιουργία άπειρων νέων, µορφών τέχνης καθιστά σχεδόν ανέφικτη όχι µόνο την ασφαλή ένταξη ενός έργου σε ορισµένη στιλιστική περιοχή, ένα ρεύµα ή ένα κίνηµα, αλλά και σε έναν ενιαίο και σταθερό προσδιορισµό της έννοιας της τέχνης 6. Παρ όλη, όµως τη δυσκολία της εννοιολογικής προσέγγισης της τέχνης από τον νοµικό, ο ορισµός της αποτελεί µια συνταγµατική επιταγή καθώς ό,τι δεν ορίζεται, δεν µπορεί και να προστατευθεί. Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες, οι οποίες επιδιώκουν τον προσδιορισµό του έργου τέχνης, σύµφωνα με την κρίση του εκάστοτε υποκειµένου. Ενδεικτικά µπορούµε να αναφέρουµε τις εξής: α) η θεωρία του δηµιουργού, όπου έργο τέχνης είναι καταρχήν ό,τι ο ίδιος ο δηµιουργός του θεωρεί ως τέτοιο, εκτός αν έρχεται σε προφανή αντίθεση µε τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις 7, β) η θεωρία των ειδικών, κατά την οποία πρόκειται 3 Βλ. Σπ. Βλαχόπουλο. Η ελευθερία της τέχνης. Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου ατοµικού δικαιώµατος, ικαιώµατα του Ανθρώπου, τεύχος 1/1999, σελ. 77. Επίσης, χαρακτηριστικός είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που κυκλοφόρησε στη Γερµανία: «Τι είναι τέχνη; 1086 ορισµοί δίνουν 1086 απαντήσεις». 4 Βλ. Α. ηµητρόπουλο, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, τόμος Γ, τευχ.i-iii, Συνταγματικά Δικαιώματα σελ. 607 επ.. 5 Βλ. Γ. Θεοδόση, Η ελευθερία της τέχνης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000, σελ Βλ. Π. Παπανικολάου, Ελευθερία της Τέχνης και ικαίωµα της Προσωπικότητας, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2008, σελ. 36 επ.. 7 Πρβλ Σπ. Βλαχόπουλο, ό.π., σελ. 77 [υποσ.10]: ωστόσο, υπάρχουν έργα οι δηµιουργοί των οποίων δεν έχουν καµιά καλλιτεχνική πρόθεση και τα οποία αναγνωρίσθηκαν µεταγενέστερα ως καλλιτεχνικά έργα. Ως παράδειγµα µπορούν να αναφερθούν τα ηµερολόγια και οι επιστολές. Ο ίδιος, [9]

10 για έργο τέχνης, εφόσον χαρακτηρίζεται ως τέτοιο από τεχνοκριτικούς, αναγνωρισµένες καλλιτεχνικές προσωπικότητες, ιστορικούς τέχνης κλπ 8, γ) η θεωρία της «Κρατικής ή επίσηµης» τέχνης, σύµφωνα µε την οποία έργο τέχνης είναι οποιοδήποτε δηµιούργηµα, συγκεντρώνει τα από το κράτος καθοριζόµενα κριτήρια. Όµως σ ένα ελεύθερο δηµοκρατικό κράτος δεν µπορεί να νοηθεί «κρατική» τέχνη 9. Επιπρόσθετα θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι συνήθως το κράτος δεν αντιδρά πρωτογενώς στην καλλιτεχνική δηµιουργία, αλλά ανταποκρίνεται στα αιτήµατα ισχυρών κοινωνικών οµάδων που εναντιώνονται σε καλλιτεχνικά έργα. Κατά συνεπαγωγή σε περίπτωση υιοθέτησης της παρούσας θεωρίας υφίσταται σοβαρός κίνδυνος τα πρωτοποριακά έργα τέχνης να μείνουν εκτός προστασίας, δ) τέλος, έχει υποστηριχθεί ότι ένα δηµιούργηµα αποτελεί έργο τέχνης, εφόσον συγκεντρώνει κάποια «υψηλού επιπέδου» χαρακτηριστικά, είναι δηλαδή ένα «ποιοτικό» καλλιτεχνικό έργο. Σε καµιά περίπτωση, όµως, σκοπός της διάταξης του αρ. 16 παρ. 1 Σ δεν είναι να προστατεύει ένα «ποιοτικό» έργο τέχνης, αλλά την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης ανεξάρτητα από το αποτέλεσµά της, χωρίς δηλαδή «ποιοτικά» κριτήρια 10. Από την ανωτέρω ανάπτυξη, προκύπτει µε σαφήνεια ότι καµιά από τις προαναφερθείσες θεωρίες δεν είναι σε θέση να βοηθήσει το νοµικό στο δύσκολο έργο του ορισµού της τέχνης, µε αποτέλεσµα η ανάγκη εύρεσης κάποιων γενικών κριτηρίων για την διαπίστωση της καλλιτεχνικής ιδιότητας κάθε έργου να είναι επιτακτική. Έτσι, ως ένα τέτοιο κριτήριο θα µπορούσαµε να αναφέρουµε την ένταξη του εκάστοτε έργου σε ένα καλλιτεχνικό είδος, εφόσον φέρει τα εξωτερικά τυπικά γνωρίσµατα του είδους αυτού και ανεξάρτητα από το περιεχόµενό του 11 (πχ τα χαρακτηριστικά ενός θεατρικού έργου, ποιήµατος, κινηµατογραφικής ταινίας κλπ). Βέβαια και εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος να αναγνωρισθούν ως έργα τέχνης οι παραδοσιακές µόνο µορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, µε αποτέλεσµα να µείνουν απροστάτευτα τα πρωτοποριακά, µη συµβατικά καλλιτεχνικά ρεύµατα, που δεν µπορούν να ενταχθούν σε κανένα καθιερωµένο καλλιτεχνικό είδος 12. Ένα άλλο κριτήριο, θα µπορούσε να εντοπίζει τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης στην ελεύθερη δηµιουργία και στην έκφραση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη. Ωστόσο είναι και εδώ αµφίβολο αν στον ορισµό αυτό περιλαµβάνονται λχ έργα της λεγόµενης «Pop Art», όπως οι σελ. 78 [υποσηµ. 12], παραπέµπει στο «Το νοµικόν όριον της ελευθερίας της Τέχνης» του. Κόρσου, σελ. 142, σχετικά µε την αντιµετώπιση γνωστών καλλιτεχνών κατά τα πρώτα στάδια της εµφάνισης τους, στα οποία η κοινωνία δεν τους αναγνώριζε ως καλλιτέχνες (Picasso, Breton, Εµπειρίκος, Ελύτηςκ.ά). 8 Πρβλ. Σπ. Βλαχόπουλο. ό.π. σελ. 79 [υποσ. 14], σχετικά µε τη θεωρία της γνώµης των κριτικών. Επίσης Βλ. Π. Παπανικολάου, ό.π., σελ Βλ. Α. ηµητρόπουλο, ό.π., σελ 609 επ.. 10 Βλ. Σπ. Βλαχόπουλο, ό.π. σελ [µε υποσ. 25 και 27]. 11 Βλ. Α. ηµητρόπουλο, ό.π., σελ Βλ. Σ. Βλαχόπουλο, «Τέχνη και ίκαιο», πρακτικά διηµερίδας, επιµέλεια Αθ. Παπαχρίστου Αντ. Μπρεδήµα, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2007, σελ [10]

