Συμβολή στη μελέτη της αύξησης και της ηθολογίας της τσιπούρας (Sparus aurata, L.) στο σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βιολογίας Ζώων, Εργαστήριο Ζωολογίας Συμβολή στη μελέτη της αύξησης και της ηθολογίας της τσιπούρας (Sparus aurata, L.) στο σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού Ευάγγελος Δημητρίου ΒΙΟΛΟΓΟΣ Διδακτορική Διατριβή ΠΑΤΡΑ 27

2

3

4 «.Το ταξίδι το γεμίζει η χαρά του δρόμου, οι άνθρωποι που νοιώθουμε την μυρωδιά τους. Η αίσθηση ότι υπάρχει επόμενος σταθμός. Το αδειάζουν τα νεκρά τοπία. Οι άνθρωποι που φεύγουν ή χάνονται. Οι μυρωδιές που μας άγγιξουν αλλά δεν νοιώθουμε..»

5 ΜΕΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Τριμελής συμβουλευτική επιτροπή Ι. Όντριας Ομότιμος Καθηγητής Βιολογίας Π.Πάτρας Π.Σ.Οικονομίδης Ομότιμος Καθηγητής Βιολογίας Α.Π.Θεσσαλονίκης Ν. Τσιμενίδης Ομότιμος Καθηγητής Βιολογίας Π.Κρήτης Μέλη της εξεταστικής επιτροπής Π. Κασπίρης Αν. Καθηγητής Βιολογίας Π.Πάτρας Θ. Γεωργιάδης Καθηγητής Βιολογίας Π.Πάτρας Γ. Φερεντίνος Καθηγητής Γεωλογίας Π.Πάτρας Χ. Χιντήρογλου Καθηγητής Βιολογίας Α.Π.Θεσσαλονίκης Κ. Κουτσικόπουλος Αν. Καθηγητής Βιολογίας Π.Πάτρας Σ. Σωμαράκης Λέκτορας Βιολογίας Π.Πάτρας Γ. Κουμουνδούρος Λέκτορας Βιολογίας Π.Πάτρας

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...το ταξίδι στο βασίλειο του Αχελώου Την αίσθηση που μπορεί να προκαλέσει σε κάποιον όχι υποχρεωτικά σε όλους - το εκβολικό σύστημα των ποταμών και το σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών ΜεσολογγίουΑιτωλικού αποτυπώνεται σε γνωστά και άγνωστα λογοτεχνικά και ιστορικά κείμενα της νεότερης εποχής με χαρακτηριστικότερο αυτό του Στασινόπουλου (1926). Ο συγγραφέας αυτός ενώ περνάει με πλοίο από τον Πατραϊκό προσπαθεί να εξηγήσει σε συνεπιβάτη του την αξία της λιμνοθάλασσας και γράφει:...επροχωρήσαμεν ολίγον ακόμη μέσα εις τον κόλπον και είδομεν τας εκβολάς άλλου βορβορώδους ποταμού, του Ευήνου, να μιαίνουν την αγνείαν της θαλάσσης...διέκρινα νέαν εδοκίμασες λύπην, και σε ήκουσα να καταράσαι την ύπαρξην των κακών ποταμών. Πόσον είχες άδικον! Εις αυτούς το Μεσολόγγι οφείλει την ύπαρξήν του. Αυτοί το εγέννησαν και το επροίκησαν με αφθονότατα και πλουσιότατα δώρα.. Θέλεις να μάθεις ποια υπήρξαν τα δώρα των ποταμών; Θα σου περιγράψω σήμερον τον τρόπο κατά τον οποίον εσχηματίσθη το μεγαλύτερον μέρος της επαρχίας και εις τον σχηματισμό του θα τα ανεύρεις... Για τη σημασία της λιμνοθάλασσας και για τον τρόπο της διαμόρφωσής της, είναι επίσης χαρακτηριστικός ο μύθος της νικηφόρας πάλης του Ηρακλή με τον Αχελώο για χάρη της Δηιάνειρας, όπως τη περιγράφει ο Στράβων, κατά την οποία του έκοψε από το κεφάλι του, που ήταν ταύρου, ένα κέρατο «ο κέρας απέκλασεν Ηρακλής Αχελώου και έδωκεν Οινεί, των γάμων ένδον» (Στασινόπουλος 1925). Για να επανακτήσει το κέρατο αυτό ο Αχελώος πρόσφερε στον Ηρακλή το κέρατο της Αμάλθειας που είχε στην κατοχή του. Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις σε μετάφραση Α. Σ. Κασδαγλή (Μιτάκης 1986) περιγράφει: Αι δε Νηίδες το ριφθέν αναλαβούσαι κέρας ανθών παντοίων ευωδών και οπωρών πληρούσι και ούτως η πολύπλουτος των δώρων αφθονία τω κέρατι ου έγκειται τω καθιερωθέντι. Ο μύθος για τον καθαρμό του Αλκμαίωνα είναι ο χαρακτηριστικότερος για το πώς αντιλαμβανόταν ο αρχαίος άνθρωπος την περιοχή. Το νερό, πάντα πολύτιμο για τον άνθρωπο, θεωρούνταν στην ελληνική μυθολογία, όπως και σε πολλές θρησκείες ακόμα και σύγχρονες, σαν στοιχείο κάθαρσης. Δεν θα μπορούσε αυτό παρά να ισχύει και για τα νερά

7 του θεού Αχελώου. O μητροκτόνος Αλκμαίωνας προκειμένου να απαλλαγεί από το βαρύ του αμάρτημα και να αποκτήσει την ψυχική του ηρεμία, θα έπρεπε να εγκατασταθεί σε τόπο που δεν τον είχε δει ο ήλιος μέχρι την ημέρα τη μητροκτονίας. Έτσι, μετά από πολλές περιπλανήσεις έφτασε στις πηγές του Αχελώου, ο οποίος ανέλαβε το έργο του καθαρμού του. Εκεί ο Αχελώος του πρόσφερε για σύζυγο την κόρη του και ένα χώρο εγκατάστασης στις εκβολές του. Μόλις έφθασε εκεί ο Αλκμαίωνας ένιωσε πλήρη ηρεμία. Ο τόπος αυτός δεν ήταν άλλος από αυτόν που είχαν δημιουργήσει οι προσχώσεις του ποταμού και μάλιστα σε μικρό χρονικό διάστημα, αφού όπως υποδηλώνει ο μύθος δεν υπήρχε την εποχή του εγκλήματος. Σε αυτόν το τόπο, στο βασίλειο του μυθικού Αχελώου, είχα και έχω την τύχη να δουλεύω. Εκεί, «στη θάλασσα την πλατειά και την ήμερη, εκεί στην θάλασσα τη ρηχή τη μεγάλη..» ( Κωστής Παλαμάς)... συνταξιδιώτες και οδηγοί Σαν τον ταξιδευτή του Στασινόπουλου σε αυτό το ταξίδι είχα συνεπιβάτες στο πλοίο ξεχωριστούς ανθρώπους που ομόρφυναν και πλούτισαν τη ζωή μου. Είχα την τύχη να με κρατήσουν από το χέρι και να με οδηγήσουν αληθινά σπουδαίοι άνθρωποι. Σαν τον τυφλό να με περπατήσουν για να δω έναν κρυμμένο για μένα παράδεισο της γνώσης. Ο άνθρωπος που μέσα στο ταξίδι έγινε δεύτερος πατέρας μου είναι ο καθηγητής κ. Π.Σ. Οικονομίδης. Έζησα και γνώρισα μαζί του την ομορφιά της πλατιάς μόρφωσης ενός αληθινά σοφού ανθρώπου. Αυτά, μαζί με την εμπιστοσύνη και την αγάπη που μου έδειξε με σημάδεψαν και με μετέπλασαν. Με ανάγκασαν να δουλέψω αλλιώς. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής κ. Κ. Κουτσικόπουλος που με έκανε να γνωρίσω και να νοιώσω ότι η προσφορά, το πάθος και η αγάπη για τη δουλειά όχι μόνο μπορούν, αλλά και υποχρεωτικά πρέπει να συμβαδίσουν με την επιστημονική συνέπεια και μέθοδο. Η κ. Σισία Ρούσση που η δική της η ματιά και τα δικά της μάτια ήταν αυτά, που αντιστρέφοντας τους ρόλους γονιμοποίησαν το δικό μου μυαλό και με έκαναν να γεννήσω ό,τι γέννησα στη δουλειά μου σαν άλλα κοινά δικά μας παιδιά. Σαν ναύτης σε αυτό το πλοίο έκανα διπλοβάρδιες με το Γιάννη Ρογδάκη. Έτσι η βάρδια περνούσε γρήγορα, ευχάριστα και το ταξίδι ήταν ασφαλές. Ο Γιάννης δεν υπάρχει πια. Η βάρδια έχασε την ομορφιά και το κέφι της. Το ταξίδι δεν είναι πια το ίδιο ασφαλές. Στο Γιάννη Ρογδάκη και στους άλλους ναύτες και συνεπιβάτες αυτού του ταξιδιού, το Δημήτρη Μουτόπουλο που η βοήθειά του στις στατιστικές επεξεργασίες και γενικότερα ήταν πάνω από πολύτιμη, τον Γιάννη Πάσχο, τον Γιώργο Κατσέλη, τον Θάνο Αθανασόπουλο, τον

8 Θανάση Λαχανά, την Ρούλα Παγώνη, τη Μαρία Λιούρδη, τους φίλους μου ψαράδες, τους ανθρώπους που δούλεψα μαζί τους στο ΙΧΘΥΚΑ Α.Ε. και στην Εποπτεία Αλιείας στο Μεσολόγγι, οφείλω την εργασία αυτή. Ευχαριστώ από βάθους καρδιάς τον καθηγητή κ. Ι. Όντρια και τα άλλα μέλη της τριμελούς επιτροπής καθηγητές κ. Π. Οικονομίδη και κ. Ν. Τσιμενίδη γιατί ανοίγοντας το δρόμο για την πραγματοποίηση της εργασίας αυτής μου έδωσαν τη δυνατότητα να γνωρίσω «τα δώρα των ποταμών». Τον καθηγητή κ. Π. Κασπίρη που μετά από τόσα χρόνια σπουδαίας για εμένα γνωριμίας και συνεργασίας, έχω τη χαρά και την τιμή να είναι ο πρόεδρος της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής και να με οδηγήσει στην έξοδο από αυτή την όμορφη και σπουδαία για μένα περιπέτεια. Οφείλω αληθινή υποχρέωση στα μέλη του Βιολογικού τμήματος του Πανεπιστημίου της Πάτρας για την ευκαιρία που μου έδωσαν να τη διατριβή μου. Ελπίζω το αποτέλεσμα της δουλειάς αυτής παρά την καθυστέρηση της ολοκλήρωσης της να δικαιώνει την γενναιοδωρία τους.

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝA ΕΙΣΑΓΩΓΉ... 1 ΣΤΌΧΟΙ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΊ ΤΗΣ ΠΑΡΟΎΣΑΣ ΜΕΛΈΤΗΣ... 6 ΕΝΟΤΗΤΑ Α. ΟΙ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΕΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΊΟΥ-ΑΙΤΩΛΙΚΟΎ: ΚΎΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ, ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΉ ΕΞΈΛΙΞΗ, ΠΑΡΕΜΒΆΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΈΠΕΙΕΣ... 9 Α.1. ΤΟ ΣΎΜΠΛΕΓΜΑ ΤΩΝ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΏΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΊΟΥ-ΑΙΤΩΛΙΚΟΎ... 1 Α.1.1. Ο σχηματισμός του συμπλέγματος Α.1.2. Διαχρονική εξέλιξη των παρεμβάσεων στο σύστημα Α.2. ΥΛΙΚΆ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΙ...21 Α.3. ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΈΣ ΠΑΡΆΜΕΤΡΟΙ ΤΩΝ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΏΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΊΟΥ-ΑΙΤΩΛΙΚΟΎ Α.3.1. Εποχικές διακυμάνσεις Α.3.2. Συγκρίσεις φυσικοχημικών παραμέτρων πριν και μετά τις παρεμβάσεις... 4 Α.4. Η ΑΛΙΕΊΑ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΑ Α.4.1. Οι αλιείς της λιμνοθάλασσας Α.4.2. Η αλιευτική παραγωγή Α.4.3. Συγκρίσεις στη σύνθεση της αλιευτικής παραγωγής των λιμοθαλασσών...53 A.5. ΣΥΖΉΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΝΌΤΗΤΑ Α ΕΝΟΤΗΤΑ Β. ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΒΙΟΛΟΓΊΑΣ ΚΑΙ ΗΘΟΛΟΓΊΑΣ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΊΟΥ-ΑΙΤΩΛΙΚΟΎ Β.1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΉ ΚΑΤΆΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΈΣ ΠΡΟΤΙΜΉΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΊΔΟΥΣ Β.2. ΥΛΙΚΆ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΙ Β.3. Η ΠΑΡΑΓΩΓΉ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ ΣΤΙΣ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΕΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΊΟΥ - ΑΙΤΩΛΙΚΟΎ Β.4. ΗΛΙΚΙΑΚΉ ΣΎΝΘΕΣΗ, ΑΝΑΛΟΓΊΑ ΦΎΛΟΥ ΚΑΙ ΓΕΝΝΗΤΙΚΉ ΩΡΙΜΌΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ Β.4.1. Περιγραφή των λεπιών της τσιπούρας Β.4.2. Εμφάνιση του ετήσιου δακτυλίου Β.4.3. Ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού Β.4.4. Προσδιορισμός του χρόνου παραμονής στη λιμνοθάλασσα από το λέπι... 8 Β.4.5. Αναλογία φύλου της τσιπούρας στην λιμνοθάλασσα Β.4.6. Γεννητική ωριμότητα στην λιμνοθάλασσα Β.5. ΑΝΆΛΥΣΗ ΣΤΟΙΧΕΊΩΝ ΜΉΚΟΥΣ ΚΑΙ ΒΆΡΟΥΣ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΤΕΡΟΓΈΝΕΙΑ ΣΤΟ ΧΏΡΟ Β.5.1. Κατά μήκος σύνθεση στην Κεντρική λιμνοθάλασσα... 9 Β.5.2. Συγκρίσεις μηκών και σχέσεων μήκους-βάρους ανάμεσα στις διαφορετικές λιμνοθάλασσες του συμπλέγματος Β.6. Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΉ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΆ ΤΩΝ ΨΑΡΙΏΝ Β.6.1 Η επίδραση της γεννητικής ωρίμανσης και του περιβάλλοντος στις μεταναστεύσεις της προς τη θάλασσα Β.6.2. Καλοκαιρινή μετανάστευση Β.6.3. Χειμερινή μετανάστευση B.7. ΣΥΖΉΤΗΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΝΌΤΗΤΑ Β ΕΝΟΤΗΤΑ Γ. ΠΡΌΤΥΠΑ ΑΛΙΕΥΤΙΚΉΣ ΕΚΜΕΤΆΛΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΏΝ. ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΚΑΙ ΠΑΡΆΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΆΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΉ Γ.1. ΑΛΙΕΥΤΙΚΈΣ ΜΈΘΟΔΟΙ Γ.2. ΥΛΙΚΆ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΙ Γ.3. ΤΟ ΨΆΡΕΜΑ ΤΩΝ ΔΙΒΑΡΙΏΝ Γ.3.1. Σύνθεση ειδών αλιευμάτων ιχθυοσυληπτικών και δικτυών Γ.3.2. Αποτελέσματα διαφορετικών αλιευτικών μεθόδων στην κατά μήκος σύνθεση των αλιευμάτων της τσιπούρας εξαιτίας της μεταναστευτικής συμπεριφοράς της Γ.3.3. Αλληλεπιδράσεις πτηνών και διαχειμάζοντων ιχθυοπληθυσμών Γ.4. ΣΥΖΉΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΌΤΗΤΑ Γ

10 ΕΝΟΤΗΤΑ Δ. Η ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΉΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΤΙΚΉΣ ΙΧΘΥΟΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΔΡΆΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΟΥΣ ΙΧΘΥΟΠΛΗΘΥΣΜΟΎΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΏΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΆΤΩΝ Δ.1. Η ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ ΕΚΚΟΛΑΠΤΗΡΊΩΝ ΣΤΑ ΦΥΣΙΚΆ ΟΙΚΟΣΥΣΤΉΜΑΤΑ Δ.2. ΥΛΙΚΆ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΙ Δ.3. ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΊ ΜΕ ΤΣΙΠΟΎΡΑ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΑ Δ.3.1. Τα αποτελέσματα των εμπλουτισμών Δ.3.2. Αποτελέσματα στην αύξηση μαρκαρισμένων ψαριών εμπλουτισμού Δ.3.3. Ειδικός ρυθμός αύξησης μαρκαρισμένων ψαριών Δ.3.4. Η αύξηση των μαρκαρισμένων ψαριών εμπλουτισμού Δ.4. H ΕΠΊΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΤΙΚΉΣ ΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΦΘΟΝΊΑ ΤΩΝ ΕΛΕΎΘΕΡΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΏΝ ΤΟΥ ΕΊΔΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΉ Δ.4.1. Οι εντατικά εκτρεφόμενοι πληθυσμοί της τσιπούρας στην περιοχή Δ.4.2. Διαφυγές ψαριών από μονάδες εντατικής ιχθυοκαλλιέργειας Δ.4.3. Μεταβολή της δομής των εκτρεφόμενων πληθυσμών στα κλουβιά Δ.5. ΟΙ ΜΕΤΑΒΟΛΈΣ ΣΤΟΥΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΎΣ ΤΗΣ ΤΣΙΠΟΎΡΑΣ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΆΛΑΣΣΑ ΤΗΝ ΠΕΡΊΟΔΟ ΕΚΠΌΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΎΣΑΣ ΜΕΛΈΤΗΣ Δ.5.1. Μεταβολές στην αφθονία το υείδους Δ.5.2. Μεταβολές στο μέγεθος των ψαριών Δ.5.3. Μεταβολές στο μορφολογικό πρότυπο των ψαριών Δ.6. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ ΈΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΜΟΝΆΔΕΣ ΕΝΤΑΤΙΚΉΣ ΙΧΘΥΟΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑΣ ΣΧΕΤΙΚΆ ΜΕ ΤΗΝ ΠΟΙΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΌΝΟΥ Δ.7. ΣΥΖΉΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΌΤΗΤΑ Δ ΓΕΝΙΚΆ ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΆ ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΠΕΡΊΛΗΨΗ ABSTRACT ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

11 Εισαγωγή 1 Εισαγωγή Η ανακοίνωση COM(2) 547 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναφέρει ότι, η επιτυχής διαχείριση της παράκτιας ζώνης βασίζεται στη συλλογή και επιτυχή διάχυση της πληροφορίας προς το σύνολο των εμπλεκομένων φορέων και ότι, σημείο κλειδί είναι η ταχύτητα επεξεργασίας και απάντησης στα παρουσιαζόμενα προβλήματα. Παράλληλα, θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική η επιλογή στρατηγικών ανάπτυξης που θα έχουν ρεαλιστικό χαρακτήρα και θα είναι προσαρμοσμένες στις τοπικές ιδιαιτερότητες και το δυναμικό των περιοχών. Η παρούσα εργασία που εκπονήθηκε σε μεγάλη χρονική διάρκεια, περιλαμβάνει στοιχεία, των οποίων τα αποτελέσματα αξιοποιήθηκαν σε πρακτικές που εφαρμόστηκαν σε αυτό το ίδιο χρονικό διάστημα και σε ορισμένες περιπτώσεις έγινε δυνατό να αξιολογηθούν και τα αποτελέσματά τους. Ο σχεδιασμός των έργων που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή μελέτης, οι εμπλουτισμοί και η παρακολούθησή τους με μαρκαρισμένα ψάρια, ο ανασχεδιασμός τους, οι εφαρμογές νέου τύπου εκμετάλλευσης και τα πρακτικά προβλήματα που προκύπτουν, αποτελούν, μαζί με τα υπόλοιπα δεδομένα, στοιχεία της παρούσης εργασίας. Συγχρόνως, δόθηκε η δυνατότητα, σε πραγματικό χρόνο, να αποτυπωθούν για πρώτη φορά στη Μεσόγειο οι επιδράσεις στους ιχθυοπληθυσμούς των φυσικών οικοσυστημάτων από την ανάπτυξη της ιχθυοκαλλιέργειας στην παράκτια ζώνη (Dimitriou et al, 27). Οι λιμνοθάλασσες (Λ/Θ) είναι παράκτιοι σχηματισμοί αλμυρών ή υφάλμυρων νερών που αποχωρίζονται από τη γειτονική θάλασσα με νησίδες ή άλλης μορφής σχηματισμούς, αλλά παράλληλα επικοινωνούν άμεσα με αυτή (Barnes, 1991). Αποτελούν δυναμικά οικοσυστήματα όπου παρατηρούνται υψηλοί ρυθμοί παραγωγής οργανικής ύλης. Από την αποσύνθεση αυτής της οργανικής ύλης ελευθερώνονται στο υδάτινο περιβάλλον μεγάλες ποσότητες θρεπτικών συστατικών. Με τον τρόπο αυτό ευνοείται η αύξηση της πρωτογενούς παραγωγής η οποία αποτελεί τη βάση για το σχηματισμό των πολύπλοκων τροφικών πλεγμάτων του οικοσυστήματος. Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητάς τους, οι Λ/Θ αποτελούν ιδανικά πεδία για τη συγκέντρωση και ανάπτυξη του γόνου ενός μεγάλου αριθμού ειδών ευρύαλων ψαριών και για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται για αυτές ο αγγλικός όρος nursery (βρεφοκομεία). Οι Λ/Θ δε, μπορούν να θεωρηθούν ως συστήματα ανεξάρτητα των εκτάσεων που τις περιβάλλουν και το σύνολο αυτό καθορίζει και την παραγωγικότητά τους ως οικοσυστήματα (Ananiades 1984).

12 Εισαγωγή 2 Παρά την σημασία τους σαν οικοσυστήματα για πολλές από τις λιμνοθάλασσες υπάρχουν λίγα ή και καθόλου στοιχεία. Λίγα δεδομένα υπάρχουν για συνολική παρουσίαση της κατάστασης των Ελληνικών λιμνοθαλασσών (Παγώνη 2) ενώ κάποιες εργασίες κυρίως για τις λιμνοθάλασσες της βόρειας Ελλάδας αναφέρονται σε σχετικά σύγχρονα στοιχεία της γεωγραφικής αυτής ενότητας.(koutrakis 25) Η σημαντικότερη πηγή συγκεκριμένων πληροφοριών για τις ελληνικές λιμνοθάλασσες είναι η μελέτη που εκπονήθηκε το 21 για λογαριασμό του Υπουργείου Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων από την οποία αντλούνται τα στοιχεία που ακολουθούν. Στην ελληνική επικράτεια, εκτός των νησιών του Αιγαίου, υπάρχουν καταγραμμένες 76 Λ/Θ (Ανώνυμος 21). Η συνολική έκτασή τους έχει εκτιμηθεί, περίπου, στα στρέμματα. Από την ίδια μελέτη προκύπτουν τα ακόλουθα στοιχεία: 1. Οι περισσότερες, αριθμητικά, Λ/Θ καταγράφονται στην περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης (28,9%), ενώ όσον αφορά την εκτιμώμενη έκταση, το 43,3 % βρίσκεται στην περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας (Εικόνα Α.1). Σχεδόν το 85% της συνολικής τους έκτασης καλύπτεται από το σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Κατανομή των λιμνοθαλάσσιων (Λ/Θ) εκτάσεων ανά περιφέρεια Σ Δ Α Λ Α ΙΚ Λ.Ε Τ Τ Α Σ Π Ο Π Ε Λ Τ Ν Η Ο Ν Ν ΙΩ Ν ΙΟ Η Σ Υ Σ Ο Ω Ν Ν Η Α Σ Σ Θ Ε Λ Λ.Ε Δ Σ Λ ΙΑ Σ Α Α Δ ΙΡ Ε Π.Μ Ρ Τ Ν Ε Κ Η Α Θ Ρ.& Δ Ε Κ Α.Μ Α Ο Υ Ε Κ Η Δ. Σ Σ Α Κ 3 ΕκτασηΛ/Θ (στρέμματα x 1 ) Εικόνα Α.1. Κατανομή των λιμνοθαλάσσιων εκτάσεων στις Ελληνικές περιφέρειες. 2. Τα στοιχεία που αφορούν στην έκταση κάθε Λ/Θ δεν είναι ασφαλή. Μόλις στο 5% των Λ/Θ οι αποκλίσεις από την μέση έκταση είναι μικρότερες από 1%, στο 33% των Λ/Θ η παρατηρούμενη μεταβολή είναι μεταξύ 1-3%, ενώ σε ποσοστό άνω του 17% η καταγεγραμμένη μεταβολή της έκτασης είναι μεγαλύτερη του 3% (σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνά το 6%) (Ανώνυμος 21). 3. Από το διάγραμμα κατανομής των Λ/Θ ανά κλάση μεγέθους (Εικόνα Α.2) προκύπτει ότι το 45% περίπου των Λ/Θ έχουν έκταση έως 1. στρέμματα. Το σύμπλεγμα των Λ/Θ

13 Εισαγωγή 3 Μεσολογγίου-Αιτωλικού καθώς και οι επιμέρους Λ/Θ που το απαρτίζουν ανήκουν στις μεγαλύτερες Λ/Θ της χώρας. Βάσει αυτού, κατατάσσεται ως ένα από τα πιο σημαντικά οικοσυστήματα της χώρας. Λιμνοθάλασσες (N) Κατανομή των λιμνοθαλασσών ανά έκταση (N=75) >4 έκταση σε χιλιάδες στρέμματα Εικόνα Α.2. Κατανομή των ελληνικών λιμνοθαλασσών ως προς την έκτασή τους. 4. Το μέσο βάθος των Λ/Θ είναι σε ποσοστό 82% μικρότερο του ενός μέτρου. Ποσοστό μικρότερο από 16% των Λ/Θ έχει μέσο βάθος 1-2 μέτρα και μόλις το 2,6% από αυτές έχουν μέσο βάθος άνω των 2 μέτρων. Όσον αφορά το μέγιστο βάθος, μόνο 21 Λ/Θ (ποσοστό 27,6%) έχουν μέγιστο βάθος μεγαλύτερο των 2,5 μέτρων. 5. Σε ποσοστό μεγαλύτερο από 72% οι Λ/Θ ανήκουν στον κλειστό τύπο, δηλαδή υπάρχει πλήρης σχηματισμός λουρονησίδας, που τις διαχωρίζει από την ανοικτή θάλασσα. Σε αυτού του τύπου Λ/Θ, η επικοινωνία με τη θάλασσα γίνεται με τεχνητά ή φυσικά κανάλια, τα οποία, συνήθως, χρειάζονται συντήρηση για τη διατήρηση αυτής της επικοινωνίας. Οι ανοικτού τύπου Λ/Θ καλύπτουν ποσοστό της τάξης του 8%, ενώ ποσοστό μικρότερο από 7% χαρακτηρίζονται ως Λ/Θ ανοικτού-κλειστού τύπου. Οι ανοικτού τύπου Λ/Θ είναι αυτές που δεν έχουν σχηματισμένη πλήρη λουρονησίδα και οριοθετούνται από την ανοικτή θάλασσα με αμμονησίδες και τεχνητούς ιχθυοφραγμούς, οι οποίοι εξυπηρετούν την αλιευτική διαχείριση. Τέλος, ένα ποσοστό της τάξης του 12% αναφέρεται σε άλλο τύπο Λ/Θ, που συνήθως είναι εσωτερικές Λ/Θ μεγαλύτερων εκτάσεων. 6. Αν και οι Λ/Θ χαρακτηρίζονται ως υφάλμυρα οικοσυστήματα, εν τούτοις αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Σε ποσοστό 5% οι Λ/Θ δεν έχουν καμία πηγή παροχής γλυκών νερών, εκτός της επιφανειακής απορροής των γειτονικών εδαφών. Αν στην κατηγορία αυτή προστεθεί και το ποσοστό των Λ/Θ που δέχονται γλυκά νερά από αποστραγγιστικά / αρδευτικά κανάλια (13,2%), τότε η ποιότητα των νερών, ως προς την

14 Εισαγωγή 4 παροχή γλυκού νερού, είναι προφανώς προβληματική. Μόλις το 15% των Λ/Θ εξασφαλίζει γλυκά νερά από ποτάμια (άμεσα ή έμμεσα) ή από παρακείμενες ελώδεις εκτάσεις. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι στο μεγαλύτερο ποσοστό έχει καταργηθεί η φυσική αλληλουχία των οικοσυστημάτων και η υδραυλική κατάσταση, όσον αφορά την εισροή γλυκών νερών, είναι προβληματική. Επίσης, καταγράφηκαν σποραδικές (μη συστηματικές) μετρήσεις φυσικοχημικών παραμέτρων στο 48% των Λ/Θ. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι για το 52% των ελληνικών Λ/Θ δεν υπάρχουν (έστω και μη συστηματικά) δεδομένα μετρήσεων των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών τους. 7. Εξαιτίας της μορφολογίας των Λ/Θ τα σκάφη που εργάζονται σε αυτές είναι μικρής ιπποδύναμης (μέση: 6-7 ΗΡ) και σε πολλές περιπτώσεις κωπήλατα. Έχουν μήκος που κυμαίνεται από 3-8 μέτρα, με το μεγαλύτερο αριθμό σκαφών να έχει μήκος μικρότερο των 6 μέτρων. 8. Η ένταση της εκμετάλλευσης των Λ/Θ χαρακτηρίζεται γενικά από μέση έως μεγάλη. Οι μεγαλύτερες εντάσεις εκμετάλλευσης παρατηρούνται στις Λ/Θ του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού και ακολουθούν οι Λ/Θ της ΝΔ Ελλάδας, του Αμβρακικού και της Β. Ελλάδας. Επίσης, ποσοστό 13% των ελληνικών Λ/Θ δε βρίσκεται σε καθεστώς αλιευτικής εκμετάλλευσης. Ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό Λ/Θ στερείται της βασικής υποδομής (27%), που σημαίνει ότι τουλάχιστον στο 1/4 των ελληνικών Λ/Θ δεν έχουν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις ώστε αυτές να αποτελέσουν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Γενικά είναι παραδεκτό ότι Λ/Θ που δεν εκμεταλλεύονται αλιευτικά τελικά υποβαθμίζονται ως οικοσυστήματα και αλλοιώνονται ολοσχερώς. Η συνολική μέση δηλούμενη ετήσια παραγωγή είναι 1.8 τόνοι, με μια διακύμανση μεταξύ 7 έως 1.6 τόνων. Γενικά στη Βόρεια Ελλάδα (Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας και Θράκης) παρατηρείται υψηλή συχνότητα Λ/Θ με δηλούμενες αποδόσεις άνω των 5Kg/στρ. όπου αλιεύεται περισσότερο από το 5% της συνολικής μέσης ετήσιας παραγωγής τους. Στις υπόλοιπες περιοχές παρατηρείται ότι οι αποδόσεις άνω των 5 kg/στρ. έχουν πολύ μικρότερη συχνότητα. Η ενδεικτική μέση σύνθεση της παραγωγής αποτελείται από: 56% κεφαλοειδή, 22% χέλια, 8% τσιπούρα, 5% λαβράκι, 4% γοβιός και 4% διάφορα άλλα είδη. Στο μεγαλύτερο ποσοστό των Λ/Θ (66%), τα κεφαλοειδή αποτελούν το 7% της παραγωγής. Σε 15 Λ/Θ (28%) το αλίευμα απαρτίζεται από 1-3 είδη, σε 26 (49%) από 4-6 είδη και σε 12 (22%) από περισσότερα από 6 είδη. Η πρώτη και τρίτη ομάδα ανήκουν κυρίως στις χαμηλής απόδοσης Λ/Θ, ενώ η δεύτερη περιλαμβάνει όλες τις κατηγορίες απόδοσης.

15 Εισαγωγή 9. 5 Οι απασχολούμενοι στις Λ/Θ είναι στο ίδιο ποσοστό επαγγελματίες, ημιεπαγγελματίες και άλλου κύριου επαγγέλματος. Στις χαμηλής απόδοσης Λ/Θ το ποσοστό των επαγγελματιών αλιέων είναι μικρό με έντονη παρουσία των ημιεπαγγελματιών και ερασιτεχνών αλιέων. Η μέση ηλικία των εργαζομένων στο σύνολο των Λ/Θ έφτανε το 22 τα 48 έτη. Μόνο το 8% είναι νεότερο των 3 ετών, ενώ το ποσοστό όσων βρίσκονται στο ηλικιακό όριο αποχώρησης από το επάγγελμα φτάνει το 19%. Όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο των απασχολούμενων στις Λ/Θ αυτό είναι εξαιρετικά χαμηλό. Αν μάλιστα ληφθεί υπ όψη ότι σημαντικός αριθμός όσων δήλωσαν γραμματικές γνώσεις Δημοτικού, δεν ολοκλήρωσαν τη φοίτησή τους σε αυτό, η παραπάνω εικόνα επιδεινώνεται. Σε πανελλαδικό επίπεδο, το 38% των απασχολούμενων φαίνεται να ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα, ενώ το 37% προέρχεται από αγροτική οικογένεια. Οι 4 από τις 75 Λ/Θ (53,5%), εκμεταλλεύονται από τους τοπικούς αλιευτικούς συνεταιρισμούς. Η μίσθωση των λιμνοθαλάσσιων οικοσυστημάτων γίνεται κυρίως απ ευθείας στον ενδιαφερόμενο συνεταιρισμό και σε μικρότερο ποσοστό μέσω δημοπρασίας. Όσον αφορά τον τρόπο μίσθωσης και το μίσθωμα, εμφανίζονται σημαντικές διαφοροποιήσεις στα δημόσια ιχθυοτροφεία από νομό σε νομό. Ιδιαίτερη σημασία έχει η απασχόληση, η οποία παρατηρείται να είναι σημαντικά μειούμενη και εξαρτάται από το καθεστώς εκμετάλλευσης που εφαρμόζεται (π.χ. ορισμένες μισθώσεις με δημοπρασία). 1. Σχετικά με τις ανταγωνιστικές προς την αλιεία δραστηριότητες, καταγράφηκαν είκοσι δύο (22) συνολικά κατηγορίες δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στις Λ/Θ ή στην ευρύτερη περιοχή τους. Ως σημαντικότερη εμφανίζεται η γεωργία, ενώ δεύτερη σε βαρύτητα ανταγωνιστική δραστηριότητα αναφέρεται η παράνομη αλιεία. 11. Οι περισσότερες ελληνικές Λ/Θ (66 Λ/Θ, 86,8% επί του συνόλου) που καταγράφηκαν βρίσκονται κάτω από κάποιο καθεστώς περιβαλλοντικής προστασίας.

