Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΟΓΟΝΕΪΚΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΑ Μ.Μ.Ε. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΤΑ ΕΤΗ 2004, 2005 ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΟΓΚΙΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΟΓΟΝΕΪΚΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΑ Μ.Μ.Ε. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΤΑ ΕΤΗ 2004, 2005 ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ: ΟΥΖΟΥΝΗ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑΣ ΑΕΜ: 234 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Εισαγωγή Εργασίας Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές, που πραγματοποιούνται σταδιακά από το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα μέχρι σήμερα, είναι ο βαθύς μετασχηματισμός στα επικρατούντα οικογενειακά πρότυπα και η μετάβαση σε νέες μορφές οικογενειακής οργάνωσης. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν τροποποιηθεί τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των δυτικών κοινωνιών. Η τυπική συμπεριφορά και τα χαρακτηριστικά των οικογενειών μέσα στις βιομηχανικές κοινωνίες του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα, έχουν δώσει χώρο στις διαφοροποιημένες και ασταθείς οικογενειακές μορφές, όπου οι άνθρωποι αφ ενός μεν παντρεύονται λιγότερο, αφετέρου υπάρχει αύξηση των διαζυγίων και των γεννήσεων εκτός γάμου. Η παραδοσιακή οικογένεια μετασχηματίζεται ανάλογα με το εθνικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό υπόβαθρο κάθε χώρας. Οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιήθηκαν στις οικογενειακές δομές λόγω της αλλαγής στους παραδοσιακούς ρόλους των φύλων, οδήγησαν σε μια χαρακτηριστική αύξηση στο ποσοστό των μονογονεϊκών οικογενειών. Οι μονογονεϊκές οικογένειες συνδυάζουν διάφορους παράγοντες που συνδέονται άμεσα με τους νέους αναδυόμενους κινδύνους της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στις κοινωνίες μας. Συχνά στερούνται οικονομικών πόρων και αντιπροσωπεύουν μια περίπτωση δύσκολου συμβιβασμού εργασίας-ζωής. Η νέα αυτή κατάσταση που διαμορφώθηκε έχει προκαλέσει διεθνώς την εκδήλωση έντονου ενδιαφέροντος στους επιστήμονες και στην κοινή γνώμη, για τις ανάγκες και τα προβλήματα των νέων μονογονεϊκών οικογενειών, καθώς και τη θέση τους στην κοινωνία. Η διερεύνηση των ανωτέρω αποτέλεσε το έναυσμα της παρούσης εργασίας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε άρθρα της εφημερίδας «Καθημερινή» που αναφέρονται στο θέμα των Μονογονεϊκών οικογενειών. Περιέλαβε όλα τα άρθρα που εμφανίστηκαν με την ανωτέρω θεματολογία, από το 2004 μέχρι και το 2006, που ορίστηκε ως το χρονικό πλαίσιο της εργασίας. Τα άρθρα που μελετήθηκαν, συλλέχτηκαν από την ηλεκτρονική παρουσίαση της εφημερίδας και το ηλεκτρονικό της αρχείο, μέσω του διαδικτύου και με τη χρήση λέξεων κλειδιών. 2

3 Η εφημερίδα Καθημερινή και η Καθημερινή της Κυριακής επιλέχτηκε, διότι είναι ευρείας κυκλοφορίας. Στις έρευνες που αφορούν την κυκλοφορία των εφημερίδων, παρουσιάζεται να είναι τέταρτη σε πωλήσεις στα καθημερινά φύλλα και τρίτη στην Κυριακάτικη έκδοση. Επιπλέον, εκδίδεται 90 χρόνια και ασχολείται με πληθώρα κοινωνικών θεμάτων που ανήκουν στην περιοχή της έρευνας. Κύριος σκοπός της έρευνας ήταν να βρεθεί, εάν υπήρξαν αναφορές των εφημερίδων στα ζητήματα που αφορούσαν τις μονογονεϊκές οικογένειες κατά το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ποια προβλήματα των οικογενειών αυτών παρουσιάστηκαν ως σημαντικά και με τι συχνότητα εμφανίστηκαν τα θέματα αυτά στην εφημερίδα. Ταυτόχρονα ερευνήθηκε το κατά πόσο επηρεάστηκε η δημοσιογραφική ομάδα της εφημερίδας από την Ευρωπαϊκή διάσταση που πήρε το θέμα των μονογονεϊκών οικογενειών, μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των ερευνών της Ε.Ε. για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Επίσης, εξετάστηκε, εάν η δημοσιογραφική προβολή του θέματος παρουσίασε τα πραγματικά προβλήματα της ομάδας αυτής, ώστε να επηρεάσει θετικά την κοινή γνώμη ή ακολουθήθηκε ένα άλλο πλαίσιο. Η εργασία αποτελείται από την παρούσα εισαγωγή, τέσσερα κεφάλαια ανάπτυξης, τη βιβλιογραφία και το παράρτημα. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται η επιστημονική ανάπτυξη των θεωριών που αναφέρονται στις μονογονεϊκές οικογένειες. Παρουσιάζονται οι διαστάσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνουν οι οικογένειες αυτές, διαμέσου των επιστημονικών δεδομένων των ερευνών του ΕΚΚΕ και της Eurostat. Δίνεται έμφαση στην πολιτική που ισχύει στον Ελληνικό χώρο και στις στρατηγικές παρέμβασης που εφαρμόζονται για την εξάλειψη των προβλημάτων. Στο κεφάλαιο αυτό αναπτύσσονται και οι ισχύουσες απόψεις σχετικά με τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τα ΜΜΕ. Επίσης παρουσιάζονται τα είδη του δημοσιογραφικού λόγου και αναλύεται η έννοια της απεικόνισης. Στο τέλος του κεφαλαίου τίθενται τα ερωτήματα που αποτελούν τον κεντρικό κορμό της υπόθεσης εργασίας και τα οποία καλούνται να απαντηθούν μέσα από την ανάλυση των άρθρων της εφημερίδας. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στη μεθοδολογία η οποία ακολουθήθηκε στην έρευνα. Αρχικά, δίδονται οι ορισμοί και οι θεωρίες τεκμηρίωσης ποιοτικής ανάλυσης παρόμοιων αντικειμένων και στη συνέχεια αναπτύσσεται ο τρόπος που επιλέχτηκε για τη συγκεκριμένη εργασία. 3

4 Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται ο χωρισμός των άρθρων κατά θεματικούς άξονες και η αναλυτική μελέτη των ποιοτικών χαρακτηριστικών κάθε άρθρου, με βάση τις επιλεγμένες μεθοδολογικές προσεγγίσεις που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Σε κάθε άρθρο ακολουθεί αντιπαραβολή με τις ισχύουσες επιστημονικές απόψεις κατά περίπτωση. Το τέταρτο κεφάλαιο περιέχει τα συμπεράσματα της έρευνας τα οποία έχουν εξαχθεί μετά από την ανάλυση των άρθρων. Εδώ δίδονται οι απαντήσεις στα ερωτήματα της υπόθεσης εργασίας. Επίσης γίνεται παρουσίαση των ποσοτικών χαρακτηριστικών της έρευνας, με βάση την αριθμητική κατανομή των άρθρων ανά έτος κυκλοφορίας της εφημερίδας και τη θεματολογία τους. Στο κεφάλαιο αυτό προτείνονται τρόποι αντιμετώπισης των θεμάτων που προέκυψαν από τα ευρήματα της έρευνας, με βάση τις πρόσφατες εκθέσεις του ΕΚΚΕ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού στις μονογονεϊκές οικογένειες. Στο παράρτημα επισυνάπτονται όλα τα άρθρα που αποτέλεσαν το αντικείμενο της ερευνητικής εργασίας. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 1 έως ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ σελ. 6 έως 33 Μονογονεϊκές οικογένειες Διαστάσεις της φτώχειας και κοινωνικός αποκλεισμός των ΜΟ Γυναίκες αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών Επίπεδο εισοδήματος ΜΟ Σύσταση και διάλυση των οικογενειακών σχέσεων στην Ελλάδα Πολιτική για τις ΜΟ στην Ελλάδα και στρατηγικές παρέμβασης Ερευνητικά προγράμματα και μετρήσεις της Φτώχειας και του Κοινωνικού αποκλεισμού κατά το χρονικό διάστημα 2000 έως ΜΜΕ Τα ΜΜΕ και η διαμόρφωση της κοινής γνώμης Ο Δημοσιογραφικός λόγος Είδη του δημοσιογραφικού λόγου Απεικόνιση Υπόθεση Εργασίας 3. 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ. σελ.34 έως 53 Ποιοτική Ερευνα Αρχείου Πολυμεθοδολογικές προσεγγίσεις και τριγωνισμός Ανάλυση περιεχομένου Ανάλυση Λόγου Μέθοδος ανάλυσης της έρευνας 4. 3 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΚΑΤΑ ΘΕΜΑΤΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ...σελ.54 έως ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. σελ.170 έως ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..σελ.185 έως ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5