11 πίνακες του Andy Warhol, στους οποίους απεικονίζονται συσκευασίες προϊόντων, µε την έννοια της έκφρασης της προσωπικότητας του δηµιουργού τους 13. Μια τρίτη κατηγορία ορισµών εντοπίζει το κύριο εννοιολογικό γνώρισµα της τέχνης στην επικοινωνία που επιδιώκει ο κάθε καλλιτέχνης µε τους αποδέκτες του έργου του. Το µειονέκτηµα και αυτού του ορισµού, όµως, είναι ότι δεν καλύπτει τις περιπτώσεις που ο καλλιτέχνης δεν επιθυµεί τη δηµοσιοποίηση του έργου του 14. Η ελευθερία της τέχνης είναι ανοικτή στις νέες και οπουδήποτ ε κατευθυνόμενες εξελίξεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας και δεν ανέχεται χαρακτηρισμούς ή αφορισμούς. Συµπεραίνουµε, λοιπόν, ότι κάθε µια από τις θεωρίες αυτές καλύπτει μέρος µόνο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, γι αυτό και ο εφαρµοστής του νόµου θα πρέπει να χρησιµοποιεί συνδυαστικά τους παραπάνω ορισµούς περί τέχνης, στην κάθε συγκεκριµένη περίπτωση, ώστε να καταλήγει εάν το υπόκρίση έργο φέρει την καλλιτεχνική ιδιότητα ή όχι. 3. Περιεχόμενο Στο άρθρο 16 παρ.1 εκ πρώτης κατοχυρώνεται η ελευθερία της τέχνης ως αμυντικό δικαίωμα με την έννοια της μη επέμβασης του κράτους στο βιοτικό της πεδίο. Με άλλα λόγια, η αμυντική ελευθερία της τέχνης, κατοχυρώνει την αυτονομία της απέναντι στην κρατική βούληση και υποχρεώνει το κράτος σε μια καλλιτεχνική ουδετερότητα. Πιο συγκεκριμένα, η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει: α) την ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης ή ελευθερία καλλιτεχνικής δημιουργίας, β) την ελευθερία κυκλοφορίας των έργων τέχνης και γ) την ελευθερία προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης. Ειδικότερα στα πλαίσια της ελευθερίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας οποιοσδήποτε περιορισμός, ο οποίος τίθεται με τη μορφή προληπτικού μέτρου, προαπαιτούμενης επαγγελματικής άδειας ή ιδιότητας μέλους καλλιτεχνικών συλλόγων ή ύπαρξης τυπικών προσόντων, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εν γένει καλλιτεχνική δημιουργία και τα απορρέοντα από αυτήν οφέλη όπως παραδείγματος χάριν, την ανάληψη παραγγελίας έργων τέχνης 15, τις επιχορηγήσεις ή τις υποτροφίες είναι αντισυνταγματικός. Εξίσου αντισυνταγματική είναι και η απαίτηση άδειας για την παραγωγή ενός έργου τέχνης, όπως παραδείγματος χάριν το ανέβασμα ενός θεατρικού έργου 16 ή το γύρισμα μιας κινηματογραφικής ταινίας 17. Επιπρόσθετα η εν λόγω 13 Βλ. Σ. Βλαχόπουλο, Η ελευθερία της τέχνης. Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου ατοµικού δικαιώµατος, ικαιώµατα του Ανθρώπου, τεύχος 1/1999, σελ Βλ. Σ. Βλαχόπουλο ό.π., σελ Άρθρο 9 παρ.1 του ν.1218/1981 «περί Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος». 16 Άρθρο 3 του ν.446/1937 «περί θεάτρου» και άρθρο 3 του ν.δ. 1108/ Άρθρο 5 του α.ν. 955/1937 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του Α.Ν. 445/1937 περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί κινηματογραφικών διατάξεων». [11]

12 ελευθερία δεν ανέχεται τη διενέργεια λογοκρισίας 18 ή οποιουδήποτε άλλου προληπτικού ελέγχου, όπως για παράδειγμα της παρουσίας διοικητικών οργάνων στις γενικές δοκιμές θεαμάτων ή ακροαμάτων 19. Εξαίρεση του ως άνω αναφερόμενου κανόνα, μπορεί να υπάρξει μόνο στην περίπτωση που δεν είναι με άλλο τρόπο δυνατή η προστασία άλλου συνταγμα τικά προστατευόμενου αγαθού, όπως για παράδειγμα η εκ του νόμου προβλεπόμενη, στα πλαίσια της προστασίας της νεότητας και της παιδικής ηλικίας, υποβολή κάθε κινηματογραφικής ταινίας στην ειδική επιτροπή νεότητας για την κατάταξή της σε μια από της προβλεπόμενες νομοθετικά κατηγορίες 20. Από την εν λόγω δε ελευθερία συνάγεται και η απαγόρευση του εξαναγκασμού της καλλιτεχνικής εργασίας 21. Όλα δε τα ως άνω αναφερόμενα θα ήταν κενά περιεχομένου, χωρίς την ύπαρξη της ελευθερίας κυκλοφορίας των έργων τέχνης, η οποία σημαίνει την ελευθερία παρουσιάσεως των έργων τέχνης στο κοινό 22. Πράγµατι, ένα έργο τέχνης αποσκοπεί, κατά κανόνα, στην επικοινωνία του καλλιτέχνη µε το κοινό. Αυτό συγκεκριµενοποιείται στην ελευθερία παρουσιάσεως και διαθέσεως των έργων τέχνης στο κοινό. Πολύ συχνά, µάλιστα, η δηµιουργία και η παρουσίαση ενός καλλιτεχνικού έργου συµπίπτουν (πχ θεατρική παράσταση). Συνεπώς στην ελευθερία κυκλοφορίας έργων τέχνης αντιβαίνει κάθε απαγόρευση παρουσιάσεως τους στο κοινό 23 ή η εξάρτηση της παρουσιάσεως αυτής από προηγούμενη διοικητική άδεια 24. Η απαίτηση όμως άδειας λειτουργίας αιθουσών δημοσίων θεαμάτων και ακροαμάτων, η οποία υπαγορεύεται και χορηγείται βάσει συνταγματικά θεμιτών κριτηρίων, όπως προπάντων αυτού της 18 Τέτοια λογοκρισία προβλέπει το άρθρο 3 του α.ν. 446/1937 «περί θεάτρου». Για την απαγόρευση της λογοκρισίας στην κινηματογραφική τέχνη βλ. άρθρο 2 παρ.1 εδ.2 του ν.1597/1986 «Προστασία και ανάπτυξη της κινηματογραφικής τέχνης, ενίσχυση της ελληνικής κινηματογραφίας και άλλες διατάξεις». Προσοχή το προαναφερθέν άρθο καταργήθηκε δυνάμει του άρθρου 50 παρ.1 περ.α του Ν. 3905/2010 «περί κινηματογράφου, πνευματικής ιδ/σίας,αδειών ΟΠΑΠ κλπ διατάξεων». 19 Άρθρο 3 παρ.2 υποπαρ.3 του ν.δ. 1108/1942 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί ελέγχου θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών, δίσκων γραμμοφώνου και βιβλίων». Οι διατάξεις των άρθρων 8-14 του νόμου αυτού που αφορούν τον έλεγχο των κινηματογραφικών ταινιών και οι διατάξεις του άρθρου 9 του α.ν. 445/1937 πρέπει να θεωρηθούν ως καταργημένες ύστερα από την έκδοση του ν. 1597/ Πριν το Δεκέμβριο του 2010 τα σχετικά ζητήματα ρυθμιζόταν από το άρθρο 36 σε συνδυασμό με το άρθρο 2 ν. 1597/1986 (κινηματογράφος) και το άρθρο 6 ν.