16 Στόχοι και σκοποί της παρούσας μελέτης 6 Στόχοι και σκοποί της παρούσας μελέτης Μια ολοκληρωμένη αποτύπωση της εικόνας των Ελληνικών Λ/Θ συναντιέται στο σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού, όπου παρατηρούνται όλοι οι συνδυασμοί και οι διαφοροποιήσεις τους: Α) Μικρές και μεγάλες λιμνοθάλασσες Β) Κλειστού και ανοικτού τύπου Γ) Υφάλμυρες και υπεράλμυρες Δ) Με σύγχρονες και παραδοσιακές εγκαταστάσεις Ε) Με ή χωρίς υποδομές σύγχρονης αλιευτικής διαχείρισης ΣΤ) Με όλους τους τύπους των ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων Όλα τα παραπάνω συναντώνται σε μία περιοχή, στην ίδια παράκτια ζώνη και με παρόμοιες κλιματολογικές συνθήκες. Αυτό είναι, πέραν της έκτασης και της εν γένει σημασίας της, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της περιοχής μελέτης. Οι Λ/Θ αποτελούν συνήθως περιοχές με ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον κυρίως όσο αφορά την οικονομική εκμετάλλευση των ιχθυοπαραγωγικών δυνατοτήτων τους. Γύρω από τις Λ/Θ έχει αναπτυχθεί ένας ολόκληρος πολιτισμός μικρών ανθρώπινων κοινωνιών εξαρτημένων από αυτές που αξίζει και πρέπει να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά του. Συγχρόνως από την αλιευτική δραστηριότητα διατηρούνται οικονομικά περιοχές που λόγω ακριβώς του φυσικού τους περιβάλλοντος με τους σχετικά πρόσφατους διεθνείς και εθνικούς κανόνες οφείλουν να παραμείνουν μακριά από άλλες περιβαλλοντικά βαρύνουσες εκβιομηχανοποιημένες δραστηριότητες ή να περιορίσουν τις όποιες εντατικές γεωργικές εκμεταλλεύσεις τους. Σήμερα επιτυχημένη αλιευτικά θεωρείται η εκμετάλλευση μιας Λ/Θ που επιτυγχάνει να «εσοδεύσει», δηλαδή να εγκλωβίζει, όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό ψαριών. Η σύλληψή τους στο «σωστό» μέγεθος και εποχή είναι το ζητούμενο μιας σωστής αλιευτικής διαχείρισης. Ο παράγοντας «επίπτωση» στα ιχθυαποθέματα της παράκτιας ζώνης παρακάμπτετε. Η σύλληψη κατά τη φάση της μετανάστευσης προς τη φάση της γεννητικής ωρίμανσης είναι το κυρίως ζητούμενο της αλιευτικής τέχνης και ας αυτό αντιβαίνει με τις προφανής αρχές της διατήρησης των αλιευτικών πόρων (Κουτσικόπουλος και συν. 21). Παρόλα αυτά η αλιευτική δραστηριότητα στις Λ/Θ είναι ένα από τα στοιχεία του οικοσυστήματος.

17 Στόχοι και σκοποί της παρούσας μελέτης 7 Ένα από τα είδη που χαρακτηρίζουν τη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού είναι η τσιπούρα. Η συμμετοχή της από τα παλαιά χρόνια στο αλίευμα της Λ/Θ ήταν εξαιρετικά μεγάλη και ακόμα σημαντικότερη ήταν η συμμετοχή της στην αξία της παραγωγής. Δείγμα της αφθονίας της τσιπούρας στην περιοχή αποτελεί το χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο του Σιμόπουλου «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21» γραμμένο το 1834 και αφορά επίσκεψη στην περιοχή: «..Κάποτε μπήκε στην κάμαρα ένας υπηρέτης με το πεντανόστιμο ψάρι, βραστό σε πήλινο τσουκάλι. Από τον Σωτηριώτη πληροφορήθηκαν οι ξένοι πως ψαρευόταν. Ο βουτηχτής εφοδιασμένος με σκοινί από θαλασσόχορτο οδηγεί την πάσαρα σε σημείο που ο γύρω βυθός είναι βραχερός. Εκεί ρίχνει το σκοινί και σχηματίζει κύκλο. Το ψάρι είναι τόσο δειλό που δεν τολμάει να περάσει το φανταστικό αυτό σύνορο. Αντίθετα κατεβαίνει στο βυθό και τρυπώνει στις θαλασσόπετρες. Ο ψαράς περιμένει λίγο ώσπου να δράσει καλά το «μαγικό» του και τότε βουτάει και πιάνει τέσσερα και πέντε το καθένα από δυο ως έξη λίτρες(σ.σ. 6 γρ-2 κιλά)...οι βουτηχτάδες μάλιστα είναι τόσο επιδέξιοι που στεριώνουν τρία και τέσσερα ψαριά κάτω από την μασχάλη εκτός από κείνα που κρατούν στα δυο τους χέρια. Ο τρόπος αυτός αλιείας της τσιπούρας σώζεται μέχρι και σήμερα (προσωπικές παρατηρήσεις) και ονομάζεται «μπουρμουλιαστός». Με βάση βιβλιογραφικά δεδομένα (Lasere 1976) αλλά και τις παρατηρήσεις στην περιοχή μελέτης, η τσιπούρα είναι ένα ψάρι που προτιμά να εισέρχεται και να διαβιεί στη Λ/Θ κυρίως τον πρώτο χρόνο της ζωής της δηλαδή στην περίοδο της ταχείας ανάπτυξής της. Έτσι, οι όποιες διαφορές στις συνθήκες που επικρατούν στις Λ/Θ είναι δυνατό να αποτυπώνονται με μεγαλύτερη σαφήνεια στο ψάρι αυτό σε σχέση με άλλα ευρύαλα ψάριαπαροδικούς κατοίκους που μπαίνουν στις Λ/Θ σε διάφορες ηλικίες ή έχουν διάφορο χρόνο παραμονής. Επιπλέον, η εκπόνηση της μελέτης συνέπεσε με την περίοδο της αλματώδους ανάπτυξης της εντατικής ιχθυοκαλλιέργειας στην Ελλάδα. Ένας βασικός πυρήνας αυτής της ανάπτυξης οριοθετείται από το Ιόνιο ως και τη Δυτική πλευρά του Κορινθιακού κόλπου, στην περιοχή δηλαδή που περιβάλλει το σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Η περιγραφή της δυναμικής «αλληλεπίδραση ανθρώπινων δράσεων και λιμνοθαλάσσιου περιβάλλοντος» με άξονα αναφοράς τον κύκλο της ζωής ενός ψαριού, που είναι χαρακτηριστικό του οικοσυστήματος, αποτελεί τον πυρήνα της παρούσας μελέτης. Ποια είναι τα βασικά στοιχεία της βιολογίας της τσιπούρας στη διάρκεια της παραμονής του στη Λ/Θ και πως αντανακλούν στους ιχθυοπληθυσμούς της οι

18 Στόχοι και σκοποί της παρούσας μελέτης διαφοροποιήσεις 8 στα φυσικά οικοσυστήματα του συμπλέγματος και στην αλιευτική διαχείριση; Εκδηλώθηκαν και πως οι πρώτες επιδράσεις της έντονης ιχθυοκαλλιεργητικής δραστηριότητας στην περιοχή στην αφθονία και σε άλλα χαρακτηριστικά των πληθυσμών της τσιπούρας που διαβιούν στο συγκεκριμένο φυσικό οικοσύστημα; Με βάση τα παραπάνω δύο κεντρικά ερωτήματα η μελέτη εστιάστηκε σε τέσσερεις ενότητες : Α. Το σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού, με ιδιαίτερη έμφαση στις συγκρίσεις μεταξύ των λιμνοθαλασσών και στις μεταβολές στη μορφολογία και τους ιχθυοπληθυσμούς του συμπλέγματος τα τελευταία 5 χρόνια. Β. Στοιχεία της βιολογίας και της ηθολογίας της τσιπούρας στις διαφορετικές λιμνοθάλασσες του συμπλέγματος. Γ. Πρότυπα εκμετάλλευσης Λ/Θ και η επίδρασή τους στα αποτελέσματα της αλιείας εξαιτίας της μεταναστευτικής συμπεριφοράς του είδους. Δ. Μια πρώτη αξιολόγηση της επίδρασης που έχει η ανάπτυξη των δυνατοτήτων και της παραγωγής της εντατικής καλλιέργειας στην ευρύτερη περιοχή πάνω στους φυσικούς πληθυσμούς του είδους στο λιμνοθαλάσσιο σύμπλεγμα εξαιτίας εμπλουτισμών ή τυχαίων εισαγωγών.

19 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 9 παρεμβάσεις και συνέπειες ΕΝΟΤΗΤΑ Α. Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις και συνέπειες

20 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 1 παρεμβάσεις και συνέπειες Α.1. Το σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού O υγρότοπος που σήμερα ονομάζεται Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού, κατά την αρχαιότητα δέσποζε στην περιοχή αποτελώντας πηγή πλούτου και ανθρώπινης δραστηριότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι, παρά τις αντίξοες συνθήκες που δημιουργούσε ιδιαίτερα η δράση του ποταμού Αχελώου και οι εκτεταμένες ελώδεις εκτάσεις της λίμνης Κυνίας στην περιοχή, κατά τους αρχαίους χρόνους αναπτύχθηκαν σημαντικές πόλεις όπως η Πλευρώνα, η Καλυδώνα, η Αλύκηρνα και οι Οινιάδες. Στους νεότερους χρόνους το δέσιμο της ζωής της πόλης με τη Λ/Θ και τη συμπεριφορά των οργανισμών της εκφράστηκε ακόμα και στο κορυφαίο γεγονός της ιστορίας της: την έξοδο του Μεσολογγίου το Κατά την διάρκεια της πολιορκίας του Μεσολογγίου, ο Ν. Μακρής στην Ιστορία του Μεσολογγίου (Μακρής Ν.1957) αναφέρει ότι μέχρι να αποκλειστεί η δυνατότητα διεξόδου των πολιορκημένων προς τη Λ/Θ επειδή τα ψάρια εκ της ακαλλιεργησίας των ιχθυοτροφείων επί τοσούτον χρόνο, είχον καταπληκτικώς πολλαπλασιασθεί...ήρκει εις τους Μεσολογγίτες ψαράδες ολιγόωρος αλιεία δια να φορτώσωσι τα πλοιάριά των από μεγάλους και εκλεκτούς ιχθύς, οίτινες απετέλουν τροφή άφθονον και θρεπτική. Ίσως το γεγονός ότι το Μεσολόγγι έπεσε τον Απρίλιο του 1826 οφείλεται, πέραν των άλλων αιτιών και στο γεγονός ότι η περίοδος αυτή έπεται του χειμώνα όπου εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών η αφθονία των ψαριών στη Λ/Θ ελαχιστοποιείται. Άλλωστε ο Ν. Κασομούλης ένας από τους επικεφαλής των πολιορκημένων στα «Απομνημονεύματα της Ελληνικής Επανάστασης» αναφέρει πως το τελευταίο γεύμα πριν από την έξοδο ήταν τριμμένα καβούρια με λίγο αλεύρι. Επισημαίνεται ότι τα καβούρια είναι ο μόνος οργανισμός με διατροφικό ενδιαφέρον για τον άνθρωπο που αφθονεί στη Λ/Θ την περίοδο μετάβασης από την εποχή του χειμώνα στην εποχή της άνοιξης. Χαρακτηριστικές αναφορές για την εξελικτική πορεία της περιοχής έχουμε και κατά τους ιστορικούς χρόνους στα κείμενα του Θουκυδίδη κείνται δε και των νήσων των Εχινάδων, αι πολλαί καταντικρύ Οινιάδων, του Αχελώου των εκβολών ουδέν απέχουσαι ώστε μέγας ων ο ποταμός προοχοί αεί, και εισί των νήσων αι ηπείρωνται ελπίς δε και πάσας ουκ εν πολλώ τινι αν χρόνο τούτο παθείν το γάρ ρεύμα εστί μέγα και πολύ και θολερόν αί τε νήσοι πυκναί, και αλλήλοις της προσχώσεως, τω μη σκεδαντύσθαι, σύνδεσμοι γίγνονται, παραλλάξ και ου κατά στοίχον κείμεναι, ουδ έχουσαι ευθείας διόδους του ύδατος ες το πέλαγος και του Παυσανία στα Αρκαδικά Τάς δε Εχινάδας νήσους υπό του Αχελώου μή σφάς ήπειρον άχρι ημών απειργάσθαι γέγονε... ταίς Εχινάσιν ούν άτε ασπόρου μενούσης της Αιτωλίας ούχ ομοίως ο Αχελώος επάγει την ιλύν (Μιτάκης 1986).

21 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 11 παρεμβάσεις και συνέπειες Το σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών έχει υποστεί πλήθος ανθρωπογενών παρεμβάσεων με αποτέλεσμα να έχει μεταβληθεί εξαιρετικά έντονα η μορφολογία του (Εικόνα Α.3). Η δυναμική αυτή αλληλοεπίδραση αρχίζει από τους χρόνους της μυθολογίας και συνεχίστηκε με τη μορφή, συχνά ευρύτατων καταστροφών, τα σχετικά πρόσφατα χρόνια. Σήμερα, που η έννοια της «αειφορίας» κυριαρχεί, οι ανθρωπογενείς επιδράσεις συνεχίζονται και θα συνεχίσουν να υφίστανται ακόμα και μέσα από την προσπάθεια αντιμετώπισης των επιδράσεων από αλληλοσυγκρουόμενες χρήσεις. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια μεταβάλλονται και οι παραδοσιακές αλιευτικές τεχνικές που εφαρμόζονταν στις Λ/Θ όσο αφορά τεχνικά μέσα αλλά και τεχνικές στη διαχείριση με τη μεταφορά της εμπειρίας και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχονται από την ανάπτυξη της ιχθυοκαλλιέργειας. Αντανακλούν και πως οι διαφοροποιήσεις αυτές στις βιοτικές και αβιοτικές παραμέτρους του οικοσυστήματος και στους ιχθυοπληθυσμούς που διαβιούν σε αυτό; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που επιδιώκει να απαντήσει το παρόν κεφάλαιο. Εικόνα Α.3. Η περιοχή του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού με σημειωμένες τις διάφορες περιοχές που αναφέρονται στην παρούσα μελέτη.

22 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 12 παρεμβάσεις και συνέπειες Α.1.1. Ο σχηματισμός του συμπλέγματος Το σύστημα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού σχηματίστηκε από τις φερτές ύλες των ποταμών Ευήνου και Αχελώου σε συνδυασμό με τους ισχυρούς κυματισμούς που προκαλούνταν από τους επικρατούντες νότιους και νοτιοανατολικούς ανέμους, καθώς και τα ρεύματα που κυριαρχούν στη θαλάσσια περιοχή που βρίσκεται στο μέτωπό της (Πατραϊκός Κόλπος). Στους παράγοντες αυτούς θα πρέπει να προστεθεί ενισχυτικά και η επίχωση που προκαλείται από την πλούσια χλωρίδα της Λ/Θ, όπου τα παρακμάζοντα φυτά αποσπώνται από τον πυθμένα, ανέρχονται στην επιφάνεια και κατόπιν αποθέτονται στον πυθμένα και στην ακτή καλύπτοντας τις φερτές ύλες και έτσι διαμορφώνουν τις κατά τεκμήριο αβαθείς εκτάσεις που σήμερα ονομάζουμε Λ/Θ. Επίσης, ένα τμήμα του συμπλέγματος δημιουργήθηκε από κατάκλιση κοιλάδων ποταμών κατά την περίοδο της ανόδου του επιπέδου της θάλασσας (Λ/Θ Αιτωλικού) και παρουσιάζει μεγάλο βάθος και ακανόνιστο σχήμα (Δανιηλίδης 1991). Ο Ψιλοβίκος (1997) προσδιορίζει το ρόλο των ποταμών Ευήνου και Αχελώου όσο αφορά τη διαμόρφωση του συμπλέγματος ως ακόλουθα: α) Ο Αχελώος σε αρχική εξελικτική φάση δημιούργησε ένα εσωτερικό δελταϊκό σύστημα που με τις προσχώσεις του στο σύστημα της βυθιζόμενης αρχικά ενιαίας λίμνης δημιούργησε τις σημερινές λίμνες Οζερός, Λυσιμαχεία, Τριχωνίδα. Ακόλουθα, αφού γέμισε το βύθισμα αυτό βρήκε διέξοδο προς τον Πατραϊκό κόλπο αρχικά μέσω της κοιλάδας του Νεοχωρίου-Αιτωλικού και στη συνέχεια η προέλαση αυτή δημιούργησε το δυτικότερο τμήμα της Λ/Θ. Η διεργασία αυτή είναι πολύ πρόσφατο γεγονός και φαίνεται από το λεπτό κορυφαίο στρώμα της δελταϊκής πλατφόρμας. Αν το δέλτα δεν είχε δεχτεί ανθρωπογενείς επεμβάσεις το σύστημα θα επεκτεινόταν δυτικότερα μέχρι το θαλάσσιο χώρο των νήσων Οξειάς και Μάκρης. Ο Αχελώος ήταν η αρχική κύρια πηγή τροφοδότησης της Λ/Θ με γλυκό νερό που σταδιακά περιορίστηκε και αποκόπηκε πλήρως. β) Ο ποταμός Εύηνος επέδρασε στη διαμόρφωση του ανατολικού τμήματος της Λ/Θ ιδιαίτερα της Κλείσοβας. Στο σύνολό τους τα τμήματα αυτά χαρακτηρίζονται από λοβούς που η προέλευσή τους σχετίζεται με τις κοίτες διασποράς του Αχελώου πριν τον εγκιβωτισμό του και από μικρές αμμονησίδες. Οι λουρονησίδες αυτές που συναντώνται στο μέτωπο της Λ/Θ οφείλουν το σχηματισμό τους στη δράση των κυμάτων και της παλίρροιας σε συνδυασμό με τα φερτά υλικά των δυο ποταμών. γ) Η Λ/Θ του Αιτωλικού δημιουργήθηκε όχι από προσχώσεις αλλά από βύθισμα μεταπλειοκαινικής ηλικίας. Αρχικά ήταν ανοιχτή προς τα νότια και απομονώθηκε κυρίως από φερτά υλικά χειμάρρων του Αράκυνθου και του Εύηνου.

23 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 13 παρεμβάσεις και συνέπειες δ) Το σημερινό δέλτα του Αχελώου έχει μετατραπεί σε ένα ανθρωπογενες δέλτα με πλήρως ελεγχόμενες διεργασίες. Στην περιοχή του Πατραικού κόλπου στα όρια με το Ιόνιο Πέλαγος η δράση των σημαντικών ποταμών Αχελώου και Ευήνου διαμόρφωσε βόρεια την ενιαία αρχικά Λ/Θ του Μεσολογγίου που δεσπόζει έως και σήμερα, ενώ νότια η δράση πολλών χειμάρρων και του ποταμού Πηνειού διαμόρφωσαν μια ζώνη Λ/Θ και ελών μεταξύ Κυλλήνης και Κάτω Αχαΐας, υπολείμματα της οποίας σήμερα αποτελούν η Λάμια, η Καλόγρια, ο Πρόκοπος και το Κοτύχι στο ακρωτήριο Άραξος. Α.1.2. Διαχρονική εξέλιξη των παρεμβάσεων στο σύστημα Η βασικότερη παρέμβαση που είχε γίνει στο σύστημα έως την δεκαετία του 6 ήταν, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο διαχωρισμός της Κλείσοβας από την υπόλοιπη Λ/Θ και η μετέπειτα κατασκευή του λιμανιού στο Μεσολόγγι. Έως τότε το οικοσύστημα κάλυπτε μία έκταση 22. στρ. και περιλάμβανε τρεις Λ/Θ (Εικόνα Α.4): Εικόνα Α.4. Η περιοχή του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού πριν από τις παρεμβάσεις της περιόδου της δεκαετίας του 6 (197) (Ψιλοβίκος 1997). 1) Η Λ/Θ του Αιτωλικού, που λόγω του μεγάλου βάθους (3 μέτρα) αποτελούσε καταφύγιο ψαριών και διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην τροφοδοσία της Λ/Θ με μεγάλου μεγέθους ψάρια. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η ανοξική ζώνη βάθους 12 μέτρων που προκαλούσε και προκαλεί φαινόμενα έκλυσης υδρόθειου. 2) Η Λ/Θ της Κλείσοβας στο ΝΑ μέρος του συγκροτήματος η οποία είχε απομονωθεί από την υπόλοιπη Λ/Θ κατά το τέλος του 19ου αιώνα και φημίζονταν για τα εξαιρετικά

24 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 14 παρεμβάσεις και συνέπειες εύγευστα ψάρια της. Είχε μέγιστο βάθος 1,5 μέτρα και αποτελούσε ενιαίο τμήμα με τη σημερινή λιμνοθάλασσα της Βόρειας Κλείσοβας και του Διαύλου. 3) Η Κεντρική Λ/Θ στο κεντρικό και νότιο τμήμα του συμπλέγματος που περιελάμβανε και τις περιοχές που σήμερα αποτελούν τις Λ/Θ της Θολής και του Παλαιοποτάμου. Είχε μέγιστο βάθος 1,5 μέτρα εκτός ενός τμήματος στο Δυτικό άκρο που έφτανε τα 6 μέτρα, (σημερινή θέση του Παλαιοποτάμου) το οποίο πιθανά ήταν αποκομμένο στο σχετικά βαθύ θαλάσσιο τμήμα κοντά στην Παλαιά κοίτη του Αχελώου. Γενικά, το σύστημα περιβαλλόταν από βαλτώδεις εκτάσεις οι οποίες, σε συνδυασμό με τους χειμάρρους και τις κοίτες διασποράς των ποταμών, αποτελούσαν τις πηγές των γλυκών υδάτων του Λ/Θ αυτού συμπλέγματος. Το 1954 εκπονήθηκε από την Αμερικανική εταιρεία Knappen-Kippets-Abbot, στα πλαίσια του σχεδίου Marshal, ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρεμβάσεων για την αποξήρανση του συνόλου ουσιαστικά του υγρότοπου και τη μετατροπή του σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις (Ψιλοβίκος 1997). Ο συνολικός προϋπολογισμός των έργων ήταν με τιμές της εποχής εκείνης 74.. δρχ., που αντιστοιχεί σε σταθερές τιμές 25 σε δηλαδή, σε 62 δισ. δραχμές. Η βασική ιδέα των έργων ήταν η μετατροπή των Λ/Θ της Κεντρικής και της Κλείσοβας σε καλλιεργούμενη πεδιάδα με την, μέσω αναχώματος, πλήρη απομόνωσή τους από τη θάλασσα. Το έργο συνοδεύονταν από την κατασκευή ενός εκτεταμένου αρδευτικού συστήματος, που θα ξεκινούσε από τη Λυσιμαχεία και θα κατέληγε σε αποστραγγιστικά αντλιοστάσια. Προβλεπόταν η διατήρηση μόνο της Λ/Θ του Αιτωλικού που, λόγω του μεγάλου βάθους της, δεν θα μπορούσε φυσικά να αποξηρανθεί και θα παροχέτευε τα νερά της μέσω του Διαύλου Μεσολογγίου-Αιτωλικού στο λιμάνι του Μεσολογγίου (Εικόνα Α.5).

25 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 15 παρεμβάσεις και συνέπειες Εικόνα Α.5. Χάρτης του Υπ. Συντονισμού του έτους 1954 που δείχνει τις προγραμματισμένες παρεμβάσεις για τη δεκαετία του 7 (Ψιλοβίκος 1997). Ένα τμήμα των έργων αυτών υλοποιήθηκε από την εταιρεία ΕΔΟΚ-ΕΤΕΡ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, την περίοδο και είχε ως αποτέλεσμα, εκτός των άλλων, να περιορισθεί το σύμπλεγμα των Λ/Θ στο 6% περίπου της αρχικής του έκτασης δηλαδή στα στρ. από τα 22. στρ. που ήταν πριν από την παρέμβαση. Με την παρέμβαση αυτή κατασκευάστηκαν αναχώματα που διαχώρισαν τα υδάτινα τμήματα και διαμόρφωσαν τις σημερινές 6 Λ/Θ και το δίαυλο Μεσολογγίου-Αιτωλικού (Εικόνα Α.6). Στο σύστημα αυτό συναντώνται Λ/Θ κλειστού και ανοικτού τύπου ή Λ/Θ χαμηλής και υψηλής αλατότητας που επηρεάζονται άμεσα, αλλά διαφορετικά, από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες στην ευρύτερη περιοχή.

26 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 16 παρεμβάσεις και συνέπειες Εικόνα Α.6. Η περιοχή του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού την περίοδο μετά τις παρεμβάσεις τη δεκαετία 7. Ειδικότερα, απομονώθηκαν απόλυτα σχετικά μεγάλες εκτάσεις, ενώ κάποιες από αυτές αποξηράνθηκαν. Ακόμη, απομονώθηκαν με αναχώματα οι περιοχές της Κλείσοβας και της Κεντρικής Λ/Θ στα Βορειοδυτικά, ενώ παράλληλα κλείστηκε το μέτωπο της Κλείσοβας και τέσσερα (4) από τα επτά (7) στόμιά της προς την πλευρά του λιμανιού. Έτσι και μόνο από τις περιοχές που είχαμε πλήρη απομόνωση, χάθηκε περίπου το 4% της Λ/Θ έκτασης. Από τις εκτάσεις αυτές ένα μικρό τμήμα αποδόθηκε στη γεωργία και σε οικιστικές χρήσεις ενώ οι υπόλοιπες μετατράπηκαν σε χέρσα, σκουπιδότοπους ή υπεράλμυρες ζώνες. Διαμορφώθηκαν οι χωματερές του Δήμου Μεσολογγίου και της τότε Κοινότητας Νεοχωρίου, σημερινού Δήμου Οινιαδών, σε περιοχές πάνω στον αιγιαλό της Λ/Θ έκτασης. Επίσης, έχει κατασκευαστεί ένα εκτεταμένο αρδευτικό και αποστραγγιστικό δίκτυο που ξεκινάει από τη Λυσιμαχεία και καταλήγει σε επτά (7) αντλιοστάσια που εκβάλουν σε διάφορα σημεία εντός του συμπλέγματος των Λ/Θ, συνολικής δυναμικότητας μ3/h (περίπου όση η μέση παροχή του Αχελώου) σε κατάσταση πλήρους λειτουργίας. Χαρακτηριστικό της κλίμακας του έργου ήταν η πρόβλεψη για κατασκευή υδροηλεκτρικού εργοστασίου στο τέλος της σήραγγας μεταφοράς νερών από τη Λυσιμαχεία.

27 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 17 παρεμβάσεις και συνέπειες Κατασκευάστηκαν, ακόμη, τα αποχετευτικά δίκτυα των πόλεων Μεσολογγίου και Αιτωλικού που καταλήγουν, επίσης, εντός της Λ/Θ, ενώ τέλος, διαμορφώθηκαν και εκσυγχρονίστηκαν οι δύο αλυκές της περιοχής (Εικόνα Α.6). Συνοπτικά, οι κυριώτερες παρεμβάσεις που αφορούν στη μεταβολή της μορφολογίας και του υδραυλικού συστήματος της περιοχής, είναι οι ακόλουθες: Διαχωρίστηκαν και διαμορφώθηκαν στο σύμπλεγμα έξι Λ/Θ Απομονώθηκαν με αναχώματα σχετικά μεγάλες εκτάσεις, αποξηράνθηκε το 9% των ελωδών εκτάσεων και έτσι χάθηκε περίπου το 4% της λιμνοθαλάσσιας έκτασης. Κατασκευάστηκε ένα εκτεταμένο αρδευτικό και αποστραγγιστικό δίκτυο που καταλήγει σε 7 αντλιοστάσια δυναμικότητας μ3/h που εκβάλουν εντός του συμπλέγματος των Λ/Θών και αρδεύουν τις σχετικά νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις της περιοχής. Αναπτύχθηκαν οι δύο αλυκές της περιοχής που καλύπτουν το 7% της παραγωγής αλατιού της χώρας. Κατασκευάστηκαν τα αποχετευτικά δίκτυα των πόλεων Μεσολογγίου και Αιτωλικού που καταλήγουν εντός της Λ/Θ και διαμορφώθηκαν στον αιγιαλό οι χωματερές του Δήμου Μεσολογγίου και του Δήμου Οινιαδών. Οι Λ/Θ που αποτελούν, μετά από τις παρεμβάσεις της δεκαετίας του 7, το σύστημα είναι από ανατολικά προς τα δυτικά οι ακόλουθες (Ανώνυμος 21): 1) Λ/Θ Βόρειου, Ανατολικής και Διαύλου Κλείσοβας. Είναι κλειστού τύπου Λ/Θ, χαμηλής αλατότητας και έκτασης 5. στρ. που χαρακτηρίζεται από ένα βόρειο τμήμα μέγιστου βάθους,8 μέτρων και ένα δίαυλο μήκους 3. μ και πλάτους 15 μέτρων. Το στόμιο της έχει φάρδος 5 μέτρα με μόνιμες τσιμεντένιες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις. Είναι αποδέκτης του λυμάτων του βιολογικού καθαρισμού της πόλης, καθώς και των υδάτων από τα αντλιοστάσια Β4 και Β2, δυναμικότητας 59.1 μ 3/h και 9.1 μ3/h αντίστοιχα, που αποστραγγίζουν τον κάμπο του Ευηνοχωρίου. 2) Λ/Θ Κλείσοβας. Είναι κλειστού τύπου Λ/Θ, υψηλής αλατότητας, έκτασης 18. στρ. και με μέγιστο βάθος,8 μέτρα. Χαρακτηρίζεται από πλήθος εγκάρσιων αναχωμάτων και έχει 6 εσοδευτικά στόμια μέσου ανοίγματος 12 μέτρων. Στα δυο ανοίγματα προς τον Πατραϊκό κόλπο έχουν κατασκευαστεί από το 1986 τσιμεντένιες αλιευτικές εγκαταστάσεις και τάφρος διαχείμασης, που χρησιμοποιήθηκε από τους ψαράδες μόλις μετά το 22. Στα δύο ανοίγματα του μετώπου προς το λιμάνι Μεσολογγίου κατασκευάζονται παραδοσιακές

28 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 18 παρεμβάσεις και συνέπειες συλληπτικές εγκαταστάσεις. Άλλο ένα άνοιγμα προς το λιμάνι χρησιμεύει μόνο για τη διακίνηση των υδάτων. Στην Κλείσοβα λειτουργούν δύο αντλητικά συστήματα τροφοδοσίας των αλυκών που αντλούν συνολικά ποσότητες νερού που φτάνουν κατά τους πέντε (5) μήνες της παραγωγής τα μ3. Αν το νερό αυτό δεν αντλείτε, ώστε να εισέρχονται οι αντίστοιχες υδάτινες μάζες από τη θάλασσα, τότε όλη η Κλείσοβα εξαιτίας των αναχωμάτων και του κλεισίματος των στομίων της, που κατασκευάστηκαν, θα είχε μετατραπεί σε υπεράλμυρη ζώνη αποκλεισμού, στερούμενη πλήρως ιχθυοπανίδας. 3) Κεντρική Λ/Θ. Είναι Λ/Θ ανοικτού τύπου με αλατότητα που επηρεάζεται άμεσα από τη θάλασσα και η οριοθέτησή της με την ανοικτή θάλασσα γίνεται από φυσικές αμμονησίδες και ιχθυοφραγμούς που κατασκευάζονται από τους ψαράδες. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το όριο της Λ/Θ ως οικοσύστημα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δεν είναι η οριογραμμή που περιγράφηκε καθώς εξωτερικά από αυτήν κατασκευάζονται από τον άνθρωπο φραγμοί με βάση την εμπειρία του για την καλύτερη παγίδευση των ψαριών και την αντοχή στις καιρικές συνθήκες. Στο βόρειο άκρο της, από το 7 έχουν κατασκευαστεί αναχώματα συγχρόνως με αυτά της Κλείσοβας, που έχουν διαμορφώσει μία ζώνη αποκλεισμού, τα «Κλειστά», με σκοπό την επέκταση των αλυκών, σχέδιο το οποίο εγκαταλείφθηκε. Έχει μέσο βάθος,6 μέτρα και έκταση 8. στρ. Νότια βρίσκεται ο Πατραϊκός κόλπος, βόρεια το ιχθυοτροφείο Πόρος της λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού και ανατολικά και δυτικά είναι πλέον απομονωμένη από το λιμάνι του Μεσολογγίου και το λιμνοθαλάσσιο σύστημα της Θολής. Στην Κεντρική λιμνοθάλασσα εκβάλει το αντλιοστάσιο D1 δυναμικότητας μ3 /h (Εικόνα Α.4). Επίσης, στο μέτωπο της Κεντρικής Λ/Θ υπάρχουν τα ιχθυοτροφεία-αλιευτικές θέσεις-τουρλίδα, Βασιλάδι, Κόμα, Σχοινιάς και Προκοπάνιστος. Όλα τα ιχθυοτροφεία είναι παραδοσιακού τύπου. 4) Λ/Θ Αιτωλικού-«Κανάλι Αιτωλικού». Είναι Λ/Θ κλειστού τύπου, έκτασης 16. στρ. και μέγιστου βάθους 32 μέτρων, που οριοθετείται από τις παραδοσιακές εγκαταστάσεις του ιχθυοτροφείου Πόρος το οποίο ουσιαστικά, πέραν της περιόδου εσόδευσης, απέκοπτε κάθε κίνηση ψαριών από και προς την Κεντρική Λ/Θ. Από το 1998 το ιχθυοτροφείο του Πόρου καταργήθηκε μετά από μαζικό θάνατο ψαριών λόγω έκλησης υδροθείου (Leonardos 1997). Μόνο για τον λόγo αυτό θεωρείτο ιχθυοτροφικά ανεξάρτητο από την Κεντρική Λ/Θ δεδομένου ότι κατά τα λοιπά βρίσκεται σε άμεση σύνδεση ως οικοσύστημα με την Κεντρική και παρά το γεγονός ότι αποτελεί μια ανεξάρτητη Λ/Θ που έχει προκύψει από βύθιση. 5) Λ/Θ Θολής. Είναι κλειστού τύπου Λ/Θ, έκτασης 8. στρ. και μέγιστου βάθους,8 μέτρων. Το μέτωπό της νοτιοδυτικά βρίσκεται στο Ιόνιο πέλαγος. Δυτικά βρίσκεται η Λ/Θ του Παλαιοποτάμου με την οποία απομονώθηκε εντελώς τη δεκαετία του 7, ενώ