6 Εννοιολογικός προσδιορισμός Θεωρητικό πλαίσιο Μονογονεϊκές οικογένειες Η οικογενειακή ποικιλομορφία ως αποτέλεσμα διαρθρωτικών και δημογραφικών αλλαγών αποτελεί ένα αναδυόμενο πεδίο μελέτης. Οι νέες μορφές οικογένειας προσδιορίζονται από παράγοντες όπως, η οργανωτική διαφορετικότητα, η πολιτισμική ταυτότητα, η διαφορετικότητα της κοινωνικής τάξης, τα εναλλασσόμενα στάδια ανάπτυξης του κύκλου ζωής της οικογένειας και η διαφορετική ιστορική στιγμή βίωσης της διάλυσης μίας σχέσης. Η κατάρρευση του μύθου της πυρηνικής οικογένειας οδηγεί στην αναγνώριση της πολλαπλότητας των συνθηκών διαβίωσης, που προάγουν διαφορετικούς τύπους οικογενειακών διακανονισμών. Η σύγχρονη τάση διαφοροποίησης της συμβατικής οικογένειας συγκλίνει στη διαμόρφωση της μονογονεϊκότητας. Ο όρος μονογονεϊκότητα προσεγγίζεται ως μία κατάσταση που προκύπτει από τη διάλυση μίας έγγαμης συμβίωσης, από το θάνατο ενός συζύγου, ή από τη γέννηση ενός παιδιού εκτός γάμου. Η πλειοψηφία των μονογονεϊκών οικογενειών αποτελείται από γυναίκες τροφοδότες (Cohen, Crawford, Giullari, κ.ά., 2007:17,18). Στην έκθεση της Ε.Ε. του 1989 για τις μονογονεϊκές οικογένειες, όπως αυτή αναφέρεται και αναλύεται από την κ. Κογκίδου, εμφανίζεται αύξηση των διαζυγίων στην Ευρώπη και ταυτόχρονη αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που επιλέγουν ή αναγκάζονται να ζήσουν με μορφή διαβίωσης διαφορετική από εκείνη του έγγαμου βίου. Κατ επέκταση, συγκεκριμενοποιείται ο όρος μονογονεϊκότητα ως: «Ένας γονέας που ζει με ένα τουλάχιστον ανύπαντρο παιδί εξαρτώμενο από αυτόν χωρίς σύζυγο ή σύντροφο». Με βάση τους ανωτέρω ορισμούς, ΜΟ χαρακτηρίζεται εκείνη η οικογένεια, στην οποία ζει μαζί με τα παιδιά μόνο ένας από τους δύο γονείς. Ο μόνος γονέας μπορεί κατά περίπτωση να δέχεται ή όχι βοήθεια από άλλα άτομα. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις, είναι ο μόνος γονέας εκείνος που έχει την αποκλειστική ευθύνη για την 6

7 ανατροφή του παιδιού και η αποκλειστικότητα αυτή αποτελεί και το μοναδικό κριτήριο για να χαρακτηριστεί μια οικογένεια μονογεϊκή. Η συζυγική κατάσταση του μόνου γονέα καθορίζει και τον τύπο της μονογονεϊκότητας στον οποίο ανήκει. Με βάση τον παράγοντα αυτό, διαμορφώνονται τύποι μονογονεϊκότητας: Οι χήροι- χήρες Οι μόνιμα χωρισμένοι/νες Οι ανύπαντροι/ες γονείς Αναγκαία και ικανή συνθήκη για να θεωρείται μονογονεϊκή μία οικογένεια είναι: η οικογενειακή κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο μόνος γονέας και η σύνθεση του νοικοκυριού του, συνδυασμένη με την έννοια του εξαρτώμενου παιδιού. Όπου εξαρτώμενο παιδί θεωρείται εκείνο του οποίου η ηλικία δεν υπερβαίνει το 18 ο έτος 1 (Κογκίδου, 1995:23,24). Οι οικογενειακές καταστάσεις δεν είναι στατικές με την πάροδο του χρόνου και τις αλλαγές του κύκλου της ζωής. Οπότε μία διγονική οικογένεια μπορεί να καταλήξει σε μονογονεϊκή, ως αποτέλεσμα διαζυγίου ή χηρείας και στη συνέχεια, σε ανασυγκροτημένη οικογένεια, ως αποτέλεσμα ενός νέου γάμου ή συμβίωσης. Η δυναμικότητα της οντότητας των οικογενειακών μορφών και η ρευστότητά της, οδηγεί στην αναγκαιότητα των μελών της να αναδιατάσσουν και να επαναπροσδιορίζουν τους εαυτούς τους, ως αποτέλεσμα της νέας κατάστασης που έχουν να αντιμετωπίσουν ( Cohen, Crawford, Giullari, κ.ά., 2007:15). Στα στατιστικά στοιχεία που συλλέγονται από την Ε.Ε. για τις ΜΟ δημιουργούνται προβλήματα, καθώς υπάρχουν κατηγοριοποιήσεις, που άλλοτε ανήκουν και άλλοτε όχι στις ΜΟ. Συγκεκριμένα, συναντώνται περιπτώσεις οικογενειών όπου η απουσία ενός γονέα οφείλεται στη μετανάστευση ή στις συνθήκες άσκησης της επαγγελματικής του δραστηριότητας και είναι παροδική. Άλλοτε πάλι υπάρχει επιλογή των ατόμων να συμβιώνουν με παιδιά αλλά χωρίς γάμο. Οι περιπτώσεις αυτές διαφοροποιούν την εικόνα των ΜΟ από μια χώρα σε μια άλλη χωρίς όμως η διαφοροποίηση να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Βέβαια, η μεγάλη πλειοψηφία των παιδιών που ζουν σε ΜΟ έχουν και δεύτερο γονέα, εκτός της περίπτωσης της χηρείας, ο οποίος ακόμη και αν είναι παντελώς απών από τη ζωή των 1 Παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις του ορίου ηλικίας εξαρτώμενου παιδιού, από τη νομοθεσία κάθε κράτους μέλους της Ε.Ε. 7

8 παιδιών, έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα με τη μητέρα απέναντι στα παιδιά. Εδώ τίθεται ένα από τα μεγάλα προβλήματα των ΜΟ, η συχνή έλλειψη συνεισφοράς του γονέα, που ζει μακριά από τα παιδιά του (Κογκίδου, 1995:26). Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Ε.Κ.Κ.Ε., οι μονογονεϊκές οικογένειες στην Ευρώπη των 15 αντιστοιχούν στο 3% όλων των ευρωπαϊκών οικογενειών και στο 9% των οικογενειών με παιδιά, που ισοδυναμεί με 4,3 εκατομμύρια νοικοκυριά. Υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανά κράτος, με τις Μεσογειακές χώρες να παρουσιάζουν τα χαμηλότερα ποσοστά, Ελλάδα (4%), Ισπανία(3%), Ιταλία (4%), Πορτογαλία (4%). Τα αντίστοιχα ποσοστά στις Βόρειες χώρες ανέρχονται στην Σουηδία στο (22%) και στη Μ. Βρετανία στο (17%). Η εμφάνιση των χαμηλών τυπικών ποσοστών στις Νότιες χώρες οφείλεται στα ισχυρά οικογενειακά-συγγενικά δίκτυα, που αναλαμβάνουν να στηρίξουν τους μόνους γονείς, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται μία διαφοροποιημένη εικόνα για τα πραγματικά ποσοστά των μονογονεϊκών οικογενειών (Ε.Κ.Κ.Ε., 2007). Διαστάσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού των μονογονεϊκών οικογενειών Με τον όρο φτώχεια προσδιορίζεται η κατάσταση κατά την οποία οι άνθρωποι είτε δεν έχουν τα απαραίτητα αγαθά για την εξασφάλιση της επιβίωσης τους είτε δεν έχουν τη δυνατότητα συμμετοχής στις κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος τους. Αιτία αποτελεί το γεγονός ότι δε λαμβάνουν από την κρατική εξουσία τα απαραίτητα αγαθά για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους με άμεσο αποτέλεσμα τη μη ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνία στην οποία ζουν. Ως κατάσταση φτώχειας θα πρέπει να θεωρείται ακόμη και ο απλός αποκλεισμός των ανθρώπων από τη διανομή δημόσιων και κοινωνικών αγαθών, που προσφέρονται σε σημαντικούς τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης, τομείς, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η υγεία, η ψυχαγωγία, οι κοινωνικές σχέσεις, οι πολιτιστικές δραστηριότητες κ.λ.π. Όριο φτώχειας ορίζεται εισόδημα ίσο με το μισό του μέσου εισοδήματος του πληθυσμού της κάθε χώρας. Η φτώχεια είναι πολυδιάστατο φαινόμενο και θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σφαιρικά. Αυτό συνεπάγεται τμηματική ανάλυση του φαινόμενου και προσέγγισή του 8