δ. 1108/1942 (θέατρο). Πλέον ρυθμίζονται από το άρθρο 37 του Ν.3905/ Για την εν γένει απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας βλ. άρθρο 22 παρ.3 Συντάγματος. 22 Εκθέσεις έργων τέχνης ή γλυπτικής, εκτέλεση έργων μουσικής, χορού, όπερας, θεατρικών έργων, προβολή κινηματογραφικών ή τηλεοπτικών ταινιών, δημοσίευση λογοτεχνικών έργων κ.λ.π. 23 Βλ. το άρθρο 1 του ν.δ.1108/1942 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί ελέγχου θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών, δίσκων γραμμοφώνου και βιβλίων διατάξεων» (Α 48), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 1 του α.ν. 485/1943, το οποίο απαγορεύει την παράσταση θεατρικών έργων που «1) καθάπτονται της χριστιανικής ή άλλης ανεγνωρισμένης θρησκείας, 2) προσβάλλουσι τα δημόσια ήθη ή οπωσδήποτε κρίνονται ακατάλληλα ή επιβλαβή δια το κοινόν ως υπονομεύοντα τας υγιείς παραδόσεις, το αίσθημα της κοινωνικής ευπρέπειας και τα συμφέροντα του ελληνικού λαού, 3) αποβλέπουσιν εις τον προπαγανδισμόν αντικοινωνικών, αναρχικών ή άλλων ανατρεπτικών ιδεών». Πρβλ. άρθρο 2 του α.ν. 446/1937 «περί θεάτρων». 24 Βλ. το άρθρο 3 του ν.δ.1108/1942, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 3 του α.ν. 485/1943. [12]

13 ασφάλειας του κοινού 25 δεν αντιβαίνει στην εν λόγω ελευθερία. Το ίδιο ισχύει κατ αρχήν και με την απαγόρευση εγκαταστάσεως θεάτρων, κινηματογράφων κ.λ.π. σε κοινόχρηστους χώρους 26 και εν πάση περιπτώσει η απαγόρευση διαταραχής της κοινής ησυχίας, προπάντων τη νύxτα και ιδίως σε περιοχές κατοικιών ή νοσηλευτηρίων. Στην εν λόγω ελευθερία ανήκει και η ελευθερία αποστολής και πωλήσεως των έργων τέχνης. Εδώ θεμελιώνεται και η συνταγματική θεμελίωση της πνευματικής ιδιοκτησίας 27, χωρίς την προστασία και το σεβασμό της οποίας οι πνευματικοί δημι ουργοί στερούνται των υλικών προϋποθέσεων της εργασίας τους. Όπως προαναφέρθηκε η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει και την ελευθερία προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης. Συνεπώς κάθε λογοκρισία και κάθε απαγόρευση παρουσιάσεως έργου τέχνης δεν προσβάλει μόνο τα δικαιώματα του δημιουργού του, αλλά και τα δικαιώματα του κοινού 28. Έτσι είναι αντισυνταγματική η απαγόρευση εισόδου, εκτός από την περίπτωση της συνταγματικά προβλεπόμενης προστασίας της νεότητας 29 και της παιδικής ηλικίας από θεάματα, τα οποία κρίνονται ως βλαπτικά για νέους κάτω από ορισμένη ηλικία 30. Θεμιτοί θεωρούνται και ανάλογοι περιορισμοί προσβάσεως, οι οποίοι θεμελιώνονται σε λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας 31, που επίσης προστατεύεται από το Σύνταγμα (άρθρο 21 παρ.3 Συντ.). Επιπρόσθετα, εκτός από την αμυνική διάσταση του εν λόγω δικαιώματος στο ως άνω αναφερόμενο άρθρο εμπεριέχεται και η κοινωνική διάσταση αυτού. Ειδικότερα προβλέπεται ότι η ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης αποτελεί υποχρέωση του κράτους. Επομένως το κράτος όχι μόνο δικαιούται, αλλά και υποχρεούται να έχει μια ορισμένη πολιτιστική πολιτική, υπό την προϋπόθεση ότι αυτή αναπτύσσει και προάγει, αλλά δεν κηδεμονεύει την τέχνη. Η σπουδαιότερη συμβολή του κράτους στην ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης, είναι αφενός η δημιουργία μιας ατμόσφαιρας ελευθερίας και εκτιμήσεως της καλλιτεχνικής δημιουργίας αφετέρου. Από τη διάταξη αυτή προκύπτει τουλάχιστον, ότι το κράτος οφείλει να λάβει τα κατάλληλα νομοθετικά μέτρα για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και ιδιαίτερα των δικαιωμάτων του δημιουργού έργου τέχνης επί του δημιουργήματός του. Η χώρα μας εκπληρώνει την υποχρέωσή της αυτή τόσο με την έκδοση νομοθετημάτων, όσο και με την προσχώρηση σε διεθνείς συμβάσεις προστασίας της πνευματικής 25 Βλ. άρθρο 1 επ. αν.445/1937 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί κινηματογράφου διατάξεων». Πρβλ. άρθρο 419 Π.Κ. 26 Βλ. άρθρο 1 ν.δ. 917/1971 «περί εγκαταστάσεως εν γένει θεαμάτων εις κοινοχρήστους χώρους». 27 Κατά το άρθρο 17 παρ. 2 ΧΘΔΕΕ «η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται». 28 Τα δικαιώματα αυτά όμως δεν περιλαμβάνουν αξίωση δωρεάν προσβάσεως. Η είσπραξη εύλογου εισιτηρίου σε δημόσια θέατρα, μουσεία, πινακοθήκες, αρχαιολογικούς χώρους κ.λπ. είναι επιτρεπτή. 29 Άρθρο 21 παρ.1 και 3 Συντ. 30 Άρθρο 37 ν.3905/2010 (κινηματογράφος), άρθρο 6 ν.δ. 1108/1942 (θέατρο). 31 π.χ. αναστολή λειτουργίας θεάτρων και κινηματογράφων σε περίοδο επιδημίας. [13]

14 ιδιοκτησίας 32, αλλά η πράξη υπολείπεται πολύ των νομοθετικών και συμβατικών υποχρεώσεων της. Πέραν δε των ως άνω αναφερόμενων, το κράτος οφείλει να μεριμνά αφενός για την πρόσφορη διδασκαλία της τέχνης τόσο στο πλαίσιο της γενικής παιδείας όσο και σε ειδικά εκπαιδευτήρια και αφετέρου για την προώθηση της τέχνης και των δημιουργών της. Το Σύνταγμα όμως δε θεμελιώνει στα πλαίσια της υποχρέωσης αυτής, αγώγιμη αξίωση των καλλιτεχνών εν γένει ή των οργανώσεων αυτών. Τέτοιες αξιώσεις υπάρχουν, μόνο αν και στο μέτρο που τις θεμελιώνει ο νόμος. 4. Φορείς Φορείς της ελευθερίας της τέχνης είναι κατ αρχήν φυσικά πρόσωπα, ημεδαποί και αλλοδαποί, οι οποίοι μόνοι είναι σε θέση να δημιουργήσουν, παρουσιάσουν, εκτελέσουν και να κυκλοφορήσουν έργα τέχνης. Φορείς επίσης της εν λόγω ελευθερίας είναι και τα πρόσωπα που απολαμβάνουν (ή εμποδίζονται να απολαύσουν) ένα έργο τέχνης. Την ελευθερία της τέχνης μπορεί δηλαδή να επικαλεστεί όχι μόνο ο καλλιτεχνικός δημιουργός, αλλά και το κοινό του (ακροατές, θεατές, αναγνώστες, αγοραστές κ.ο.