29 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 19 παρεμβάσεις και συνέπειες Ανατολικά βρίσκεται η Κεντρική από την οποία η υδάτινη επικοινωνία περιορίστηκε πολύ από τις αρχές της δεκαετίας του 7. Διαθέτει ένα κύριο στόμιο συνολικού πλάτους 25 μέτρων, τσιμεντένιες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις και ένα δευτερεύον στόμιο πλάτους 6 μέτρων που όμως δε λειτουργεί. Η πλήρης απομόνωση των υδάτων της Θολής από την υπόλοιπη Κεντρική Λ/Θ ολοκληρώθηκε το και ο περιορισμός του ανοίγματος του στομίου της προς τη θάλασσα έγινε το Είναι αποδέκτης του αντλιοστασίου D2, δυναμικότητας 125. μ3/h, που αποστραγγίζει την περιοχή του κάμπου των Οινιαδών. Το 1% της δυναμικότητας αυτής της παροχής διοχετεύεται στον Παλαιοπόταμο από το 1992 και μετά. 6) Λ/Θ Παλαιοποτάμου. Είναι κλειστού τύπου, υψηλής σχετικά αλατότητας Λ/Θ με έκταση 4.5 στρεμμάτων. Αποτελείται από δυο κύρια τμήματα, το ανατολικό αβαθές με μέγιστο βάθος,8 μέτρων και το Δυτικό (Πόρτο) με μέγιστο βάθος 6 μέτρων, τα οποία επικοινωνούν με 3 γεφύρια. Η Λ/Θ Παλαιοποτάμου έχει τρία στόμια επικοινωνίας με τη θάλασσα, συνολικού πλάτους 35 μέτρων, τα οποία κατασκευάστηκαν το Στο ένα από αυτά, που λειτουργεί όλο το χρόνο, έχουν κατασκευαστεί τσιμεντένιες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις. Το ανατολικό τμήμα δέχεται περί το 1/1 της παροχής του αντλιοστασίου D2, που καταλήγει στην Θολή, μέσω διακλάδωσης δυναμικότητας περίπου 12.5 μ3/h. Δίπλα από το συμπλεγμα και ανατολικά από τις εκβολές του Αχελώου βρίσκεται μία άλλη Λ/Θ που ονομάζεται Μπούκα έκτασης περίπου 5 στρεμμάτων. Η Λ/Θ αυτή έχει παραχωρηθεί στο Ιχθυοκαλλιεργητικό Κέντρο Αχελώου Α.Ε. που είναι τεχνολογικός φορέας εποπτευόμενος από την Γ.Γ.Ε.Τ. Από το 1988 έχουν κατασκευαστεί εκεί σύγχρονες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις και τάφρος διαχείμασης και κατά καιρούς εφαρμόζονται νέα συστήματα αλιευτικής διαχείρισης και εκμετάλλευσης. Από τη δεκαετία του 8 στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού έγιναν παρεμβάσεις, οι οποίες, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 9, αποσκοπούσαν στην άρση των επεμβάσεων που έγιναν στο οικοσύστημα τη δεκαετία του 7. Ο συνολικός προϋπολογισμός αυτών των έργων αποκατάστασης δεν ξεπερνούσε, για ολόκληρο το διάστημα έως το 26, το ποσό των 11.., δηλαδή, σε σχέση με τον όγκο των παρεμβάσεων που υλοποιήθηκαν καθώς και των δευτερογενών επιπτώσεων που προκάλεσαν, είναι εξαιρετικά μικρός. Ένα δεύτερο ιδιαίτερα σημαντικό θέμα αφορά στο γεγονός ότι, ενώ οι παρεμβάσεις του 197 στηρίχτηκαν σε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, μόνο τα τελευταία χρόνια υπήρξαν κάποιες μελέτες που φιλοδοξούσαν να διαμορφώσουν ολοκληρωμένες παρεμβάσεις αποκατάστασης. Μία μόνο από αυτές η «μελέτη του Ψιλοβίκου» (1997) αξιοποιήθηκε ουσιαστικά. Κατά τα μέσα της δεκαετίας του 8 μέχρι και το 9 κατασκευάστηκαν, κυρίως, τάφροι διαχείμασης στην

30 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 2 παρεμβάσεις και συνέπειες Κλείσοβα και σύγχρονες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις στην Κλείσοβα, το Δίαυλο Κλείσοβας, τη Θολή και τον Παλαιοπόταμο. Επίσης, έγιναν κάποιες παρεμβάσεις σε λουρονησίδες και πολύ μικρής κλίμακας επεμβάσεις που αφορούσαν στην κυκλοφορία των νερών. Οι σημαντικότερες παρεμβάσεις που αποσκοπούσαν στην κατά το δυνατό αποκατάσταση του συστήματος έγιναν από το 1998 και μετά και συνοπτικά είναι οι ακόλουθες (Εικόνα Α.7): άρση του δρόμου που διαμόρφωσε το δίαυλο Μεσολογγίου-Αιτωλικού και απελευθέρωση της κυκλοφορίας του νερού από την Κεντρική Λ/Θ προς την ανατολική γέφυρα εισόδου νερών προς τη Λ/Θ Αιτωλικού επέκταση των ανατολικών και δυτικών γεφυριών Αιτωλικού και διάνοιξη της εισόδου των νερών προς τη Λ/Θ του Αιτωλικού άρση αναχωμάτων στην Κλείσοβα απομάκρυνση χωματερών και βελτίωση βιολογικών καθαρισμών Εικόνα Α.7. Παρεμβάσεις αποκατάστασης του συστήματος που εκτελούνται από το 2 και μετά

31 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, 21 παρεμβάσεις και συνέπειες Α.2. Υλικά και μέθοδοι Α.2.1. Φυσικοχημικές παράμετροι Οι τιμές των φυσικοχημικών παραμέτρων, για τη χρονική περίοδο της μελέτης, προήλθαν από το τηλεμετρικό σύστημα REMOS (Πίνακας Α.1 και Εικόνα Α.8). Το δίκτυο αυτό εφαρμόστηκε σε πειραματική μορφή στη Λ/Θ και αποτελείται από ένα σταθμό ελέγχου και διαχείρισης δικτύου και έξι περιφερειακούς σταθμούς μέτρησης των παραμέτρων των υδάτων. Ο κάθε περιφερειακός σταθμός είναι ένα ενιαίο σύνολο υπολογιστικής μονάδας με ενεργειακή και τηλεπικοινωνιακή αυτονομία και διασυνδεδεμένο με τα κατάλληλα όργανα μέτρησης φυσικοχημικών παραμέτρων. Οι παράμετροι αυτές είναι: διαλυμένο οξυγόνο, αλατότητα, ph, θερμοκρασία αέρα, θερμοκρασία νερού και στάθμη νερού και οι μετρήσεις γίνονταν ανάλογα με ρύθμισή τους, στην συγκεκριμένη περίπτωση κάθε ώρα. Τα δεδομένα καλύπτουν τη χρονική περίοδο από το 1999 έως το 21, ενώ αξιοποιήθηκαν μόνο ορισμένα από αυτά, τα οποία καταγράφηκαν αφού σε κάποιες περιόδους και για διαφορετικές παραμέτρους υπήρξαν προβλήματα κακής λειτουργίας των οργάνων και λανθασμένων καταγραφών. Από τα στοιχεία αυτά προέκυψαν οι μέσες τιμές αλατότητας, θερμοκρασίας νερού και αέρα, καθώς και της στάθμης του νερού στις διάφορες Λ/Θ του συμπλέγματος. Ο σταθμός με την πληρέστερη λειτουργία αλλά και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού απεικονίζει την αλληλοεπίδραση των νερών του Πατραϊκού κόλπου και των εσωτερικών ζωνών της Λ/Θ είναι αυτός από το Βασιλάδι στο μέτωπο της Κεντρικής Λ/Θ. Για να συγκριθεί η κατάσταση με αυτή που υπήρχε στα προηγούμενα χρόνια χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα και από παλαιότερες μελέτες και εργασίες. Τα στοιχεία προέρχονται από εργασίες του Χατζηκακίδη (Χατζηκακίδης 1952), του ΕΚΘΕ τις περιόδους (ΕΚΘΕ 1984), καθώς και στοιχεία από τη διατριβή του κ. Δανιηλίδη την περίοδο 1985 (Δανιηλίδης 1991). Από τις μελέτες αυτές, καθώς και από τα στοιχεία του REMOS χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα που ανταποκρίνονταν σε όμοιους ή παραπλήσιους δειγματοληπτικούς σταθμούς και ημερομηνίες. Έτσι, παρά τα προφανή προβλήματα λόγω έλειψης μεγάλων σειρών δεδομένων, έγινε δυνατό να διαμορφωθεί μια στοιχειωδώς αποδεκτή συγκριτική εικόνα των διαφόρων φυσικοχημικών παραμέτρων πριν και μετά το 7.

32 Ενότητα Α - Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις και συνέπειες 22 Πίνακας Α.1. Πλήθος καταγραφών φυσικοχημικών παραμέτρων του συστήματος REMOS (AIRT=θερμοκρασία αέρα, WT=θερμοκρασία νερού, SAL=αλατότητα και O2=συγκέντρωση διαλυμένου Oξυγόνου) από τις διάφορες Λ/Θσες του συμπλέγματος την περίοδο Θέση Δίαυλος Μήνας/ Έτος 1/ / /1998 1/1999 2/1999 3/1999 5/1999 6/1999 7/1999 8/1999 9/1999 1/ / /1999 1/2 2/2 3/2 4/2 5/2 6/2 7/2 8/2 9/2 1/2 11/2 12/2 1/21 AIRT SAL Βασιλάδι O2 Στάθμη WT Θέση Ρεμπάκια AIRT Στάθμη WT Αιτωλικό AIRT WT Θολή AIRT/Στάθμη WT Αιτωλικού AIRT/Στάθμη/WT

33 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 23 και συνέπειες α

34 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 24 και συνέπειες δ Εικόνα Α.8. Θέσεις δειγματοληψιών: (α) από τον Χατζικακίδη ( ), (β) το Ε.Κ.Θ.Ε. (1983), (γ) τον Δανιηλίδη ( ) και (δ) σταθμοί μετρήσεων τηλεμετρικού συστήματος REMOS ( ) στην περιοχή του συμπλέγματος Μεσολογγίου - Αιτωλικού.

35 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 25 και συνέπειες Α.2.2. Δεδομένα αλιευτικής παραγωγής Αξιοποιήθηκαν τα δεδομένα παραγωγής κάθε Λ/Θ του συμπλέγματος ΜεσολογγίουΑιτωλικού που ήταν δυνατό να συγκεντρωθούν (Πίνακας Α2). Αυτά αφορούν δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους: (πριν τις παρεμβάσεις του 197) και Τα δεδομένα της παραγωγής καταγράφονταν σε ζυγολόγια από τους ψαράδες που ήταν βάρδια αμέσως μετά την εξαλίευση των ιχθυοσυλληπτικών ή το τέλος της αλιείας με οποιοδήποτε μέσο, αφού πρώτα τα διαχώρισαν σε κατηγορίες. Ο διαχωρισμός αυτός περιλαμβάνει τα δύο βασικά στοιχεία, είδος και εμπορικό μέγεθος από τα οποία διαμορφώνονται οι εμπορικές αξίες των ψαριών. Έιδικότερα, οι τσιπούρες διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες, τις τσιπούρες και τις λίδες, ανάλογα με το μέγεθός τους. Στην περιοχή «τσιπούρες» ονομάζονται τα άτομα μεγέθους μεγαλύτερου των 15-2 γρ., ενώ «λίγδες» τα μικρότερα ψάρια. Το αλίευμα της ημέρας μεταφέρεται συνήθως την επομένη το πρωί στην ιχθυόσκαλα ή στο χώρο εμπορίου αφού αναγραφούν τα στοιχεία σε δελτίο αποστολής και τιμολόγιο. Για το λόγο αυτό τα αναγραφόμενα στοιχεία σε ένα τιμολόγιο αντιστοιχούν στην αλιεία μιας ημέρας έως και το ξημέρωμα της επομένης. Από τα δεδομένα των ημερήσιων συλλήψεων προκύπτουν οι μηνιαίες και οι ετήσιες ποσότητες ανά είδος αλιεύματος σε κάθε Λ/Θ του συμπλέγματος. Παρά το γεγονός ότι συνήθως τα στοιχεία αυτά δεν είναι ακριβή, κάτι που άλλωστε συμβαίνει στην πλειονότητα των δεδομένων της πρωτογενούς παραγωγής, εντούτοις είναι τα μόνα διαθέσιμα που μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα και αξιολογήσεις. Για την διερεύνηση των αντιλήψεων των ψαράδων και των μεταβολών των κοινωνικών δεδομένων απασχόλησης στην περιοχή μελέτης διενεργήθηκαν δύο έρευνες, η πρώτης το 1992 σε δείγμα 1 ψαράδων με ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν με προσωπικές συνεντεύξεις και η δεύτερη το 2 σε δείγμα 189 ψαράδων που διενεργήθηκε στα πλαίσια της μελέτης των Ελληνικών λιμνοθαλασσών (Ανώνυμος 21) και η οποία περιείχε στοιχεία και για το σύνολο των Ελληνικών λιμνοθαλασσών. Α.2.3. Τεχνικές ανάλυσης δεδομένων Για τις αλιευτικές παραγωγές υπολογίστηκε ο μέσος όρος των δειγμάτων ανά έτος και Λ/Θ, καθώς και ο συντελεστής μεταβλητότητας (coefficient of variation, CV %) που εκφράζεται με το λόγο της τυπικής απόκλισης προς την μέση τιμή επί τοις εκατό. Ο συντελεστής αυτός είναι

36 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 26 και συνέπειες καθαρός αριθμός, αποδίδει τη μεταβλητότητα των μετρήσεων και είναι απαλλαγμένος από την επίδραση της μέσης τιμής (Sokal & Rohlf 1995). Οι συγκρίσεις τόσο των βιοτικών όσο και των αβιοτικών δεδομένων έγιναν με την ανάλυση διασποράς με έναν παράγοντα (One-way ANalysis Of VAriance, ANOVA). Με την ανάλυση αυτή επιχειρούμε τη σύγκριση των μέσων τιμών των μεταβλητών για έναν παράγοντα αναφοράς κάθε φορά. Η ANOVA αποτελεί ένα στατιστικό εργαλείο (Lindman 1974), το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε δείγματα που δεν ακολουθούν την κανονική κατανομή, αφού επηρεάζεται ελάχιστα από τυχόν αποκλίσεις από αυτήν. Ωστόσο, στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι προϋποθέσεις του ικανοποιητικού αριθμού παρατηρήσεων (n > 3) και του ίσου αριθμού δειγμάτων σε κάθε εξεταζόμενη κατηγορία (Zar 1999). Το επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε στο,5 σε όλες τις αναλύσεις, αλλά στις περιπτώσεις στις οποίες τα δεδομένα δεν ακολουθούσαν κανονική κατανομή ακόμη και μετά το μετασχηματισμό τους, τότε το ορίζονταν τιμή,1 (Sokal and Rohlf 1995). Στη συνέχεια, για τις περιπτώσεις όπου υπήρχαν στατιστικές διαφορές μεταξύ των εξεταζόμενων παραμέτρων, εφαρμόστηκε η ύστερη δοκιμασία (post-hoc test) των Ελαχίστων Σημαντικών Διαφορών (Least Significant Differences, LSD) και του Tukey-test, προκειμένου να διαπιστωθεί από ποιες παράμετροι προέρχεται η ύπαρξη διαφορών. Οι αναλύσεις αυτές ονομάζονται ύστερες, επειδή πραγματοποιούνται μόνο εάν η ανάλυση διασποράς απορρίψει την αρχική υπόθεση περί ομοιότητας των μέσων όρων των δειγμάτων (Zar 1999). Α) Πολυμεταβλητές αναλύσεις (Multivariate analyses) Χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση δενδρογράμματος (Cluster analysis). Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιήθηκαν πίνακες-μήτρες της μορφής: (γραμμές Χ στήλες): (μετασχηματισμένες-με asin square- τιμές της ποσοστιαίας σύνθεσης των ειδών) Χ (συνδυασμός Λ/Θ-ετών). Οι μήτρες (είδη) x (ημέρες δειγματοληψίας) αναλύθηκαν με την ανάλυση δενδρογράμματος (Cluster analysis) και την ανάλυση σε πολλές διαστάσεις (MultiDimensional Scaling, MDS) για κάθε μέγεθος και τύπο αλιευτικού εργαλείου χωριστά. Σε αυτήν την περίπτωση, προκειμένου να κατασκευαστούν οι πίνακες ομοιότητας (similarity matrices) για την πολυμεταβλητή ανάλυση, τα στοιχεία μετασχηματίστηκαν με τη διπλή τετραγωνική ρίζα (double square root,4 ), έτσι ώστε να μειωθεί η επίδραση των πιο άφθονων ειδών (Filed et al. 1982). Ακολούθως,

37 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 27 και συνέπειες κατασκευάστηκαν τριγωνικοί πίνακες ομοιότητας (triangular similarity matrices) με τη χρήση της εξίσωσης του Bray-Curtis (1957). Οι πίνακες αυτοί υποβλήθηκαν σε ανάλυση δενδρογράμματος και ανάλυση σε πολλές διαστάσεις. Η επιτυχία της απεικόνισης σε δύο αντί σε περισσότερες διαστάσεις, και κατά επέκταση η επιτυχία του σχηματισμού ευκρινών ομάδων, εκφράζεται από την τιμή του συντελεστή συμπίεσης (stress coefficient) (Field et al. 1982). Τιμές του συντελεστή <,2, δηλώνουν ικανοποιητική ομαδοποίηση, ενώ μεγαλύτερες τιμές εκφράζουν τυχαιότητα της ομαδοποίησης στη δισδιάστατη απεικόνιση, με αποτέλεσμα να απαιτηθεί επανέλεγχος των δεδομένων και αφαίρεση των λιγότερων σημαντικών ειδών (Field et al. 1982, Clarke and Warwick 1994). Όταν τα αποτελέσματα των δύο παραπάνω μεθόδων συμφωνούν μεταξύ τους, τότε οι ομοιότητες ή/και οι ανομοιότητες μεταξύ των διαφόρων ομάδων μπορούν να εκληφθούν ως πραγματικές (Clarke 1993). Τα είδη που ευθύνονται για τις ομοιότητες μέσα στις ομάδες και τις ανομοιότητες ανάμεσα στις ομάδες που προέκυψαν από την παραπάνω πολυμεταβλητή ανάλυση εντοπίστηκαν, με τη βοήθεια της ανάλυσης της ποσοστιαίας ομοιότητας (SIMilarity PERcentages, SIMPER). Η ανάλυση αυτή χρησιμοποιεί την τυπική απόκλιση (standard deviation) του πίνακα ομοιότητας του Bray-Curtis, που αποδίδεται σε ένα είδος και τη συγκρίνει με τη μέση συνεισφορά του στην ομοιομορφία που καθορίζεται από την εξίσωση του Bray-Curtis (Clarke & Warwick 1994). Όσο πιο άφθονο είναι ένα είδος μέσα σε ένα πλήθος ομάδων δειγμάτων, τόσο πιο πολύ θα συνεισφέρει στην εσωτερική ομοιομορφία του πλήθους για το σύνολο των ομάδων που το αποτελούν. Η ανάλυση αυτή υποδεικνύει ποια είδη είναι υπεύθυνα είτε για το διαχωρισμό των ομάδων που προέκυψαν έπειτα από την εφαρμογή της πολυμεταβλητής ανάλυσης ή για τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε ομάδες δειγμάτων τα οποία έχουν καθοριστεί εκ των προτέρων και αυθαίρετα και η διαφοροποίησή τους έχει επιβεβαιωθεί στατιστικά με άλλες αναλύσεις (Clarke & Warwick 1994). Όλες οι παραπάνω μέθοδοι έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για αλιευτικά δεδομένα (Stergiou et al. 1996, 27). Β) Διαφοροποιούσα ανάλυση (Discriminant analysis) Η ανάλυση αυτή χρησιμοποιείται για να καθορίσει ποιες μεταβλητές ξεχωρίζουν μεταξύ δύο ή περισσότερων φυσικών ομάδων. Η βασική ιδέα είναι να καθορίσει αν οι ομάδες διαφέρουν σε σχέση με τη μέση τιμή μιας μεταβλητής και τότε να χρησιμοποιήσουν τη μεταβλητή αυτήν

38 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 28 και συνέπειες για να προβλέψουν τη σχέση μεταξύ μελών αυτής της ομάδας. Οι προϋποθέσεις που ισχύουν για την εφαρμογή της διαφοροποιούσας ανάλυσης είναι οι ίδιες με αυτές για την ανάλυση διακύμανσης (Kachigan 1986). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής μπορούν να αποτυπωθούν με τη μορφή εξισώσεων, βάσει των οποίων συμπεραίνεται ποιος (ή οποίοι) από τους χαρακτήρες που εξετάζουμε επιτρέπει/ουν τον καλύτερο διαχωρισμό των ομάδων των μεταβλητών μας. Μια σειρά παραμέτρων που υπολογίζονται από τη διαφοροποιούσα ανάλυση επιτρέπει την εκτίμηση της περιγραφικής ικανότητας του μοντέλου να ομαδοποιεί τις παραμέτρους. Στην προσπάθεια αυτή βοηθά και η δυνατότητα γραφικής αναπαράστασης των παρατηρήσεων με βάση τις γραμμικές συναρτήσεις. Ωστόσο, η «ποιότητα της διακριτότητας» μετριέται με τα ποσοστά των ατόμων που ομαδοποιήθηκαν «σωστά», δηλαδή το ποσοστό των ατόμων που μετά την ανάλυση εντάσσονται στην κλάση που εξαρχής ανήκαν. Το ποσοστό των ατόμων που «ομαδοποιήθηκαν σωστά» ονομάζεται «ισχύς της διακριτότητας» (Kachigan 1986, Sokal and Rohlf 1995). Πίνακας Α.2. Παρουσία (Χ) στοιχείων αλιευτικής παραγωγής του συμπλέγματος Μεσολογγίου Αιτωλικού που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα κατά τα έτη πριν ( ) και μετά ( ) τις παρεμβάσεις Δίαυλος Έτος Κεντρική Κλείσοβας Κλείσοβα Παλαιοπόταμος Πόρος Θολή Σύνολο Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ* Χ* Χ* Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ *Περιλαμβάνει και τον Δίαυλο Κλείσοβας με τον οποίο δεν υπήρχε διαχωρισμός πριν τις παρεμβάσεις του 7 **Περιλαμβάνει και τον Παλαιοπόταμο με τον οποίο δεν υπήρχε διαχωρισμός πριν τις παρεμβάσεις του 7 Χ** Χ** Χ** Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ

39 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 29 και συνέπειες Α.3. Φυσικοχημικές παράμετροι των λιμνοθαλασσών ΜεσολογγίουΑιτωλικού Παρά τις ιδιαιτερότητες και την μεγάλη σημασία των Λ/Θ για τα ευρύτερα οικοσυστήματα (θαλάσσια και χερσαία) της περιοχής, ελάχιστη προσπάθεια συστηματικής παρακολούθησης έχει γίνει. Μόνο τα τελευταία χρόνια η κατάσταση βελτιώνεται. Στις παραγράφους που θα ακολουθήσουν παρουσιάζονται τα διαθέσιμα στοιχεία, που παρά τα κενά, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού σε αυτά απεικονίζονται οι αλλαγές που συνέβησαν τα τελευταία 5 χρόνια. Οι Λ/Θ εξαιτίας του μικρού τους βάθους, της σχετικά περιορισμένης τους έκτασης και της επικοινωνίας τους με τη θάλασσα είναι συστήματα ιδιαίτερα ασταθή, με χαμηλή βιοποικιλότητα και χαρακτηρίζονται από περιορισμένη «αδράνεια» (Griffiths 21, Leonardos and Sinis 1999, Katselis et al., 23), η οποία με τις επιδράσεις ανθρωπογενών (Veiga et al., 26) και άλλων εξωγενών παραγόντων (e.g., αλατότητα: Poizat et al. 24) θερμοκρασία νερού: Marshall and Elliott 1998, διαλυμένο Ο2: Maes et al., 24, επίδραση ποταμών: Whitfield 1999) υπόκεινται σε έντονες διακυμάνσεις. Σημειώνεται ότι σημαντικά επίπεδα οργάνωσης των βιοκοινωνιών τους μπορεί να φτάνουν σε πλήρη εξαφάνιση ή σε πρόσκαιρο επανεποικισμό με αιτία έναν παράγοντα «περιορισμού» που η επίδρασή του για την περίπτωση του βένθους αυξάνει ανάλογα με την απόσταση από το σημείο επικοινωνίας με τη θάλασσα (Malavasi et al. 24). Α.3.1. Εποχικές διακυμάνσεις Η παραπάνω περιγραφή απεικονίζεται και στα στοιχεία που προκύπτουν από τις καταγραφές του αυτόματου τηλεμετρικού σύστηματος REMOS στο σύστημα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Το σύμπλεγμα αυτό ανήκει σε μια πολύ μικρή ομάδα για την οποία για την περίοδο υπάρχουν σχετικά συστηματικές μετρήσεις. Στα διαγράμματα που ακολουθούν παρουσιάζονται οι εποχικές διακυμάνεις των φυσικοχημικών παραμέτρων την περίοδο που υπολογίστηκαν από τις ωριαίες καταγραφές στις διαφορετικές Λ/Θ του συμπλέγματος. Στις εικόνες Α.9-Α.1 παρουσιάζονται οι μέσες μηνιαίες τιμές των αβιοτικών παραμέτρων που καταγράφηκαν από το σύστημα του REMOS στις λιμνοθάλασσες του`` συμπλέγματος την περίοδο Οι συγκρίσεις των τιμών αυτών με τη δοκιμασία της

40 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 3 και συνέπειες ανάλυσης διασποράς με έναν παράγοντα (One-Way ANOVA) έδειξαν ότι οι μέσες μηνιαίες τιμές για κάθε αβιοτική παράμετρο ξεχωριστά διέφεραν στατιστικά σημαντικά ανάμεσα στους μήνες σε κάθε διαφορετική χρονική περίοδο (σε όλες τις πειπτώσεις P <,5). Η ανάλυση της ύστερης δοκιμασίας με τον έλεγχο του Tukey (post-hoc test) για να διαπιστωθεί ποιοι μήνες διέφεραν στατιστικά σημαντικά από άλλους μήνες έδειξε ότι οι μέσες μηνιαίες τιμές της θερμοκρασίας, τόσο του αέρα (Εικόνα Α.9) όσο και του νερού (Εικόνα Α.11), ακολουθούν εποχικό πρότυπο, όπως αναμενόταν. Παρόμοια, εποχικό είναι το πρότυπο που ακολουθούν οι μέσες μηνιαίες τιμές της στάθμης του νερού στις Λ/Θ της Κλείσοβας, της Θολής και της Κεντρικής Λ/Θ στο Βασιλάδι (Εικόνα Α.1). Αντίθετα, στο Δίαυλο αν και το γενικό πρότυπο φαίνεται να ακολουθεί μια εποχικότητα, υπάρχουν και κάποιες εξαιρέσεις όπου η στάθμη φθάνει σε μια ελάχιστη (Μάιος 1999 και Ιανουάριος 21) και μια μέγιστη τιμή (Φεβρουάριος και Μάρτιος του 1999) (Εικόνα Α.12).

41 Κλείσοβα 15 1 Θολή Αιτωλικό Μέση θερμοκρασία αέρα Co Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 31 και συνέπειες Δίαυλος Ρεμπάκια Βασιλάδι Έτος/Μήνας Εικόνα Α.9. Μέση μηνιαία (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) θερμοκρασία αέρα σε κάθε λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος την περίοδο

42 Δίαυλος Θολή Στάθμη Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις και συνέπειες 32 Ρεμπάκια Βασιλάδι Έτος/Μήνας Εικόνα Α.1. Μέση μηνιαία (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) τιμή της στάθμης του νερού σε κάθε λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος την περίοδο

43 Θολή Κλείσοβα Αιτωλικό Μέση θερμοκρασία νερού Co Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 33 και συνέπειες Δίαυλος Ρεμπάκια Βασιλάδι Έτος/Μήνας Εικόνα Α.11. Μέση μηνιαία (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) θερμοκρασία νερού σε κάθε λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος την περίοδο

44 Αλατότητα Θερμοκρασία νερού Co Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 34 και συνέπειες Ο Στάθμη 13 Έτος/Μήνας Εικόνα Α.12. Μέσες μηνιαίες (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) τιμές των αβιοτικών παραμέτρων στο μέτωπο της Κεντρικής Λιμνοθάλασσας (Βασιλάδι) του συμπλέγματος την περίοδο Στις Λ/Θ παρατηρούνται, συχνά, κρίσεις δυστροφισμού που αποδίδονται κυρίως στον έντονο ρυθμό βιοαποικοδόμισης της οργανικής ύλης που σε συνδυασμό με συγκεκριμένες υδρολογικές και κλιματολογικές συγκυρίες (νηνεμία, υψηλές θερμοκρασίες, απουσία ανανέωσης νερού) (Thiel et al. 1995). Στα πλαίσια της παρούσης μελέτης καταγράφηκαν φαινόμενα δυστροφισμού σε Λ/Θ του συμπλέγματος που προκάλεσαν μαζικούς θανάτους ψαριών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Λ/Θ Βορείου, Ανατολικής και Διαύλου Κλείσοβας που έχει σημαντικά υποβαθμιστεί ως οικοσύστημα. Ενδεικτική είναι η ακόλουθη έκθέση:

45 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 35 και συνέπειες ΝΕΟΧΩΡΙ, Την Τετάρτη εμφανίστηκε μαζικός θάνατος ψαριών στη λιμνοθάλασσα Βορείου και Διαύλου Κλείσοβας του συμπλέγματος των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου Αιτωλικού. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όσον αφορά στον ιχθυοπληθυσμό ήταν, εκτός της πολύ μεγάλης ποσότητας των νεκρών ψαριών, τα ακόλουθα: 1. Ο θάνατος αφορούσε σε διάφορα είδη με ιδιαίτερα μεγάλες ποσότητες, όσον αφορά τουλάχιστον στα ψάρια που έβγαιναν στην επιφάνεια, κέφαλους και λαβράκια. 2. Τα μεγέθη των νεκρών ιχθύων ήταν ποίκιλλα αλλά με σχετικά μεγάλη συμμετοχή στον νεκρό πληθυσμό ψαριών μεγάλου μεγέθους. Προκειμένου να διερευνηθεί η αιτία του φαινομένου έγιναν επιτόπιες επισκέψεις και διαπιστώθηκαν τα ακόλουθα: Α) Τα νερά είχαν χρώμα πράσινο, που ελαφρά κοκκίνιζε, ο χρωματισμός ήταν εξαιρετικά έντονος κατά την και παρέμενε έντονος και την επόμενη ημέρα, σχετικά μειωμένος. Β) Σε μικροσκοπική εξέταση διαπιστώθηκε εξαιρετικά μεγάλη πυκνότητα φυτοπλαγκτού όπου φαινόταν να κυριαρχεί ένα είδος. Γ) Σε δειγματοληψίες που διενεργήθηκαν στη διάρκεια των δύο ήμερών μετρήθηκε οξυγόνο κατά τις απογευματινές ώρες (18:3, ) συγκέντρωσης περίπου 1,5 ppm ενώ τα ης ξημερώματα της 13 και ώρα 6:,3 ppm. Η αλατότητα ήταν περίπου 16. Οι αντίστοιχες ης τιμές τα ξημερώματα της 13 στην παρακείμενη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας ήταν 3,5 ppm O2 και 47 αλατότητα. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα είναι εμφανές ότι ο θάνατος προκλήθηκε από έλλειψη οξυγόνου που οφειλόταν σε υπερβολική αύξηση φυτοπλαγκτονικών οργανισμών. Το φαινόμενο αυτό, που ονομάζεται «έκρηξη» φυτοπλαγκτού, εμφανίζεται έντονα σε εύτροφα περιβάλλοντα τους ανοιξιάτικους ή τους φθινοπωρινούς μήνες όπου επικρατούν ιδανικές συνθήκες από άποψη ηλιοφάνειας και θερμοκρασίας. Η έκρηξη του φυτοπλαγκτού συνίσταται στο συνδυασμό πολλών παραγόντων που ευνοούν εξαιρετικά την υπερβολική αύξηση ενός συγκεκριμένου είδους, το οποίο δεσμεύει το σύνολο ουσιαστικά του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου προκαλώντας προβλήματα ανοξίας ιδιαίτερα τις βραδινές ώρες ως φωτοσυνθετικός οργανισμός. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της τόσο έντονης εκδήλωσης του προβλήματος συντέλεσαν επιπροσθέτως οι ακόλουθοι παράγοντες: Α) Αυξημένη είσοδος γλυκών νερών λόγω τα οποία προήλθαν από τα αντλιοστάσια, τον βιολογικό καθαρισμό και την έντονη βροχόπτωση που σημειώθηκε λίγες μέρες πριν Β) Απoπλύσεις εδαφών οι οποίες μετέφεραν λιπάσματα από τις παρακείμενες καλλιέργειες, σε συνδυασμό με την επιβάρυνση της συγκεκριμένης λιμνοθάλασσας από οργανικά φορτία καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η συγκεκριμένη λιμνοθάλασσα, η οποία είναι εξαιρετικά παραγωγική, απαιτεί επείγοντα μέτρα βελτίωσης και προστασίας της. Τέτοια μέτρα είναι: 1. Η διευκόλυνση εισόδου θαλασσινών νερών 2. Η μηχανική υποστήριξη της οξυγόνωσης του νερού με μηχανήματα. 3. Ο έλεγχος των εισόδου γλυκών νερών. Η έκρηξη του φυτοπλαγκτού που σημειώθηκε και η συχνότητα με την οποία παρουσιάζονται ανάλογα φαινόμενα σε τμήματα του συμπλέγματος λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου - Αιτωλικού είναι μία πολύ καλή προειδοποίηση για την αναγκαιότητα λήψης μέτρων προστασίας και σεβασμού του οικοσυστήματος ΔΗΜ ΗΤΡΙΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ιχθυολόγος Ενώ οι κρίσεις δυστροφίας είναι αναμενόμενες σε υποβαθμισμένα λιμνοθαλάσσια οικοσυστήματα ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν όταν εμφανίζονται στη ζώνη της Λ/Θ που βρίσκεται στο μέτωπο με τη θάλασσα. Στην περίπτωση που ακολουθεί, οι καταγραφές έγιναν στο

46 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 36 και συνέπειες μέτωπο της της Λ/Θ στο σταθμό «Βασιλάδι» του τηλεμετρικού συστήματος REMOS (Εικόνα Α.13). S Twater DΟ DO (mg/lt) /11 13/1 24/9 5/9 17/8 29/7 1/7 21/6 2/6 14/5 25/4 6/4 18/3 27/2 8/2 2/1 1/ Εικόνα Α.13. Μεταβολή της μέσης ημερήσιας τιμής αλατότητας (S), διαλυμένου οξυγόνου (DO) και θερμοκρασίας νερού (Twater) σταθμού ιχθυοτροφείου Βασιλάδι Κεντρικής λιμνοθάλασσας το H μέση ημερήσια διακύμανση του διαλυμένου οξυγόνου βρίσκεται σε σχετικά υψηλό επίπεδο όμως παρά το γεγονός ότι το σημείο καταγραφής βρίσκεται στο μέτωπο στα όρια με την ανοικτή θάλασσα, παρουσιάζονται ορισμένες χαμηλές σχετικά μέσες τιμές που δείχνουν χαμηλό σημείο κορεσμού. Οι ωριαίες μετρήσεις, που καταγράφηκαν τον Ιούλιο του 1999 στο σταθμό αυτό του μετώπου της Λ/Θ, έδωσαν μηδενικές σχεδόν τιμές διαλυμένου οξυγόνου. Τότε μάλιστα καταγράφηκαν θάνατοι εγκλωβισμένων ψαριών στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις (Δημητρίου και συν 1999). Οι τιμές αυτές δεν είναι αναμενόμενες αφού το σημείο βρίσκεται στον Πατραϊκό και δεν περιμένουμε κατά κανόνα να σημειωθούν ανοξικά φαινόμενα στην ανοικτή θάλασσα. Το γεγονός σημειώθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες με άπνοια και υψηλές θερμοκρασίες και προφανώς σχετίζεται με την μετακίνηση ανοξικών υδάτινων μαζών από τις εσωτερικές ζώνες της Λ/Θ προς το μέτωπο (Εικόνα Α.14).