9 ως ένα άθροισμα μέτρων που προέρχονται από διαφορετικούς τομείς των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (Τσιάκαλος & Κογκίδου, 1991). Από τις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί για την Ε.Ε. παρατηρείται ότι τα μονογονεϊκά νοικοκυριά, παρουσιάζουν το χαμηλότερο εισόδημα στην εισοδηματική κλίμακα. Ταυτόχρονα η αμοιβή από την εργασία του μόνου γονέα, αποτελεί τη μόνη εισοδηματική πηγή της οικογένειας. Η κατάσταση επιβαρύνεται από την ενδεχόμενη ανεργία ή τη μερική απασχόληση του τροφοδότη της οικογένειας. Από τα ανωτέρω γίνεται κατανοητό ότι η κυριότερη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι μονογονεϊκές οικογένειες είναι η επίτευξη και η διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης (Μαράτου-Αλιπράντη, 1998). Στις περισσότερες περιπτώσεις η είσοδος στην κατάσταση της μονογονεϊκότητας συνδέεται με ουσιαστικές αλλαγές στο εισόδημα της οικογένειας. Προκαλείται αναγκαστική διαφοροποίηση του τρόπου ζωής των μελών της, με άμεσο επακόλουθο την αλλαγή κατοικίας και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα επέρχεται μείωση των καταναλωτικών συνηθειών της οικογένειας. Οι περιορισμοί που θέτουν οι νέοι οικονομικοί όροι, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, δημιουργούν σταδιακά μια αποκοπή από την κοινωνική ζωή (Κογκίδου, 2005). Οι μονογονεϊκές οικογένειες αποτελούν μια κατεξοχήν μη ευνοημένη ομάδα όπου η φτώχεια δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της έλλειψης επαρκών εισοδηματικών πηγών. Υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά που μπορεί να θεωρηθούν ως κατάσταση φτώχειας ή να προοιωνίσουν διολίσθηση σε κατάσταση φτώχειας. Ο κίνδυνος παρουσιάζεται αυξημένος εξαιτίας της δυσμενούς θέσης των γυναικών μόνων γονέων στην αγορά εργασίας και της περιορισμένης εμβέλειας της κοινωνικής βοήθειας. Ταυτόχρονα δεν εξασφαλίζεται η αποπληρωμή των διατροφών στις διαζευγμένες μητέρες και το σύστημα παιδικής προστασίας δεν καλύπτει επαρκώς τις αυξημένες ανάγκες για φροντίδα των παιδιών των μονογονεϊκών οικογενειών ( Έκθεση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας., 2007). Η φτώχεια συνδέεται άρρηκτα με τον κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού. Ο όρος κοινωνικός αποκλεισμός προσδιορίζει το βαθμό χρήσης του δημόσιου και κοινωνικού πλούτου ενός ατόμου ή μίας οικογένειας, πέρα από το προσωπικό τους εισόδημα. Ορισμένες ομάδες ανθρώπων έχουν περισσότερες δυνατότητες απορρόφησης του δημόσιου πλούτου και άλλες λιγότερες. Αυτό συμβαίνει είτε, διότι τις αποκλείει το νομικό σύστημα, όπως η περίπτωση των μεταναστών και των 9

10 μειονοτήτων που υποχρεώνονται να φοιτήσουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δε λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες τους ή ανήκουν στους πρόσφυγες με δυσκολίες αναγνώρισης των επαγγελματικών τους δικαιωμάτων. Επίσης, σε άλλες ομάδες λειτουργούν αποτρεπτικά ορισμένοι παράγοντες, όπως στις μονογονεϊκές οικογένειες και στα άτομα με αναπηρία. Η μη ικανότητα των μονογονεϊκών οικογενειών λόγω οικονομικής ανέχειας να απορροφήσουν τα κοινωνικά και δημόσια αγαθά που προσφέρονται από το κράτος, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η υγεία, η ψυχαγωγία, οι κοινωνικές σχέσεις, οι πολιτιστικές δραστηριότητες κ.ά., οδηγούν στην περιθωριοποίηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό των οικογενειών αυτών (Τσιάκαλος, 1998:47,48,58,61). Ο αυτοαποκλεισμός του μόνου γονέα από τα δυνητικά κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα λόγω προκαταλήψεων, αλλά και η μη συμμετοχή όσων έχουν χαμηλά εισοδήματα στη λήψη αποφάσεων, σε πολιτικό επίπεδο, οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό και περιορίζει τις δυνατότητες εξόδου από την κρίση 2 (Κογκίδου, 1996). Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή της Λισσαβόνας το 2000 μελετήθηκαν οι διαστάσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι παράγοντες που αναφέρθηκαν ότι οδηγούν στη φτώχεια, είναι η μακροχρόνια ανεργία, το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, το να μεγαλώνει ένα άτομο σε ευπαθές περιβάλλον, η έλλειψη υγείας, η έλλειψη στέγης και η εθνικότητα. Στις ομάδες υψηλού κινδύνου τοποθετήθηκαν οι μόνοι γονείς, που ζουν χωρίς σύντροφο και συμβιούν με τουλάχιστον ένα εξαρτώμενο παιδί κάτω των 16 ετών (Πετμεζίδου & Παπαθεοδώρου, 2004). Ο κοινωνικός αποκλεισμός των γονέων ή του μόνου γονέα έχει συνήθως αρνητικές επιπτώσεις στο μέλλον των παιδιών. «Τα παιδιά των μονογονεϊκών οικογενειών δεν έχουν ίσες ευκαιρίες επιτυχίας στο σχολείο, δεν μπορούν να κάνουν πλήρως χρήση του δημόσιου και κοινωνικού αγαθού της εκπαίδευσης, οπότε οδηγούνται στην κοινωνική απομόνωση και κατ επέκταση μπορούμε να πούμε ότι θα είναι οι κοινωνικά αποκλεισμένοι του αύριο» (Κογκίδου, 1998). Για τη διερεύνηση του κοινωνικού αποκλεισμού των ΜΟ είναι αναγκαίο να καταγραφούν τα δικαιώματα των οικογενειών αυτών στην εργασία, την εκπαίδευση, την υγεία και τη στέγαση. Ταυτόχρονα, να εξεταστεί η αποτελεσματικότητα της 2 karag.htm 10

11 κρατικής πολιτικής και να εντοπιστούν τα εμπόδια και οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι μονογονεϊκές οικογένειες αποκλείονται από τα αγαθά και τις υπηρεσίες που χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά επιθυμητές. Ο αποκλεισμός συχνά είναι αποτέλεσμα πολιτικής απόφασης να μην επεκτείνονται θεσμοθετημένα κοινωνικά δικαιώματα σε όλες τις ομάδες ανθρώπων, αλλά να περιορίζονται μόνο σε ένα μέρος του πληθυσμού. Η έλλειψη πολιτικής θέλησης για μεταρρυθμίσεις και στοχευμένη πολιτική μαζί με την επικρατούσα ιδεολογία, ενισχύει την αναπαραγωγή του κοινωνικού αποκλεισμού (Τσιάκαλος, 1998:46,53,). Η μέχρι σήμερα πολιτικές επιλογές των κυβερνήσεων ακολουθώντας αποσπασματική αντιμετώπιση του ζητήματος, με επιδοματικού χαρακτήρα παροχές, αδυνατούν να ικανοποιήσουν τις τρέχουσες ανάγκες των μονογονεϊκών οικογενειών, δημιουργώντας ανισότητες εις βάρος τους. Το πρόβλημα επιδεινώνεται με την αναποτελεσματικότητα της διοίκησης στον συντονισμό των προγραμμάτων και τη μη αξιοποίηση εξειδικευμένων στελεχών. Ταυτόχρονα, η πολιτική εκπροσώπισή τους είναι ανύπαρκτη και δεν προβάλλεται η κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, που τις κατατάσσει στις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Από τα ανωτέρω κρίνεται απαραίτητος ο σχεδιασμός, η συγκρότηση και η εφαρμογή μιας αποτελεσματικής πολιτικής για τις μονογονεϊκές οικογένειες, που θα είναι κοινωνικά δίκαιη και θα δίνει τη δυνατότητα ατομικής ανάπτυξης μέσα από τα δίκτυα προστασίας ως αποτέλεσμα ατομικών ή δημόσιων πρωτοβουλιών (Κογκίδου, 1996). Γυναίκες αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών Η μονογονεϊκή οικογένεια βιώνει δυσκολίες οικονομικές και κοινωνικές, που δε συναρτώνται αποκλειστικά με την απουσία του ενός μόνου γονέα αλλά με το φύλο του γονέα που αναλαμβάνει τη μέριμνα των παιδιών. Στην πλειονότητά τους οι ΜΟ έχουν αρχηγό γυναίκα. Το στοιχείο αυτό καταδεικνύει ότι η γυναίκα εξακολουθεί και μετά τη διάλυση του έγγαμου βίου να αναλαμβάνει τη μέριμνα των παιδιών. Παρά την απόφασή της να επιλέξει ένα διαφορετικό σχήμα οικογενειακής οργάνωσης, διατηρεί τον παραδοσιακό ρόλο του φορέα φροντίδας (Μαλαπέτσα, 2001). Έχει διαπιστωθεί ότι οι ΜΟ με αρχηγό πατέρα διατηρούν ένα πιο ικανοποιητικό οικονομικό επίπεδο. Η διαπίστωση αυτή προβάλλει τη 11