κ.). Τα δικαιώματα όμως επί των έργων αυτών, μπορούν να ανήκουν και σε νομικά πρόσωπα 33. Η εν λόγω δε ελευθερία νοείται έναντι των φορέων της δημόσιας εξουσίας Περιορισμοί Ο συντακτικός νοµοθέτης του 1975, δεν περιορίσθηκε στις εγγυήσεις του αρ.14 παρ.1 Σ, όσον αφορά την καλλιτεχνική ελευθερία αλλά και τις ελευθερίες της επιστήµης, της έρευνας και της διδασκαλίας. Θέσπισε ειδική συνταγµατική διάταξη, µε ειδικό κανονιστικό περιεχόµενο, και µάλιστα καθιέρωσε την ελευθερία της τέχνης ως γενική αρχή στην παρ.1 του αρ.16 Σ, επιδιώκοντας προφανώς να υποδηλώσει την αυξηµένη κατοχύρωσή της συγκριτικά µε άλλες µορφές έκφρασης και διάδοσης των στοχασµών 35 καθώς επίσης και την τοποθέτησή της στην υψηλότερη βαθµίδα της κλίµακας αξιών της έκφρασης 36. Η διαφορά από την κατοχύρωση της ελευθερίας της γνώµης είναι αµέσως εµφανής, από το γράµµα του Συντάγµατος: η ελευθερία της τέχνης δεν τίθεται υπό επιφύλαξη υπέρ του νόµου, ανήκει στα 32 Βλ. Γ. Κουμάντο, Πνευματική ιδιοκτησία, 8η έκδοση π.χ. εταιρίες παραγωγής δίσκων, εταιρίες που διαχειρίζονται θέατρα, αίθουσες συναυλιών, εκδοτικοί οίκοι κ.ο.κ 34 Οι σχέσεις μεταξύ ιδιωτών διέπονται από τις συναπτόμενες ιδιωτικές συμβάσεις και τους κανόνες του ιδιωτικού και του ποινικού δικαίου. 35 Βλ. Κ. Χρυσόγονο, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ Βλ. Στ. Τσακυράκη, Θρησκεία κατά Τέχνης, εκδόσεις Πόλις, 2005, σελ [14]

15 λεγόµενα «ανεπιφύλακτα» ατοµικά δικαιώµατα και εκ πρώτης όψεως δεν µπορεί να περιορισθεί δια νόµου. Η σιωπή αυτή του συντακτικού νομοθέτη, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί αναµφισβήτητη απόδειξη της πρόθεσής του, αφενός να εξασφαλίσει και να διευρύνει όσο το δυνατόν περισσότερο το πεδίο προστασίας της ελευθερίας της πνευµατικής έκφρασης στο χώρο της τέχνης αφετέρου να αποτρέψει οποιουσδήποτε νοµοθετικούς περιορισµούς. Εκείνο, όµως, που σχετικά µε την ελευθερία της τέχνης πρέπει διαρκώς να λαµβάνουµε υπόψη µας είναι ότι η συνταγµατική κατοχύρωσή της είχε σκοπό καταρχήν να αποτρέψει την επέµβαση του Κράτους στη δηµιουργία και στη διάδοση καλλιτεχνικών έργων, το περιεχόµενο των οποίων δεν ήταν αρεστό στην κρατική εξουσία 37. Με άλλα λόγια, σκοπός του νοµοθέτη ήταν να κατοχυρώσει την αυτονοµία της τέχνης από την κρατική βούληση. Επιπροσθέτως, η έλλειψη αυτή νοµοθετικής επιφύλαξης, θα µπορούσε να δικαιολογηθεί µε διάφορους τρόπους: η τέχνη είναι ένα κατ εξοχήν αυτόνοµο, στη δοµή της, βιοτικό πεδίο, όπου η ελευθερία, ακριβώς επειδή σ αυτό βασιλεύει η φαντασία, αποτελεί αυταξία. ιαθέτει συνεπώς το µοναδικό ίσως προνόµιο σε σχέση µε άλλες εκδηλώσεις του ανθρώπινου πνεύµατος λχ µε την επιστήµη να αντικρίζει τη ζωή χωρίς να πρέπει να υποβάλλει τις διατυπώσεις της στον έλεγχο της σοβαρότητας και της αλήθειας. Τη µαγική αυτή µορφή της ελευθερίας απόρροια της κατοχυρωµένης στο άρθρο 5 παρ.1 Σ γενικής ελευθερίας του ανθρώπου ο συντακτικός νοµοθέτης τη θεωρεί πεµπτουσία του νοµικού µας πολιτισµού και δοµικό στοιχείο της ελεύθερης δηµοκρατικής κοινωνίας, γι αυτό και την ανάγει στο αρ. 16 παρ. 1Σ, σε ανεπιφύλακτα, κατ αρχήν, προστατευόµενο έννοµο αγαθό 38. Επιπλέον, ορισµένα καλλιτεχνικά είδη, όπως η γελοιογραφία ή η σάτιρα, που εµπεριέχουν εννοιολογικά το στοιχείο της υπερβολής, δύσκολα θα µπορούσαν να επιβιώσουν εάν τα αντιµετωπίζαµε µε τα κριτήρια της συνηθισµένης έκφρασης γνώµης 39, µέσω της οποίας δεν προστατεύονται επαρκώς όλα τα στάδια και οι µορφές της καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Η ιδιαιτερότητα όµως αυτή της ελευθερίας της τέχνης δεν την καθιστά ανεξέλεγκτη και ασύδοτη. Αντίθετα η εφαρµογή κάποιων έστω γενικών περιορισµών αποτελεί αδήριτη αναγκαιότητα, ώστε να εξασφαλίζεται η οµαλή κοινωνική συµβίωση Βλ. σχετικά Σ. Βλαχόπουλο, Η ελευθερία της Τέχνης, Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου δικαιώµατος, σελ. 89 [υποσ. 378], στην οποία αναφέρονται καλλιτεχνικά έργα που υπήρξαν αντικείμενα δικαστικής δίωξης και λογοκρισίας κατά τη διάρκεια της δικτατορικής περιόδου γεγονός που ώθησε τον συντακτικό νομοθέτη του 1975 στη θέσπιση της διάταξης του άρθρου 16 παρ.1 Σ. 38 Βλ. Π. Παπανικολάου ό.π. σελ και [υποσ.180]. 39 Βλ. Σπ. Βλαχόπουλο, Τέχνη και Δίκαιο, σελ Βλ. Σπ. Βλαχόπουλο, «Η ελευθερία της τέχνης. Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου δικαιώµατος, τα, 1999, σελ. 74. [15]

16 Ειδικότερα, κατά τον Π. Δαγτόγλου, οι γενικοί περιορισμοί των νόμων ισχύουν και για τους δημιουργούς έργων τέχνης 41. Συνεπώς, η ελευθερία της τέχνης περιορίζεται από τους γενικούς νόμους, τους νόμους δηλαδή εκείνους που προστατεύουν ένα έννομο αγαθό χωρίς να στρέφονται ούτε κατά ορισμένου προσώπου, ούτε κατά ορισμένης καλλιτεχνικής δημιουργίας ή τεχνοτροπίας, ούτε βέβαια και να καθιστούν με βάση την αρχή της αναλογικότητας αδύνατη ή να δυσχεραίνουν δυσανάλογα την άσκηση της τέχνης, της οποίας η ανάπτυξη και προαγωγή αποτελεί κατά το Σύνταγμα υποχρέωση του κράτους. Ωστόσο κατά τον Σ. Τσακυράκη, η άποψη του οποίου κατά τη γνώμη μας θέτει το ζήτημα στην πραγματική του βάση, η ασάφεια των παραπάνω σκέψεων θέτει σε κίνδυνο την όλη θέση, διότι αν κάθε γενικός νόμος που προστατεύει ένα έννομο αγαθό αποτελούσε θεμιτό περιορισμό της τέχνης, τότε το ανεπιφύλακτο του άρθρου 16 Σ δε θα είχε κανένα νόημα. Κατ ουσίαν πρόκειται για τους νόμους, οι οποίοι προστατεύουν άλλα συνταγματικά έννομα αγαθά και οι οποίοι χωρίς να αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη ελευθερία