47 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 37 και συνέπειες O2 Wle ve l O 2 (mg/lt) Στάθμη Θάλασσας 14 :5 13:7 2:3 15:5 4:7 17:3 18:5 7:7 1/7/1999 2/7/1999 4/7/1999 5/7/1999 7/7/1999 8/7/ /7/199914/7/1999 Εικόνα Α.14. Ωριαία διακύμανση του διαλυμένου οξυγόνου (DO) και της στάθμης της θάλασσας (Wlevel) σταθμού ιχθυοτροφείου Βασιλάδι Κεντρικής λιμνοθάλασσας. Στις διαφορετικές περιοχές του συμπλέγματος τόσο η αλατότητα όσο και η στάθμη παρουσιάζουν εξαιρετικά μεγάλες διαφοροποιήσεις στην ίδια χρονική στιγμή (Πίνακας Α.3). Αν αυτό συμβαίνει σε αυτές τις παραμέτρους είναι προφανές ότι ισχύει και σε άλλους παράγοντες, όπως το pη και το οξυγόνο να είναι παράγοντες πολύ πιο ευμετάβλητοι. Οι παράλληλες καταγραφές ταυτόχρονων μετρήσεων του τηλεμετρικού συστήματος REMOS για το ενδεικτικό διάστημα 23/8/1 έως 3/8/1 παρουσιάζονται στην εικόνα Α.15. Ο σταθμός στο Δίαυλο Μεσολογγίου-Αιτωλικού στο εσωτερικό του συμπλέγματος έχει εύρος παλίρροιας πολύ μικρότερο και διαφορά φάσης από αυτό του σταθμού στο Βασιλάδι που επίσης διαφοροποιείται από τις τιμές που καταγράφει ο σταθμός του στενού στομίου της κλειστής Λ/Θ της Θολής. Οι τιμες και οι ωριαίες μεταβολές της αλατότητας είναι εξαιρετικά διαφοροποιημένες στους τρείς σταθμούς ενώ φαίνεται να καταγράφεται ένα διάστημα με σταθερά μη μεταβαλόμενη χαμηλή αλατότητα στη Θολή που πιθανόν να σχετίζεται στο διάστημα αυτό με τη λειτουργία του μεγάλου αρδευτικού αντλιοστασίου που εκβάλει σε αυτή.

48 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 38 και συνέπειες 13 Βασιλάδι Δίαυλος Θολή στάθμη αύξων αριθμός ταυτόχρονης μέτρησης Βασιλάδι 35, Δίαυλος Θολή 3, 25, αλατότητα 2, 15, 1, αύξων αριθμός ταυτόχρονης μέτρησης Εικόνα Α.15. Ωριαία διακύμανση της στάθμης και της αλατότητας το χρονικό διάστημα 23/8/1 έως 3/8/1 στις Λ/Θ Βασιλάδι, Δίαυλο και Θολή

49 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 39 και συνέπειες Πίνακας. Α3. Ταυτόχρονες μετρήσεις της στάθμης και της αλατότητας σε τρεις περιοχές του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού (Βασιλάδι, Δίαυλος και Θολή) το χρονικό διάστημα από 23/8/21 έως 3/8/21 AA Ημερομηνία /8/21 19:24 23/8/21 21:22 23/8/21 23:26 24/8/21 1:24 24/8/21 3:22 24/8/21 5:26 24/8/21 7:24 24/8/21 9:22 24/8/21 11:26 24/8/21 13:24 24/8/21 15:22 24/8/21 17:26 24/8/21 19:24 24/8/21 21:22 24/8/21 23:26 25/8/21 1:24 25/8/21 3:22 25/8/21 5:26 25/8/21 7:24 25/8/21 9:22 25/8/21 11:26 25/8/21 13:24 25/8/21 15:22 25/8/21 17:26 25/8/21 19:24 25/8/21 21:22 25/8/21 23:26 26/8/21 1:24 26/8/21 3:22 26/8/21 5:26 26/8/21 7:24 26/8/21 9:22 26/8/21 11:26 26/8/21 13:24 26/8/21 15:22 26/8/21 17:26 26/8/21 19:24 26/8/21 21:22 26/8/21 23:26 27/8/21 1:24 27/8/21 3:22 27/8/21 5:26 27/8/21 7:24 27/8/21 9:22 27/8/21 11:26 27/8/21 13:24 27/8/21 15:22 27/8/21 17:26 Βασιλάδι Στάθμη Αλατότητα , , 19 32, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,4 Πίνακας. Α3. (συνεχίζεται) Δίαυλος Στάθμη Αλατότητα , ,7 21, , , , , , , ,5 21, 21,3 21,4 21,2 2,8 2,7 2,9 2,8 22, 21,1 21,4 21,6 21,2 21,4 21,4 21,1 21, 21,2 21,2 21,1 21, , ,4 21,6 21,4 21, 21,6 21,5 21,8 21,7 22, 22,4 Στάθμη Θολή Αλατότητα 3,8 31,6 16,4 15,8 15,2 29,3 31,6 31,6 31,1 19,5 17,6 16,9 27,2 3,7 16,7 15,9 15,8 16, 3,4 31,2 31,2 19,3 16,3 17, 16,7 16,6 16,9 16,6 16,8 16,8 16,1 16, 17,2 15,8 15,1 14,1 14,1 14,1 14,8 14,6 14,6 14,5 14,6 14,5 21,6 29,9 14,9 13,9

50 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 4 και συνέπειες Πίνακας. Α3. (συνέχεια) AA Ημερομηνία /8/21 19:24 27/8/21 21:22 27/8/21 23:26 28/8/21 1:24 28/8/21 3:22 28/8/21 5:26 28/8/21 7:24 28/8/21 9:22 28/8/21 11:26 28/8/21 13:24 28/8/21 15:22 28/8/21 17:26 28/8/21 19:24 28/8/21 21:22 28/8/21 23:26 29/8/21 1:24 29/8/21 3:22 29/8/21 5:26 29/8/21 7:24 29/8/21 9:22 29/8/21 11:26 29/8/21 13:24 29/8/21 15:22 29/8/21 17:26 29/8/21 19:24 29/8/21 21:22 29/8/21 23:26 3/8/21 1:24 3/8/21 3:22 3/8/21 5:26 3/8/21 7:24 3/8/21 9:22 3/8/21 11:26 3/8/21 13:24 3/8/21 15:22 3/8/21 17:26 3/8/21 19:24 3/8/21 21:22 3/8/21 23:26 Βασιλάδι Στάθμη Αλατότητα , , , , , , , , , , 32,1 32,5 33,1 33,3 33,1 32,5 32,2 32,6 33,2 33,3 32,6 31,5 31,9 32,4 32,9 33,5 33,7 32,6 32,2 32,2 32,6 32,8 32,4 31,9 31,7 31,8 32, 32,4 Δίαυλος Στάθμη Αλατότητα , , , , , , , , , , ,5 22,3 22,3 22, 22, 21,9 22, 22, 22,4 22, ,3 22,6 22,4 22,2 22,1 22,3 22,1 22, 22,5 22, , 22, 21,7 Στάθμη Θολή Αλατότητα 13,9 13,8 13,9 14,1 14,3 14,1 14,1 14,1 22,8 3, 3,5 16,8 15,8 15,3 13,9 14, ,6 13,3 12,6 14,6 3,2 3,7 3,6 14,6 14,6 13, 25,3 3,5 3,7 23,4 13,7 28,7 29,8 3,2 3,6 22,9 16,4 Α.3.2. Συγκρίσεις φυσικοχημικών παραμέτρων πριν και μετά τις παρεμβάσεις Για τον εντοπισμό των διαφοροποιήσεων των φυσικοχημικών παραμέτρων, σε σχέση με την κύρια περιόδο που επιτελέστηκαν οι αλλαγές στη μορφολογία των Λ/Θ του συμπλέγματος, συγκρίθηκαν οι τιμές (αλατότητα και θερμοκρασία) που καταγράφηκαν από το Χατζηκακίδη για τις αρχές της δεκαετίας του 5 με τις τιμές που προκύπτουν από τις διάφορες μελέτες που

51 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 41 και συνέπειες εκπονήθηκαν πριν και μετά τις παρεμβάσεις του 7 στην ευρύτερη περιοχή του συμπλέγματος μέχρι και τις μετρήσεις της παρούσας μελέτης (Εικόνες Α.16-17). Επισημαίνεται ότι, στο παρελθόν ουδέποτε σχεδόν υπήρξε συστηματική παρακολούθηση του οικοσυστήματος, με αποτέλεσμα οι συγκρίσεις αυτές να είναι κυρίως ενδεικτικές και μόνο μεγάλης κλίμακας αλλαγές μορούν να εντοπιστούν. Ο αποσπασματικός χαρακτήρας των καταγραφών και το ευμετάβλητο των Λ/Θ, επιβάλλουν μια πορσεκτική ανάγνωση των στοιχείων που παρατίθενται στην παράγραφο αυτή. Κλείσοβα Ρεμπάκια Θολή Αιτωλικό Βασιλάδι Δίαυλος / Μέσηθερμοκρασία νερού Co 4 Έτος/Μήνας Εικόνα Α.16. Μέσες μηνιαίες (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) τιμές θερμοκρασίας νερού από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν το , το 1983, το και το σε κάθε λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού.

52 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 42 και συνέπειες Θολή Αιτωλικό Ρεμπάκια 6 8 Βασιλάδι Αλατότητα 8 Κλείσοβα Δίαυλος Έτος/Μήνας Εικόνα Α.17. Μέσες μηνιαίες (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) τιμές αλατότητας από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν το , το 1983, το και το σε κάθε λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος Μεσολογγίου-Αιτωλικού.

53 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 43 και συνέπειες Από τις τιμές της αλατότητας και της θερμοκρασίας στην περιοχή του μετώπου της Κεντρικής Λ/Θ (περιοχή Βασιλάδι) προκύπτει ότι δεν υπάρχει στατιστική διαφορά (ANOVA) μεταξύ των τιμών σε κάθε χρονική περίοδο ξεχωριστά (Εικόνα Α.18). Συγκρίνοντας τις τιμές των αβιοτικών παραμέτρων (θερμοκρασία νερού και αλατότητα) παρατηρούμε ότι οι μέσες μηνιαίες τιμές και των δύο παραμέτρων διαφέρουν σημαντικά (θερμοκρασία νερού: F=73,47 - P <,5 και αλατότητα: F=12,28 - P <,5). Εξετάζοντας με την ανάλυση της ύστερης δοκιμασίας του Tukey τις μηνιαίες εκείνες τιμές που διαφέρουν περισσότερο από τις άλλες (Tukey-test post-hoc test), παρατηρούμε ότι ο διαχωρισμός των τιμών είναι ανεξάρτητος από τη χρονική περίοδο των δειγματοληψιών (Πίνακες Α.4-Α.5) και ανταποκρίνεται περισσότερο στο διαχωρισμό των εποχών. (α) 55 (β) 5 3 Αλατότητα /4 1951/8 1952/2 1983/ /7 1984/3 1999/ /2 1999/3 1999/7 1999/8 2/2 2/3 2/4 Έτος/Μήνας 2/2 2/3 2/ /4 1951/8 1952/2 1952/8 1983/ /7 1984/3 1999/ /7 1999/8 Θερμοκρασία αέρα 4 Έτος/Μήνας Εικόνα Α.18. Μέσες μηνιαίες (1= Ιανουάριος...12=Δεκέμβριος) τιμές της: (α) θερμοκρασίας νερού και (β) αλατότητας, στο Βασιλάδι την περίοδο

54 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 44 και συνέπειες Πίνακας Α.4. Σύγκριση μέσων μηνιαίων τιμών θερμοκρασίας νερού τις περιόδους (βλέπε εικόνα Α.12) στο Βασιλάδι. Ο διαχωρισμός σε ομάδες των ετών/μηνών που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους έγινε με βάση τη δοκιμασία Tukey-test (post-hoc ANOVA test).με αστερίσκους ορίζονται οι περίοδοι που αποτελούν τις ομάδες Μήνες/Έτος Μέση Θερμοκρασία νερού 2/2 1999/2 1999/ /2 1983/ /3 2/3 1985/1 2/4 1984/3 1984/1 1951/4 1951/8 1984/6 1984/8 1999/7 1983/7 1999/8 9,1 9,8 11,24 13,38 13,46 13,74 14,36 16, 16,2 17,12 19, 19,85 25,68 26,5 27, 27,23 27,52 28,23 1 **** **** **** **** **** Ομάδες **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 5 **** **** **** **** **** **** **** **** 6 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** Πίνακας Α.5. Σύγκριση μέσων μηνιαίων τιμών αλατότητας τις περιόδους (βλέπε εικόνα Α.12) στο Βασιλάδι. Ο διαχωρισμός σε ομάδες των ετών/μηνών που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους έγινε με βάση τη δοκιμασία Tukey-test (post-hoc ANOVA test) Έτος/Μήνες 1983/ /1 1952/2 1999/12 2/2 2/4 2/3 1952/8 1999/8 1999/7 1984/3 1984/1 1951/4 1984/8 1984/6 1983/7 1951/8 Ομάδες Μέση Αλατότητα 29,56 3,5 3,32 32,5 33,57 34,5 35,19 35,68 35,72 35,8 35,96 36, 37,4 37,5 37,5 4,4 44,7 1 **** **** **** **** **** **** 2 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** Α.4. Η αλιεία στη λιμνοθάλασσα Η αλιευτική εκμετάλλευση των Λ/Θ στηρίζεται στις μετακινήσεις των ψαριών, για λόγους διατροφής, αναζήτησης ευνοϊκότερων περιβαλλοντικών συνθηκών και αναπαραγωγής (Barnes 1991, Auterir et al 1993, Katselis et al. 23). Έτσι, τους ανοιξιάτικους μήνες που η

55 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 45 και συνέπειες θερμοκρασία του νερού της Λ/Θ αυξάνει, λόγω του μικρού βάθους της και της ανόδου της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος, ψάρια από την ανοιχτή θάλασσα εισέρχονται σε αυτή ακολουθώντας τα αντίθετα ρεύματα των νερών που εξέρχονται από τη λιμνοθάλασσα κατά την άμπωτη. Αντίθετα, το χειμώνα που η θερμοκρασία των νερών είναι εξαιρετικά χαμηλή, τα ψάρια εγκαταλείπουν μαζικά τη λιμνοθάλασσα μέχρι την άνοιξη οπότε και αρχίζει η άνοδος της θερμοκρασίας των νερών (Katselis et al. 23, 25, 27, Ribeiro et al. 26). Η εκμετάλλευση των Λ/Θ έγκειται στον εγκλωβισμό των ψαριών που εισέρχονται στη Λ/Θ ώστε να μην είναι δυνατή η ελεύθερη επιστροφή τους στη θάλασσα και στη συνέχεια η σύλληψή τους. Η διαδικασία αυτή αφορά είτε ψάρια σχετικά μεγάλης ηλικίας είτε γόνο ψαριών από τα πρώτα στάδια της ζωής τους, στα οποία το αβαθές και εύτροφο περιβάλλον της λιμνοθάλασσας παρέχουν ευνοϊκές συνθήκες επιβίωσης και ανάπτυξης (Koutrakis et al. 25, Malavasi et al. 24). Α.4.1. Οι αλιείς της λιμνοθάλασσας Στο σύμπλεγμα των Λ/Θ εργάζονται περίπου 7 επαγγελματίες αλιείς ή άτομα που συμπληρώνουν το εισόδημά τους από το ψάρεμα χωρίς να έχουν επαγγελματική άδεια. Οι 1 με 13 περίπου από αυτούς, που ασχολούνται επαγγελματικά με την αλιεία, είναι μέλη αλιευτικών συνεταιρισμών. Οι αλιευτικοί συνεταιρισμοί έχουν την εκμετάλλευση των αλιευτικών θέσεων στα στόμια των Λ/Θ των διβαριών (ή ιβαριών). Οι υπόλοιποι είναι οι λεγόμενοι «ελεύθεροι» που αλιεύουν μέσα στη Λ/Θ μεμονωμένα. Τα μέσα αλιείας που χρησιμοποιούν οι ελεύθεροι αλιείς είναι το πυροφάνι, η συρτή, το παραγάδι και Λ/Θ το σταφνοκάρι, ενώ παράνομα χρησιμοποιείται ευρύτατα το δίχτυ τόσο από τους συνεταιρισμούς όσο και από μεμονωμένους αλιείς. Η ανθρώπινη παρέμβαση αφορά αρχικά τον εγκλωβισμό των ψαριών ώστε να μην είναι δυνατή η ελεύθερη επιστροφή του στη θάλασσα και στην συνέχεια η σύλληψη τους με διάφορους τρόπους που αναφέρονται παρακάτω (Dimitriou V 1997). Καθώς η εκμετάλλευση των ιχθυοτροφείων είναι σχετικά πιο αποδοτική και οπωσδήποτε πιο σταθερή από την ελεύθερη αλιεία, η ενοικίαση των ιχθυοτροφείων, συνήθως, γίνεται αντικείμενο έντονων διεκδικήσεων με κύριο κριτήριο στις μισθώσεις από μέρους της διοίκησης και την εκάστοτε πολιτική συγκυρία. Έτσι, η σύνθεση των εργασιακών ομάδων «συνεταιρισμένοι» και «ελεύθεροι» είναι ρευστή.

56 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 46 και συνέπειες Ο αριθμός των καταγεγραμμένων επαγγελματικών αδειών σκαφών που εργάζονται εντός του συμπλέγματος των Λ/Θ φθάνει τις 378, αλλά ένας μεγάλος αριθμός σκαφών εργάζεται στη Λ/Θ χωρίς άδεια. Με βάση τα παραπάνω, η ένταση της αλιευτικής δραστηριότητας στη Λ/Θ θεωρείται πολύ μεγάλη. Από τα στοιχεία της ηλικιακής σύνθεσης των ψαράδων-κατόχων αλιευτικών σκαφών για το έτος 2, προκύπτει ότι ο κλάδος είναι σημαντικά γερασμένος. Τα νεοεισερχόμενα άτομα αντιπροσωπεύουν μόλις το 5,1% του συνολικά ενεργού πληθυσμού ενώ οι ψαράδες που λόγω ηλικίας ουσιαστικά αποχωρούν από το επάγγελμα φθάνουν σε ποσοστό 42,8% (Πίνακας Α.6). Πίνακας Α.6. Ηλικιακή σύνθεση των κατόχων αλιευτικών σκαφών του συμπλέγματος Μεσολογγίου -Αιτωλικού ΗΛΙΚΙΑ (έτη) > 61 (%) ΚΑΤΟΧΩΝ (%) ΚΑΤΟΧΩΝ (%) ΚΑΤΟΧΩΝ ΣΚΑΦΟΥΣ ΣΚΑΦΟΥΣ ΣΚΑΦΟΥΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 5,1 12,6 25,1 14,4 42,8 3,4 15, 18,4 17,2 46, 6,3 1,9 29,7 12,5 4,6 Κατά την εικοσαετία παρατηρήθηκε μείωση των εργαζομένων της τάξης του 13,5% (το αντίστοιχο ποσοστό μείωσης των απασχολούμενων για το σύνολο των ελληνικών Λ/Θ φθάνει στο 27,5%). Η μέση ηλικία των εργαζομένων στη Λ/Θ Μεσολογγίου Αιτωλικού ήταν 44,7 έτη για το 2 (η αντίστοιχη ηλικία στο σύνολο της Αιτωλ/νίας είναι 45,5 έτη, ενώ στο σύνολο των Λ/Θ της χώρας είναι 48,1 έτη). Σημαντικό στοιχείο για την εκμετάλλευση της Λ/Θ αποτελεί η οικογενειακή παράδοση των εργαζομένων σε αυτή. Σήμερα, το 76,5% περίπου των ψαράδων της Λ/Θ Μεσολογγίου Αιτωλικού προέρχεται από οικογένεια ψαρά. Στο άμεσο μέλλον η εικόνα αυτή αναμένεται να διαφοροποιηθεί σημαντικά. Στοιχείο ενδεικτικό, για τη συνέχιση του επαγγέλματος, αποτελεί το ποσοστό των παιδιών που ήδη εργάζονται ως αλιείς καθώς και η καταγραφή της πρόθεσής τους ή της παρότρυνσης των γονέων τους για μελλοντική απασχόληση με την αλιεία στη Λ/Θ. Από τις καταγραφές φαίνεται ότι μόνο το 18% των παιδιών εργάζονται ήδη ως ψαράδες, ενώ για τα υπόλοιπα άτομα δεν υπάρχει πρόθεση ή δεν επιθυμούν οι γονείς να ασχοληθούν με την αλιεία.

57 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 47 και συνέπειες Οι ψαράδες ανάλογα αν εργάζονται στα διβάρια ή ως ελεύθεροι αλιείς αξιολογούν διαφορετικά τα στοιχεία του περιβάλλοντός τους και τα αξιοποιούν ανάλογα στις τέχνες που εφαρμόζουν. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στις απαντήσεις που έδωσαν σε έρευνα που έγινε και αφορούσε την αξιολόγηση των προβλημάτων που θεωρούσαν ως ποιο βασικά στα αποτελέσματα της αλιευτικής δραστηριότητας τους (Δημήτριου 1992). Οι διαφοροποιήσεις αυτές αποτυπωνόταν έντονα σε διάγραμμα που πρόκυψε από έρευνα που έγινε σε δείγμα 1 ψαράδων του Μεσολογγίου το 1992 (Εικόνα Α.19) ψαράδες διβαριών 4 3 ελεύθεροι ψαράδες 2 1 ρύπανση παράνομη αλιεία καιρός μείωση παραγωγής Εικόνα Α.19. Ποσοστιαία κατανομή των τύπων των αλιευτικών προβλημάτων στις δυο εργασιακές ομάδες του συμπλέγματος. Η ρύπανση απασχολεί κυρίως τους ελεύθερους ψαράδες γιατί αλιεύουν στα εσωτερικά της Λ/Θ, τα οποία επηρεάζονται πιο έντονα από τις γύρω δραστηριότητες. Αντίθετα, στα διβάρια κυριαρχεί το πρόβλημα του καιρού, αφού από αυτόν εξαρτάται τόσο η εσόδευση όσο και η αλιευτική απόδοση των ιχθυοτροφείων, που βρίσκονται στο μέτωπο με τη θάλασσα και η παραγωγή τους στηρίζεται στις μεταναστεύσεις των ψαριών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στασινόπουλος (1925) αναφέρει πως την εσόδευση την ευνοούν οι νοτιοδυτικοί άνεμοι (γαρμπήδες), ενώ επιδρούν αρνητικά οι βοριάδες και ειδικότγερα ότι την αλιεία την ευνοούν για τον Προκοπάνιστο ο βοριάς, για το Βασιλάδι ο βορειοδυτικός άνεμος (μαΐστρος), για τον Πόρο ο νοτιάς (σιρόκος), ενώ ο νοτιάς και ο ανατολικός (λεβάντες) είναι επιζήμιοι για όλα τα διβάρια. Οι παρατηρήσεις αυτές είναι ίδιες με τις παρατηρήσεις που κάνουν ακόμη και σήμερα οι ψαράδες, τουλάχιστον για την Κεντρική Λ/Θ που έχει διατηρήσει πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά της. Η μείωση της παραγωγής επίσης απασχολεί κυρίως τους ελεύθερους ψαράδες, αφού επιδρά άμεσα στη μείωση του εισοδήματός τους, ενώ αντίθετα, οι

58 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 48 και συνέπειες απασχόλουμενοι στα διβάρια, μειώνοντας τον αριθμό μελών του συνεταιρισμού, διατηρούν σταθερό σχετικά εισόδημα (Moutopoulos et al. 27). Έτσι, στους ψαράδες αυτούς φαίνεται να έχει σημαίνουσα θέση το πρόβλημα της παράνομης αλιείας. Τις διαφορές στην τοποθέτηση τους απέναντι στην κοινωνία εξαιτίας του διαφορετικού τρόπου εργασίας και ζωής μεταξύ των ιβαράδων και των ελεύθερων ψαράδων ή σκάπουλων αποτυπώνει εξαιρετικά η Κ. Μπάδα (24) στο πολύ ενδιαφέρων βιβλίο της «Ο κόσμος της εργασίας. Οι ψαράδες της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου (18ος -2ος αιώνας)». Α.4.2. Η αλιευτική παραγωγή Σύμφωνα με την Αλεξανδροπούλου (1993), ο Leak (1835, πηγή: Αλεξανδροπούλου 1993) αναφέρει ότι στις αρχές του 19ου αιώνα μόνο το Μεσολόγγι (χωρίς το Αιτωλικό) εξήγαγε 2. λίτρες ψαριών, νωπών και παστών, δηλαδή κιλά, ενώ κατά τον Miller (196, πηγή: Αλεξανδροπούλου 1933) τα έσοδα των ιχθυοτροφείων από την εξαγωγή του αυγοτάραχου και των παστών κάλυπταν τον 15ο αιώνα τα έξοδα συντήρησης του κάστρου της Ναυπάκτου. Ο Στασινόπουλος (1925) εκτίμησε την αντίστοιχη σχέση μεταξύ 42% και 58% με αντίστοιχες ποσότητες από τη δηλωθείσα παραγωγή τις 37 και 5 χιλιάδες οκάδες. Το 196 η εκτίμηση της παραγωγής συνολικά για τη λιμνοθάλασσα ανέρχονταν στους τόνους (Kotsonias 1984), ανεξάρτητα από τα δηλωμένα στοιχείων. Από τον αριθμό των ελεύθερων αλιέων το εισόδημα τους και την αξία της παραγωγής, εκτιμήθηκε ότι το 45% της παραγωγής αλιευμάτων προέρχονταν από μισθωτές των ιχθυοτροφείων και το 55% από την ελεύθερη και παράνομη αλιεία (Δημήτριου 1992). Με βάση την δηλωθείσα παραγωγή του έτους 1988 και τη σχέση παραγωγής ελευθέρων ψαράδων και συνεταιρισμένων η παραγωγή εκτιμήθηε στα 9,5 κιλά ανά στρέμμα (Δημήτριου 1992), τιμή που συμπίπτει με την εκτίμηση του Kotsonias (1984). Σε κάθε περίπτωση μόνο οι συνεταιρισμοί είναι υποχρεωμένοι να δηλώνουν την παραγωγή τους αλλά και αυτό συνήθως δεν είναι ακριβές, αφού σχετίζεται με το καταβαλλόμενο ενοίκιο, το οποίο ανερχόταν μέχρι το 1987 στο 25% της παραγωγής. Το 1988, οπότε το μίσθωμα μειώθηκε στο 1%, παρουσιάζεται συνολικά θεαματική αύξηση της παραγωγής (Πίνακας Α.7). Η μεταβολή αυτή δεν οφείλεται σε αληθινή αύξηση της παραγωγής αλλά σε ακριβέστερη δήλωση παραγωγής των συνεταιρισμών, λόγω προσαρμογής στο νέο καθεστώς καταβολής των μισθωμάτων. Η πολιτεία είχε την αστοχία

59 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 49 και συνέπειες να θεσπίσει ένα ελάχιστο μίσθωμα με αποτέλεσμα οι συνεταιρισμοί να δηλώνουν τόση ποσότητα, όση αντιστοιχούσε στο ελάχιστο μίσθωμα, προκειμένου να μην καταβάλλεται επιπλέον ποσό. Έτσι, μόνον εκτιμήσεις μπορούν να γίνονται για την παραγωγή τόσο σε κάθε Λ/Θ του συμπλέγματος, όσο και του συνόλου αφού πέραν των μη ακριβών δηλώσεων των συνεταιρισμών δεν εμφανίζεται και η παραγωγή των ελεύθερων αλιέων που νόμιμα δε δηλώνεται. Σε κάθε περίπτωση η εκτίμηση αυτή δεν αφορά την παραγωγική δυνατότητα των συστημάτων, και επίσης δεν αφορά εξασφαλισμένη παραγωγή, αφού αυτή εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως, καιρικές συνθήκες κατά την εσόδευση, αντοχή και ποιότητα κατασκευής των φραγμών, εμφάνιση ψαριών στο μέτωπο της λιμνοθάλασσας κατά την εσόδευση και προστασία τους από δυναμικά αλιευτικά εργαλεία. Στη Λ/Θ αλιεύεται ένας σημαντικός αριθμός ειδών που διαβιεί στην παράκτια ζώνη. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην Κεντρική Λ/Θ αλιεύονται ιδίως στην αρχή του καλοκαιριού σε μέγεθος έως 3 γρ. νεαρά άτομα των ειδών ροφός, σφυρίδα και συναγρίδα (Πίνακας Α.8). Πίνακας Α.7. Στοιχεία αλιευτικής παραγωγή του συμπλέγματος Μεσολογγίου Αιτωλικού π κατά τα έτη πριν ( ) και μετά ( ) τις παρεμβάσεις Δίαυλος Έτος Κεντρική Κλείσοβας Κλείσοβα Παλαιοπόταμος Πόρος Θολή Σύνολο

60 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 5 και συνέπειες Είδη Μέσος SD 79795* 17978* Κοινά ονόματα στην 64116* περιοχή Anguilla anguilla 2327 Atherina Chelon labrosus Dicentrarchus 1471 labrax Diplodus annnularis Diplodus puntazzo 9399 Diplodus sargus Gobiidae Lithognathus mormyrous Liza17846 aurata 2891 Liza ramada Liza11683 saliens 164 Mugil cephalus Mullus barbatus Sepia83284 officinalis Solea5586 sp. Sparus aurata ,6 4696, ,7 5672, , , ** ** Σημασία στην ** παραγωγή Χέλια Αθερίνα Λαυκίνος Λαυράκι 7199 Σπάρος Μυτάκι Σαργός Γοβιοί 2827 Μουρμούρα Μυξινάρι 272 Βελάνιτσα Γάστρος Κέφαλος Κουτσομούρα Σουπιά 35 Γλώσσα Τσιπούρα ,7 7561, ******* * *** ******* **** * * **** * **** *** **** ******* * * ** 9759 ******* , , 1471, , , ,2 *Περιλαμβάνει και τον Δίαυλο Κλείσοβας με τον οποίο δεν υπήρχε διαχωρισμός πριν τις παρεμβάσεις του 7 **Περιλαμβάνει και τον Παλαιοπόταμο με τον οποίο δεν υπήρχε διαχωρισμός πριν τις παρεμβάσεις του 7 Στον παραπάνω πίνακα από τα στοιχεία της αλιευτικής παραγωγής των ετών λείπουν τα αντίστοιχα του Δίαυλου και του Παλαιοποτάμου γιατί τότε τα συστήματα αυτά ήταν ενιαία με την Κλείσοβα και τη Θολή αντίστοιχα. Η απότομη πτώση της παραγωγής το έτος 1969 και οι ελλείψεις στις δηλώσεις παραγωγής πιθανώς να οφείλεται στην κοινωνική αποδιοργάνωση που προκάλεσε η επιβολή της δικτατορίας ( ). Πίνακας Α.8. Αλιευόμενα είδη ψαριών του συμπλέγματος Μεσολογγίου Αιτωλικού