12 διαφορετικότητα που συχνά εμφανίζεται στο εσωτερικό κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων και έχει τις ρίζες της στις διακρίσεις ανάλογα με το φύλο (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2006). Οι ευρωπαϊκές έρευνες παρέχουν στοιχεία για τη δυσμενή θέση των μόνων μητέρων και τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν. Οι ΜΟ καταγράφονται ως οι λιγότερο ευνοημένες ομάδες, που αντιμετωπίζουν κοινωνικό αποκλεισμό. Σε αυτό συντελούν οι οικονομικές δυσχέρειες σε συνδυασμό με τη μειωμένη συμμετοχή σε δραστηριότητες κοινωνικές και πολιτικές, η έλλειψη ενδιαφερόντων λόγω της αυξημένης φροντίδας των παιδιών, αλλά και το συχνά, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο με ελλιπή επαγγελματική κατάρτιση. Οι πολιτικές δεν αναγνωρίζουν την πολλαπλότητα των σύγχρονων σχημάτων οικογένειας και δεν καλύπτουν σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες. Οι μόνες μητέρες αντιμετωπίζονται με αδιαφορία και ανοχή από την κοινωνία λόγω άγνοιας και οι άγαμες μητέρες βιώνουν το αίσθημα της κοινωνικής απομόνωσης και του κοινωνικού στιγματισμού λόγω της ανεπάρκειας της κοινωνικής πρόνοιας και της έλλειψης στήριξης από το κοινωνικό περιβάλλον. Από την άλλη, έχει παρατηρηθεί ότι στην περίπτωση που προσφέρεται συνεχής πρακτική βοήθεια από την οικογένεια της μόνης μητέρας, αυτή συνοδεύεται από την παρέμβαση στην καθημερινή ζωή. Ένα ζήτημα υπό διερεύνηση είναι η ποιότητα ζωής των ΜΟ και ο βαθμός συμμετοχής του απόντα γονέα. (Μαλαπέτσα, 2001). Επίπεδο εισοδήματος ΜΟ Σύμφωνα με τα στοιχεία του 1987 του European Omnibus Survey, όπως αυτά παρουσιάζονται από την κ. Κογκίδου, τα μονογονεϊκά νοικοκυριά βρίσκονται στη χαμηλότερη βαθμίδα της εισοδηματικής κλίμακας. Οι κυριότερες πηγές εισοδήματος των ΜΟ στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. είναι: 1. Εισοδήματα από διατροφή Είναι ασταθή. Συνεισφέρουν ελάχιστα, εκτός από τις περιπτώσεις χηρείας. Άτυπη βοήθεια από οικογενειακά και κοινωνικά δίκτυα στις Μεσογειακές χώρες. 2. Εισοδήματα από την εργασία Εργασία μερικής απασχόλησης. 12

13 Μη καλά αμειβόμενη. Μη μόνιμη. Ανεργία. 3. Εισοδήματα από επιδόματα Το ύψος των επιδομάτων ποικίλει ανά κράτος. Στην Ελλάδα συνεισφέρει ελάχιστα. Στις Βόρειες χώρες είναι μία σημαντική δευτερεύουσα πηγή, ενώ υπερισχύει η προώθηση της πολιτικής της απασχόλησης. (Κογκίδου, 1996) Στις χώρες της Ν. Ευρώπης παρουσιάζεται αναποτελεσματικότητα στη διατήρηση του εισοδήματος των μονογονεϊκών οικογενειών. Το σύστημα υγείας καλύπτεται καθολικά από το κράτος αλλά με εκτεταμένο ιδιωτικό φορέα παροχών. Υπάρχει πελατειακή σχέση με το κοινωνικό κράτος και ένας ιδιόμορφος συνδυασμός δημόσιων και ιδιωτικών φορέων (Eurostat, 2005). Η μονογονεϊκότητα ιδιαίτερα, όταν οι μόνοι γονείς είναι εντός της αγοράς εργασίας, δε συνοδεύεται αναγκαστικά από φτώχεια, γιατί οι ΜΟ δεν αποτελούν μια ομοιογενή ομάδα, ακόμη κι αν ανήκουν στην ίδια κατηγορία (χήρες, διαζευγμένες, μόνες μητέρες). Μόνοι γονείς υπάρχουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και αυτό αντανακλάται στην κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση. Το γεγονός όμως, ότι οι περισσότερες ΜΟ έχουν μόνο γονιό γυναίκα, με βάση το μέσο όρο, αυξάνει τον κίνδυνο να διολισθήσουν στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό και να παραμείνουν σε αυτή την κατάσταση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε αυτό επιδρούν πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες. Άσχετα με τον ορισμό που επιλέγεται για να προσδιοριστεί η μονογονεϊκότητα, τα άτομα που αποτελούν την κατηγορία αυτή ανήκουν παγκόσμια στο φτωχότερο τμήμα του πληθυσμού. Το βιοτικό επίπεδο μπορεί να εκτιμηθεί στη βάση μιας σειράς κριτηρίων που αναφέρονται στο εισόδημα αλλά και στο μέγεθος της οικογένειας. Όλες οι εκθέσεις της Ε.Ε. για τις ΜΟ καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι μονογονεϊκές οικογένειες είναι περισσότερο ευάλωτες στη φτώχεια και στο χαμηλό εισόδημα απ ότι οι οικογένειες με δύο γονείς και παράλληλα υπόκεινται σε ψυχοκοινωνικούς περιορισμούς. Υπάρχουν διαφορές στο εισόδημα των μόνων γονέων, καθώς οι μόνοι πατέρες βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από 13

14 τις μόνες μητέρες. Από τις μόνες μητέρες σε καλύτερη κατάσταση βρίσκονται οι χήρες, απ ότι οι ανύπαντρες μητέρες και οι διαζευγμένες. Η λιγότερο ευνοημένη κατηγορία είναι αυτή των ανύπαντρων μητέρων, διότι η μορφή αυτής της οικογένειας είναι λιγότερο κοινωνικά αποδεκτή. Σε ορισμένα κράτη η ηλικία του παιδιού καθορίζει την εισοδηματική κατάσταση της οικογένειας και επηρεάζει το βιοτικό της επίπεδο και τις επιλογές της 3 ( Έκθεση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας., 2007). Όταν η μονογονεϊκότητα συνδυάζει το χαμηλό εισόδημα με την έλλειψη οικονομικής στήριξης από τον πρώην σύζυγο, ο κίνδυνος διολίσθησης στη φτώχεια είναι ορατός. Ο κίνδυνος αυξάνει ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών και με το γεγονός ότι μόνο η μητέρα έχει την αποκλειστική φροντίδα τους. Αν συνυπάρχουν χρόνια προβλήματα υγείας ή άτομα με αναπηρία, η κατάσταση επιδεινώνεται ( Κογκίδου, 1996). Σύμφωνα με τα πρόσφατα δεδομένα της Eurostat, όπως αυτά παρουσιάζονται στην έκθεση της Ε.Κ.Κ.Ε. του 2007, το 17% των οικογενειών με εξαρτώμενα παιδιά στο σύνολο των 25 χωρών της Ε.Ε. είχαν το 2005 διαθέσιμα εισοδήματα κάτω από το σχετικό όριο της φτώχειας. Στην περίπτωση των ΜΟ ο δείκτης σχετικής φτώχειας ήταν διπλάσιος και ανήλθε στο 33% για το σύνολο της Ε.Ε.-25. Δηλαδή, μία στις τρεις μονογονεϊκές οικογένειες στην Ευρώπη του 2007 βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας (Ε.Κ.Κ.Ε., 2007). Σύσταση και διάλυση των οικογενειακών σχέσεων στην Ελλάδα Από πλευράς κοινωνικό-δημογραφικών χαρακτηριστικών η Ελλάδα ανήκει στο Μεσογειακό μοντέλο. Οι οικογενειακοί δεσμοί είναι ακόμη ισχυροί και η οικογένεια εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στη στήριξη των μελών της. Τα ποσοστά των διαζυγίων και η συμβίωση εκτός γάμου αρχικά ήταν περιορισμένα σε σύγκριση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, 4 αλλά οι μεταβολές στις αξίες και αντιλήψεις στις νεότερες γενιές συνδέονται με μια ραγδαία αύξηση στα ποσοστά διάλυσης των γάμων ή των συμβιώσεων (Συμεωνίδου, 2007). 3 Έκθεση της ΕΕ για τις Μονογονεϊκές Οικογένειες στην Ευρώπη, Council of Europe,