έμμεσα ή συμπτωματικά έχουν επιπτώσεις σε αυτήν. Ανεξαρτήτως δηλαδή των δυσμενών επιπτώσεων που μπορεί να έχουν οι κανόνες αυτοί, περιστασιακά ή συμπτωματικά σε μια ελευθερία είναι κατ αρχήν θεμιτοί. Με άλλα λόγια ξεκινώντας από τη βασική παραδοχή ότι όλες οι συνταγµατικές διατάξεις και όλα τα συνταγµατικά έννοµα αγαθά είναι τυπικά ισοδύναµα µεταξύ τους και ότι καµιά συνταγµατική ρύθµιση δεν υπερισχύει a priori της άλλης, τότε καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι και η ελευθερία της τέχνης µπορεί να περιοριστεί για λόγους προστασίας άλλων συνταγµατικών εννόµων αγαθών, εάν στην συγκεκριµένη περίπτωση ανακύψει ζήτηµα «σύγκρουσης» 42. Από την άλλη πλευρά καθίσταται σαφές ότι η ελευθερία της τέχνης δεν υπόκειται σε ειδικούς περιορισμούς. Επίσης δεν μπορούν να εφαρμοστούν ειδικοί περιορισμοί άλλων δικαιωμάτων, όπως της ελευθείας του τύπου του άρθρου 14 Σ, σε ένα δικαίωμα για το οποίο το Σύνταγμα δεν προβλέπει τέτοιους. Η αυξημένη αυτή προστασία της τέχνης υπερισχύει ως ειδική ρύθμιση, άλλων διατάξεων του Συντάγματος με αντικείμενα που μπορούν απλώς στη συγκεκριμένη περίπτωση να αποτελούν μέσα εκφράσεως της τέχνης, όπως για παράδειγμα ο τύπος. Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι τα έντυπα που περιέχουν κατά κύριο λόγο έργα τέχνης εξαιρούνται όχι μόνο από την προ της κυκλοφορίας, αλλά και από την μετά την κυκλοφορία κατάσχεση, στην οποία υπόκεινται κατ εξαίρεση τα έντυπα εν γένει κατά το άρθρο 14 παρ.3. Η εξαίρεση επομένως των έργων τέχνης από την έννοια του «άσεμνου» εντύπου κατά το άρθρο 30 εδ.1 του νόμου 41 Ο ζωγράφος για παράδειγμα δεν μπορεί να ζωγραφίσει στους τοίχους ξένων σπιτιών, ο λογοτέχνης δεν εξαιρείται από την τιμώρηση των εγκλημάτων κατά της τιμής κ.ο.κ. 42 Βλ. Σ. Βλαχόπουλο, Τέχνη και Δίκαιο, σελ.51. [16]

17 5060/1931 «περί τύπου» 43, όπως αυτό ισχύει σήμερα, προκύπτει από την αυξημένη προστασία της εν λόγω ελευθερίας 44. Αντιθέτως η υπαγωγή στην έννοια του ασέμνου και η δυνατότητα κατασχέσεως εντύπου-έργου τέχνης που «πωλείται ή παρέχεται ειδικώς εις πρόσωπα ηλικίας κάτω των 18 ετών και προς σκοπούς άλλους εκτός της σπουδής» αποτελεί νομοθετική εκτέλεση της συνταγματικής επιταγής της προστασίας της νεότητας και της παιδικής ηλικίας 45 εις βάρος της επίσης συνταγματικώς προστατευόμενης ελευθερίας της τέχνης. Δεδομένου δε ότι το Σύνταγμα δεν προσφέρει ρητή λύση για τη σύγκρουση των ανωτέρω αναφερόμενων είναι κατ αρχήν συνταγματικά θεμιτή μια εύλογα διατυπωμένη και σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας και της ενότητας του Συντάγματος εφαρμοζόμενη νομοθετική λύση. 6. Σχέση τέχνης με τύπο και κινηματογράφο α) Η σχέση της τέχνης με τον τύπο: Στο άρθρο 14 παρ.2 του Συντάγματος ορίζεται ότι «Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε προληπτικό μέτρο απαγορεύονται». Επιπρόσθετα, στην παράγραφο 3 του ίδιου άρθρου προβλέπεται σε ποιες περιπτώσεις επιτρέπεται η κατάσχεση εντύπων μετά την κυκλοφορία τους. Λαμβανομένου υπόψη, ότι στην έννοια του τύπου περιλαμβάνονται γενικότερα όλα τα προϊόντα τυπογραφίας που προορίζονται για διάδοση 46, ανεξαρτήτως της μεθόδου παραγωγής τους και του υλικού αποτύπωσής τους, γίνεται κατανοητό ότι πολλές φορές ένα προϊόν τέχνης, αποτελεί συγχρόνως και προϊόν τύπου. Από τη διατύπωση ωστόσο των παρ. 2 και 3 του άρθρου 14 του Συντάγματος, μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι ένα λογοτεχνικό έργο ή φωτογραφίες που αποτελούν καλλιτεχνικό δημιούργημα μπορούν να κατασχεθούν εκτός των άλλων περιπτώσεων- και όταν προσβάλλουν τη θρησκεία. Η διαπίστωση αυτή έχει μεγάλη πρακτική σημασία, καθώς τυχόν προβάδισμα της ελευθερίας του τύπου έναντι της ελευθερίας της τέχνης, οδηγ εί σε επιβολή μέτρων λογοκρισίας της καλλιτεχνικής έκφρασης. Προς αποφυγή ανεπιεικών αποτελεσμάτων, η θεωρία του δημοσίου δικαίου διδάσκει ότι στην περίπτωση που ένα έργο αποτελεί συγχρόνως προϊόν τέχνης και προϊόν τύπου πρέπει να προκρίνεται η καλλιτεχνική ιδιότητά του και συνεπώς η εφαρμογή 43 Το άρθρο 30 ν. 5060/1931 εξαιρέθηκε από την κατάργηση των ειδικών διατάξεων περί του τύπου που προβλέπει ο ν. 2243/ Η εξαίρεση αυτή βέβαια προϋποθέτει την αποδοχή της ιδιότητάς τους ως έργων τέχνης από τις αρμόδιες αρχές. Η κρίση όμως αυτή γίνεται προς τον αποκλειστικό σκοπό της προστασίας της ελευθερίας της τέχνης και διενεργείται από ειδική επιτροπή προβλεπόμενη εκάστοτε από το νόμο. 45 Άρθρο 21 παρ.1 και 3 Συντ. 46 Βλ. Γ. Καράκωστα, Προσωπικότητα και τύπος, Εκδ. Α Σάκκουλα, Αθήνα 1997, σελ.52. [17]

18 της διάταξης του άρθρου 16 παρ. 1, που παρέχει πληρέστερη και ασφαλέστερη προστασία 47. Συνεπώς, καμία κύρωση ή δυσμενής συνέπεια δεν μπορεί να επιβληθεί σε έργο τέχνης με την αιτιολογία ότι αυτό είναι άσεμνο, ή προσβλητικό για τη θρησκεία. Νομικά η τέχνη δεν είναι άσεμνη, βλάσφημη ή προσβλητική! Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε στο νόμο 5060/1931 περί ασέμνων. Ο νόμος αυτός επιτρέπει την κατάσχεση άσεμνων εντύπων και ενώ με τις διατάξεις 44 και εξαιρεί από την προβλεπόμενη κατάσχεση τα έργα τέχνης, ορίζοντάς τα ως τα έργα που ανήκουν στην πολιτιστική δημιουργία της ανθρωπότητας ή που συμβάλλουν στην προώθηση της ανθρώπινης γνώσης, στο τέλος περιορίζει και αυτήν την ενδεικτική εξαίρεση χάριν προστασίας της ανήλικης νεότητας. Το πρόβλημα όμως που εξακολουθεί να υφίσταται είναι ότι ο ευρύς ορισμός του «έργου τέχνης» επιτρέπει τελικά στον εφαρμοστή του δικαίου να κρίνει το επίμαχο έργο βάσει της δικής του αισθητικής. Χαρακτηριστικό είναι το παρά δειγμα από τη νομολογία του Α.