61 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 51 και συνέπειες Η παραπάνω κατάταξη οφείλει να λαμβάνει υπόψη εκτός από την ποσοτική συμμετοχή του είδους στο αλίευμα και την κατά κιλό αξία του, την αφθονία της παραγωγής των άλλων ειδών και την εποχή που το κάθε είδος αλιεύεται σχετικά μαζικά. Στον Πίνακα Α.9 παρουσιάζονται τα ποσοστά των μέσων μηνιαίων συλλήψεων κάθε είδους στο σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Από τον πίνακα αυτό προκύπτει γιατί για παράδειγμα ο γοβιός και η γλώσσα δεν κατατάσονται στην τελευταία κατηγορία από άποψη σημασίας στην παραγωγή, ενώ ποσοστιαία εκφράζουν ένα ελάχιστο μέρος της παραγωγής (Πίνακας Α.9). Για κάθε είδος προκύπτει, όπως αναμενόταν άλλωστε, συγκεκριμένη εποχή όπου παρουσιάζονται οι μεγαλύτερες τιμές των συλλήψεων, με τις τιμές του συντελεστή μεταβλητότητας να είναι μικρότερος από το 3%. Στην προκειμένη περίπτωση ο συντελεστής μεταβλητότητας χρησιμοποιείται ως δείκτης έκφρασης της μεταβολής των συλλήψεων (Auteri et al. 1993). Τα αποτελέσματα αυτά χαρακτηρίζουν την ίδια τη φυσιογνωμία του οικοσυστήματος και τις αρχές διαχείρισης που εφαρμόζονται και οφείλονται στην ιδιαίτερη συμπεριφορά κάθε είδους (αναπαραγωγή, ανοχή σε δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες κ.τ.λ.). Πίνακας Α.9. Ποσοστό % των μέσων μηνιαίων συλλήψεων εκάστου είδους ως προς τις συνολικές συλλήψεις του είδους την περίοδο ΙΟΥΛ % Chelon labrosus-γλαυκίνος Υπομεγέθη Mugilide-Βουρί Liza saliens-γάστρος ΑΥΓ C.V.,2 2 17, ,1 28 % ΣΕΠ C.V. 1, ,3 3 36,8 13 % ΟΚΤ ΝΟΕ C.V. % C.V. 7,9 11 5,6 5 11,3 26 6,9 8,3 2, % ΔΕΚ C.V. 55, ,6 9 1,7 123 % ΙΑΝ ΦΕΒ C.V. % C.V. % C.V. 24, ,4 6 3, ,3 2,4 1, ,5,8,

62 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 52 και συνέπειες Solea sp-γλώσσες Gobius sp.-γοβιοί Mugil cephalus-κέφαλος Mullus barbatus-κουτσομούρα Dicentrarchus labrax-λαβράκι Liza ramada-βελάνιτσα Lithognathus mormyrus-μουρμούρα Liza aurata-μυξινάρι Diplodus puntazo-μυτάκι Salpa salpa-σάλπα Sepia sp.-σουπιές Diplodus annularis-σπάρος Sparus aurata-τσιπούρα Anguilla anguilla-χέλια 1.5 7,3 6,9,6 4, 4, ,5,7 75,9 15,3 4,2, ,1 17,3 1, 2,3 2,1 11,3 13,9 8,5,2 7,8 36,4 3,6, , 29,3 5,2 2, 7,3 1,5 3,7 35,8 4,,5 28,3 3,, , 13,8 74,1 9,1 22,1 2, 12,9 26,8 27,,6 19,3 28,7, ,8 14,8 19, 2, 48,8,8 37,7 13,3 54,8 3,1,4 52,5 1, ,8 13,3,1 35,2 11,6, 12,8,1 12,9 9,5,3 7,9 71, * ,4 4,, 2,5 3,4,,6,,4,6,,1 9, * * 19 * * ,6,5, 6,4,3,,,, 1,9,, 7, * * 166 * * 169 * Τα τέσσερα σημαντικότερα είδη στην παραγωγή της λιμοθάλασσας είναι η τσιπούρα το λαβράκι το χέλι και ο κέφαλος (Εικόνα Α.2). Από αυτά το λαβράκι δε παρουσιάζεται στις δηλώσεις με την πραγματική σημασία που έχει στην παραγωγή. Ο κέφαλος ενώ έχει μειωθεί η παραγωγή του διατηρεί τη σημασία του, κυρίως λόγω του αυγοτάραχου, ενώ το χέλι έχει σημαντική συμμετοχή στο αλίευμα στην περιοχή μετά και τις παρεμβάσεις που έγιναν τη δεκαετία του 7 και πιθανόν λόγω των αποστραγγιστικών αντλιοστασίων και την αλλαγή των υλικών των ιχθυοφραγμών και της μορφής των στομίων που εμποδίζουν σε μεγάλο βαθμό τη διαφυγή τους προς τη θάλασσα. Τέλος, η τσιπούρα διατηρεί και αυξάνει τον ρόλο της (Εικόνα Α.2) %ΚΕΦΑΛΟΣ 2 %ΧΕΛΙΑ % ΤΣΙΠΟΥΡΕΣ ΕΤΟΣ % 3

63 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 53 και συνέπειες Εικόνα Α.2. Ποσοστιαία κατά βάρος συμμετοχή στο αλίευμα των σημαντικότερων ειδών (πλην λαβρακιού που συλλαμβάνεται ελάχιστα στις ιχθυοσυλληπτικές και έτσι εμφανίζεται συγκριτικά πολύ λίγο στις δηλώσεις των συνεταιρισμών). Α.4.3. Συγκρίσεις στη σύνθεση της αλιευτικής παραγωγής των λιμοθαλασσών Η εφαρμογή της πολυμεταβλητής ανάλυσης έδειξε, σε πρώτο επίπεδο, έναν σαφή διαχωρισμό της περιόδου (Α ομάδα) από τα σύγχρονα αλιευτικά έτη. Στα δεύτερα, ήταν εμφανής ο διαχωρισμός περισσότερο σε επίπεδο Λ/Θ, παρά σε επίπεδο χρονικών περιόδων, με τις Λ/Θσες του συμπλέγματος να σχηματίζουν 3 επιπλέον ομάδες: Κλείσοβα-Κεντρική (Β ομάδα), Δίαυλος (Γ ομάδα) και Αιτωλικό, Θολή και Παλαιοπόταμος (Δ ομάδα). Εξετάζοντας την ομαδοποίηση στην περίοδο των ετών παρατηρούμε ότι έχουμε το σχηματισμό 2 υπο-ομάδων (Εικόνα Α. 21) με την πρώτη υπο-ομάδα να την συγκροτούν η Κεντρική Λ/Θ και το Αιτωλικό, ενώ την δεύτερη ομάδα την συγκροτεί η Θολή και η Κλείσοβα. Στο ίδιο επίπεδο και ειδικότερα στην ομαδοποίηση των δύο σύγχρονων περιόδων, η Κεντρική-Κλείσοβα και ο Παλαιοπόταμος-Θολή διαχωρίζονται με βάση τις χρονικές περιόδους, ενώ το Αιτωλικό και ο Δίαυλος διαχωρίζονται ξεχωριστά, ανεξάρτητα από τη χρονική περίοδο μελέτης (Εικόνα Α. 21). Μετά την περίοδο του 197, οπότε οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις μετέβαλαν ουσιαστικά τη μορφολογία και την υδραυλική της Λ/Θ, η ανάλυση δενδρογράμματος της σύνθεσης των ειδών κάθε Λ/Θ για τα έτη έδειξε ότι έχουμε τη δημιουργία νέων ομάδων (Εικόνα Α.21): α) μία ομάδα (ομάδα Β) που αποτελείται κατά κύριο λόγο από την Κεντρική λιμνοθάλασσα και την Κλείσοβα, και μια άλλη ομάδα (ομάδα Α) που αποτελείται από τις υπόλοιπες Λ/Θ. Στην ομάδα Β ανήκει και ο Παλαιοπόταμος του έτους 1996 και η Θολή για τα έτη (Εικόνα Α.22). Το γεγονός αυτό συνδέεται με το ότι τις χρονιές αυτές έγιναν και στις δύο αυτές Λ/Θ εμπλουτισμοί με τσιπούρα, που φαίνεται να επιρρέασαν τη σύνθεση σε είδη των πληθυσμών τους. Τα είδη που ευθύνονται για τις ομοιότητες μέσα στις ομάδες και τις ανομοιότητες ανάμεσα στις ομάδες που προέκυψαν από την παραπάνω πολυμεταβλητή ανάλυση εντοπίστηκαν, με τη βοήθεια της ανάλυσης της ποσοστιαίας ομοιότητας (SIMilarity PERcentages, SIMPER). Ειδικότερα, από τον Πίνακα Α.1, φαίνεται ότι την περίοδο σε όλες τις Λ/Θ το είδος που ευθύνεται για την ομοιότητα αυτής της ομάδας είναι κυρίως ο κέφαλος Α και η τσιπούρα, ενώ αντίθετα, στην Κεντρική και την Κλείσοβα είναι η τάξη των Mugilidae, γενικότερα, και της τσιπούρας. Μεταξύ των υπόλοιπων Λ/Θών για τα σύγχρονα χρόνια της μελέτης, τα κύρια είδη

64 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 54 και συνέπειες που ομαδοποιούν το Δίαυλο είναι ο κέφαλος Α, η βελάνιτσα και το χέλι και το Αιτωλικό-ΘολήΠαλαιοπόταμος είναι κυρίως τα χέλια και ο κέφαλος Α. 5 Similarity% 6 7 Α ομάδα Γ ομάδα Β ομάδα Δ ομάδα ET/PA/TH TH-B DI PA-B TH-C PA-C ET-C ET-B DI-C DI-B KL-C KE-C KL-B KE-B KE-A ET-A TH/PA-A KL/DI-A KE/KL Xelia Kefalos A Tsipoura Sparos Είδη Salpa Atherines Soupia Sargos Augotaraxo Mourmoura Belanitsa Gobioi Kefalos B Mparmpounia Laukinos Lavraki Synagrida Mytaki Koutsomoura Glossa Diafora Gastros Παραγωγή(kg) Ligda Kefaloeidi Myksinari Εικόνα Α.21. Ανάλυση δενδρογράμματος (τετραγωνισμένες Ευκλείδειες αποστάσεις με τη χρησιμοποίηση της μεθόδου Ward) για όλα τα είδη που αλιεύθηκαν στο σύμπλεγμα των Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου Αιτωλικού (ΚΕ=Κεντρική, KL=Κλείσοβα, TH=Θολή και ΕΤ=Αιτωλικό) την περίοδο Πίνακας Α.1. Αποτελέσματα της SIMPER ανάλυσης όσον αφορά τις ομοιότητες σε είδη των κύριων 4 ομάδων της πολυμεταβλητής ανάλυσης. Συμ. %: ποσοστιαία συμμετοχή και Αθρ. %: αθροιστική ποσοστιαία 2 συμμετοχή των ειδών στις ομάδες Α' ομάδα 68,53% Β' ομάδα 64,43% Γ' ομάδα 87,1% Δ' ομάδα 71,1% Είδη Συμ% Είδη Συμ% Είδη Συμ% Είδη Συμ% Κέφαλος Α 41,5 Κέφαλος Α 28,7 Κέφαλος Α 51,18 Χέλια 35,11 Τσιπούρα 31,68 Κεφαλοειδή 16,1 Βελάνιτσα 33,89 Κέφαλος Α 33,53 2 Λαυράκι 6,86 Τσιπούρα 14,78 Χέλια 8,15 Βελάνιτσα 5,51 15 Κεφαλοειδή 6,28 Λίγδα 14,6 Κέφαλος Β 4,98 1 Λίγδα 4,12 Χέλια 7,22 Λαυράκι 3,95 5 Γάστρος 4,66 Τσιπούρα 3,48 Μυξινάρι 4,24 Λίγδα 3,39 Μυτάκι 3,52 Γάστρος 3,15 Αθρ% 9,44 Αθρ% 93,28 Αθρ% 93,22 Αθρ% 93,1

65 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 55 και συνέπειες Tsipoura Lavraki Laukinos Kefalos A Kefaloeidi Myksinari Diafora Gobioi Sparos Sargos Glossa 15 1 Είδη Synagrida Mourmoura Soupia Mparmpounia Atherines Salpa Mytaki Koutsomoura 5 Augotaraxo Παραγωγή (kg) Εικόνα Α.22. Κεντρική Λ/Θ. Διακύμανση της μέσης (±SD) αλιευτικής παραγωγής ανά είδος και χρονική περίοδο μελέτης.

66 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 56 και συνέπειες Εικόνα2 Α.23. Θολή. Διακύμανση της μέσης (±SD) αλιευτικής παραγωγής ανά είδος σε τρεις χρονικές περιόδους. 1 Laukinos Mourmoura Kefalos B Diafora Mytaki Koutsomoura Sparos Gastros Tsipoura Xelia Kefaloeidi Myksinari Ligda Belanitsa Lavraki Είδη Synagrida Salpa Mparmpounia Atherines Sargos Augotaraxo Soupia Gobioi 1 Glossa Παραγωγή (kg) Kefalos A

67 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 57 και συνέπειες Gastros Myksinari Belanitsa Kefalos A Kefalos B Ligda Tsipoura Kefaloeidi Lavraki Είδη Synagrida Sargos Mytaki Mourmoura Gobioi Diafora Atherines 5 Laukinos Παραγωγή (kg) Xelia Εικόνα2 Α.24. Κλείσοβα. Διακύμανση της μέσης (±SD) αλιευτικής παραγωγής ανά είδος και χρονική 15 περίοδο. 1 5

68 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 58 και συνέπειες Εικόνα Α.25. Αιτωλικό. Διακύμανση της μέσης (±SD) αλιευτικής παραγωγής ανά είδος και χρονική περίοδο. A.5. Συζήτηση Συμπεράσματα στην Ενότητα Α Το σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού καλύπτει το 42% των Λ/Θ εκτάσεων της χώρας (Ανώνυμος 21). Δημιουργήθηκε από τη συνδιασμένη δράση των εκβολικών συστημάτων των ποταμών Αχελώου και Ευήνου. Ένα πρώτο ερώτημα είναι για το ποιοι είναι οι παράγοντες αυτοί που επέδρασαν ώστε ενώ οι εκβολές των δύο ποταμών απέχουν πάνω από 3 χιλιόμετρα τα δύο εκβολικά αυτά συστήματα διαμόρφωσαν ένα ενιαίο χώρο τόσο μεγάλης έκτασης κάτι που δεν συμβαίνει σε εκβολικά συστήματα άλλων ποταμών που απέχουν πολύ λιγότερο. Η εξήγηση μπορεί να δοθεί από τα ακόλουθα: α) Ο Εύηνος και ο Αχελώος ήταν ιδιαίτερα ορμητικά ποτάμια με πολλές φερτές ύλες. Χαρακτηριστικά ένα από τα ονόματα του Αχελώου ήταν «Ασπριάς», λόγω του λευκού χρώματος που προσέδιδε στο νερό η σύσταση αλλά και η ποσότητα των φερτών υλικών ενώ του Εύηνου

69 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 59 και συνέπειες «Λύκορμας» προσομοιάζοντας την ορμητικότητα του ρεύματός του με αυτή του λύκου (Στασινόπουλος 1925). β) Ο Αχελώος ποταμός σε αντίθεση με τα άλλα ποτάμια της ζώνης εναποθέτει τα ιζήματά του κυρίως ανατολικά της κοίτης του, ενώ ο Εύηνος δυτικά (Ψιλοβίκος 1997). γ) Η κοίτη του Αχελώου αρχικά ήταν πολύ πιο κοντά στον Εύηνο και στο πέρασμα του χρόνου απομακρυνόταν συνεχώς δυτικότερα έως ότου εγκιβωτισθεί οριστικά από τον άνθρωπο. Αυτοί είναι οι παράγοντες που το διαμόρφωσαν έτσι ώστε να αποτελεί ένα μοναδικό σύμπλεγμα Λ/Θ σε όλη την χώρα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το εκβολικό αυτό σύμπλεγμα είναι το μόνο με το οποίο ασχολείται αναλυτικά η ελληνική μυθολογία, όπως αναφέρεται στον πρόλογο. Με βάση την ταξινόμηση των μορφών του ανάγλυφου της Ελλάδας η περιοχή που μεσολαβεί μεταξύ Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου αποτελεί ένα μορφοτεκτονικό σύμπλεγμα γνωστό με τον όρο «Μεταβατικό Σύμπλεγμα των ταφρογενών κόλπων» (Ψιλοβίκος 1997). Από το σύμπλεγμα αυτό, που αποτελείται από τρεις τάφρους, προέκυψαν οι τρεις κόλποι Σαρωνικός, Κορινθιακός και Πατραϊκός οι οποίοι χωρίζονται μεταξύ τους με χερσονήσους και στενούς διαύλους τη διώρυγα της Κορίνθου και το στενό Ρίου-Αντιρρίου. Στο εξωτερικό τμήμα αυτού του γεωλογικού συμπλέγματος και προς τα δυτικά βρίσκεται ο Πατραϊκός κόλπος ο οποίος αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου βυθίσματος που οριοθετείται αφενός μεν από τα βουνά που δεσπόζουν του συμπλέγματος των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού και τα βουνά της Πελοποννήσου, αφετέρου δε από το Ιόνιο Πέλαγος και το στενό Ρίου-Αντιρρίου. Η όλη διαμόρφωση οδηγεί στο σχηματισμό μίας αλληλουχίας κόλπων, του Πατραϊκού και του Κορινθιακού που επικοινωνούν με το Ιόνιο μέσο ενός στενού που διαμορφώνεται μεταξύ του ακρωτηρίου Άραξος στο Νότο και του μετώπου του συμπλέγματος των Λ/Θ ΜεσολογγίουΑιτωλικού στο Βορρά. Ο Ψιλοβίκος (1997) περιγράφει στο θαλάσσιο αυτό σημείο τη διαμόρφωση μίας ράχης βάθους 5 μέτρων που ανατολικά έχει το βύθισμα του Πατραϊκού βάθους 12 μέτρων και δυτικά το βύθισμα του Ιονίου που φτάνει τα 2 μέτρα (Εικόνα Α.26).

70 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 6 και συνέπειες Εικόνα Α.26. Βαθυμετρική κατανομή του Πατραϊκού κόλπου και του Ιονίου Πελάγους στο σημείο εισόδου της λιμνοθάλασσας Μεσολογίου - Αιτωλικού.(Ψιλοβίκος 1997) Αυτή είναι η μοναδική «πόρτα επικοινωνίας» των βυθισμάτων του Πατραϊκού και σε συνέχεια του Κορινθιακού κόλπου με το Ιόνιο. Επισημαίνεται ότι το μέτωπο του συμπλέγματος των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού καλύπτει το 6% περίπου του συνόλου της βόρειας ακτογραμμής του Πατραϊκού κόλπου και από αυτό, το 7% περίπου αντιστοιχεί στην ανοικτού τύπου Κεντρική Λ/Θ. Ο συνδυασμός της γεωμορφολογίας της Λ/Θ και της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές υποθέσεις όσο αφορά στην προσέλκυση ορισμένων ειδών ευρύαλων ψαριών, όπως η τσιπούρα, που αναπαράγονται στις θαλάσσιες ζώνες που το περιβάλλουν και τα νεαρά τους άτομα προσεγγίζοντας την ακτογραμμή και τα εκβολικά συστήματα εισέρχονται σε αυτή (Loneragan and Potter 1989, Elliot and Dewailly 1995, Thiel and Potter 21). Η «ανοικτού» τύπου Κεντρική Λ/Θ του συμπλέγματος, που βρίσκεται στο σημείο επικοινωνίας του Ιονίου με τον Πατραϊκό και η μορφολογία της, που μοιάζει με χοάνη, αποτελεί ιδιαίτερο χώρο προσέλκυσης και τελικά εγκλωβισμού των νεαρών ιδιαίτερα ατόμων του είδους. Το γεγονός αυτό σχετίζεται με το ότι το σύμπλεγμα παρουσιάζει όσον αφορά τα νεαρά άτομα πολύ μεγάλη παραγωγή τσιπούρας με μεγάλη ποικιλότητα στη σύνθεση της αλιευτικής παραγωγής της και είδη όπως ροφοί, συναγρίδες, σφυρίδες που δεν περιλαμβάνονται συνήθως στην ιχθυοπανίδα των Λ/Θ. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Λ/Θ σε σύγκριση με την ανοικτή θάλασσα (Dame & Allen 1996) μαζί με τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που δέχονται τα παράκτια οικοσυστήματα (Veiga

71 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 61 και συνέπειες et al., 26), αλλά και τις μεταβολές των κλιματικών συνθηκών (Marshall and Elliott 1998, Roessig et al. 24), έχει σημαντικές επιπτώσεις στις τοπικές βιοκοινωνίες (Cabral et al. 21, Libralato et al. 24) που μπορεί να φτάνουν σε πλήρη εξαφάνιση ή σε πρόσκαιρο επανεποικισμό με αιτία έναν παράγοντα «περιορισμού» που η επίδρασή του για την περίπτωση του βένθους αυξάνει ανάλογα με την απόσταση από το σημείο επικοινωνίας με τη θάλασσα (Rossi 1986). Έτσι σε περιόδους που η εξάτμιση είναι ιδιαίτερα μεγάλη και οι βροχοπτώσεις περιορισμένες, η αλατότητα μπορεί να πάρει τιμές πολύ μεγαλύτερες από αυτές της ανοικτής θάλασσας (Jones & West 25, Niu et al. 1998, Akin et al. 26). Αντίστροφα, σε περιόδους που οι συνθήκες είναι διαφορετικές ή επιδρούν άλλοι παράγοντες, όπως η λειτουργία αντλιοστασίων, η αλατότητα τους μπορεί να είναι εξαιρετικά χαμηλή. Οι Λ/Θ του συμπλέγματος Μεσολογγίου Αιτωλικού είναι διαφοροποιημένες μεταξύ τους γεγονός που διαπιστώνεται από την μορφολογία τους αλλά και εκφράζεται από σύγκριση των τιμών αλατότητας. Οι διαφοροποίηση αυτή των Λ/Θ δεν εκφράζεται μόνο μεταξύ τους αλλά και σε κάθε μία από αυτές ανάλογα την περιοχή, την εποχή αλλά ακόμα και την φάση του ημερήσιου παλλοιριακού κύκλου (Guidetti 2, Katselis et al. 27, Ribeiro et al. 26). Στη σύγκριση με την περίοδο πριν και μετά τις παρεμβάσεις της δεκαετίας του 7 ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι υψηλότερες τιμές αλατότητας καταγράφηκαν σε όλα τα σημεία δειγματοληψίας στις διαφορετικές χρονικές περιόδους τους καλοκαιρινούς μήνες πριν από τις παρεμβάσεις του 7. Το γεγονος φαίνεται να οφείλεται ότι μετά τις παρεμβάσεις υπάρχει ιδιαίτερα έντονη η επίδραση των αντλιοστασίων που λόγω της λειτουργίας τους το καλοκαίρι μειώνουν εντονότατα την αλατότητα προκαλόντας προφανώς και γενικότερες μεταβολές στην υδραυλκή κατάσταση και σε άλλες παραμέτρους του συστήματος. Στη σύνθεση των αλιευμάτων μιας Λ/Θ αποτυπώνεται το αποτέλεσμα της επίδρασης των γεωμορφολογικών μεταβολών της, της αλλαγής των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών καθώς και της κατάστασης του περιβάλλοντος (Akin et al. 25, Paperno et al. 21). Σε κάθε περίπτωση όμως η αλιευτική διαχείρηση που εφαρμόζεται σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο και η οποία περιλαμβάνει τόσο τις διαδικασίες εσόδευσης όσο και τις διαδικασίες εγκλωβισμού στον ευρύτερο χώρο και στην εξαλίευση είναι καθοριστική όσο αφορά το αποτέλεσμα που αποτυπώνεται στην πααραγωγή. Οι λιμνοθάλασσες του συμπλέγματος διαχωρίζονται σε ομάδες

72 Ενότητα Α - Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού: Κύρια χαρακτηριστικά, διαχρονική εξέλιξη, παρεμβάσεις 62 και συνέπειες στις οποίες κυριαρχούν διαφορετικά είδη. Οι διαφοροποιήσεις αυτές φαίνεται να αντιστοιχούν και σε διαφοροποιήσεις που σχετίζονται με την μορφολογία, την περιβαλλοντική τους κατάσταση και τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά τους. Είδη που δίναν την ταυτότητα σε συγκεκριμένες λιμνοθάλασσες κατά το παρελθόν, όπως ο κέφαλος φαίνεται να περιορίζονται τις τελευταίες δεκαετίες.αντίθετα η αύξηση των χελιών αποτυπώνεται σε περιοχές που εκβάλουν αντλιοστάσια ενώ καταγράφεται αύξηση της τσιπούρας σε αντίθεση με την γενικότερη τάση της παραγωγής γεγονός που είναι αντικείμενο διερεύνησης στην συνέχεια της παρούσης μελέτης.

73

74 ΕΝΟΤΗΤΑ Β. Στοιχεία Βιολογίας και Ηθολογίας της τσιπούρας στη λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου-Αιτωλικού

75

76 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 64 Β.1. Συστηματική κατάταξη και περιβαλλοντικές προτιμήσεις του είδους Η τσιπούρα (Sparus aurata, Linnaeus 1758) είναι κατεξοχήν ευρύαλο και ευρύθερμο είδος και ανήκει στην οικογένεια των Sparidae (Bauchot & Hureau 1986). Η βαθυμετρική κατανομή φτάνει για τα μεν ιχθύδια τα 3 μέτρα και για τα ενήλικα άτομα τα 15 μέτρα (Fischer et al. 1987). Η χωρική κατανομή στον Ατλαντικό περιορίζεται μέχρι τα Κανάρια νησιά και το Cape Verde, ενώ σποραδικές εμφανίσεις αναφέρονται μέχρι και τις ακτές της Μ. Βρετανίας και τη Μαύρη θάλασσα (Bauchot & Hureau 1986). Η διατροφή της στηρίζεται σε δίθυρα και καρκινοειδή (Breber & Strada 1995, Rosecchi et al. 2). Παρουσιάζει προτίμηση σε Λ/Θσιες περιοχές και σε παράκτια συστήματα με αμμώδεις βυθούς και με λειμώνες Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica) (Fischer et al. 1987). Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης και στη διάρκεια συλλογής γόνου παρατηρήθηκαν συλλήψεις πολύ μεγαλύτερου αριθμού ατόμων γόνου μεγέθους έως 1 cm, σε σημεία με συνδυασμό αμμώδους πυθμένα και Ποσειδωνίας, έναντι παρακείμενων σημείων με όμοιο πυθμένα αλλά χωρίς Ποσειδωνία. Άλλα είδη που ανήκουν στην ίδια οικογένεια είναι: Boops boops (γόπα) Sarpa salpa (σάλπα) Dentex dentex (συναγρίδα) Dentex gibbosus (κορωνάτη τσαούσης) Dentex macropthalmus (μπαλάς) Diplodus annularis (σπάρος) Diplodus sargus (σαργός) Diplodus vulgaris (σαργόπαππας) Oblada melanura (μελανούρι) Pagellus erythrinus (λυθρίνι) Lithognathus mormyrus (μουρμούρα) Pagrus pagrus (φαγκρί)

77 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Συνομοταξία : 65 Χορδωτά Υποσυνομοταξία : Σπονδυλωτά Ομοταξία : Οστεϊχθύες Υφομοταξία : Ακτινοπτερύγιοι Υπέρταξη: Τελεόσταιοι Τάξη: PERCIFORMES Οικογένεια: Γένος: SPARIDAE Sparus Είδος: Sparus auratus Linnaeus, 1758 Σύμφωνα με βιβλιογραφική σύνοψη (Χώτος, 1992) το είδος παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά.το σώμα του ψαριού είναι ατρακτοειδές ελαφρώς ωοειδές κυκλικό και έχει αργυροκίτρινο χρωματισμό στον οποίο διακρίνονται ελαφρά κάθετες λεπτές γκρίζες γραμμές. Στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού και πάνω από τα μάτια υπάρχει μία λεπτή έντονα κίτρινη λωρίδα στην οποία οφείλει τα έλληνογενή ονόματα Chrysophrys auratus (Linnaeus, 1758) και Chrysophrys crassirostris (Valenciennes, 183). Το στόμα της τσιπούρας έχει ισχυρά χείλη, οι σιαγόνες στο πρόσθιο τμήμα τους χαρακτηρίζονται από την παρουσία 6 κυνοειδούς μορφής δοντιών, ενώ πλευρικά υπάρχουν στην άνω σιαγόνα 4-5 γομφιοειδούς μορφής δόντια και στην κάτω 3-4 σειρές ιδίου τύπου. Στο άνω μέρος του βραγχιακού επικαλύμματος υπάρχει μια κηλίδα στο χρώμα σκουριάς.το ραχιαίο πτερύγιο είναι μακρύ, αρχίζει από την βάση σχεδόν των θωρακικών και τελειώνει πριν από το τέλος του εδρικού. Το εξωτερικό περίβλημα της τσιπούρας καλύπτεται ως επί το πλείστον από μικρά λεπτά λέπια. Η διάταξή τους γίνεται με μερική αλληλοκάλυψη. Το είδος είναι ερμαφρόδιτο. Tο φαινόμενο του ερμαφροδισμού παρουσιάζεται με πρωτανδρία και η γονιμοποίηση είναι εξωτερική(arias, 198). Κατά τον Barnabe(199) και σύμφωνα με παρατηρήσεις από εκτροφές οι ανακτοί παράγοντες του περιβάλλοντος για το είδος οι οποίοι επηρεάζουν την εξάπλωση του είδους είναι : Θερμοκρασία. Σαν ευρύθερμο είδος η τσιπούρα, συναντιέται το χειμώνα σε θερμοκρασίες 5C - 6C και το καλοκαίρι σε θερμοκρασίες έως 25C - 27C. Μέγιστη θερμοκρασία επιβίωσης είναι οι 34C ενώ η ελάχιστη οι 5C.