15 Το γεγονός ότι ο γάμος εξακολουθεί να είναι σχετικά ισχυρός στην Ελλάδα δεν οφείλεται μόνο στην ύπαρξη πιο παραδοσιακών οικογενειακών αξιών στην Ελληνική κοινωνία σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες. Οι γυναίκες βρίσκονται σε αδύναμη θέση σε σχέση με τους άντρες όσον αφορά τη συμμετοχή τους στο εργατικό δυναμικό. Επιπλέον, επιφορτίζονται με την φροντίδα των εξαρτώμενων μελών της οικογένειας, αντικαθιστώντας το ανύπαρκτο κράτος πρόνοιας (Eurostat, 2005). Ο υποστηρικτικός ρόλος της οικογένειας αντισταθμίζει ως ένα βαθμό το ανεπαρκές και κατακερματισμένο κράτος πρόνοιας, αλλά αυτό στηρίζεται κατά κανόνα στον αλτρουισμό των γυναικών, που αναλαμβάνουν σχεδόν αποκλειστικά την φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων (Συμεωνίδου, 2007). Οι γυναίκες συχνά υποχρεώνονται να μην εργάζονται ή να διακόπτουν την εργασία τους, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να φροντίσουν τα εξαρτημένα μέλη της οικογένειας. Στη συνέχεια, είναι εξαιρετικά δύσκολο να επανενταχτούν στο εργατικό δυναμικό. Η ανελαστικότητας της αγοράς εργασίας, η έλλειψη προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης και οι διακρίσεις κατά φύλο, που εξακολουθούν να υπάρχουν στην κατανομή της εργασίας και την αμοιβή, δημιουργούν μη ευνοϊκές συνθήκες στην πρόσληψη των γυναικών ( Μουσούρου & Στρατηγάκη, 2005: ). Στην έρευνα του Συμβουλίου της Ευρώπης του 1999 και στην έκθεση του ΕΚΚΕ της ίδιας χρονιάς, όπως αναφέρεται από την κ. Συμεωνίδου, παρατηρείται αύξηση των ποσοστών διαζυγίων από το 4% του 1970 στο 9% του 1999 και κατ επέκταση αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια η οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών και το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσής τους τις κάνει να αισθάνονται πιο ικανές να ζήσουν μόνες τους και προχωρούν συχνότερα στο χωρισμό (Συμεωνίδου, 2007). Πολιτική για τις ΜΟ στην Ελλάδα και στρατηγικές παρέμβασης Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που επηρεάζουν τη συγκρότηση και εφαρμογή αποτελεσματικής πολιτικής για τις ΜΟ είναι η ελλιπής πληροφόρηση για την κοινωνική πραγματικότητα των μονογονεϊκών οικογενειών ως συγκεκριμένης κατηγορίας και το γεγονός ότι δεν είναι πολιτικά ιδιαίτερα ορατές. Τα στοιχεία αυτά σε συνάρτηση με άλλα χαρακτηριστικά που διέπουν το σχεδιασμό και την εφαρμογή της κοινωνικής πολιτικής με αποδέκτες τις γυναίκες και τα παιδιά στην Ελλάδα, τεκμηριώνουν τις αδυναμίες της πολιτικής και αμφισβητούν την ικανότητά της να 15

16 ικανοποιήσει τις υπάρχουσες ανάγκες των οικογενειών αυτών. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται κοινωνικές ανισότητες σε βάρος των ΜΟ. Αναποτελεσματικός έχει αποδειχθεί και ο επιδοματικός χαρακτήρας των υπηρεσιών Πρόνοιας, καθώς υπάρχει έλλειψη συντονισμού, συγκεντρωτική διοίκηση των υπηρεσιών και συγχρόνως, απουσία προγραμμάτων και μη αξιοποίηση των εξειδικευμένων στελεχών. Ζητούμενο είναι να γίνει σχεδιασμός μιας κοινωνικά δίκαιης πολιτικής που θα στηρίζει τις ΜΟ με την εγκαθίδρυση δικτύου παροχής βοήθειας, αξιοποιώντας όλους τους κοινωνικούς φορείς ως αποτέλεσμα συνολικής προσπάθειας (Χατζηβαρνάβα - Καζάζη, 2005). Οι στρατηγικές παρέμβασης για τις ευπαθείς ομάδες, όπως οι μονογονεϊκές οικογένειες, συνίστανται στη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών διαβίωσης και των δυνατοτήτων ισότιμης συμμετοχής στην εργασία. Αυτό προϋποθέτει τη δημιουργία ενός δικτύου ασφάλειας με ταυτόχρονη ενίσχυση της συμμετοχής σε όλους τους τομείς κοινωνικών δραστηριοτήτων, με διευκολύνσεις, επιδοτήσεις και επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο, ώστε να εξελιχτούν οι δυνατότητες πρόσβασης του ανθρώπου στα κοινωνικά και δημόσια αγαθά. Με δεδομένο το γεγονός ότι η φτώχεια καθορίζεται από έλλειψη πόρων, αγαθών, δραστηριοτήτων και υπηρεσιών που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό, οι στρατηγικές κατηγοριοποιούνται σε διευκολύνσεις, επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο, σε προώθηση της κοινωνικής συμμετοχής και σε επιδοτήσεις (Townsend & Gordon, 2000). Στην Ελλάδα το 22% του πληθυσμού αντιμετωπίζει μεγάλες δυσκολίες στο να ανταπεξέλθει στην κάλυψη των βασικών αναγκών. Η μέτρηση του συγκεκριμένου ποσοστού έγινε με δεδομένο το γεγονός ότι ένα άτομο ή ένα νοικοκυριό θεωρείται ότι είναι φτωχό, εφ όσον διαθέτει ταυτόχρονα χαμηλό επίπεδο εισοδήματος και χαμηλό επίπεδο διαβίωσης. Στην έρευνα της EU-SILC συμμετείχαν νοικοκυριά και η αύξηση που εμφανίστηκε σε σχέση με τη μέτρηση του 1999 (15%) θεωρείται ότι προέρχεται από την ελλιπή κοινωνική πολιτική, η οποία ασκείται κυρίως μέσω συντάξεων και επιδομάτων (Σακέλλης, 2007). Έχει διαπιστωθεί από τις έρευνες της Eurostat ότι ο αριθμός των φτωχών και κοινωνικά αποκλεισμένων είναι κατά πολύ μικρότερος σε περιοχές με ανάπτυξη. Αυτό οδηγεί στη διαπίστωση ότι για την καταπολέμηση του αποκλεισμού σε μια περιοχή χρειάζεται τοπική ανάπτυξη. Η ανάπτυξη θα πρέπει να αναφέρεται στους τομείς των κοινωνικών δικαιωμάτων οι οποίοι αντιστοιχούν σε τέσσερα θεσμικά 16

17 συστήματα: το νομικό, το πολιτικό, το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και το εκπαιδευτικό (Κογκίδου, 1996). Μέσω της εκπαίδευσης και της τοπικής ανάπτυξης κάθε περιοχής γίνεται προσπάθεια να περιέλθει ο κάθε άνθρωπος στην κατάσταση που αρμόζει στο ανθρώπινο είδος, δηλαδή, την κατάσταση που ταυτίζεται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Με την απόκτηση γνώσεων προστατεύονται οι άνθρωποι από τη διολίσθηση στον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και την ανέχεια (Τσιάκαλος, 1998). Για ν αντιμετωπιστούν οι πολυδιάστατες ανάγκες των μονογονεϊκών οικογενειών θα πρέπει οι ίδιες οι οικογένειες να αποτελέσουν αντικείμενο ξεχωριστής μέριμνας κατά τη διάρκεια της χάραξης και εφαρμογής των οικογενειακών πολιτικών. Η διαμόρφωση κατάλληλου θεσμικού πλαισίου θα ευνοήσει την υιοθέτηση στοχευμένων παρεμβάσεων, προκειμένου η κοινωνική πολιτική να ανταποκριθεί αποτελεσματικά. Θεωρείται απαραίτητη η δικτύωση των εμπλεκομένων φορέων και η διατομεακή συνεργασία τους, ώστε να απλουστευτούν οι γραφειοκρατικές διαδικασίες που συχνά αποθαρρύνουν τους δικαιούχους από την διεκδίκηση των παροχών. Χρειάζεται περαιτέρω ανάπτυξη στις συμβουλευτικές υπηρεσίες με στελέχωσή τους από ειδικούς επιστήμονες, για να συμβάλλουν σημαντικά στην καλύτερη ενημέρωση και πληροφόρηση των μονογονεϊκών οικογενειών. Με τον τρόπο αυτό θα δοθεί στήριξη στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν και ενθάρρυνση για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες του ΕΚΚΕ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αυτές τις ευαίσθητα κοινωνικές ομάδες πληθυσμού, απαιτείται άμεσα ουσιαστική αναπροσαρμογή των προνοιακών επιδομάτων που αφορούν κυρίως τις πολύτεκνες οικογένειες και η τιμαριθμική αναπροσαρμογή τους. Ταυτόχρονα, είναι αναγκαία η επέκταση του ορίου ηλικίας των προστατευόμενων παιδιών από τα 16 έτη τουλάχιστον στα 18 ή και στα 24, σε περίπτωση σπουδών. Δεδομένου ότι το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι γονείς και ιδιαίτερα, οι μητέρες που έχουν αναλάβει μόνες την ανατροφή των παιδιών τους, είναι η έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης προσαρμοσμένες στις ανάγκες τους, πρέπει να θεσμοθετηθούν περιοδικές επιμορφώσεις, που θα τις παρέχουν εξειδίκευση. Με τον τρόπο αυτό θα διευκολύνεται η ένταξή τους στην αγορά εργασίας, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να ζήσουν αξιοπρεπώς την οικογένειά τους και να εξασφαλίσουν συνθήκες υγιούς 17