Π., ο οποίος με την με αριθμό 1210/ απόφασή του έκρινε ένοχο ζωγράφο, επειδή εξέθεσε σε δημόσιο χώρο πίνακα με σεξουαλικές παραστάσεις, καθώς έκρινε ότι ο συγκεκριμένος πίνακας δεν αποτελεί έργο τέχνης σύμφωνα με το άρθρο 30 του ν.5060/1931. β) Η σχέση της τέχνης με τη φωνογραφία και τον κινηματογράφο: Το άρθρο 15 παρ.1 του Συντάγματος ορίζει : «Οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις του προηγούμενου άρθρου δεν εφαρμόζονται στον κινηματογράφο, τη φωνογραφία, τη ραδιοφωνία, την τηλεόραση και κάθε άλλο παρεμφερές μέσο μετάδοσης λόγου ή παράστασης». Συνεπώς κατά το συντακτικό νομοθέτη, ο κινηματογράφος 50 και η φωνογραφία 51 υπάγονται στην κρατική λογοκρισία και σε άλλα προληπτικά μέτρα. Ο «εντελώς αναχρονιστικός και αντιδημοκρατικός» 52 χαρακτήρας της διάταξης του άρθρου 15 παρ.1 καταδεικνύεται και από τη διαπίστωση ότι το θέατρο, η όπερα και άλλα δημόσια θεάματα και ακροάματα δεν 47 Βλ. ενδεικτικά, Α. Κονταξή, Τύπος και Δίκαιο, εκδ, Π. Σάκκουλα, Αθήνα, 1989, σελ. 167, Π.Δ. Δαγτόγλου Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα Τόμος Α Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991, σελ. 365 επ., Γ. Θεοδόση, Η ελευθερία της τέχνης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000, σελ Το εν λόγω άρθρο, αντικαταστάθηκε από το άρθρο 3 του Ν.1291/1982 (ΦΕΚ Α 122). 49 Α.Π. 1210/1988, Ποιν. Χρ. ΛΘ, σελ Στο ν. 1597/1986 περιέχοταν ορισμός του κινηματογραφικού έργου «κινηματογραφικό έργο είναι εκείνο, που αποτυπώνεται σε υλικό φορέα εικόνας ή εικόνας και ήχου και προορίζεται για κινηματογραφική ή τηλεοπτική ή οποιαδήποτε άλλη οπτικοακουστική μετάδοση, όποιο και αν είναι το περιεχόμενο και η διάρκειά του και όποιες και αν είναι οι μέθοδοι, τα μέσα και τα υλικά, που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή, την αναπαραγωγή ή την προβολή του, είτε είναι ήδη γνωστά είτε εφευρεθούν στο μέλλον». Σήμερα, ο εν λόγω ορισμός έχει αντικατασταθεί από το άρθρο 2 του Ν.3905/ Φωνογραφία είναι η αποτύπωση φωνητικής ή ενόργανης μουσικής σε δίσκους κάθε μορφής και τεχνολογίας και κασέτες, ενώ η αποτύπωση του ομιλούμενου ή μελωδικού λόγου, αποτελεί αντιθέτως έντυπο. Βλ. Π.Δ.Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα» Τόμος Β, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991, σελ Οι χαρακτηρισμοί αποδίδονται στο Γ.Κ. Βλάχο Βλ Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα» Τόμος Β, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991, σελ.540. [18]

19 υπάγονται εννοιολογικά στο περιεχόμενο της διάταξης του άρθρου 15 παρ.1 και συνεπώς δεν εμπίπτουν στους περιορισμός της. Ο κίνδυνος επιβολής λογοκρισίας και προληπτικών μέτρων στην τέχνη οδήγησε την ελληνική θεωρία στη διατύπωση της ακόλουθης θέσης: στην περίπτωση κατά την οποία προέχει η έκφραση και διάδοση γνώμης, ο κινηματογράφος, η φωνοληψία και τα υπόλοιπα δημόσια θεάματα και ακροάματα διέπονται από τις εγγυήσεις του άρθρου 14 παρ.1. Όταν όμως προέχει η καλλιτεχνική έκφραση των δημιουργών τους, διέπονται από το άρθρο 16 παρ.1 του Συντάγματος 53. Β. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 1.Εισαγωγικά - Κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας Η θρησκευτική ελευθερία χαρακτηρίζεται ως η ρίζα των ατομικών ελευθεριών. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα, οι εννοιολογικές προϋποθέσεις του οποίου άρχισαν να δημιουργούνται ήδη από το τον 16ο αιώνα με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση ως αντίδραση στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του (cuius region, eius religio). Διακηρύσσεται για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής 54 και εν συνεχεία στη Γαλλία 55. Έκτοτε δε κατοχυρώνεται σε όλα τα ευρωπαϊκά συντάγματα του 19ου και του 20ου αιώνα 56. Το ίδιο συνέβη και στα ελληνικά συνταγματικά κείμενα, με τη διαφορά όμως ότι πάντοτε διεκήρυσσαν συγχρόνως τη θρησκεία της «Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας» ως «επικρατούσα θρησκεία» στην ελληνική επικράτεια. Για τις άλλες θρησκείες η εξέλιξη ήταν, σε πολύ αδρές γραμμές, από την απλή ανεξιθρησκεία στην λίγο ή πολύ θρησκευτική ελευθερία. Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 του Συντάγματός μας, σύμφωνα με το οποίο: «1.Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κανενός Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται.». Σε αυτήν επίσης αναφέρονται και τα άρθρα 5 παρ.2 και 16 παρ.2, ενώ το άρθρο 3 ρυθμίζει τις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας Βλ. ενδεικτικά Π.Δαγτόγλου, οπ.π., σελ.387 επ., Γ. Θεοδόση, οπ.π., σελ Άρθρο 16 του Bill of Rights της πολιτείας Virginia του Άρθρο 10 της Διακηρύξεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη του Άρθρα βελγ. συντ., 4 γερμ. συντ., 67-70, δαν. συντ., 44 ιρλανδ. συντ., 16 ισπαν. συντ., 8, 19 και 20 ιταλ. συντ., 19 και 20 λουξ. συντ., 6 ολλανδ. Συντ., 41 πορτογ. συντ. 57 Κατά το άρθρο 110 παρ.1 του Συντάγματος, η εν λόγω παράγραφος δεν υπόκειται σε αναθεώρηση. 58 Κανένα από τα άρθρα αυτά δεν περιλαμβάνεται στις διατάξεις που κατά το άρθρο 48 παρ.1 του Συντάγματος μπορούν να ανασταλούν σε περίπτωση καταστάσεως πολιορκίας. [19]