78 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 66 Αλατότητα. Σαν ευρύαλο είδος η τσιπούρα, απαντάται σε νερά με αλατότητα 7 psu έως και 42 psu. Πάντως οι ιδανικές συνθήκες είναι μεταξύ 25 psu και 42 psu. Διαλυμένο οξυγόνο. Καθώς στο φυσικό περιβάλλον στην θάλασσα το οξυγόνο βρίσκεται σχεδόν πάντα κοντά στο επίπεδο κορεσμού, σπανίως παρατηρούνται μαζικοί θάνατοι του είδους από πτώση του διαλυμένου οξυγόνου στο φυσικό περιβάλλον. Το γεγονός αυτό φυσικά δεν ισχύει στις Λ/Θ. Πάντως σε συνθήκες εκτροφής έχουν μετρηθεί συγκεντρώσεις οξυγόνου μέχρι το λιγότερο 3,5mg/l, σε θερμκρασία γύρω στους 25 C χωρίς να παρουσιαστούν θάνατοι. Σε κάθε περίπτωση το ειδανικό επίπεδο κορεσμού του νερού σε διαλυμένο οξυγόνο σε συνάρτηση με την θερμοκρασία είναι το 9% (Barnabe,199). Θολερότητα. Η τσιπούρα δε φαίνεται να προτιμά τα θολά νερά των εκβολών των ποταμών ή των παράκτιων περιοχών κατά τις θαλασσοταραχές. Με βάση τα παραπάνω, το παρόν κεφαλαίο, που αναφέρεται στη μελέτη της βιολογίας και της ηθολογίας της τσιπούρας στην Λ/Θ κυριαρχείται από τα ακόλουθα ερωτήματα: Α) Ποια είναι η ταυτότητα του πληθυσμού στο σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου Αιτωλικού. Β) Με δεδομένο ότι οι λιμοθάλασσες του συμπλέγματος είναι στην ίδια παράκτια ζώνη οι οι πληθυσμοί του είδους είναι όμοιοι ή διαφοροποιούνται. Κατά την διερεύνηση των απαντήσεων στα παραπάνω κεντρικά ερωτήματα αξιολογούνται σαν ιδιαίτερα σημαντικές ορισμένες παρατηρήσεις που παρουσιάζονται παρακάτω και αφορούν: Την αξιοποίηση των λεπιών σαν στοιχείο προσδιορισμού της προέλευσης των ψαριών από πληθυσμούς που προέρχονται από διαφυγές ή εμπλουτισμούςι όταν ακόμα εξωτερικά στοιχεία όπως χρώμα ή μέγεθος χάσουν την ισχύ τους σαν στοιχεία αναγνώρισης λόγω μεγάλου χρόνου παραμονής και διατροφής στο φυσικό περιβάλλον. Την εκτίμηση του χρόνου παραμονής των ψαριών στη Λ/Θ και του ποσοστού διαχείμασης του πληθυσμού του είδους στη Λ/Θ με βάση το μήκος της ακτίνας του

79 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 67 πρώτου δακτυλίου σε σχέση με το ολικό μήκος της ακτίνας του λεπιού στην ηλικία +. Ορισμένα στοιχεία που είναι χρήσιμο να λαμβάνονται υπ οψη στην μεθοδολογία της μελέτης της αύξησης των ψαριών ειδικά στις Λ/Θ. Β.2. Υλικά και μέθοδοι Όσο αφορά στην αφθονία του είδους στις διαφορετικές Λ/Θ και τη μεταναστευτική συμπεριφορά της χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία των παραγωγών που δηλώνονταν από τους μισθωτές των Λ/Θ οι ημερήσιες συλήψεις όπως καταγράφονταν στα τιμολόγια και τα μετεορολογικά δεδομένα από τον σταθμό των αλυκών Μεσολογγίου. Συνολικά μετρήθηκε το μεσουραίο μήκος σε 588 άτομα σε επίπεδο χιλιοστού και το μικτό βάρος σε 5873 άτομα σε επίπεδο γραμμαρίου, κατά τη διάρκεια των ετών 1992 έως 21. Από τα δεδομένα των βιομετρικών παραμέτρων της τσιπούρας που καταγράφηκαν κατά την περίοδο εκπόνησης της μελέτης και με βάση τα βασικά ερωτήματα που θέτει για απάντηση περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: Περιοχές Λ/Θ Ημερομηνία Τύπος αλιευτικού εργαλείου (παραγάδια/πήρες) Δεδομένα μηκών σε εκ. Ολικό βάρος (W, g) Αριθμός και μήκος ακτίνων λεπιών Από τα δεδομένα του ολικού μήκους και μικτού βάρους κατασκευάστηκαν οι κατά μήκος και κατά βάρος συνθέσεις, αντίστοιχα, της τσιπούρας ανά περιοχή/εποχή/αλιευτικό εργαλείο. Οι κατά μήκος συνθέσεις συγκρίθηκαν ανά ζεύγη μεταξύ τους με τη μη-παραμετρική δοκιμασία των Kolmogorov-Smirnov (Siegel και Castellan 1988) για τον εντοπισμό στατιστικών διαφορών ανάμεσα: (α) στα διαφορετικά αλιευτικά εργαλεία, (β) στις διαφορετικές εποχές/περιοχές λιμνοθαλασσών. Για την μελέτη της σχέσης του μήκους των ακτίνων των λεπιών με το μεσουραίου μήκος (FL) χρησιμοποιήθηκαν οι αντίστοιχες λογαριθμοποιημένες τιμές της εξίσωσης Y = a + b*x Για την περιγραφή των σχέσεων που συνδέουν το TL, το FL και το SL, χρησιμοποιήθηκε η γραμμική εξίσωση: Y = a + b*x,

80 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 68 όπου Υ είναι η εξαρτημένη μεταβλητή, Χ είναι η ανεξάρτητη, ενώ τα a και b αποτελούν τις σταθερές της γραμμικής εξίσωσης και υπολογίζονται με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων. Οι μεταβλητές Χ και Υ της παραπάνω σχέσης αναφέρονται στους τύπους των μηκών που συσχετίζονταν κάθε φορά μεταξύ τους (π.χ. FL = a + b*tl, όταν συσχετίζονταν το FL με το TL). Οι σχέσεις αυτές υπολογίστηκαν για το σύνολο των ατόμων τσιπούρας και για όλες τις εποχές μαζί για κάθε Λ/Θ του συμπλέγματος ξεχωριστά. Για την περιγραφή της σχέσης του μεσουραίου μήκους με το μικτό βάρος χρησιμοποιήθηκε η εξίσωση: W = a FLb, όπου a και b οι συντελεστές της εξίσωσης, οι οποίοι υπολογίστηκαν με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων. Η σύγκριση των τιμών της κλίσης b μεταξύ των διαφόρων Λ/Θ του συμπλέγματος, καθώς και μεταξύ των ετών για την περίπτωση της Κεντρικης Λ/Θ, έγινε με την ανάλυση συμμεταβλητότητας (ANCOVA-test: Zar, 1999). Ο υπολογισμός των παραπάνω σχέσεων έγινε για κάθε περιοχή ξεχωριστά, και κατόπιν υπολογίστηκαν οι σχέσεις μόνο για την περιοχή της Κεντρικής Λ/Θ στο σύνολο των ετών και ανά έτος ξεχωριστά. Όσο αφορά το φύλο και την γεννητική ωρίμανση χρησιμοποιήθηκαν 37 ψάρια από τα οποία 231 ήταν ηλικίας άνω του 1 έτους. Από τα ψάρια αυτά μελετήθηκε : α) Η σύνθεση του πληθυσμού κατά φύλο. Παράλληλα εξετάσθηκε η εμφάνιση των διαφορετικών καταστάσεων των ψαριών από άποψη φύλου σε σχέση με το μέγεθος του ψαριού και την ηλικία του. β) Η γεννητική ωρίμανση του πληθυσμού δηλαδή η αύξηση του γοναδοσωματικού δείκτη στην διάρκεια της παραμονής των ψαριών στη Λ/Θ σε σχέση με την ηλικία και το φύλο. Ο γοναδοσωματικός δείκτης είναι η έκφραση της ποσοστιαίας συμμετοχής του βάρους της γονάδας σε σχέση με το ολικό βάρος του ψαριού. Η γεννητική ωρίμανση σε μία Λ/Θ μπορεί να φτάσει μόνο σε ένα σημείο αφού όταν αυτή προχωρήσει αρκετά τα ψάρια μεταναστεύουν προς την Λ/Θ και κατά κανόνα συλλαμβάνονται και άρα η μελέτη της μπορεί να φτάσει μέχρι ένα στάδιο. Β.3. Η παραγωγή της τσιπούρας στις λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου Αιτωλικού Για τον προσδιορισμό των μεταβολών της αφθονίας της τσιπούρας στο σύστημα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού σε σχέση με το σύνολο της παραγωγής χρησιμοποιήθηκαν οι

81 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 69 καταγραμμένες συλλήψεις στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις των διάφορων Λ/Θ του συστήματος σε διαφορετικά χρόνια (Εικόνες Β.1-Β.6). Κεντρική Λιμνοθάλασσα 3. y = x R =.4, P <.5 Σύνολο Κεντρική Λίγδα y = x R =.16, P > Τσιπούρα y = x R2 =.3273, P < Εικόνα Β.1. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην Κεντρική λιμνοθάλασσα την περίοδο

82 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 7 Λιμνοθάλασσα Θολής Σύνολο Θολή 16. y = x R =.62, P < Λίγδα y = x R2 =.25, P < Τσιπούρα 12. y = x R2 =.35, P < Εικόνα Β.2. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην λιμνοθάλασσα Θολής την περίοδο

83 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 71 Στη λιμνοθάλασσα της Θολής το 1999, 2 έγινε εμπλουτισμός με τσιπούρα (βλ. Ενότητα Δ) Λιμνοθάλασσα Κλείσοβας 12. Σύνολο Κλείσοβα y = -334.x R =.79, P < Λίγδα y = x R2 =.35, P < Τσιπούρα y = x R2 =.5, P <

84 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 72 Εικόνα Β.3. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην λιμνοθάλασσα Κλείσοβας την περίοδο Λιμνοθάλασσα Παλαιοποτάμου Σύνολο Παλαιοπόταμος 4. y = x R =.2, P > Λίγδα y = x R2 =.3, P < Τσιπούρα y = x R2 =., P > Εικόνα Β.4. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην λιμνοθάλασσα Παλαιοποτάμου την περίοδο

85 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 73 Σημ. Στη λιμνοθάλασσα του Παλαιοποτάμου τα έτη 1994,1995 και 1996 έγινε εμπλουτισμός με τσιπούρα (βλ. Ενότητα Δ) Λιμνοθάλασσα Διαύλου Κλείσοβας 3. Σύνολο Δίαυλος y = x R =.7, P > Λίγδα y = x R2 =.7, P > Τσιπούρα y = x -.82 R2 =.12, P > Εικόνα Β.5. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην λιμνοθάλασσα Διάυλου Κλείσοβας την περίοδο

86 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 74 Στη λιμνοθάλασσα του Διαύλου Κλείσοβας το 21 σημειώθηκε μαζικός θάνατος ψαριών και από τότε δε μισθώθηκε ξανά. Λιμνοθάλασσα Αιτωλικού (Πόρος) 5. Σύνολο Πόρος 45. y = x R2 =.84, P < Λίγδα y = x R2 =.21, P < Εικόνα Β.6. Διακύμανση του συνόλου της αλιευτικής παραγωγής και της παραγωγής της τσιπούρας και λίγδας στην Λιμνοθάλασσα Αιτωλικού την περίοδο Σημ. Στη λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού το 1992 σημειώθηκε σχεδόν ολικός θάνατος ψαριών. Το ιχθυοτροφείο Πόρος καταργήθηκε το 1998.

87 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 75 Β.4. Ηλικιακή σύνθεση, αναλογία φύλου και γεννητική ωριμότητα της τσιπούρας Β.4.1. Περιγραφή των λεπιών της τσιπούρας Τα λέπια είναι ριζωμένα μέσα στο δέρμα και η εξωτερική τους επιφάνεια καλύπτεται από την επιδερμίδα μια λεπτή μεμβράνη, στενά προσκολλημένη επάνω τους. Εικόνα Β.7. Λέπι τσιπούρας (από Νεοφύτου 1997) Λόγω του τρόπου σχηματισμού τους και της δομής που αποκτούν εξαιτίας αυτού αποτυπώνονται σε αυτό πληροφορίες για την ηλικία του ψαριού, την αύξηση του και αν υπήρξαν παράγοντες που μετέβαλαν τους ρυθμούς της. Στην παρούσα εργασία μελετήθηκε α) η δομή των λεπιών της τσιπούρας του άγριου πληθυσμού της Λ/Θ ΜεσολογγίουΑιτωλικού και από πληθυσμούς που χρησιμοποιήθηκαν για εμπλουτισμούς σε διάφορες Λ/Θ προερχόμενους από ιχθυογεννητικό σταθμό. Ο πληθυσμός εμπλουτισμού προέρχονταν από τη Λ/Θ Παλαιοποτάμου και από τη Λ/Θ της Θολής. Τα μελετηθέντα λέπια (6-1 στο δείγμα)

88 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 76 πάρθηκαν από τη ραχιαία περιοχή του σώματος των ψαριών και πιο συγκεκριμένα από την περιοχή που βρίσκεται άνω της πλευρικής γραμμής στο ύψος του θωρακικού πτερυγίου. Τα λέπια αυτά παρουσιάζουν σαφής μορφολογικές διαφορές (Εικόνα Β.8). β) Προσδιορίστηκε ο χρόνος σχηματισμού των ετησίων δακτυλίων αύξησης, διαπιστώθηκε η ηλικία των ψαριών και η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού. γ) Με βάση τις αποστάσεις των ετησίων δακτυλίων που αντιστοιχούν στους ρυθμούς αύξησης της περιόδου που διαμορφώνεται το ενδιάμεσο διάστημα τους έγινε προσπάθεια να προσδιοριστεί αυτό σαν εργαλείο προσδιορισμού του χρόνου παραμονής των ψαριών στη Λ/Θ. Η παραπάνω υπόθεση στηρίζεται στο γεγονός ότι η τσιπούρα είναι προσωρινός κάτοικος των Λ/Θ με προτίμηση στο πρώτο έτος της ζωής της και ο ρυθμός αύξησης τηςσε αυτή είναι πολύ μεγαλύτερος από ότι στη θάλασσα. Α) Λέπια φυσικού πληθυσμού τσιπούρας Σχήμα κτενοειδές, κανονικό και στο μεγαλύτερο ποσοστό συμμετρικό. Ο πυρήνας είναι προς το πίσω μέρος του λεπιού, με ακτίνες που καταλήγουν σε πτυχώσεις στο μέτωπο της μπροστινής περιοχής. Η μπροστινή περιοχή είναι πιο πλατιά και πιο ευθύγραμμη από την πίσω περιοχή του λεπιού. Παρατηρήθηκαν αναγεννημένα λέπια, δηλαδή λέπια που η περιοχή του πυρήνα ήταν δύσμορφη με χαρακτηριστικό την ανάπτυξη των ακτίνων μετά από την περιοχή αυτή. Β) Λέπια τσιπούρας ΙΧΣ σε εμπλουτισμό Λέπια με δύσμορφη περιοχή πυρήνα και ακτίνες που αναπτύσσονται μετά από την περιοχή αυτή. Τα λέπια αυτά είναι όμοια με τα αναγεννημένα λέπια του φυσικού πληθυσμού και θα αναφέρονταιμε τον χαρακτηρισμό «αναγεννημένα». Η δομή αυτή για τα αναγεννημένα λέπια περιγράφετε από τον Lassere (1974) όταν δηλαδή δεν υφίστατο καν η παραγωγή τσιπούρας σε ιχθυογεννητικούς σταθμόυς. Γ) Λέπια τσιπούρας Ιχθυογεννητικού Σταθμού (ΙΧΣ) σε κλουβιά Σχήμα ακανόνιστο, πεπλατυσμένο και μέγεθος σημαντικά μικρότερο του φυσικού πληθυσμού. Το σύνολο σχεδόν των λεπιών χωρίς πυρήνα και ακτίνες δηλαδή εσωτερικό δύσμορφο (Εικόνα Β.9).

89 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 77 Εικόνα Β.8. Α) Τυπικά λέπια φυσικού πληθυσμού Β) λέπια τσιπούρας από ιχθυογεννητικό σταθμό που απελευθερώθηκαν για εμπλουτισμό στη λιμνοθάλασσα. Εικόνα Β.9. Λέπι τσιπούρας από ιχθυογεννητικό σταθμό σε κλωβούς. Η απώλεια λεπιών για διάφορους λόγους οδηγεί στην αναγέννηση νέων, των οποίων η δομή είναι διαφορετική από εκείνη των κανονικών. Η ασυνέχεια της πλευρικής γραμμής καθώς και το υψηλό ποσοστό αναγεννημένων λεπιών (Δημητρίου κ.α Carrillo et al.21) αποτελούν διαγνωστικά στοιχεία εντοπισμού των ατόμων τσιπούρας που προέρχονται από ιχθυοκαλλιέργεια.

90 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 78 Πίνακας Β.1. Αριθμός ατόμων του φυσικού πληθυσμού τσιπούρας στη λιμνοθάλασσα ανά κατηγορία ποσοστού (%) αναγεννημένων λεπιών. ποσοστό % αναγεννημένων Αριθμός ατόμων φυσικού 42 1 έως έως έως έως έως Πίνακας Β.2. Αριθμός ατόμων πληθυσμού τσιπούρας που χρησιμοποιήθηκε για εμπλουτισμό στον Παλαιοπόταμο ανά κατηγορία ποσοστού (%) αναγεννημένων λεπιών ποσοστό % αναγεννημένων Αριθμός ατόμων Πίνακας Β.3. Αριθμός ατόμων φυσικού πληθυσμού τσιπούρας και πληθυσμού εμπλουτισμού στην λιμοθάλασσα Θολής ανά κατηγορία ποσοστού (%) αναγεννημένων λεπιών ποσοστό % Αριθμός ατόμων Αριθμός ατόμων αναγεννημένων φυσικού πληθυσμού λεπιών πληθυσμού προέλευσης ΙΧΣ Β.4.2. Εμφάνιση του ετήσιου δακτυλίου Ο χρόνος εμφάνισης των ετήσιων δακτυλίων μπορεί να βρεθεί από τον προσδιορισμό της περιόδου που η μέση τιμή της διαφοράς του ολικού μήκους των ακτίνων και της ακτίνας του τελευταίου σχηματισθέντος ετήσιου δακτυλίου έχει την ελάχιστη τιμή. Δεδομένου ότι η διαφορά αυτή μετριέται αφού έχει αρχίσει να αναπτύσσεται η ζώνη της νέας περιόδου αύξησης του ψαριού ο χρόνος σχηματισμού του ετήσιου δακτυλίου προσδιορίζεται στην περίοδο πριν από την ελάχιστη αυτή τιμή. Η εποχή σχηματισμού του ετήσιου δακτυλίου προσδιορίστηκε από ψάρια ηλικίας 1. Στον πίνακα Β.4 προκύπτει ότι ο μήνας που η μέση τιμή της διαφοράς του ολικού

91 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 79 μήκους των ακτινών Rολ και της ακτίνας του τελευταίου σχηματισθέντος ετήσιου δακτυλίου R1 έχει την ελάχιστη τιμή, η περίοδος σχηματισμού του ετήσιου δακτυλίου είναι οι χειμερινοί μήνες, μια εποχή που σχετίζεται και με τις χαμηλές θερμοκρασίες στο υδάτινο περιβάλλον και με την αναπαραγωγή. Πίνακας Β.4. Μηνιαία μέση τιμή της διαφοράς του του ολικού μήκους των ακτινών Rολ και της ακτίνας του τελευταίου σχηματισθέντος ετήσιου δακτυλίου R1 Μήνας Ν Rολ Μέσο Rολ-R1 SD Rολ-R1 Ιανουάριος Φεβρουάριος 12,17, ,43, ,3,7 24 1,52, ,86, ,24, ,65,99 Μάρτιος Απρίλιος Μάϊος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Β.4.3. Ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού Ο προσδιορισμός της ηλικίας στα λέπια έγινε σε άτομα φυσικού πληθυσμού τσιπούρας του συμπλέγματος των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού και μόνο από λέπια που δεν ήταν αναγεννημένα. Οι ετήσιοι δακτύλιοι που χαρακτηρίζονται ως μια έντονη γραμμή στο μπροστινό τμήμα των λεπιών, στην τσιπούρα φαίνεται να είναι χαρακτηριστικοί και σχετικά εύκολο να διακριθούν. Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζεται η ηλικιακή σύνθεση του συνόλου του δείγματος (Πίνακας Β.5). Η σύνθεση της ηλικίας του πληθυσμού του συμπλέγματος αντιστοιχεί και στα στοιχεία που προκύπτουν από τις κατηγορίες της αλιευτικής παραγωγής.

92 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 8 Πίνακας Β.5. Αριθμός ατόμων ανά ηλικιακή κλάση και ποσοστό συμμετοχής τους (%) Ηλικία και άνω Σύνολο Ποσοστό % 94,2 4,2 1,3,3 1 Β.4.4. Προσδιορισμός του χρόνου παραμονής στη λιμνοθάλασσα από το λέπι Στον πίνακα Β.6 που ακολουθεί, εμφανίζεται το μέσο μήκος, η τυπική απόκλιση, το ελάχιστο και μέγιστο μήκος των ακτινών των λεπιών και ο αριθμός των ψαριών που εξετάστηκε ανά ηλικία από 1 και άνω. Στην ηλικία + για τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο έχουμε τις αντίστοιχες τιμές για το Rολ. Η τιμή αυτή του Rολ τους μήνες αυτούς γνωρίζοντας ότι ο χρόνος σχηματισμού του πρώτου δακτυλίου είναι από το Δεκέμβριο έως το Φεβρουάριο μπορούμε να θεωρήσουμε ότι εκφράζει υποτιμημένα το μέσο μήκος της πρώτης ακτίνας που θα δημιουργούσαν τα ψάρια ηλικίας που διαβίωσαν από γόνος έως και την σύλληψή τους στη Λ/Θ. Από τη σύγκριση προκύπτει ότι όλες οι μέσες τιμές της R ολ της ηλικίας είναι ανώτερες των μέσων τιμών της R1 των ψαριών ηλικίας 1 και άνω. Η στατιστική σύγκριση της μέσης τιμής Rολ στην ηλικία και των τιμών των ακτίνων R1 για τις ηλικίες 1, 2, 3+ κατά ηλικία έδειξε ότι οι τιμές Rολ στην ηλικία είναι μεγαλύτερες από τις τιμές R1 των μεγαλύτερης ηλικίας ψαριών (Πίνακας Β.7).

93 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 81 Πίνακας Β.6. α) Σύγκριση των τιμών της απόσταστης των ακτίνων των λεπιών ανά ζεύγη ηλικιών των ψαριών και β) σύγκριση των τιμών για όλες τις ηλικίες μαζί (ANOVA-test). Τα γράμματα δίπλα στις μέσες τιμές υποδεικνύουν τη σύγκριση όλων των τιμών και την ομαδοποίησή τους με βάση τον έλεγχο LSD-test (post hoc ANOVA-test α) n Mean SD Min Max F P Rολ_ 16 9,71 1,26 6,4 12,7 R1_1 12 9,12 1,16 6,5 11,6 13,54 <,5 Rολ_ R1_ ,71 9, 1,26 1,9 6,4 7, 12,7 11,8 12,25 <,5 Rολ_ R1_ ,71 8,1 1,26,54 6,4 7,1 12,7 8,8 14,42 <,5 Rολ_ Rολ_ ,71 11,36 1,26 1,84 6,4 7,1 12,7 16,5 59,71 <,5 Rολ_ Rολ_ ,71 11,88 1,26 1,72 6,4 9,3 12,7 17, 8,17 <,5 Rολ_ Rολ_3 β) R1_2 R1_1 Rολ_ R2_2 Rολ_1 Rολ_ ,71 13,96 1,26 1,38 6,4 11,5 12,7 16, 9,47 <,5 5 9,Α 9,12Α 9,71Β 1,76Γ 11,36Δ 11,88Δ % 4 R ολ ηλικίας R1 ηλικιας1 R1 ηλικίας2 και

94 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 82 Εικόνα Β.1. Κατανομή του μήκους των λεπιών στην ηλικία τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο και η κατανομές της R1 στις ηλικίες 1 και στις ηλικίες από 2 και άνω. Η γραμμική παλινδρόμηση ανάμεσα στην απόσταση των ακτίνων των λεπιών (R) και το μεσουραίο μήκος (FL) έδειξε ότι μεγαλύτερες τιμές r2 εμφάνισαν οι σχέσεις ανάμεσα στο Rολ μήκος των ακτίνων για τα άτομα ηλικίας άνω του ενός έτους και του μήκους της ακτίνας R 2 για τα άτομα της ηλικίας 2 ετών (Εικόνα B.11). Πίνακας Β.7. Συντελεστές των εξισώσεων της σχέσης των ακτίνων λεπιών (R) και του μεσουραίου μήκους (FL) για την περιοχή της Κεντρικής Λιμνοθάλασσας. R, R1, R2 το μήκος της ακτίνας των λεπιών στην ηλικία, 1, και 2. Ν = αριθμός ατόμων, SE(b) = τυπικό σφάλμα της κλίσης b, r2 = συντελεστής προσδιορισμού P Μήκος ακτίνων N A b SE(b) r2 R 16 3,13,33,1,1 <,5 R1 <,5 12 7,41,7,3,4 R2 <,5 48 1,33,37,7,39 Rολ <,5 287,94,44,3, R2 =,653, P <, Log R2 =,472 +,389 Log FL 1.4 R2 =,23, P <,5 1.3 Log R2 Log Rολ 1.4 Log Rολ = -,646 +,653 Log FL Log FL (cm)

95 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 83 Εικόνα Β.11 Εικόνα Β.11. Ανάλυση παλινδρόμησης του μήκους των ακτίνων των λεπιών (R) με το μεσουραίου μήκος (FL) για το σύνολο των ατόμων με ηλικία μεγαλύτερη του ενός έτους (R ολ) και για τα άτομα ηλικίας 2 ετών (R2). Β.4.5. Αναλογία φύλου της τσιπούρας στην λιμνοθάλασσα Κατά τον Arias(198) η τσιπούρα μέχρι το τέλος του 2ου έτους λειτουργεί ως αρσενικό άτομο και μετά αρχίζει η αλλαγή του φύλου. Η σεξουαλική αναστροφή δεν επηρεάζει το σύνολο των ατόμων δεδομένου ότι μερικά από αυτά παραμένουν αρσενικά σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Για τους παράγοντες που επηρεάζουν και καθορίζουν την αναστροφή εκτός από την ηλικία πιθανόν και το βάρος των ψαριών να σχετίζεται με το γεγονός (Πίνακας Β.8 και Εικόνα Β.12). Πίνακας Β.8. Ποσοστό (%) αρσενικών και θηλυκών ατόμων ανάλογα με την ηλικία (κατά ARIAS 198) Ηλικία Αρσενικά ,3 12,1 Θηλυκά 15,7 87,9 1 1 Εικόνα Β.12. Αναλογία αρσενικών και θηλυκών ατόμων τσιπούρας κατά τάξη μεγέθους (κατά Lopez, 1976).

96 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 84 Στην παρούσα εργασία μελετήθηκε α) Η σύνθεση του πληθυσμού κατά φύλο. Παράλληλα εξετάσθηκε η εμφάνιση των διαφορετικών καταστάσεων των ψαριών από άποψη φύλου σε σχέση με το μέγεθος του ψαριού και την ηλικία του. β) Η γεννητική ωρίμανση του πληθυσμού στην διάρκεια της παραμονής του στην Λ/Θ σε σχέση με την εποχή και το φύλο. Η μελέτη της γενετικής ωρίμανσης σε μία Λ/Θ μπορεί να φτάσει μόνο σε ένα σημείο αφού όταν αυτή προχωρήσει αρκετά τα ψάρια μεταναστεύουν προς τη θάλασσα και κατά κανόνα συλλαμβάνονται. Με βάση τα παραπάνω η μελέτη εντοπίστηκε στην αποτύπωσης της κατάστασης όσο αφορά την σύνθεση του πληθυσμού και την γεννητική του ωριμότητα στους ιχθυοπληθυσμούς του είδους αφου οι σχετικές διαδικασίες αναστροφής επιτελούνται στα ψάρια μετά το πρώτο έτος της ζωής τους. Έτσι και με δεδομένα τα αποτελέσματα της μελέτης καθώς και τα βιβλιογραφικά δεδομένα (Lassere 1976) από τα οποία προκύπτει ότι τα ψάρια ηλικίας άνω του 1 έτους δεν προέρχονται από πληθυσμούς που και το προηγούμενο διάστημα έζησαν στην λιμνοθάλασσα αφού η τσιπούρα δεν διαχειμάζει σε αυτή τα όποια συμπεράσματα δεν αφορούν συνολικά τον αναπαραγωγικό κύκλο της ζωής του ψαριού αλλά μόνο το διάστημα της παραμονής του στη Λ/Θ. Όσο μεγαλύτερη ηλικία έχει το ψάρι τόσο ο χρόνος παραμονής του στη Λ/Θ είναι λιγότερος σε σχέση με το σύνολο της ζωής του. Για τον προσδιορισμό της αναλογίας του φύλου, εξετάσθηκαν 355 άτομα που προέρχονταν από τις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις. Η αναγνώριση του φύλου έγινε μακροσκοπικά από την γονάδα. Τα δείγματα κατατάχτηκαν σε 4 κατηγορίες, αρσενική θηλυκή, αμφότερα (συνυπάρχει αρσενικό και θηλυκό τμήμα στην γονάδα) και απροσδιόριστα (Πίνακας Β.9 και Εικόνα Β.13).

97 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 85 απροσδιόριστο 13,1 θηλυκό 6,4 αμφότερα 1,2 αρσενικά 7,3 Εικόνα Β.13. Ποσοστιαία συμμετοχή του φύλου στο δείγμα του πληθυσμού της τσιπούρας στην Κεντρική λιμνοθάλασσα. Η εμφάνιση του φύλου σε κάθε ηλικία φαίνεται στην εικόνα που ακολουθεί (Εικόνα Β.14). 1% 8% 6% ΘΗΛΥΚΟ ΑΜΦΟΤΕΡΑ ΑΡΣΕΝΙΚΟ 4% 2% % ανω Εικόνα Β.14. Ποσοστιαία συμμετοχή του φύλου ανά ηλικιακή κλάση στον πληθυσμό της τσιπούρας στην Κεντρική λιμνοθάλασσα. Αρσενικά άτομα εμφανίζονται μέχρι την ηλικία των 3+ ετών. Άτομα με γονάδα που εμφανίζει αμφότερα τα φύλα εμφανίζονται σε ηλικία από 1+ έως 3+. Θηλυκά άτομα εμφανίζονται από ηλικία 1+ και άνω ενώ μετά την ηλικία 3+ το σύνολο των ατόμων ανήκει στο φύλο αυτό.

98 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 86 Πίνακας Β.9. Εμφάνιση φύλου ανά κλάση μεγέθους (cm) Αμφότερα Απροσδιόριστο Θηλυκό Αρσενικό,,, 1,, 11,1, 88,9, 7,1, 92,9, 2,6, 97,4 3,8 3,8, 92,3 Γεννητική, 7,7, 92,3 ωριμότητα,,, 1,,,, 1, 4,, 4, 2, 58,3, 16,7 25, 47,1, 35,3 17,6 42,9, 42,9 14,3,,, 1, 1,,,, 6,, 3, 1, 83,3, 16,7, 5,,, 5,,, 1,,,, 1,,,, 1,,,, 1,,,, 1,, Β.4.6. στην λιμνοθάλασσα Στους πίνακες που ακολουθούν (Πίνακες Β.1-Β.14) εμφανίζεται η μεταβολή του γοναδοσωματικού δείκτη στη διάρκεια του έτους καθώς και η γεννητική ωρίμανση ως την φάση της απόδοσης γεννητικού υλικού που επιτυχγάνεται με πολύ ελαφρά πίεση της κοιλιακής χώρας. Από τους πίνακες αυτούς προκύπτουν στοιχεία για διαφοροποιήσεις όσο αφορά την τάση των ψαριών να εγκαταλείψουν τη Λ/Θ δηλαδή για την μεταναστευτική τους συμπεριφορά. Ο δείκτης φαίνεται να αυξάνει από το καλοκαίρι προς το φθινόπωρο και το χειμώνα, με τις αλλαγές αυτές να είναι στατιστικά σημαντικές (P<.5) (Εικόνα Β.15). Πίνακας Β.1. Μηνιαία μέση τιμή GSI στην περιοχή της Κεντρικής Λιμνοθάλασσας. Ν= ο αριθμός των ατόμων, SD= τυπικό σφάλμα, Ελάχ. και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος. Τα γράμματα δίπλα στις τιμές υποδεικνύουν τη σύγκριση των τιμών με τον έλεγχο LSD-test (post hoc ANOVA-test)

99 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού GSI Ιχθυοσυλληπτικές Ιούνιος Ιούλιος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ν Μ.Ο. SD Ελάχ. Μέγ ,17Α,32Α,72Β 1,4Β 1,23Β,1,21,92 1,58 1,39,6,7,6,6,7,31 1,4 5,8 1,66 5,89 Πίνακας Β.11. Μέσος μηνιαίος γοναδοσωματικός δείκτης ανά μήνα και φύλο ΜΕΣΟΣ ΓΟΝΑΔΟΣΩΜΑΤΙΚΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΑ ΜΗΝΑ ΚΑΙ ΦΥΛΟ n GSI ΙΟΥΝΙΟΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟ 12,1 ΘΗΛΥΚΟ 6 1,6 ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΟ 7 ΑΡΣΕΝΙΚΟ 22,32 1 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ 9,24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΟ 25, ΑΡΣΕΝΙΚΟ 55,33 ΑΜΦΟΤΕΡΑ 16 1,25 ΘΗΛΥΚΟ 6,95 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΟ 6 ΑΡΣΕΝΙΚΟ 97,63 ΑΜΦΟΤΕΡΑ 12 3, ΘΗΛΥΚΟ 1 5,31 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΟ 6 ΑΡΣΕΝΙΚΟ 41,84 ΑΜΦΟΤΕΡΑ 11 2,72 SDV,8 1,43,21,21,,51,66,32 1,1 1,13 2,12 1,16 1,72 87

100 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Ιούνιος Ιούλιος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Μέση τιμή GSI Ηλικία (χρόνια) Εικόνα Β.15. Εποχικές μεταβολές της μέσης τιμής του γοναδοσωματικού δείκτη (±SE) σε συνάρτηση με την ηλικία. Πίνακας Β.12. Μέσος μηνιαίος γοναδοσωματικός δείκτης ανά μηνα και ηλικία μήνας ηλικία n GSI ΜΑΪΟΣ ,4,12,35,1,31,52 3,96,18,42,31,16,74,11 1,24 1,23,32 2,53 4,1 5,45 7,72 8,33 4,77,33 2,2 2,43 3,19 ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Πίνακας Β.13. Απόδοση γεννητικού υλικού ανά μήνα SDV,18,8,8,16,32,11,14,64,76,33 1,28 1,99 2,4,86,42 1,44 1,77

101 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Μήνας Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Σύνολο Απόδοση γεν. υλικού Ναι Όχι Σύνολο Πίνακας Β.14. Απόδοση γεννητικού υλικού ανά φύλο και ποσοστό Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ Αμφότερα 38,5 8,7 Απροσδιόριστο, 6,5 Θηλυκό 5,8 12, Αρσενικό 55,8 72,8 Β.5. Ανάλυση στοιχείων μήκους και βάρους της τσιπούρας και η ετερογένεια στο χώρο Γενικά οι παράγοντες που αλληλοεπηρεάζονται και εξαρτώνται περιλαμβάνονται στη μελέτη της αύξησης από τους αβιοτικούς και βιοτικούς παράγοντες του περιβάλλοντος ανάπτυξης. Είναι φανερό ότι η μελέτη της αύξησης ενός παροδικού κάτοικου μιας Λ/Θ αφορά μόνο το διάστημα που το κάθε συγκεκριμένο ψάρι παραμένει σε αυτή. Δηλαδή από τη στιγμή που εισέρχεται στη Λ/Θ από ένα τόσο διαφορετικό οικοσύστημα όπως το θαλάσσιο μέχρι τη σύλληψη του εντός της Λ/Θ. Επισημαίνουμε ότι δε διαφέρει μόνο το θαλάσσιο οικοσύστημα από τα Λ/Θ, αλλά και μεταξύ των Λ/Θ και των ετών. Η σύγκριση των μέσων τιμών του μεσουραίου μήκους από διάφορες περιοχές του συμπλέγματος έδειξε να διαφέρουν μεταξύ τους (ANOVA-test: P <,5), με την Κλείσοβα να εμφανίζει τη μικρότερη μέση τιμή (post-hoc Fisher LSD-test), τον Παλαιοπόταμο τη μεγαλύτερη, ενώ η Κεντρική Λ/Θ και η Θολή δεν έμφανίζουν διαφορές ως προς τις μέσες τιμές μεσουραίου μήκους (Πίνακας Β.15 και Εικόνα Β.16). Παρόμοια αποτελέσματα έδειξε η σύγκριση των τιμών του μικτού βάρους ανά λιμνοθάλασσα του συμπλέγματος με τη διαφορά ότι η Κεντρική λιμνοθάλασσα και Θολή διαφέρουν ως προς τις μέσες τιμές του βάρους (Πίνακας Β.15).