18 ανάπτυξης για τα παιδιά τους. Σημαντική, επίσης, θεωρείται η προώθηση της γυναικείας απασχόλησης, καθώς και η υιοθέτηση ευέλικτων ωραρίων εργασίας με επιμήκυνση της διάρκειας των γονικών αδειών και πρόβλεψη αναπλήρωσης των αποδοχών. Η χρηματοδότηση προγραμμάτων από την Ε.Ε., η εκπαίδευση ενηλίκων, η επανακατάρτιση εργαζομένων σε επιχειρήσεις που κινδυνεύουν να κλείσουν και η συνεχιζόμενη εκπαίδευση επαγγελματιών, που αντιμετωπίζουν προβλήματα ανταγωνισμού, δίνουν τη δυνατότητα για οικονομική και κοινωνική ενσωμάτωση ομάδων, που απειλούνται από τον κοινωνικό αποκλεισμό και ταυτόχρονη επίτευξη τοπικής ανάπτυξης που δρα προληπτικά απέναντι στην ανεργία και τη φτώχεια (Ε.Κ.Κ.Ε., 2007). Η μονογονεϊκή οικογένεια καλείται να συνδυάσει την εργασία με τις οικογενειακές υποχρεώσεις της ανατροφής των παιδιών. Προς την κατεύθυνση αυτή η ανάπτυξη των δημόσιων υποδομών για τη φροντίδα και φύλαξη των παιδιών - ιδιαίτερα για τις ηλικίες μέχρι 3 ετών - αφενός θα απαλλάξει την εργαζόμενη μητέρα από την ανάγκη να διακόψει πρόωρα την εργασία της και αφετέρου θα δώσει τη δυνατότητα στη μη εργαζόμενη να εργαστεί, συμβάλλοντας θετικά στην ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η δημιουργία χώρων φροντίδας παιδιών στους χώρους εργασίας και η χορήγηση ενός ειδικού επιδόματος για την κάλυψη μέρους της δαπάνης φροντίδας των παιδιών στο σπίτι, αποτελεί σημαντικό μέτρο για την διευκόλυνση των γονέων. Μια ώριμη πολιτική επέμβαση είναι απαραίτητο να περιλαμβάνει ένα ευρύ και πολύπλευρο πλαίσιο πολιτικών οικογενειακής στήριξης. Η δημιουργία χάρτη κοινωνικών αναγκών σε τοπικό επίπεδο θα μπορούσε να βοηθήσει στον εντοπισμό των πλέον ευάλωτων οικογενειών μεταξύ των οποίων και των μονογονεϊκών, ώστε να αποτυπωθούν καλύτερα οι ειδικότερες ανάγκες τους και να υπάρξει έγκαιρη παρέμβαση με παροχή υπηρεσιών πρόληψης και αντιμετώπισης καταστάσεων κρίσης. Είναι αναγκαία η μετάβαση από την εισοδηματική υποστήριξη στις πολιτικές ενεργοποίησης και από την οικογενειακή πολιτική στην εισοδηματική υποστήριξη. Η δημόσια αναγνώριση του προβλήματος και η στοχοθετημένη υποστήριξη θα ελευθερώσουν τους πόρους για την καλύτερη αντιμετώπισή του (Έκθεση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, 2007). 18

19 Ερευνητικά προγράμματα και μετρήσεις της Φτώχειας και του Κοινωνικού αποκλεισμού κατά το χρονικό διάστημα 2000 έως 2007 Κατά τη διάρκεια του χρονικού πλαισίου μελέτης της παρούσης έρευνας είχαν ανακοινωθεί στον τύπο τα ακόλουθα ερευνητικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αποτέλεσαν το έναυσμα για την ενασχόληση της δημοσιογραφικής ομάδας με τα προβλήματα των μονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα και την προβολή τους μέσω του τύπου. 1. Το ερευνητικό πρόγραμμα IPROSEC. Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε από το 2000 έως το 2003 με την οικονομική στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στόχος του ήταν η προσπάθεια κατανόησης των κοινωνικών και δημογραφικών αλλαγών που συντελούνται στην Ευρώπη μαζί με ταυτόχρονες οικονομικές μεταβολές, ώστε να διαμορφωθεί μια νέα πολιτική σε επίπεδο, όχι μόνο εθνικών κυβερνήσεων αλλά και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έλαβαν μέρος 11 χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Τα αποτελέσματα της έρευνας όπου η ομάδα των μονογονεϊκών οικογενειών αναδείχθηκε ως ομάδα υψηλού κινδύνου για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, αποτελούν μια απάντηση στην ανάγκη ανάπτυξης προγραμμάτων στήριξης της οικογένειας μέσω της Κοινωνικής πρόνοιας. Υποστηρίχτηκε η αντίληψη για κρατική παρέμβαση. Όλοι οι εκπρόσωποι Φορέων Πολιτικής που έλαβαν μέρος στην έρευνα συμφώνησαν ότι η πιο σημαντική επίδραση του κράτους στη ζωή των οικογενειών στην Ελλάδα σημειώθηκε με την αναθεώρηση του Οικογενειακού Δικαίου το Θέση τους είναι: «Η κυβέρνηση μπορεί να φτιάχνει ένα θεσμικό πλαίσιο το οποίο να είναι προοδευτικό και να διευκολύνει τη σωστή λειτουργία της οικογένειας αλλά από εκεί και πέρα η αλλαγή των στάσεων και των αντιλήψεων είναι υπόθεση της κοινωνίας, των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης που διαπαιδαγωγούν την Κοινωνία και όλων όσων συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία» (Μουσούρου & Στρατηγάκη, 2005:16, 299). 2. Οι μετρήσεις της Φτώχειας και του Κοινωνικού αποκλεισμού στα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που κατέχουν σημαντική θέση στην ημερήσια διάταξη του πολιτικού διαλόγου της Ε.Ε., όπως αυτός 19

20 διαμορφώθηκε μέσω των αποφάσεων των Ευρωπαϊκών Συμβουλίων και των Ευρωπαϊκών Συνθηκών. Αναλυτικά, με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ καθορίστηκε πρόγραμμα κοινωνικής δράσης για τα κράτη - μέλη για τα έτη και τέθηκε το νομικό πλαίσιο που διέπει την παραγωγή των Κοινωνικών Στατιστικών. Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας το Μάρτιο του 2000 τέθηκε πρόταση για ένα κοινοτικό πρόγραμμα ενθάρρυνσης και συνεργασίας ανάμεσα στα κράτη-μέλη για την καταπολέμηση της φτώχειας του κοινωνικού αποκλεισμού. Αποφασίστηκε η εξάλειψη της απόλυτης φτώχειας και η κατάρτιση διαρθρωτικών δεικτών, όπως αυτών της άνισης κατανομής του εισοδήματος, τα ποσοστά φτώχειας πριν και μετά τις κοινωνικές παρεμβάσεις, η διαχρονική φτώχεια κ.α. Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Νίκαιας το Δεκέμβριο του 2000 οι αρχηγοί των μελών κρατών επιβεβαίωσαν τις αποφάσεις της Λισσαβόνας αλλά με τη χρήση ανοιχτών μεθόδων συντονισμού και συνεργασίας. Βασικά στοιχεία της προσέγγισης αυτής είναι ο καθορισμός κοινών στόχων για την Ε.Ε. και η ανάπτυξη κατάλληλων εθνικών σχεδίων δράσης για την επίτευξη των στόχων, καθώς και η τακτική αναφορά και καταγραφή της προόδου. Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Laeken το Δεκέμβριο του 2001 καθορίστηκαν 18 κοινοί στατιστικοί δείκτες για την κοινωνική σύγκλιση, που επιτρέπουν την καταγραφή και σύγκριση προόδου για τους συμφωνημένους στόχους. Οι δείκτες αναφέρονται στην οικονομική φτώχεια, απασχόληση, υγεία και εκπαίδευση, προβάλλοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό ως πολυδιάστατο φαινόμενο. 5 Τα Ευρωπαϊκά Συμβούλια της Λισσαβόνα (2000) και της Φέιρα (2002) κατέστησαν σαφές ότι η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού αποτελεί προτεραιότητα στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για το λόγο αυτό επιλέχτηκε η «Ανοιχτή μέθοδος Συντονισμού» μια νέα μορφή πολιτικής συνεργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία στηρίχτηκε στην εμπειρία που είχε αποκτηθεί στον τομέα της απασχόλησης. Κατόπιν τούτου τα κράτη-μέλη εκπονούν ανά διετία τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση 5 Μητσάνη Θ., Ουζούνη Ι., Ρούκα Μ. (2007). Το ζήτημα της φτώχειας. Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία τριμήνου. Α.Π.Θ 20