20 Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται επίσης και από διεθνείς συμβάσεις που έχουν υπογραφεί από τη χώρα μας, οι οποίες υπερέχουν των ελληνικών νόμων κατά το άρθρο 28 παρ.1 Σ. Μεταξύ αυτών σημαντική θέση κατέχουν η Ευρωπαϊκή Σύμ βαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1950 (άρθρο 9) 59, το Πρώτο πρόσθετο Πρωτόκολλο (άρθρο 2 εδ.1) 60 και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 10). Αυτό που παρατηρεί κανείς αναφορικά με την κατοχύρωση που προσφέρει το Σύνταγμα στο άρθρο 13 αφενός και οι διεθνείς συμβάσεις αφετέρου, είναι ότι το Σύνταγμα δεν κατοχυρώνει γενικά την ελευθερία της συνειδήσεως αλλά ειδικά την ελευθερία της «θρησκευτικής συνειδήσεως». Από την άλλη πλευρά οι διεθνείς συμβάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου κατοχυρώνουν την «ελευθερία της σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας» καθώς και την ελευθερία αλλαγής ή εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων 61. Από τα παραπάνω αναφερόμενα όμως σε καμία περίπτωση δε συνάγεται το συμπέρασμα ότι το Σύνταγμα αφήνει ακατοχύρωτη την ελευθερία της συνειδήσεως εν γένει. Και αυτό γιατί πρώτον όπως γνωρίζουμε το Σύνταγμα εγγυάται το minimum και δεν ορίζει το maximum της προστασίας και δεύτερον γιατί η ελευθερία συνειδήσεως αποτελεί συστατικό στοιχείο της αξίας του ανθρώπου, που προστατεύεται από το άρθρο 2 παρ.1 του Συντάγματος. Οι επιμέρους δε εκδηλώσεις της εν γένει συνειδήσεως προστατεύονται από άλλες Συνταγματικές διατάξεις, όπως π.χ. το άρθρο 6 παρ.1 και το άρθρο 14 παρ Η θρησκεία ως προστατευόµενο έννοµο αγαθό. Στο σημείο αυτό είναι σκόπιµο να επιχειρήσουµε έναν προσδιορισµό της έννοιας της θρησκείας, ως προστατευόµενου έννοµου αγαθού. 59 «1. Κάθε πρόσωπον δικαιούται στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Το δικαίωμα τούτο περιλαμβάνει την ελευθερία αλλαγής θρησκεύματος ή πεποιθήσεων, καθώς και την ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων ατομικώς ή συλλογικώς, δημοσία ή ιδιωτικώς, με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων. 2. Η ελευθερία εκδήλωσης της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέσει αντικείμενο άλλων περιορισμών εκτός από εκείνους που προβλέπονται από το νόμο και που αποτελούν αναγκαία μέτρα σε μια δημοκρατική κοινωνία για τη δημόσια ασφάλεια, την προστασία της δημόσιας τάξης, υγείας και ηθικής ή την προάσπιση των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.». 60 Το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ του 1966 για τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα (άρθρο 18) κυρώθηκε από την Ελλάδα με το ν.2462/1997 (Α 25). Πρβλ. επίσης άρθρο 18 της Οικουμενικής Διακηρύξεως του ΟΗΕ του 1948 (δεν έχει άμεση νομική δεσμευτικότητα), την Τελική Πράξη της Διασκέψεως για την ασφάλεια και τη συνεργασία στην Ευρώπη (Conference on Security and Cooperation in Europe, CSCE) του 1975 στο Ελσίνκι και τη Δήλωση των Ηνωμένων Εθνών «περί καταργήσεως κάθε είδους αδιαλλαξίας κι διακρίσεων βάσει της θρησκείας ή της κοσμοθεωρίας» του Άρθρα 9 παρ.1 ΕΣΔΑ, 18 παρ.1 εδ.1 ΔΣΑΠΔ. [20]

21 Θρησκεία είναι η (γνωστή) πίστη και λατρεία του θείου. Η θρησκεία είναι το σύνολο γνωστών λατρευτικών πράξεων (corpus) και δοξαξιών (animus), που αναφέρονται στην υπόσταση του θείου. Από τον ορισµό αυτό προκύπτει ότι ως αγαθό, η θρησκεία είναι δισυπόστατη, έχει πνευµατικό (animus) και υλικό (corpus) στοιχείο, υπερέχει ωστόσο σηµαντικά το πνευµατικό. Η θρησκεία είναι το αντικείµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας και εµπεριέχεται στον πυρήνα του. Ό,τι αποτελεί θρησκεία (δηλ. λατρεία και δόγµα) υπάγεται στο προστατευτικό περιεχόµενο του αρ.13σ. Εποµένως, για την παροχή της συνταγµατικής προστασίας του αρ.13 Σ είναι απαραίτητο να διακριβωθεί, αν µια πράξη εντάσσεται στο άµεσο αντικείµενο της θρησκευτικής ελευθερίας, δηλαδή, αν συνιστά άσκηση λατρείας ή εφαρµογή θρησκευτικού δόγµατος Γενικές αναφορές ως προς το περιεχόμενο του δικαιώματος - Φορείς Η κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας περιλαμβάνει α) την ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως και β) την ελευθερία ασκήσεως θρησκείας. Ειδικότερα η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως περιλαμβάνει την ελευθερία επιλογής, διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκαταλείψεως μιας συγκεκριμένης θρησκείας καθώς και την ελευθερία της εγκαταλείψεως της θρησκείας εν γένει, της αθρησκείας ή της αθεΐας 63, χωρίς δυσμενείς συνέπειες 64 (θετική και αρνητική θρησκευτική ελευθερία). Περιλαμβάνει επίσης και το δικαίωμα του ατόμου να δηλώνει ή να αποσιωπά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους. Τέλος περιλαμβάνει και τις ελευθερίες του πληροφορείσθαι και του εκπαιδεύεσθαι, που επιτρέπουν τη σωστή διαμόρφωση θρησκευτικής συνειδήσεως. Η άλλη πλευρά της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας 65, της οποίας η λατρεία είναι η σπουδαιότερη, αλλά όχι η μόνη εκδήλωση. Το Σύνταγμα σε αντίθεση με τα ξένα συντάγματα, προστατεύει μόνο τις γνωστές θρησκείες και κατοχυρώνει την ισότητά τους 66. Γνωστή θρησκεία είναι κάθε θρησκεία με φανερά δόγματα, λατρεία, οργάνωση και σκοπούς 67 και όχι η «γνωστή στις αρχές, ούτε η «αναγνωρισμένη» θρησκεία με την έννοια της εγκρίσεως. Κατά τεκμήριο κάθε 62 Βλ. Α. ηµητρόπουλο, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, τόμος Γ, τευχ.i-iii, Συνταγματικά Δικαιώματα, σελ 646 επ. 63 Άρθρο 9 παρ.1 ΕΣΔΑ και άρθρο 18 παρ.1 ΔΣΑΠΔ. 64 ΣτΕ Πρακτικό 409/77, ΤοΣ 1977, Είτε ατομικά είτε συλλογικά. 66 Οι γνωστές θρησκείες είναι ελεύθερες και όχι απλώς ανεκτές. 67 Βλ. ΣτΕ /75 (Ολ.) ΤοΣ 1975, 894. [21]