102 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 9 Β.5.1. Κατά μήκος σύνθεση στην Κεντρική λιμνοθάλασσα Η σύγκριση των τιμών του μεσουριαίου μήκους της τσιπούρας ηλικίας +, που αλιεύθηκαν στην Κεντρική Λ/Θ ανά έτος, έδειξε ότι μόνο για την περίπτωση της σύγκρισης των μηνών Οκτώβριος - Νοέμβριος το έτος 1993 δεν υπήρχε στατιστική διαφορά των μέσων τιμών των μεσουραίων μηκών (ANOVA-test: F =,92 - df=33 και P >,5) (Εικόνα Β.17), ενώ για τις υπόλοιπες περιπτώσεις τα μέσα μήκη διέφεραν στατιστικά με το μήνα (Πίνακας Β.15). Η σύγκριση των μέσων μηκών ανάμεσα στους μήνες για όλα τα χρόνια των δειγματοληψιών έδειξε ότι σε όλες τις περιπτώσεις υπήρχε σημαντική στατιστική διαφορά (ANOVA-test: F > 71,23 και P <,5) ανάμεσα στα μέσα μήκη. Αντίθετα, μόνο μεταξύ των μηνών Οκτώβριος 1993, 1994 και Νοέμβριος 1993, Νοέμβριος 1998 δεν υπήρχε στατιστική διαφορά (P >,5) ανάμεσα στα μέσα μεσουραία μήκη (Εικόνα Β.17). Πίνακας Β.15. Συγκριτική ανάλυση του μεσουραίου μήκους (FL, σε cm) για τα άτομα ηλικίας + που αλιεύθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα ανά έτος δειγματοληψιών κατά τη διάρκεια των ετών Ν= ο αριθμός των ατόμων, SD= τυπικό σφάλμα, Min και Max= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος, αντίστοιχα, F και P αντιπροσωπεύουν το στατιστικό έλεγχο ΑΝΟVA (όπου P >,5 δεν υπάρχει στατιστική διαφορά των δειγμάτων) Έτος/Μήνας N Μέσο FL SD Ελάχ. Μέγ. F P <.5 Ιούνιος 85 7,2,86 5,4 1,2 Ιούλιος 21 1,4,37 9,8 11,,92 >,5 1993

103 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Οκτώβριος Νοέμβριος ,4 19,6,54,91 18,7 18,4 2,7 21,9 Ιούλιος Αύγουστος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος ,4 16,6 19,7 2,6 21,3,59,79,67,87,63 13,4 15,5 18,9 19, 2,5 15,5 18,5 21, 22, 22, ,23 <,5 6,95 <,5 556,3 <,5 145,15 <,5 24,24 <, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος ,7 17,9 18,4 1,16 1,8 1,11 11,1 15,6 16,5 21,1 24,2 2,9 Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος ,1 17,5 18,6 1,,89 1,1 13,4 13,8 14,7 19, 19,8 21,5 Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Ιούλιος ,7 17, 19,2 19,8,93,72 1,4 1, ,2 15,3 17,6 17,7 Αύγουστος 17,8 18,7 25,7 28,1 Δεκέμβριος Ιανουάριος ,2 14,5 16.6,78,74 13,2 13,5 17,8 16, Σεπτέμβριος 1998 Οκτώβριος 19.5 Μέσο FL (cm) Νοέμβριος Δεκέμβριος Έτος

104 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 92 Εικόνα Β.16. Μέσο μεσουραίο μήκος ανά μήνα και έτος δειγματοληψιών για τα άτομα ηλικίας +, που αλιεύθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα. Η ανάλυση των κατά μήκος συνθέσεων των ατόμων της τσιπούρας για την περιοχή της Κεντρικής Λ/Θ στο σύνολο των ετών εμφάνισε κυρίως ένα μέγιστο μήκος με εξαίρεση το έτος 1993, στο οποίο εμφανίστηκαν δύο μέγιστα (στα 19 και 25 cm: Εικόνα Β.17). 7 7 Ιανουάριος, N=43 Ιούνιος, N=1 6 περισσότερες κατά μήκος συνθέσεις το μέγιστο 6 μήκος ήταν 17 cm (1995 και 1996) και 19 Στις 5 5 cm4(1994 και 1998), έχοντας σαν εξαιρέσεις το πρώτο (1992) και τα δύο τελευταία έτη (2 και ) δειγματοληψιών. Για τη σύγκριση των κατανομών ανάμεσα στα έτη εφαρμόστηκε ο 2 2 έλεγχος Kolmogorov-Smirnoff δείχνοντας ότι για1 όλους τους συνδυασμούς των κατανομών 1 μεταξύ των ετών, οι κατά μήκος συνθέσεις διέφεραν στατιστικά μεταξύ τους (P <.5). Η Ιούλιος, των N=73 κατανομών ανάμεσα σε όλους τους7δυνατούς σύγκριση μηνών με τη χρήση Αύγουστος, συνδυασμούς N=722 Συχνότητα (%) 6 6 του5 ελέγχου Kolmogorov-Smirnov έδειξε ότι όλες οι κατανομές ήταν στατιστικά διάφορες 5 4 μεταξύ τους (P <,5) Σεπτέμβριος, N= Οκτώβριος, N= Νοέμβριος, N= Δεκέμβριος, Ν= FL (cm) FL (cm)

105 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 93 Εικόνα Β.17. Μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις των ατόμων που αλιεύθηκαν στην περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας κατά την περίοδο των ετών Η ανάλυση των σχέσεων μεσουραίου μήκους ολικού βάρους για την περιοχή της Κεντρικής Λ/Θ ανά έτος παρουσιάζονται στον πίνακα B.16 και την εικόνα Β.18. Ο αριθμός των ατόμων που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των παραπάνω σχέσεων κυμάνθηκε από 41 για το έτος 21 μέχρι 1923 για το έτος Ο συντελεστής προσδιορισμού ήταν σε όλες τις περιπτώσεις μεγαλύτερος από,933 και όλες οι σχέσεις ήταν στατιστικά σημαντικές (Ρ <,5: Πίνακας B.16). Η ανάλυση συμμεταβλητότητας (ANCOVA-test) έδειξε ότι οι κλίσεις των εξισώσεων (τιμή της παραμέτρου b) για το σύνολο των συγκρίσεων των σχέσεων μήκους-βάρους μεταξύ των ετών διέφερε στατιστικά σημαντικά (P <,5) με τα χρόνια. Εξαίρεση, αποτέλεσε η σύγκριση μεταξύ των ετών 2-21 (P >,5) τα οποία δεν εμφάνισαν διαφορές ως προς τις τιμές της παραμέτρου b Πίνακας B.16. Συντελεστές των εξισώσεων της σχέσης ολικού μήκους (TL σε mm) - μικτού βάρους (W σε g) για την περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας ανά έτος δειγματοληψιών. Ν = αριθμός ατόμων, Μ.Μ. = μέση τιμή του TL, SE = τυπικό σφάλμα του TL, SE(b) = τυπικό σφάλμα της κλίσης b και r2 = συντελεστής προσδιορισμού Έτος N Ελάχ. Μέγ. a b SE(b) r ,4 11,,6 3,421,1, ,4 31,8,76 2,57,8, ,1 38,2,14 3,112,47,992

106 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού ,1 13,4 14,2 13,2 13,5 34, 39,5 29,8 17,8 16,7,28,12,1,22,22 2,881 3,162 3,215 2,927 2,912,21,69,5,65,4,983,996,984,933,952 94

107

108 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού W=,6 * FL 3,421 R2=,934, P <, W=,14 * FL 3,112 R2=,992, P <, W=,28 * FL 2,881 R2=,983, P <, W=,22 * FL 2,927 R2=,933, P <, W=,1 * FL 3,215 R2=,984, P <, W=,12 * FL 3,162 R2=,996, P <,5 1 W (g) W=,76 * FL 2,57 R2=,963, P <, W=,22 * FL 2,912 R2=,952, P <, W (g) W (g) Εικόνα Β.18. Σχέσεις μεσουραίου μήκους-ολικού βάρους ανά έτος για τα άτομα που αλιεύθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα την περίοδο

109 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Β.5.2. Συγκρίσεις μηκών και σχέσεων μήκους-βάρους ανάμεσα 95 στις διαφορετικές λιμνοθάλασσες του συμπλέγματος Η στατιστική ανάλυση του μεσουραίου μήκους ανά μήνα δειγματοληψιών ανάμεσα στις διάφορες περιοχές, όπου είναι δυνατή η σύγκριση, έδειξε ότι μόνο μεταξύ των περιοχών Παλιοποτάμου, Θολής και Κεντρικής Λ/Θ για τα έτη 1994 και Θολής και Κεντρικής για το έτος 1998 δεν υπάρχει στατιστική διαφορά μεταξύ των μέσων τιμών μηκών (Πίνακας Β.17). Πίνακας Β.17. Συγκριτική ανάλυση του μεσουραίου μήκους (FL cm) για τα άτομα ηλικίας + ανά περιοχή σε κάθε έτος και μήνα δειγματοληψιών κατά τη διάρκεια των ετών Ν= ο αριθμός των ατόμων, SD= τυπικό σφάλμα, Ελάχ.και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος, αντίστοιχα, F και P αντιπροσωπεύουν το στατιστικό έλεγχο ΑΝΟVA (για τις περιπτώσεις όπου P >.5 δεν υπάρχει στατιστική διαφορά των δειγμάτων) Περιοχή N Μέσο FL SD Ελάχ. Μέγ. F P 1992/Ιούλιος 35,89 <,5 Κλείσοβα 52 12,5 1,56 9,5 15,8 Κεντρική Λ. 21 1,4,37 9,8 11, 1994/Ιούλιος 3, >,5 Παλαιοπόταμος 32 15,8 3,7 11, 19,8 Θολή 23 14,8,61 13,7 15,9 Κεντρική Λ. 2 14,4,59 13,4 15,5 1995/Οκτώβριος 26,7 <,5 Παλαιοπόταμος 29 18,8,77 17,5 2,5 Κεντρική Λ ,7 1,16 11,1 24,2 1998/Σεπτέμβριος,2 >,5 Θολή 43 18,5,63 17, 2,9 Κεντρική Λ ,5 1,83 14,2 28,1 2/Δεκέμβριος 5,87 <,5 Κλείσοβα 23 14,2 1,55 11,5 32, Κεντρική Λ ,2,78 13,2 17,8 Συνολικά, η σχέση των διαφόρων τύπων μηκών μεταξύ τους και του μεσουραίου μήκους με το ολικό βάρος για το σύνολο των περιοχών και των ετών έδειξε ότι όλες ήταν στατιστικά σημαντικές (για όλες τις εξισώσεις: R2 >,987, P <,5). Οι τιμές των παραμέτρων a και b, καθώς και των συντελεστών προσδιορισμού φαίνονται στις εικόνες Β.19-Β.2. Ακόλουθα, εξετάστηκε η σχέση μήκους-βάρους για κάθε Λ/Θ του συμπλέγματος, με τις τιμές της παραμέτρου b να κυμαίνονται από 2,781, για τη Θολή, έως 3,246 για την Κεντρική Λ/Θ (Πίνακας Β.18). Όλες οι σχέσεις ήταν στατιστικά σημαντικές επιδεικνύοντας υψηλές τιμές R2 από,948 για το Δίαυλο, μέχρι,991 για την Κεντρική Λ/Θ (Πίνακας Β.18 και Εικόνα Β.2), ενώ ο αριθμός των ατόμων κυμάνθηκε από 19 άτομα στη Θολή, μέχρι 3737 στην Κεντρική Λ/Θ. Η ανάλυση συμμεταβλητότητας έδειξε να μη διαφέρουν σημαντικά (P >,5) οι κλίσεις των εξισώσεων μήκους βάρους για το σύνολο των συγκρίσεων μεταξύ

110 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 96 των περιοχών με εξαιρέσεις τη σύγκριση των κλίσεων των εξισώσεων μήκους-βάρους ανάμεσα στην Κεντρική Λ/Θ και τον Παλαιοπόταμο (P<,5) (Εικόνα Β.2). 4 FL =,26 +,884TL 4 SL = FL 2 2 R =,994, P <,5 R =.989, P<,5 3 SL FL (cm) SL = TL W =.97FL 2 R =.99, P <,5 3 4 FL 2 R =.987, P <,5 15 W SL 2 TL (cm) TL TL Εικόνα Β.19. Σχέσεις μηκών (FL, SL και TL, σε cm) και σχέση μεσουραίου μήκους-μικτού βάρους (W, g) για το σύνολο των ατόμων που αλιεύθηκαν την περίοδο Πίνακας Β.18. Συντελεστές των εξισώσεων της σχέσης ολικού μήκους (FL σε mm) - μικτού βάρους (W σε g) για κάθε περιοχή δειγματοληψιών. Ν = αριθμός ατόμων, Ελάχ.και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος, αντίστοιχα, SE = τυπικό σφάλμα του TL, SE(b) = τυπικό σφάλμα της κλίσης b και r2 = συντελεστής προσδιορισμού N Ελάχ. Μέγ. a b SE(b) r2 Συνολικά ,4 39,5,97 3,233,5,987 Κεντρική ,4 39,5,94 3,246,5,991 Κλείσοβα 587 9,5 32,,147 3,71,22,971 Παλαιοπόταμος , 29,5,16 3,213,36,98 Δίαυλος ,6 3,,162 3,41,51,948 Θολή 19 13,7 21,8,387 2,781,44,974 Περιοχή Οι σχέσεις των μηκών μεταξύ τους (FL, TL και SL) ανά περιοχή έδειξε ότι σε όλες τις περιπτώσεις αυτές ήταν στατιστικά σημαντικές (Ρ <,5) με τις τιμές του R2 να κυμαίνονται από,985 για την περίπτωση της σχέσης του SL με το TL, μέχρι,998 για τη σχέση του FL με το TL για όλες τις Λ/Θ μαζί (Πίνακας Β.19).

111 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού Δίαυλος 3, , 4 1 y =,94x y =,162x 5 2 R =,991, P <,5 2 R =,948, P <, Κλείσοβα 6 y =,147x. 5 W (g) 6 Κεντρική , R =,971, P <,5 1 7 Παλ/μος 6 y =,16x , R =,98, P <, FL (cm) Θολή 2,7 8 1 y =,387x 2 2 R =,974, P <, FL (cm) Εικόνα Β.2. Σχέσεις μεσουραίου μήκους-ολικού βάρους ανά περιοχή για το σύνολο των ατόμων που αλιεύθηκαν την περίοδο Πίνακας Β.19. Σχέσεις μηκών ανά λιμνοθάλασσα για το σύνολο των ατόμων του συμπλέγματος που αλιεύθηκαν την περίοδο Y=a+bX Παράμετροι Όλες οι Λ/Θ Κεντρική Παλ/μος Θολή a,282,25,256 -,67 b,886,884,885,94 FL=a+b*TL n R,998,995,993,994 a -,236 -,83-1,348 b,87,86,846 SL=a+b*TL n R,993,996,992 a -,51 -,411-1,456 b,878,913,948 SL=a+b*FL n R2,985,994,994 35

112 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 98 Β.6. Η μεταναστευτική συμπεριφορά των ψαριών "Η λιμνοθάλασσα, είναι καταπράσινο λιβάδι. Ο πυθμένας της είναι γεμάτος από θαλασσινά χόρτα, αλλά έχει πολλή από κοχύλι σαβούρα και η ανάγκη της ζήσης τραβά εκεί μέσα τα ψάρια του κόλπου για ναβρουν τροφή. Τα νερά της είναι ρηχά, το χειμώνα κρυώνουν και το καλοκαίρι ζεσταίνονται. Τα ψάρια που θέλουν αντίθετη θερμοκρασία ζητούνε να φύγουν εκείθε, για να βρουνε ζέστη ή δροσιά, στ ανήλιαγα βάθη του κόλπου, πώχουνε χειμώνα καλοκαίρι την ίδια θερμοκρασία. Η λιμνοθάλασσα, δεν έχει καθαρό και ήσυχο πυθμένα, είναι γεμάτος από χόρτα και βούλκο, κι' ο αγέρας που τον ταράσσει κάνει θελούρα και δεν είναι το στρώμα που πρέπει στων ψαριών τη γέννα. Γιατί σαν έρθη η ώρα που η φύση θα ψιθυρίσει στου ψαριού το αυτί πως είναι καιρός να κάμη το γάμο του πειά, θέλει να φύγη από τη λίμνη για να βρη αμμουδιά, που το θηλυκό να ρίξη το μελίχλωρ' αυγά του και το αρσενικό πάλε θέλει νερά γάργαρα να τα ίδη και να χύση πάνω σ' αυτά τη αλατένια γονή του. Τρέχουνε, ν' αφήσουνε τότε τη λίμνη και να πάνε στο βαθύ το κανάλι, που κι αμμουδιά και νερά καθαρά τα προσμένουν" αφήγηση ψαρά της λιμνοθάλασσας, Στασινόπουλος 1925). Όπως αναφέρθηκε και στην Ενότητα Α η αλιευτική εκμετάλλευση των Λ/Θ στηρίζεται στις μετακινήσεις των ψαριών από και προς αυτές και η ανθρώπινη παρέμβαση αφορά αρχικά τον εγκλωβισμό των ψαριών ώστε να μην είναι δυνατή η ελεύθερη επιστροφή του στην θάλασσα και στην συνέχεια η σύλληψη τους. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται με την κατασκευή ιχθυοφραγμών στα ανοικτά τμήματα του μετώπου της Λ/Θ και διβαριών ή ιβαριών στα σημεία που επιλέγονται για θέσεις παγίδευσης των ψαριών. Η απόδοση των διβαριών όσο αφορά την παγίδευση και σύλληψη των ψαριών στηρίζεται στην εκμετάλλευση της κίνηση τους σε σχέση με ροή των νερών και στην προσπάθειά τους να κινηθούν προς τη θάλασσα. Συγχρόνως στο εσωτερικό της Λ/Θ η αλιεία εξασκείται από μεμονωμένους αλιείς,τους «ελεύθερους» ή σκάπρους (Μπάθα 24) με κυριότερα αλιευτικά εργαλεία παραγάδι, πυροφάνι και δύχτια( νόμιμα ή παράνομα). Β.6.1 Η επίδραση της γεννητικής ωρίμανσης και του περιβάλλοντος στις μεταναστεύσεις της προς τη θάλασσα Η αλιευόμενη, στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις, τσιπούρα, κατά τη μετακίνησή της προς τη θάλασσα, χωρίζεται από τους ψαράδες της περιοχής σε δύο βασικές κατηγορίες: τη «λίγδα» και την «τσιπούρα Α». Οι ίδιες ονομασίες χρησιμοποιούνται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Ο χωρισμός αυτός γίνεται με βάση το μέγεθος και στην πραγματικότητα αντιστοιχεί σε δύο ομάδες κλάσεων ηλικιών. Στα ψάρια ηλικίας + (λίγδες)

113 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 99 δηλαδή εκείνα που εισήλθαν στη Λ/Θ ως γόνος κατά την εσόδευση του ιδίου έτους και στα ψάρια ηλικίας 1+ και άνω (τσιπούρες Α). Η μεταναστευτική συμπεριφορά των δύο αυτών κατηγοριών εξετάζεται και ξεχωριστά δεδομένου ότι ευρισκόμενα σε διαφορετική ηλικία αλλά και κλάση μεγέθους, έχουν διαφορετικές απαιτήσεις από το ενδιαίτημα. Στην εικόνα Β.21 παρουσιάζονται τα ποσοστά των μέσων κατά βάρος μηνιαίων συλλήψεων της τσιπούρας Α και της λίγδας κατά την περίοδο Είναι γνωστό ότι ένας βασικός παράγοντας που υποχρεώνει τα ψάρια να μεταναστεύουν από την Λ/Θ προς την θάλασσα είναι οι απαιτήσεις της αναπαραγωγικής δραστηριότητας. Ειδικά στην τσιπούρα η γεννητική της ωρίμανση που γίνεται ταυτίζεται με την περίοδο της πτώσης της θερμοκρασίας και άρα της περιόδου μετανάστευσης για λόγους περιβαλλοντικών συνθηκών (Katselis et al. 23, Δημητρίου και συν. 1995, Dimitriou et al. 27). Έτσι την περίοδο αύξησης του γοναδοσωματικού δείκτη έχουμε και το μέγιστο των συλλήψεων του είδους. Ιδιαίτερα για τα ψάρια μεγαλύτερα του ενός έτους υπάρχει και ένα υψηλό ποσοστό σύλληψης στο πρώτο διάστημα που εμφανίζονται υψηλές θερμοκρασίες στην Λ/Θ λόγω δυσκολιών προσαρμογής (Εικόνα Β.22). 6 % ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΛΙΓΔΑ ΙΟΥΝΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ OΚΤΩΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ Εικόνα Β.21. Μέσες ποσοστιαίες (%) κατά βάρος μηνιαίες συλλήψεις τσιπούρας Α και λίγδας κατά την περίοδο ετών

114 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 35 1 οc Temp air gr ΑΡΙΘΜΟΣ ΨΑΡΙΩΝ ΜΕΣΟ ΒΑΡΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΟΧΤΩΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1992 Εικόνα Β.22. Αριθμός των ανά ημέρα συλλαμβανόμενων ατόμων τσιπούρας ηλικίας + το 1992, μέσο βάρος αλιευόμενων ψαριών και θερμοκρασία αέρα. Εξετάζοντας τη μέση μηνιαία κατανομή των συλλήψεων του είδους στο σύνολο των ιχθυοσυλληπτικών εγκαταστάσεων του συστήματος κατά την μετανάστευση προς την θάλασσα τις περιόδους και (Εικόνα Β.23) παρατηρήθηκε ότι: α) Την περίοδο έχουμε το μέγιστο των συλλήψεων τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο, ενώ ο Οκτώβριος παρουσιάζει χαμηλό ποσοστό. Οι συλλήψεις του είδους συνεχίζονται και τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο. β) Την περίοδο , αντίθετα, το μέγιστο των συλλήψεων παρουσιάζεται τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο, ενώ ο Δεκέμβριος παρουσιάζει χαμηλό ποσοστό και οι μήνες Ιανουάριος και Φεβρουάριος δεν παρουσιάζουν συλλήψεις.

115 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 6 11 % ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟ Σ ΟΚΤΩΒΡΙ ΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ Σ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ Σ Εικόνα Β.23. Μέσες μηνιαίες συλλήψεις τσιπούρας κατά τις περιόδους και στο σύνολο των λιμνοθαλασσών του συστήματος. Στην εικόνα που ακολουθεί (Εικόνα Β.24) εμφανίζονται οι μέσες μηνιαίες συλλήψεις των ειδών Diplodus annularis (σπάρος) και D. pumtazzo (μυτάκι) στις αντίστοιχες χρονικές περιόδους. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ισχύει και εδώ το γεγονός της νωρίτερης μετανάστευσης προς τη θάλασσα στη σημερινή περίοδο σε σχέση με την περίοδο των παλαιότερων ετών που εξετάζουμε. Οι παρατηρήσεις αυτές επιβεβαιώνονται και από την αντίληψη των ψαράδων, οι οποίοι αποδίδουν το γεγονός στις μεταβολές που έχουν συμβεί στο οικοσύστημα % Σπαρος ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΟΚΤΩΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ % Μυτακι ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΟΚΤΩΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ Εικόνα Β.24. Μέσες μηνιαίες συλλήψεις των ειδών Diplodus anularis (σπάρος) και Diplodus puntazoο (μυτάκι) κατά τις περιόδους και στο σύνολο των λιμνοθάλασων του συμπλέγματος.

116 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 12 Β.6.2. Καλοκαιρινή μετανάστευση Από τα στοιχεία των ημερήσιων συλλήψεων τσιπούρας τον μήνα Ιούλιο (Πίνακας Β.2 και Εικόνα Β.25) προέκυψαν οι ακόλουθες παρατηρήσεις, που αφορούν στη μετανάστευση τον μήνα αυτό: Πίνακας Β.2. Τιμές της ημερήσιας διακύμανσης της μέγιστης θερμοκρασίας του αέρα και της ποσότητας της συλλαμβανόμενης ποσότητας λίγδας και τσιπούρας τον Ιούλιο του 1995 Ιούλιος 1995 Μέγ. Ελάχ. Μέση τιμή SD o Μέγιστη Θερμοκρασία Αέρα ( C) 38, 27, 32,6 3,4 Ποσότητα αλιευομένης λίγδας/ημέρα (kg) 11,, 33,3 33,21 Αλιευομένη τσιπούρα Α/ημέρα (kg) 9, 1, 3, 2,33 oc temp max kgr ΛΙΓΔΑ kgr ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΙΟΥΛΙΟΣ 1995 Εικόνα Β.25. Μέγιστη θερμοκρασία αέρα και βάρος ημερήσια συλλαμβανόμενης λίγδας και τσιπούρας κατά τον μήνα Ιούλιο α) Η τσιπούρα εμφανίζει κίνηση προς την θάλασσα νωρίτερα από την λίγδα και ενώ η μέγιστη θερμοκρασία αέρα δεν έχει φτάσει τις ανώτερες τιμές του μήνα. β) Η λίγδα εμφανίζει κίνηση προς την θάλασσα αφού η μέγιστη θερμοκρασία του αέρα υπερβεί τους 3 οc. γ) Και για τις δύο κατηγορίες δεν φαίνεται να υπάρχει κατά τον μήνα αυτό άμεση συνάρτηση του όγκου των ημερήσιων συλλήψεων και της μέγιστης θερμοκρασίας της συγκεκριμένης ημέρας.

117 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 13 Από τα στοιχεία των ημερήσιων συλλήψεων τσιπούρας το μήνα Αύγουστο (Πίνακας Β.21 και Εικόνα Β.26) προέκυψαν οι ακόλουθες παρατηρήσεις που αφορούν στη μετανάστευση τον μήνα αυτό: Πίνακας Β.21. Τιμές της διακύμανσης της ημερήσιας μέγιστης θερμοκρασίας του αέρα και της ποσότητας της συλλαμβανόμενης ποσότητας λίγδας και τσιπούρας τον Αύγουστο 1995 Μέγ. Ελάχ. Μέση SD ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1995 o Μέγιστη Θερμοκρασία Αέρα ( C) 35, 25, 3,5 2,45 τιμή Ποσότητα αλιευομένης λίγδας/ημέρα (kg) 173, 1, 59,8 5,69 Αλιευομένη τσιπούρα/ημέρα (kg) 11,,5 3,2 3,17 Τ oc temp max kgr ΛΙΓΔΑ kgr ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1995 Εικόνα Β.26. Μέγιστη θερμοκρασία αέρα και βάρος ημερήσια συλλαμβανόμενης λίγδας και τσιπούρας Α κατά το μήνα Αύγουστο α) Η τσιπούρα εμφανίζει κίνηση προς την θάλασσα κατά την αρχή του μήνα η οποία σταματά με την σχετική πτώση της θερμοκρασίας του αέρα. β) Η λίγδα εμφανίζει πολύ μεγαλύτερο όγκο συλλήψεων σε σχέση με τον Ιούλιο και μάλιστα την περίοδο των ημερών που η μέγιστη θερμοκρασία του αέρα υπερβαίνει τους 3οC. γ) Οι συλλήψεις της τσιπούρας δεν εμφανίζουν άμεση συνάρτηση με τη μέγιστη θερμοκρασία αέρα ενώ οι ημερήσιες συλλήψεις της λίγδας παρουσιάζουν αύξηση κατά την αντίστοιχη περίοδο που παρουσιάζονται και οι μέγιστες τιμές της θερμοκρασίας του αέρα.

118 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 14 Β.6.3. Χειμερινή μετανάστευση Από τα στοιχεία των ημερήσιων συλλήψεων τσιπούρας το μήνα Οκτώβριο (Πίνακας Β.22 και Εικόνα Β.27) προέκυψαν οι ακόλουθες παρατηρήσεις που αφορούν στη μετανάστευση: Πίνακας Β.22. Τιμές της διακύμανσης της ημερήσιας μέγιστης θερμοκρασίας του αέρα,της μέγιστης έντασης του αέρα και της ποσότητας της συλλαμβανόμενης ποσότητας λίγδας και τσιπούρας Α τον Οκτώβριο 1995 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1995 Μέγ. Ελάχ. Μέση SD o Ελάχιστη Θερμοκρασία αέρα ( C) 17, 5, 1,8 3,15 τιμή Μέγιστη ταχύτητα αέρα m/sec 5,6 1,6 3,1,87 Ποσότητα αλιευομένης λίγδας/ημέρα (kg) 1263, 8,5 76, 394,36 Αλιευομένη τσιπούρα/ημέρα (kg) 15,5 1, 6,5 4,21 T oc m/sec αερας max 3 temp min kgr kgr ΛΙΓΔΑ ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΟΧΤΩΒΡΙΟΣ 1995 Εικόνα Β.27. Ελάχιστη θερμοκρασία και μέγιστη ένταση αέρα και βάρος ημερήσια συλλαμβανόμενης λίγδας και τσιπούρας Α κατά τον μήνα Οκτώβριο α) Η τσιπούρα εμφανίζει κίνηση προς τη θάλασσα νωρίτερα από την λίγδα και ενώ η μέγιστη θερμοκρασία αέρα δεν έχει φτάσει τις κατώτερες τιμές του μήνα. β) Η λίγδα εμφανίζει σημαντική άνοδο των συλλήψεων μετά τα μέσα του μήνα και αφού η ελάχιστη τιμή της θερμοκρασίας του αέρα πέσει κάτω από 1ο C. γ) Η κατανομή των ημερήσιων συλλήψεων της τσιπούρας καλύπτει το σύνολο των ημερών του μήνα και δε δείχνει να συναρτάται άμεσα από τους παράγοντες που εξετάζουμε και ισχύουν τις συγκεκριμένες ημέρες, αλλά επηρεάζονται πιθανόν από την γενική πτώση της θερμοκρασίας. Από τα στοιχεία των ημερήσιων συλλήψεων τσιπούρας προέκυψαν οι

119 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 15 ακόλουθες παρατηρήσεις που αφορούν τη μετανάστευση τον μήνα Νοέμβριο (Πίνακας Β.23 και Εικόνα Β.28): Πίνακας Β.23. Τιμές της διακύμανσης της ημερήσιας μέγιστης θερμοκρασίας του αέρα,της μέγιστης έντασης του αέρα και της ποσότητας της συλλαμβανόμενης ποσότητας λίγδας και τσιπούρας τον Νοέμβριο του 1995 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1995 Μέγ. Ελάχ. Μέση SD Ελάχιστη Θερμοκρασία αέρα (oc) 17, 5, 1,7 3,11 τιμή Μέγιστη ταχύτητα αέρα m/sec 9,4,9 3,7 1,99 Ποσότητα αλιευομένης λίγδας/ημέρα (kg) 374, 61, 243,5 649,3 Αλιευομένη τσιπούρα/ημέρα (kg) 67,, 9,1 14,8 T oc 2 m/sec 15 αερας max temp min 1 5 kgr kgr ΛΙΓΔΑ 6 ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1995 Εικόνα Β.28. Ελάχιστη θερμοκρασία και μέγιστη ένταση αέρα και βάρος ημερήσια αλιευόμενης λίγδας και τσιπούρας κατά το μήνα Νοέμβριο α) Η τσιπούρα εμφανίζει το μέγιστο των συλλήψεων της από την αρχή έως και το μέσο του μήνα. β) Στις ημέρες που εμφανίζεται ο μέγιστος όγκος συλλήψεων τσιπούρας ο αέρας εμφανίζει μέγιστη ταχύτητα ανώτερη των 6 m/sec. γ) Η λίγδα εμφανίζει σχετικά σημαντικές ποσότητες συλλήψεων σε μεγαλύτερο διάστημα. Οι ποσότητες αυτές είναι μειωμένες στο δεύτερο μισό του μήνα παρά την μεγάλη πτώση της θερμοκρασίας γεγονός που πρέπει να οφείλεται στο ότι η μεγάλη μάζα των ψαριών έχει συλληφθεί στο προηγούμενο διάστημα.