21 (ΕΣΔΕΝ) που αποτελούν μια ενιαία στρατηγική δράσης με στόχο τον περιορισμό του κοινωνικού αποκλεισμού και συστηματοποιημένες δράσεις στους τομείς της υγείας, παιδείας, πρόνοιας, δημόσιας διοίκησης. Οι κύριοι στόχοι των ΕΣΔΕΝ είναι: Άμεση προώθηση της δυνατότητας συμμετοχής των ευαίσθητα κοινωνικών ομάδων στην αγορά εργασίας και πρόσβαση όλων στους πόρους, τα δικαιώματα, τα αγαθά και τις υπηρεσίες του κράτους. Λήψη μέτρων για την πρόληψη του κινδύνου αποκλεισμού σε ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες. Προσφορά βοήθειας για τους πλέον ευάλωτους. Κινητοποίηση όλων των παραγόντων που μπορούν να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή 6. Το πρώτο ΕΣΔΕΝ λειτούργησε το χρονικό διάστημα και ακολούθησαν το , το και ο προγραμματισμός του σχεδιασμού για την περίοδο , όπου κεντρικός στόχος είναι η εφαρμογή πολιτικών για την ενίσχυση της απασχόλησης, τη βελτίωση της ποιότητας του εργατικού δυναμικού, του εργασιακού περιβάλλοντος και της παραγωγικότητας για την ενίσχυση της ελκυστικότητας της εργασίας και της κοινωνικής συνοχής. Η πολιτική για το ανθρώπινο δυναμικό εστιάζει στη διασφάλιση της ποιότητας της προσφοράς εργασίας και στη δημιουργία των προϋποθέσεων για ισότητα ευκαιριών για όλους τους πολίτες. Οι ανακοινώσεις της αποτελεσματικής ή μη λειτουργίας των ΕΣΔΕΝ δημιούργησαν τη βάση για τις ανακοινώσεις του τύπου για καλύτερη Κοινωνική Πολιτική και την αντίστοιχη αύξηση των άρθρων των εφημερίδων. 3. Οι τέσσερις πηγές δεδομένων στις οποίες κατά κύριο λόγο βασίστηκαν οι σχετικές μελέτες της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα: Τα δεδομένα από τη Φορολογία Εισοδήματος (ΦΕ) που καλύπτει την Ελλάδα σε ετήσια βάση. Την Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ). Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 πραγματοποιείται από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία σε 6 Έκθεση της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας προς τη Σύνοδο του Συμβουλίου της 3 ης Δεκεμβρίου 2002:

22 δείγμα νοικοκυριών με σκοπό την εκτίμηση του δείκτη τιμών καταναλωτή. Συμπεράσματα των μελετών που χρησιμοποίησαν αυτή την έρευνα, δείχνουν ότι η ανισότητα και τα ποσοστά φτώχειας εμφανίζονται μεγαλύτερα στις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές και χαμηλότερα στις αστικές. 7 Τα δεδομένα από τις ειδικές δειγματοληπτικές έρευνες που πραγματοποίησε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ). Η πρώτη έρευνα το 1985 αφορούσε τη συλλογή δεδομένων για το εισόδημα, καθώς και για μια πληθώρα κοινωνικών και δημογραφικών χαρακτηριστικών των νοικοκυριών. Η δεύτερη έρευνα το 1988/1989, στα πλαίσια του Φτώχεια 2, είχε στόχο τη μελέτη της φτώχειας και της επάρκειας της κοινωνικής ασφάλειας σε επτά χώρες περιοχές της Ε.Ε.. Οι έρευνες του ΕΚΚΕ εκπονούνται κάθε χρόνο με τελευταία αυτή το Φεβρουάριο του 2007 με θέμα: «Οι Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού των Μονογονεϊκών Οικογενειών στην Ελλάδα». Τις έρευνες του Ευρωπαϊκού Πάνελ Νοικοκυριών (ECHP). Ετήσια επαναλαμβανόμενη έρευνα στο ίδιο δείγμα νοικοκυριών και ατόμων. Πραγματοποιήθηκε από το 1994 μέχρι το 2001 σε όλες τις χώρες της Ε.Ε.. Χρησιμοποιήθηκε το ίδιο βασικό ερωτηματολόγιο, κοινή μεθοδολογία, καθώς και ανάλυση δεδομένων. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις που επιτρέπουν διαχρονική διερεύνηση θεμάτων σχετικών με την κοινωνική ανισότητα. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Eurostat το 2002, που βασιζόταν στα δεδομένα αυτής της έρευνας ανάμεσα σε 13 χώρες, η Ελλάδα το 1997 είχε μαζί με την Πορτογαλία το υψηλότερο ποσοστό φτώχειας και υψηλότατα ποσοστά μακροχρόνια φτωχών ατόμων. Οι κοινωνικές παρεμβάσεις στη Ελλάδα παρουσιάζουν τα χαμηλότερα ποσοστά αποτελεσματικότητας Τα αποτελέσματα των ερευνών της Eurostat το 2000 με θέμα: «Eurorean statistics Income, poverty and social exclusion» και «European Social 7 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1990 παρουσίασε διακυμάνσεις που δεν είναι μετρήσιμες με ασφάλεια. Η ανισότητα ανά πληθυσμιακή ομάδα με βάση την περιοχή κατοικίας, ή το μέγεθος και τη σύνθεση του νοικοκυριού, δείχνει ότι οφείλεται κυρίως σε διαφορές εντός των πληθυσμιακών ομάδων και όχι μεταξύ αυτών. Στην ομαδοποίηση με βάση την εκπαίδευση υπάρχει συνεισφορά της εκπαίδευσης στην ανισότητα της τάξης του 25%. Επίσης η κατανομή των φορολογικών βαρών είναι αντίστροφα προοδευτική στα χαμηλά και μεσαία εισοδήματα. 8 Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι εκτιμήσεις για την ανισότητα και τη φτώχεια, ακόμα και όσων χρησιμοποιούν την ίδια πηγή δεδομένων, μπορεί επίσης να διαφέρουν σημαντικά εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν ακολουθούν όλες οι μελέτες τους ίδιους ορισμούς και την ίδια μεθοδολογία ανάλυσης. 22