22 θρησκεία είναι γνωστή, εκτός αν αποδεικνύεται από τις αρχές ο «κρυφός» της χαρακτήρας ή η αντίθεση της λατρείας της στη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη 68. Ειδικότερα αναφορικά με την κατοχύρωση του ακώλυτου της λατρείας, αξίζει να σημειωθεί ότι η τελευταία είναι ελεύθερη είτε είναι ατομική είτε συλλογική, είτε ιδιωτική είτε δημόσια, είτε στάσιμη είτε κινητή (λιτανεία). Πέραν τούτου το Σύνταγμα δεν αρκείται απλά στο να κατοχυρώσει την ελευθερία της λατρείας αλλά επιπλέον ορίζει ότι «τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων». Η διάταξη αυτή έχει αυτοτελές περιεχόμενο έναντι της κατοχύρωσης της ελευθερίας της λατρείας. Με άλλα λόγια, ενώ η κατοχύρωση της ελευθερίας της λατρείας απαιτεί την αποχή του κράτους, η επιταγή της προστασίας απαιτεί ορισμένη παροχή, ήτοι τη λήψη νομο θετικών και διοικητικών μέτρων προστασίας η οποία συνοδεύεται από την επιταγή προς τον ερμηνευτή του νόμου να ερμηνεύει τους νόμους με τρόπο που να προστατεύεται η λατρεία. Σχετικές με τη λατρεία είναι οι θρησκευτικές υποχρεώσεις (π.χ. εκκλησιασμός, προσκύνημα, προσευχή, αργία, νηστεία, κ.λ.π.). Το Σύνταγμα προστατεύει κατ αρχήν και την εκπλήρωση των υποχρεώσεων αυτών, υπό τον περιορισμό του άρθρου 13 παρ.4 στο οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια 69. Φορείς της θρησκευτικής ελευθερίας είναι κυρίως τα φυσ ικά πρόσωπα και μάλιστα όχι μόνο οι ημεδαποί, αλλά και οι αλλοδαποί και οι ανιθαγενείς, ακόμα και στα πλαίσια της άσκησης των ελευθεριών της συναθροίσεως και της ενώσεως για θρησκευτικούς σκοπούς. Αναφορικά με τους ανήλικους αξίζει να σημειωθεί ότι το δικαίωμά τους (επιλογής, διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκαταλείψεως μιας θρησκείας) ασκείται από τους γονείς τους. Αυτό συνάγεται τόσο έμμεσα από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα (άρθρα 1510 επ., 1518) για τη γονική μέριμνα και ιδιαίτερα την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου, όσο και άμεσα από τις διεθνείς διακηρύξεις της θρησκευτικής ελευθερίας που αναφέρονται ρητώς στην ελευθερία των γονέων να εξασφαλίσουν τη μόρφωση και εκπαίδευση των τέκνων τους σύμφωνα με τις δικές τους θρησκευτικές και φιλοσοφικές αντιλήψει ς 70 ή να διασφαλίζουν τη θρησκευτική και ηθική τους μόρφωση κατά τις δικές τους πεποιθήσεις 71. Στις περιπτώσεις που προβλέπει ο νόμος, αντί για τους γονείς αποφασίζει το δικαστήριο ή ειδικός επίτροπος 72. Τέλος θρησκευτική ελευθερία απολαμβάνουν και νομικά πρόσωπα ή άλλες ενώσεις προσώπων με θρησκευτικούς σκοπούς, αλλά μόνο με την εξωτερική της κατεύθυνση, δηλαδή 68 Βλ Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα» Τόμος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2005,σελ Βλ. ΣτΕ 4079/1976 και ΣτΕ 2706/1977 Ολομ. 70 Άρθρο 2 παρ.2 Πρώτου Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ. 71 Άρθρο 18 παρ.4 ΔΣΑΠΔ.. 72 Άρθρα 1512, 1517 ΑΚ. [22]

23 μπορεί να είναι φορείς της έκφρασης και εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων Διαστάσεις δικαιώµατος Αποδέκτες Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί, καταρχήν, αµυντικό δικαίωµα. Η κατοχύρωση της θρησκευτικής ισότητας στο αρ. 13 παρ.1 εδ. β Σ, µε τη µορφή της απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων είναι απόλυτη και συνίσταται στην αξίωση αποχής από οποιαδήποτε ενέργεια περιέχει διάκρι ση λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων. Συνεπώς, η θρησκευτική ελευθερία, ως αµυντικό δικαίωµα, έχει απόλυτο χαρακτήρα και στρέφεται κατά παντός 74 Αποδέκτες της ενέργειας του δικαιώµατος είναι τόσο οι φορείς της κρατικής εξουσίας όσο και οι ιδιώτες καθώς το Σύνταγµα απαγορεύει την προσβολή του δικαιώµατος, ανεξάρτητα από την πηγή του κινδύνου. Το δικαίωµα «τριτενεργεί», αναπτύσσει δηλαδή διαπροσωπική ενέργεια. Εποµένως, τόσο το κράτος όσο και οι ιδιώτες, υποχρεούνται να σέβονται τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των άλλων και να απέχουν από οποιαδήποτε προσβολή τους. Η τριτενέργεια του αµυντικού δικαιώµατος της θρησκείας βρίσκει συνταγµατικό έρεισµα, τόσο στη γενική διάταξη του αρ. 25 παρ.1 εδ.γ Σ, όσο και στην ειδικότερη του αρ.13 παρ.1 εδ.α Σ (απαραβίαστο θρησκευτικής ελευθερίας). Επιπροσθέτως, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η κατοχύρωση της ελευθερίας της λατρείας από τον συντακτικό νοµοθέτη εµπεριέχει και µια άλλη διάσταση, την προστατευτική. Πράγµατι η διάταξη του αρ.13 παρ.2 εδ.ά Σ ορίζει ότι κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά µε τη λατρεία της τελούνται ανεµπόδιστα «υπό την προστασία των νόµων». Η προστατευτική αυτή αξίωση του δικαιώµατός δεν εξαντλείται στην αποχή αλλά επιτάσσει και την προστασία της θρησκευτικής ζωής από την κρατική εξουσία. Αποδέκτης, εποµένως, της προστατευτικής διάστασης του δικαιώµατος είναι µόνο η κρατική εξουσία καθώς η αξίωση αυτή δεν αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια για να στρέφεται και προς ιδιώτες. Από τη γραµµατική ερµηνεία της διάταξης συµπεραίνουµε ότι η πολιτεία είναι υποχρεωµένη να λάβει όλα τα αναγκαία µέτρα για την ακώλυτη άσκηση του δικαιώµατος. 73 Βλ.,Α.Δημητρόπουλο, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, τόμος Γ, τευχ.i-iii, Συνταγματικά Δικαιώματα, σελ Βλ. Α. Δημητρόπουλο, ό.π. σελ [23]