23 Statistics. Income, Poverty and Social Exclusion: 2 nd Report»,το 2003 με θέμα: «Statistics in Focus, Poverty and social exclusion in the EU after Laeken». Επίσης, και την έρευνα: «Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών» ( EU-SILC 2003), με θέμα τη Φτώχεια, τον Αποκλεισμό και τις Κοινωνικές ανισότητες. (Πετμεζίδου & Παπαθεοδώρου, 2004). Μ.Μ.Ε. Εξετάζοντας το χώρο των ΜΜΕ τα τελευταία χρόνια, διαπιστώνει κανείς ότι έχουν σημειωθεί σημαντικές αλλαγές με σημαντικότερη την είσοδο του διαδικτύου σε παγκόσμιο επίπεδο. Το πρώτο μέσο που αναγκάστηκε να υποστεί διάφορες τροποποιήσεις, ώστε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, είναι η εφημερίδα. Αναφέροντας τις απόψεις των Hans van Kranenburg, Hagedorn και Pennings, οι Μακ Κόμπς, Εϊνσίντελ και Ουϊβερ υποστηρίζουν ότι τα τεχνολογικά επιτεύγματα, η σύγκλιση στην αγορά και οι αλλαγές στην συμπεριφορά των καταναλωτών έχουν αυξήσει τον ανταγωνισμό και έχουν εισάγει μια νέα φάση όπου οι εκδόσεις αποτελούν μέρος μιας διεθνούς ενημερωτικής και επικοινωνιακής βιομηχανίας. Η βιομηχανία αυτή αλληλεπιδρά με πολλούς διαφορετικούς τομείς βιομηχανιών και τεχνολογιών. Η κοινωνία εξαρτάται σημαντικά από τα Μ.Μ.Ε. για τη διαμόρφωση απόψεων, γιατί επιτρέπουν την ελεύθερη ροή απόψεων (Μακ Κόμπς, Εϊνσίντελ, Ουϊβερ, 1996). Σύμφωνα με τις απόψεις του Richard Van de Wurff (2004), όπως αυτές παρουσιάζονται από την Α. Μυλωνά, υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους τα Μ.Μ.Ε. συνεισφέρουν στη διαφοροποίηση, δηλαδή, στην ποικιλία των θεμάτων, την ισορροπία αλλά και την ανομοιότητα: α) αντικατοπτρίζοντας τις διαφορές του κοινού, β) παρέχοντας πρόσβαση σε διαφορετικές απόψεις και γ) προσφέροντας μια ευρεία επιλογή στο αναγνωστικό κοινό. Τη διαφοροποίηση μπορεί να τη συναντήσει κανείς στην πολιτική, την οικονομία και την ενημέρωση. Με τον τρόπο αυτό αυξάνονται οι επιλογές των πολιτών, διότι επιτρέπεται η πολλαπλότητα των απόψεων και δίνεται περισσότερη πρόσβαση σε απόψεις διαφόρων πολιτικών, κοινωνικών ομάδων και μειονοτήτων. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στο κοινό να 23

24 επιλέξει και να χρησιμοποιήσει μόνο εκείνους τους τύπους περιεχομένου που του αρέσουν (Μυλωνά, 2005). Η στρατηγική που ακολουθεί μία εφημερίδα, Εταιρική ή Επιχειρηματική, ώστε να είναι ανταγωνιστική, ορίζει σε μεγάλο βαθμό και το περιεχόμενο των άρθρων της. Οι βασικοί παράμετροι που επηρεάζουν την κατεύθυνση της στρατηγικής της εφημερίδας κατά την άποψη του Hans van Kranenburg (2000), όπως αυτή αναφέρεται από τους Curran και Gurevitch είναι: α) οι πολιτικές απόψεις που θέλει ο εκδότης να προωθηθούν, β) οι επιθυμίες των καταναλωτών που η εταιρεία θέλει να ικανοποιήσει, γ)το κοινό στο οποίο απευθύνεται και δ) το ποιες τεχνολογίες χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό (Curran & Gurevitch, 2001). ΤΑ Μ.Μ.Ε. ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Η σχέση ανάμεσα στα Μ.Μ.Ε. και την κοινή γνώμη αποτελεί ένα από τα βασικά αντικείμενα επικοινωνιακής έρευνας παγκοσμίως. Αρχικά, έγινε προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα: «Ποιος καθορίζει τη δημόσια θεματολογία και κάτω από ποιες συνθήκες;», αλλά πρόσφατα το αντικείμενο των ερευνών μετατοπίστηκε στο: «Ποιος τελικά καθορίζει τη θεματολογία των Μ.Μ.Ε.;». Από την έρευνα πάνω στην ημερήσια θεματολογία διαπιστώνεται ότι τα Μ.Μ.Ε. καθορίζουν όχι μόνο τι να σκεφτεί το κοινό αλλά το πώς να σκεφτεί για θέματα που είναι εκ των προτέρων καθορισμένα. Αυτό γίνεται αφ ενός με την επιλογή θεμάτων που διεκδικούν την προσοχή του κοινού και αφ ετέρου με τον τρόπο παρουσίασής τους. Βασικό στοιχείο είναι η οπτική που παρουσιάζουν, η οποία προσανατολίζει και τον τρόπο σκέψης. Έτσι κατευθύνουν την προσοχή των αναγνωστών σε συγκεκριμένες περιοχές θεμάτων και ταυτόχρονα, απομακρύνουν από άλλες (Παπαθανασόπουλος, 1996: 11). Σύμφωνα με τις απόψεις του Lippmann, όπως αυτές παρουσιάζονται από τους Μακ Κόμπς, Εϊνσιντελ και Ουϊβερ, υπάρχει η παλαιότερη άποψη περί μιας δημοκρατίας και μιας ηγεσίας που θα είναι βασισμένη στο λαϊκό φρόνημα. Αυτό προϋποθέτει ότι τα περισσότερα προβλήματα για τα οποία θα ενδιαφερθεί η κοινή γνώμη και επομένως, θα τα γνωρίζει ολόκληρη η κοινότητα, θα εκφραστούν μέσω της κυβέρνησης. Η Δημοκρατική πολιτική έχει αναθέσει από καιρό στα Μ.Μ.Ε. ένα πρωτεύοντα ρόλο όσον αφορά την εξερεύνηση των πολιτικών γεγονότων, τόσο των κοινών που αποτελούν μέρος της καθημερινής διακυβέρνησης, όσο και των ιδιωτικών, 24

25 που οι κυβερνώντες καταβάλλουν συχνά ιδιαίτερες προσπάθειες να αποκρύψουν. Η δημοσιογραφία είναι ένας θεσμός, ο οποίος επαγγελματοποιείται ολοένα και περισσότερο. Διαφοροποιεί το καθιερωμένο μέχρι τώρα πλαίσιο που της υπαγόρευε να διαβιβάζει κοινή γνώση ή να ελέγχει τις κυβερνητικές καταχρήσεις. Χρησιμοποιώντας στη σημερινή εποχή τις δικές της πρακτικές, παραδόσεις και αξίες καθορίζει το τι μεταδίδεται και πώς μεταδίδεται. Μέρος της ικανότητας των δημοσιογράφων, τόσο των συντακτών, όσο και των εκδοτών, είναι να τραβήξουν και να κρατήσουν την προσοχή των πολιτών στο θέμα που θέλουν να προβάλλουν. Η μετάδοση των πληροφοριών είναι μια συναλλαγή μεταξύ δύο εταίρων, των Μ.Μ.Ε. και του κοινού. Αν και μια πλήρης κοινωνική ψυχολογία της κοινής γνώμης θα αντιμετώπιζε σ αυτές τις καθημερινές συναλλαγές με τον ίδιο τρόπο και τους δύο εταίρους, στην πραγματικότητα η πλάστιγγα κλίνει προς τα Μ.Μ.Ε. και τον τρόπο που οι πολίτες χρησιμοποιούν αυτές τις πηγές. Επειδή η κοινή γνώμη βασίζεται σε μια αποσπασματική, συχνά ατελή και διαστρεβλωμένη σειρά από εικόνες, είναι απαραίτητο οι πολίτες να εξερευνούν τον κόσμο, να τον περιγράφουν και να τον φαντάζονται (Μακ Κόμπς, Εϊνσιντελ, Ουϊβερ, 1996). Συχνά αναφέρεται το θέμα της πολιτικής προκατάληψης στις ειδήσεις. Το τελευταίο διάστημα η προσοχή, παγκόσμια, έχει μετατοπιστεί από τον κομματικό χρωματισμό και την άμεση επιρροή που ασκούν τα Μ.Μ.Ε., στη συμπεριφορά και τις απόψεις του κόσμου. Στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, τόσο τα Μ.Μ.Ε., όσο και το κοινό έχουν να διαδραματίσουν ρόλους ηγεσίας και εποπτείας του έξω κόσμου. Αυτό συνεπάγεται τον τρόπο με τον οποίο αρχειοθετούν και καλύπτουν τις ειδήσεις τα Μ.Μ.Ε., καθώς και τον τρόπο που η κοινή γνώμη τις ενσωματώνει, στις αντίστοιχες εικόνες που έχει σχηματίσει για τον κόσμο. Οι αρχισυντάκτες των εφημερίδων καθορίζουν ποια είναι τα κυριότερα θέματα της ημέρας με την καθημερινή επιλογή των ειδήσεων που θα γραφούν με πηχυαίους τίτλους στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και την κάλυψη κάποιων άλλων στα πολύ ψιλά γράμματα των ρεπορτάζ. Οπωσδήποτε το κοινό αντιλαμβάνεται ως σημαντικότερα τα θέματα που προέχουν στην ημερησία διάταξη και με την πάροδο του χρόνου είναι αυτά που καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στα θέματα που απασχολούν το κοινό. Οι ειδήσεις και τα ρεπορτάζ σηματοδοτούν στο κοινό ότι η ζωή ενός ατόμου ή μίας ομάδας ατόμων έχει ξεφύγει από τις φυσιολογικές οδούς συμπεριφοράς και κάποια πτυχή αυτής της κατάστασης έχει υπεισέλθει στη δικαιοδοσία ενός κυβερνητικού ή δημόσιου θεσμού (Πολίτης, 2005). 25