120 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 16 B.7. Συζήτηση- συμπεράσματα στην Ενότητα Β Η αφθονία της τσιπούρας, καθώς και των άλλων ειδών Μεσολογγίου-Αιτωλικού, προκύπτει από τις καταγραφές στο σύστημα των Λ/Θ των συλλήψεων στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις των διαφόρων ιχθυοτροφείων του συστήματος σε διαφορετικά έτη. Από τα στοιχεία αυτά προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: α) Οι Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού στο σύνολό τους παρουσιάζουν σημαντική παραγωγή τσιπούρας. Το ποσοστό της σε σχέση με τα άλλα είδη είναι σημαντικά μεγαλύτερο από την παραγωγή άλλων ελληνικών Λ/Θ (Ανώνυμος 21). β) Η μέση αυτή παραγωγή τσιπούρας διαφέρει σημαντικά στις διάφορες Λ/Θ του συμπλέγματος και το γεγονός αυτό μπορεί να θεωρηθεί πολύ σημαντικό, αν ληφθεί υπόψη ότι αυτές βρίσκονται στην ίδια γεωγραφική περιοχή και άρα τα προς εσόδευση ψάρια έχουν τις ίδιες δυνατότητες προσέγγισης στην παράκτια ζώνη του μετώπου τους (Δημητρίου και συν 1997). γ) Από τα στοιχεία των επιμέρους Λ/Θ του συμπλέγματος προκύπτει ότι η διαφοροποίησή του από άλλες Λ/Θ της χώρας σε ό,τι αφορά την παραγωγή της τσιπούρας, δεν οφείλεται στο σύνολο των Λ/Θ, αλλά κυρίως στην παραγωγή της Κεντρικής Λ/Θ και της Κλείσοβας (Δημητρίου και συν. 2). Ειδικότερα, για την αξιολόγηση των αιτιών που συμβάλουν στη διαφοροποίηση όσο αφορά την αφθονία του είδους μεταξύ των Λ/Θ του συμπλέγματος μπορούμε να λάβουμε υπόψη τα ακόλουθα: 1. Η Κεντρική Λ/Θ και η Κλείσοβα είναι οι μόνες που διατηρούν παραδοσιακής μορφής ιχθυοσυληπτικές εγκαταστάσεις. Η Κεντρική είναι η μόνη κλασικής μορφής ανοιχτή Λ/Θ. Η Κλείσοβα έχει την ιδιαιτερότητα ότι στο μέτωπό της προς το λιμάνι του Μεσολογγίου ενώ έχει τα στενά στόμια από τις γέφυρες που την οριοθετούν έχει παραδοσιακούς φραγμούς και μέτωπο εσόδευσης τη λεκάνη του λιμανιού (Κασπίρης και συν 1999). Αυτός είναι και ο χώρος συγκέντρωσης των ψαριών που θα εισέλθουν σε αυτή. Έτσι τα στενά στόμια στο μέτωπο του Πατραϊκού που πιθανόν παίζουν αρνητικό ρόλο στην δυνατότητα εισόδου του γόνου λόγω της μεγάλης ταχύτητας ροής δεν έχουν τον ίδιο ρόλο στη συγκεκριμένη περίπτωση αφου η υδραυλική των νερών είναι προφανώς διαφορετική σε σχέση με τον Πατραϊκό και πιθανόν επιδρά

121 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 17 αλλιώς στην εσόδευση του γόνου της τσιπούρας (Δημητρίου & Όντριας 1998, Δημητρίου 2). 2. Στον Παλαιοπόταμο και στη Θολή η μεταβολή της παραγωγής της τσιπούρας ως προς τα προηγούμενα χρόνια οφείλεται σε επιτυχημένους εμπλουτισμούς (Δημητρίου & Όντριας 1998, Δημητρίου 2). 3. Στον Πόρο, η κατακόρυφη πτώση της παραγωγής της τσιπούρας σημειώθηκε μετά το φαινόμενο του μαζικού θανάτου ψαριών, που συνέβη κατά το έτος 199 στο κανάλι του Αιτωλικού, από ασφυξία που οφειλόταν σε αναστροφή (Leonardos & Sinis 1996). 4. Η Θολή παρουσιάζει χαμηλότερο ποσοστό παραγωγής από την Κεντρική και εμφανίζει σημαντική πτώση της παραγωγής της τσιπούρας μετά το έτος 1992, οπότε και ξεκίνησαν έργα αντικατάστασης του σχετικά ανοικτού και με παραδοσιακό φραγμό μετώπου της, από στενό στόμιο και σύγχρονες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις. Επίσης, αποκόπηκε πλήρως από την Κεντρική (Dimitriou & Rogdakis 1994). 5. Ο Δίαυλος Κλείσοβας έχει κλειστό στόμιο, σύγχρονες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις και παρουσιάζει οξύτατο πρόβλημα ρύπανσης σαν αποδέκτης του βιολογικού καθαρισμού της πόλης του Μεσολογγίου και μεγάλου αποστραγγιστικού αντλιοστασίου (Dimitriou & Rogdakis 1997, Κασπίρης και συν 1999). Από τα παραπάνω μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η είσοδος της τσιπούρας στην Λ/Θ και άρα η συμμετοχή της στο αλίευμα επηρεάζεται άμεσα από την μορφή των στομίων εσόδευσης (Δημητρίου και συν. 1993). Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται από τα αποτελέσματα των εμπλουτισμών του Παλαιοποτάμου και της Θολής, που έδειξαν ότι η χαμηλή παραγωγή τους σε τσιπούρα τα προηγούμενα έτη δεν οφειλόταν στην ακαταλληλότητά τους ως βιότοποι αλλά σε προβλήματα κατά την εσόδευση (Dimitriou & Rogdakis 1997, Δημητρίου 2). Ενισχυτικά της εκτίμησης ότι η περιορισμένη παραγωγή τσιπούρας σε κάποιες Λ/Θ δε συνδέεται υποχρεωτικά με ακαταλληλότητα του οικοτόπου για το είδος αλλά μπορεί να οφείλεται σε δυσκολίες εισόδου είναι ότι η περίπτωση της κλειστής Λ/Θ του Πάπα που βρίσκεται στις απέναντι ακριβώς ακτές της Πελοποννήσου. Εκεί οι ψαράδες, προκείμενου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της χαμηλής παραγωγής σε τσιπούρα, μετέφεραν από τη δεκαετία του 195 μεγάλες ποσότητες ζωντανών μικρού μεγέθους ψαριών του είδους από το Μεσολόγγι με άριστα αποτελέσματα στην παραγωγή τους (Economidis et al. 2, Δημητρίου 2).

122 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 18 Την περίοδο πριν από την δεκαετία του 7 η Θολή είχε σχετικά ανοικτό μέτωπο προς την θάλασσα και δεν είχε αποκοπεί με αναχώματα από την υπόλοιπη Λ/Θ. Η τροφοδοσία του Πόρου γινόταν από το κανάλι του Αιτωλικού, του οποίου η κατάσταση ήταν πολύ καλύτερη από τη σημερινή. Από τη σύγκριση των παραγωγών ανά αλιευόμενο είδος για τα έτη και προκύπτουν τα ακόλουθα: α) Το σύστημα των Λ/Θ την περίοδο και πριν τις έντονες ανθρωπογενείς επεμβάσεις που ακολούθησαν, παρουσίαζε βασικά ομοιόμορφο υψηλό ποσοστό τσιπούρας στο αλίευμά του. β) Φαίνεται να επιβεβαιώνεται ο σημαντικός ρόλος της μορφής των στομίων στην είσοδο των ιχθύων αυτού του είδους στις Λ/Θ. γ) Η μεταβολή του ποσοστού συμμετοχής της τσιπούρας στα διάφορα ιχθυοτροφεία του συστήματος των Λ/Θ αποτελεί ένα δείχτη αξιολόγησης των αλλαγών που έχουν συντελεστεί στο σύστημα και μία από τις επιπτώσεις των ανθρώπινων παρεμβάσεων (Ρογδάκης και συν. 21). Η μελέτη της βιολογίας ενός ψαριού περιλαμβάνει την αύξηση, τη γεννητική ωριμότητα την ηλικία, το φύλο και τη διατροφή του. Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζονται από το φυσικό περιβάλλον. Έτσι η αύξηση προκύπτει από την κατανάλωση τροφής, από την αφομοίωση της και κατά συνέπεια από την οικοδόμηση του σώματος. Επομένως η αύξηση εξαρτάται από ενδογενείς παράγοντες και από εξωγενείς, όπως οι φυσικοχημικές συνθήκες του περιβάλλοντος, η ποιότητα και η ποσότητα της τροφής (Katselis et al 22, Leonardos et al 1996, Sa et al. 26). Με άλλα λόγια υπάρχει αλληλεπίδραση των αβιοτικών παραγόντων της διατροφής, του διατροφικού ανταγωνισμού, της ηλικίας και των σταδίων γεννητικής ωριμότητας ενός ψαριού που επηρεάζουν σημαντικά βασικούς παράγοντες της βιολογίαςτου (Hotos et al 2, Ishitobi et al. 2, Katselis 1996, Klaoudatos & Conides 1996). Με βάση τα παραπάνω είναι προφανές ότι η μελέτη ενός είδους σε ένα οικοσύστημα όπως η Λ/Θ θα πρέπει πρώτα από όλα να λαμβάνει υπόψη το αν το είδος ανοίγει και κλείνει τον κύκλο της ζωής του μέσα στη Λ/Θ ή αν περνάει μόνο ένα τμήμα της ζωής του σε αυτήν και πώς επιδρά η μεταναστευτική συμπεριφορά του είδους στη σύνθεση του πληθυσμού στο εξεταζόμενο οικοσύστημα (Κουτσικόπουλος και συν. 21). Στη δεύτερη περίπτωση θα πρέπει να λάβουμε υπόψη αν ο πληθυσμός ή τμήμα του διαβιεί μόνο μία ή περισσότερες από μία τροφικές περιόδους. Η παρατήρηση αυτή, που ισχύει και για άλλα είδη πλην της τσιπούρας, είναι αναγκαία να λαμβάνεται υπόψη στη μελέτη της βιολογίας των ψαριών στις Λ/Θ, αφού μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μόνο ένα σχετικά μικρό διάστημα της ζωής τους

123 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 19 τα ψάρια διαβιούν εντός των Λ/Θ (Katselis et al 23, Malavasi et al. 24, Sobrino et al. 25). Η σύνθεση του πληθυσμού του είδους έχει ειδικό ενδιαφέρον δεδομένου ότι η τσιπούρα δεν ενδημεί στις Λ/Θ αλλά είναι ένας παροδικός μετανάστης σε αυτές (Bauchot & Hureau 1986) σε όλες τις ζώνες που διαβιεί και φυσικά και στη Μεσόγειο (Fischer et al. 1987, Kentouri 1985). Δεδομένου ότι στη μελέτη των παραγόντων αυτών ο χρόνος παραμονής του ψαριού στη Λ/Θ, η ηλικία εισόδου και ο χρόνος παραμονής του σε αυτή έχει καθοριστικό ρόλο η γνώση της ηθολογίας του ψαριού στο συγκεκριμένο οικοσύστημα που διαβιεί έχει ιδιαίτερη σημασία (Ardizzone et al. 1988). Από τη σύνθεση των ηλικιών του φύλου και από τις κατανομές των μηκών και των βαρών, προκύπτει ότι στον πληθυσμό που διαβιεί στη Λ/Θ κυριαρχούν τα ψάρια ηλικίας έως 1 έτους. Σε μελέτη της δυναμικής του πληθυσμού της σε διαφορετικές Λ/Θ της Γαλλίας διαπιστώθηκε ότι σε όλες τις περιπτώσεις παρουσιάζει μεγαλύτερη προτίμηση στα νεαρά της στάδια από ότι σε μεγαλύτερη ηλικία (Lassere 1976). Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώθηκε και για το σύμπλεγμα των Λ/Θ στα πλαίσια της παρούσης μελέτης τόσο όσο αφορά τις ηλικίες όσο και όσο αφορά το φύλο γεγονός άλλωστε που είναι αλληλένδετο αφού το ψάρι είναι ερμαφρόδητο και πρώτανδρο (Brusle-Sicard & Fourcault 1997). Δεδομένου ότι η τσιπούρα δε διαχειμάζει στη Λ/Θ το διάστημα της παραμονής της σε αυτή και άρα η αύξηση της βάση των συνθηκών που επικρατούν στην Λ/Θ αυτό είναι τόσο μικρότερο ποσοστιαία ως προς το σύνολο της ζωής τους όσο μεγαλύτερη είναι η ηλικία τους. Η παραπάνω παρατήρηση έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί θέτει σε αμφισβήτηση την εγκυρότητα υπολογισμών των εξισώσεων αύξησης που δε λαμβάνουν υπ οψη ότι τα ψάρια του είδους ηλικίας άνω του ενός έτους έχουν μεγαλώσει σε τελείως διαφορετικό περιβάλλον από τα ψάρια ηλικίας +. Το ίδιο ισχύει και για τα ψάρια ηλικίας + τα οποία αναπτύχθηκαν στο Λ/Θ περιβάλλον και έτσι ή αλλιώς δεν παραμένουν στο ίδιο περιβάλλον για τα επόμενα έτη. Στην παρούσα μελέτη προέκυψε ότι η απόσταση από τον πυρήνα του πρώτου ετήσιου δακτύλιου στο λέπι μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο για την εκτίμηση αν κάποια ψάρια του είδους διαβίωσαν στη Λ/Θ το πρώτο έτος της ζωής τους. Από τη συνολική δομή και τα ποσοστά που αντιπροσωπεύουν τα αναγεννημένα λέπια προκύπτουν ισχυρότατες ενδείξης για το αν ένα ψάρι προέρχεται από ιχθυογεννητικό σταθμό και βρέθηκε στο φυσικό περιβάλλον με εμπλουτισμό ή από διαφυγή από κλουβιά (Δημητρίου και συν 21, Dimitriou et al. 27, Καραϊσκου και συν 25). Η πληροφορία αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία κατά την συγκέντρωση και επιλογή αγρίων γεννητόρων. Για τη βιολογία της τσιπούρας στο σύμπλεγμα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού, υπάρχει μια αναφορά των

124 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 11 Κλαουδάτου & Αποστολοπουλου (1984). Εξετάζει το είδος στις διαφορετικές Λ/Θ του συμπλέγματος ενιαία. Στη μελέτη της αύξησης του πληθυσμού ενός είδους σε Λ/Θ θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη το γεγονός ότι αυτή επηρεάζεται από δύο κύριες κατηγορίες παραγόντων (Wootton 199, Pauly 1993): 1) αυτούς που οφείλονται στον ίδιο τον οργανισμό και οι οποίοι σχετίζονται με την γενετική προδιάθεσή του σε σχέση με τα άτομα του ίδιου είδους 2) σε αυτούς που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες, οι οποίοι οφείλονται σε φυσικοχημικές παραμέτρους και στη διαθεσιμότητα τροφής. Στην παρούσα μελέτη προέκυψε ότι υπάρχουν σοβαρές διαφοροποιήσεις στην αύξηση των ψαριών μεταξύ των διαφορετικών Λ/Θ του συμπλέγματος σε συγκρίσεις μεταξύ των ίδιων ετών αλλά ακόμα και σημαντικές διαφοροποιήσεις σε κάθε μία Λ/Θ σε συγκρίσεις μεταξύ των διαφορετικών ετών. Οι μεταναστεύσεις εξόδου των ψαριών από τη Λ/Θ προς τη θάλασσα σταματούν ουσιαστικά τον κύκλο της ζωής τους σε αυτές. Η κίνηση αυτή όταν συμβαίνει μαζικά γίνεται για δυο λόγους (Blader & Blader 198): 1) Για την αποφυγή αντίξοων συνθηκών περιβάλλοντος. Τέτοιες συνθήκες μπορεί να οφείλονται κατά κύριο λόγο σε τιμές αλατότητας ή θερμοκρασίας, εκτός των επιθυμητών για τον οργανισμό ορίων (Conides et al. 1997). Τέτοιες συνθήκες εμφανίζονται το καλοκαίρι ή τον χειμώνα σε περιόδους ακραίων τιμών ατμοσφαιρικών παραμέτρων, λόγω του ότι οι Λ/Θ χαρακτηρίζονται από μικρό βάθος και περιορισμένη ανανέωση των νερών τους συγκριτικά με τη θάλασσα. Άρα οι ισχυροί άνεμοι σε συνδιασμό με σχετικά προχωρημένη γεννητική ωριμότητα σε ηλικίες και μεγέθη που αυτή εμφανίζεται μπορεί να είναι αιτία μαζικών μεταναστεύσεων του είδους προς τη θάλασσα. 2) Για την αναζήτηση των κατάλληλων εκείνων συνθηκών που απαιτεί η αναπαραγωγή του είδους. Οι μεταναστεύσεις αυτές γίνονται σε διαφορετική εποχή για κάθε είδος, ανάλογα με το πότε αναπαράγεται. Άλλωστε κάθε ψάρι της Λ/Θ, που δεν αναπαράγεται σε αυτή, ο μέγιστος όγκος των συλλήψεών του εμφανίζεται κατά την περίοδο αναπαραγωγής του (Katselis et al. 23, Ravera 2). Η όλη κατάσταση στην μελέτη των μεταναστεύσεων στην τσιπούρα απλοποιείται αφού η γεννητική ωρίμανση ταυτίζεται με τον ερχομό του χειμώνα και την πτώση των θερμοκρασιών του αέρα και των νερών (Katselis et al., 23). Κατά τη διάρκεια περιόδων σχετικά μεγάλων μεταναστεύσεων προς τη θάλασσα, παρουσιάζονται κάποιες ημέρες απότομης αύξησης των συλλήψεων. Το γεγονός αυτό, που παρατηρείται σε διάφορα ψάρια των Λ/Θ, γεννά το ερώτημα σχετικά με τους παράγοντες που

125 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 111 επιδρούν ώστε τις συγκεκριμένες ημέρες να παρουσιάζεται αυτή η απότομη αύξηση (Dimitriou & Rogdakis 1994). Για την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι Λ/Θ εξαιτίας του μικρού βάθους τους επηρεάζονται έντονα και άμεσα από την επίδραση των καιρικών μεταβολών και η μεταβολή ενός παράγοντα επιδρά άμεσα και σε άλλους (Ishitobi et al. 2). Έτσι για παράδειγμα, η αλλαγή θερμοκρασίας του αέρα προκαλεί μεταβολή της θερμοκρασίας του νερού η οποία επιδρά στο επίπεδο κορεσμού του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου (Marshall & Elliott 1998). Παράλληλα, η ένταση του αέρα επιδρά στον κυματισμό ο οποίος προκαλεί αύξηση της θολερότητας, κλπ (Porter et al. 1986). Εξετάζοντας κάποιους από τους παράγοντες που μπορεί να προκαλούν την απότομη αύξηση των μεταναστεύσεων και επομένως των συλλήψεων, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτοί επιδρούν είτε άμεσα στην φυσιολογία του ψαριού ωθώντας το να αναζητήσει άλλο φυσικό περιβάλλον, ή έμμεσα επηρεάζοντας άλλους παράγοντες. Ιδιαίτερα την περίοδο της μετανάστευση για λόγους γεννητικής ορίμανσης οι παράγοντες αυτοί δρούν κυρίως ως «οξείες αφορμές» ώστε οι έτσι και αλλιώς αυξημένες μεταναστεύσεις της περιόδου να γίνουν μαζικά στην αρχή των μετεορολογικών συμβάντων που τις ωθούν. Στο λαβράκι φαίνεται πως η θερμοκρασία είναι υπεύθυνη για τις απότομες αυξήσεις των συλλήψεων (Aliot et al. 1983). Το καλοκαίρι η απότομη άνοδος της θερμοκρασίας προκαλεί δυσμενείς συνθήκες για τη διαβίωσή του στη Λ/Θ με αποτέλεσμα να ωθείται προς το σταθερότερο περιβάλλον της θάλασσας (Leonardos et al. 1996). Το χειμώνα, με την πτώση της θερμοκρασίας κάτω από 12-13οC, έχουμε μαζική κάθοδο λόγω αναπαραγωγής. Τα ψάρια του είδους Liza ramada επηρεάζονται περισσότερο από την πτώση της βαρομετρικής πίεσης (Minos 1996). Στα ψάρια του είδους Liza saliens, που αναπαράγονται το καλοκαίρι, φαίνεται ότι η απότομη άνοδος της θερμοκρασίας αυτή την περίοδο είναι υπεύθυνη για τις απότομες αυξήσεις των συλλήψεων (Κατσέλης 1996, Hotos et al. 2). Στη τσιπούρα κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής μετανάστευσης διαπιστώθηκε ότι τα ψάρια και των δύο κατηγοριών (λίγδα-τσιπούρα) παρουσιάζουν απότομες αυξήσεις των ημερήσιων συλλήψεων τις ημέρες που ακολουθούν σημαντικές αυξήσεις στη θερμοκρασία. Τα μεγαλύτερα άτομα είναι περισσότερο ευαίσθητα και τμήμα του πληθυσμού τους εγκαταλείπει τη Λ/Θ μόλις η θερμοκρασία ανέβει πάνω από 28-3 οc, ενώ τα μικρότερα άτομα δείχνουν να αντέχουν στις υψηλές θερμοκρασίες για μεγαλύτερη περίοδο (Polo et al. 1991). Στη διάρκεια της χειμερινής περιόδου οι μαζικές συλλήψεις των μεγαλύτερης ηλικίας ατόμων λαμβάνουν χώρα τις ημέρες που επικρατούν ισχυρής έντασης άνεμοι, ενώ οι μαζικές συλλήψεις των μικρότερων ατόμων εμφανίζονται μεταγενέστερα και έπονται της σημαντικής πτώσης στη θερμοκρασία.

126 Ενότητα Β-Στοιχεία Ηθολογίας και Βιολογίας της τσιπούρας στη Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού 112 Από τα στοιχεία των ημερήσιων συλλήψεων τσιπούρας προέκυψαν οι ακόλουθες παρατηρήσεις που αφορούν στα ψάρια ηλικίας +: α) Οι σημαντικές αυξήσεις του αριθμού των αλιευόμενων ατόμων εμφανίζονται σε συνδυασμό με σημαντικές μεταβολές της θερμοκρασίας (μεγάλη άνοδος κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και πτώση στην διάρκεια του χειμώνα). β) Μετά τις περιόδους των αυξημένων συλλήψεων εμφανίζεται κάμψη της αύξησης του μέσου βάρους των ψαριών, γεγονός που δείχνει ότι το ψάρι από την πίεση που του ασκούν οι σχετικά ακραίες θερμοκρασίες σταματά να τρέφεται και τείνει να εγκαταλείψει τη Λ/Θ. γ) Το γεγονός ότι παρά τις χαμηλές θερμοκρασίες που επικρατούν από το μήνα Δεκέμβριο και μετά οι συλλήψεις περιορίζονται και στη συνέχεια σταματούν, γεγονός που θα πρέπει να οφείλεται στη σύλληψη του μεγάλου ποσοστού των ψαριών κατά την προσπάθειά τους να μεταναστεύσουν προς τη θάλασσα. Από τα παραπάνω μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η τσιπούρα στο σύστημα των Λ/Θ Μεσολογγίου-Αιτωλικού εμφανίζει μεν μετανάστευση κατά την περίοδο της αναπαραγωγής της (Katselis et al. 23), όμως μετά τις μεταβολές που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια στο σύστημα, η μετανάστευση προς τη θάλασσα δείχνει να γίνεται νωρίτερα πιθανόν λόγω μεταβολών του οικοσυστήματος σε δυσμενέστερη για την παραμονή της κατεύθυνση. Αξίζει επίσης να παρατηρήσουμε ότι ψάρια του είδους δεν εμφανίζονται πια μετά τον μήνα Δεκέμβριο γεγονός που δείχνει ότι δε διαχειμάζει στη Λ/Θ ένα ποσοτικά αξιόλογο τμήμα του πληθυσμού της τσιπούρας. Αυτό, συνδιάζεται με την παρατήρηση που αφορά στην αναλογία μικρού και μεγάλου μεγέθους ψαριών του είδους αλλά και τις παρατηρήσεις που αφορούν το μήκος της ακτίνας του πρώτου δακτυλίου σε σχεση με το ολικό μήκος της ακτίνας του λεπιού σε ηλικία +.

127 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 113 ΕΝΟΤΗΤΑ Γ. Πρότυπα αλιευτικής εκμετάλλευσης των λιμνοθαλασσών. Τεχνικές επηρεάζουν την παραγωγή και παράγοντες που

128 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 114 Γ.1. Αλιευτικές μέθοδοι Όπως έχει αναφερθεί, η αλιεία στη λιμνοθάλασσα εξασκείται είτε από μεμονωμένους αλιείς, (ελεύθερους ψαράδες) είτε από ομάδες αλιέων με μορφή συνεταιρισμών που νοικιάζουν αλιευτικές θέσεις ή ολόκληρες λιμνοθάλασσες και εκμεταλλεύονται τα διβάρια. Τα κύρια μέσα αλιείας που χρησιμοποιούν οι ελεύθεροι αλιείς είναι το πυροφάνι και το παραγάδι, ενώ παράνομα χρησιμοποιείται ευρύτατα το δίχτυ. Η σχέτιση των αλιευτικών εργαλείων με την μεταναστευτική συμπεριφορά των ψαριών οδηγεί στο διαχωρισμό τους σε δύο ομάδες με βάση τους πληθυσμούς στόχους. Στην πρώτη, τα διβάρια ή ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις, συλαμβάνονται οι πληθυσμοί που, για διάφορες αιτίες, κινούνται για να φύγουν προς την θάλασσα, ενώ στη δεύτερη ομάδα, στα εργαλεία της ελεύθερης αλιείας, στόχος είναι οι πληθυσμοί που βρίσκονται στις εσωτερικές ζώνες της λιμνοθάλασσας. Οι ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις είναι δύο μορφών: α) Τα διβάρια παραδοσιακού τύπου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για αντιγραφή του σχεδίου των ιχθυοσυλληπτικών που χρησιμοποιούνταν τα παλαιά χρόνια με αντικατάσταση των καλαμωτών από πλαστικό πλέγμα ανοίγματος 13mm. Από το ίδιο υλικό κατασκευάζονται και οι φραγμοί που κλείνουν το μέτωπο της λιμνοθάλασσας. Το πλαστικό αυτό πλέγμα, μαζί με άλλες αιτίες, θεωρείται από τους ψαράδες υπεύθυνο για την μείωση της παραγωγής λόγω των εμποδίων στη διαφυγή, που τελικά οδηγεί σε αναγκαστική σύλληψη των μικρού μεγέθους ψαριών. Ο Στασινόπουλος το 1925 ανέφερε ως μια αιτία για την μείωση της παραγωγής της λιμνοθάλασσας τότε, την χρήση λεπτών καλαμιών για να καλυφθεί ο κενός χώρος που άφηναν τα μεγαλύτερης διαμέτρου καλάμια, με τα οποία οι ψαράδες κατασκεύαζαν τις καλαμωτές. β) Οι μόνιμες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις. Πρωτοεμφανίστηκαν τη δεκαετία του 8. Οι εγκαταστάσεις αυτές κατασκευάζονται από τσιμέντο σε κλειστές λιμνοθάλασσες, όπου είναι περιορισμένο το άνοιγμα του στομίου τους. Συχνά, όπως και στη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας, συνδυάζονται με τάφρους διαχείμασης. Οι οι εγκαταστάσεις αυτές κυρίως διευκόλυναν τις συνθήκες εργασίας ενώ συχνά δεν αξιοποιούνταν για την ορθότερη αλιευτική διαχείριση. Το φαινόμενο της μη ορθής διαχείρισης των σύγχρονων έργων διαμόρφωσης των στομίων των λιμνοθαλασσών, δεν παρατηρείται μόνο στην χώρα μας αλλά και σε ιταλικές λιμνοθάλασσες κυρίως του νότου και του κέντρου. (Αrdizzone G FAO 2). Μόνο μετά το 2 ξεκίνησε η προσπάθεια να αξιοποιηθούν οι υποδομές αυτές στην Κλείσοβα με την διαλογή των ψαριών κατά την σύλληψή τους, και τη μεταφορά των

129 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 115 υπομεγεθών στην τάφρο διαχείμασης με σκοπό την επαναπελευθέρωσή τους στην λιμνοθάλασσα την επόμενη περίοδο. Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζεται: Η τεχνική λειτουργίας των ιχθουσυλληπτικών από τους ψαράδες για τον εγκλωβισμό και την σύλληψη των ψαριών. Περιγράφεται η διάγνωση που κάνει ο ψαράς, με βάση την εμπειρία του, σε σχέση με την κατάσταση της παλίροιας και πώς αυτή η διάγνωση χρησιμοποιείται στην βαθειά παραδοσιακή τέχνη της αλιείας στα διβάρια. Η σύκριση της ποιοτικής σύνθεσης των ειδών των αλιευμάτων των διβαριών με αυτή ενός τύπου διχτυών που χρησιμοποιήθηκαν σε ένα πρότυπο αλιευτικής εκμετάλλευσης. Το θέμα αυτό έχει γενικότερο ενδιαφέρον διότι δεν σχετίζεται μόνο με τα θέματα που αφορούν στη συμπεριφορά των ψαριών και την επιλεκτικότητα των εκάστοτε χρησιμοποιούμενων διχτυών αλλά και με την αντιπροσωπευτικότητα των δειγμάτων σε ό,τι αφορά την σύνθεση των ειδών των αλιευμάτων που προέρχονται από τις ιχθυοσυληπτικές και τα οποία, κυρίως, χρησιμοποιούνται στις διάφορες μελέτες σε αυτά τα οικοσυστήματα. Η διερεύνηση των διαφοροποιήσεων στα μεγέθη των αλιευόμενων ψαριών της τσιπούρας στα διβάρια και στο παραγάδι που είναι εργαλείο των ελευθέρων αλιέων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν υφίσταται διαφοροποίηση στην επιλεκτικότητα των εργαλείων αλλά διαχωρισμός του ιχθυοπληθυσμού του είδους στον ενιαίο χώρο της λιμνοθάλασσας εξαιτίας των παραγόντων που επιδρούν στη μεταναστευτική συμπεριφορά της τσιπούρας. Τα αποτελέσματα της επίδρασης των ψαροφάγων πουλιών σε λιμνοθάλασσα της περιοχής στην οποία εφαρμόστηκε ορθολογική διαχείριση των αλιευμάτων με διατήρηση των υπομεγεθών ψαριών σε τάφρο διαχείμασης και έλεγχο των συλλήψεων. Γ.2. Υλικά και μέθοδοι Αλιεία των διβαριών Καταγράφηκε, με ατομική παρατήρηση, η ώρα που οι ψαράδες προέβαιναν στις αναγκαίες ενέργειες για το άνοιγμα και κλείσιμο των διβαριών. Για τον καθορισμό της χρονικής περιόδου, κατά την οποία ο ψαράς ανοίγει/κλείνει την «κρέμαση» των διβαριών,

130 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 116 υπολογίστηκε το ποσοστό της στάθμης του νερού τη στιγμή του ανοίγματος/κλεισίματος σε σχέση με τη μέση τιμή της στάθμης του νερού κατά τη διάρκεια ενός 6ωρου κύκλου. Σύνθεση ειδών αλιευμάτων ιχθυοσυληπτικών και δικτυών Στην λιμνοθάλασσα Μπούκα καταγράφηκαν, το 21, τα αποτελέσματα από την αλιεία στις ιχθυοσυλληπτικές και με δίχτυα στα πλαίσια βελτιωμένης αλιευτικής διαχείρισης που εφαρμοζόταν εκεί. Τα δίχτυα που χρησιμοποιούνταν αλίευαν με την μέθοδο του βώλου, είχαν άνοιγμα ματιού 38 mm, ύψος 1.2 m και μήκος 12 οργιές. Στις δειγματοληψίες γινόταν μέτρηση του συνόλου των ψαριών που αλιεύονταν τα οποία, αφού χωρίζονταν κατά είδος, ζυγίζονταν και μετριόταν ο αριθμός τους στο σύνολό τους ανά κατηγορία εμπορικής κατάταξης. Στις μετρήσεις που έγιναν καλύφθηκε περίπου το 5% της παραγωγής του έτους 21 δηλαδή 32 κιλά. Οι καταγραφές δεν κάλυψαν κυρίως τις βραδινές αλιεύσεις. Παρά το γεγονός ότι η δειγματοληψία όσο αφορά τα μεγέθη των ψαριών δεν έγινε με ατομικές μετρήσεις ψαριών αλλά με αριθμό και μέσο βάρος αλιευμάτων ανά εμπορική κατάταξη, από τα στοιχεία προκύπτουν πληροφορίες που αφορούν κυρίως τις αποκλίσεις από την πραγματική κατάσταση σε περιπτώσεις που δεν αξιολογείται κατά την μελέτη των ψαριών σε μια λιμνοθάλασσα η επιλεκτικότητα των εργαλείων σε συνδυασμό με την ηθολογία των διαφορετικών ειδών έναντι του συγκεκριμένου οικοσυστήματος καθώς και την ταχτική αλιείας που εφαρμόζεται από την ίδια ή πολλές φορές από τις διαφορετικές ομάδες αλιέων που δραστηριοποιούνται στον χώρο. Αποτελέσματα διαφορετικών αλιευτικών μεθόδων στην κατά μήκος σύνθεση των αλιευμάτων της τσιπούρας εξαιτίας της μεταναστευτικής της συμπεριφοράς. Συγκρίθηκαν τα μεσουριαία μήκη ψαριών του είδους που προέρχονταν από «πήρες» και από παραγάδια. Συγκεκριμένα άτομα τσιπούρας προέρχονταν από παραγάδια που αλιεύθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα και 856 από «πήρες». Η παρατήρηση επαληθεύτηκε και σε δειγματοληψίες που έγιναν για τον σκοπό αυτό στην λιμνοθάλασσα της Θολής με αλιεύματα ιχθυοσυλληπτικών και διχτυών με άνοιγμα ματιού 38mm, ηλικίας + που προέρχονταν από φυσικούς πληθυσμούς και εμπλουτισμό. Επιπτώσεις στους ιχθυοπληθυσμούς στις λιμνοθάλασσας από τους κορμοράνους.

131 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 117 Τους χειμερινούς μήνες του 22 έγιναν παρατηρήσεις και καταγραφές των επιθέσεων από ψαροφάγα πουλια στους ιχθυοπληθυσμούς που λόγω της εφαρμογής της βελτιωμένης διαχείρισης δεν είχαν συλληφθεί στην διάρκεια των προσπαθειών τους να μεταναστεύσουν προς την θάλασσα αλλά είχαν υποχρεωθεί να παραμείνουν στη λιμνοθάλασσα προκειμένου να υπάρχει μεγαλύτερο οικονομικό όφελος. Στο τέλος Ιανουαρίου 22, οπότε ξεκίνησε πάλι η αλιεία και για δύο ακόμα μήνες έγινε συστηματική καταγραφή καταμέτρηση ιχνών που άφησαν οι επιθέσεις στα ψάρια που αλιεύονταν στις ιχθυοσυληπτικές εγκαταστάσεις στο στόμιο της λιμνοθάλασσας καθώς και σε ψάρια που αλιεύονταν στο εσωτερικό της λιμνοθάλασσας με δίχτυα ματιού 38 χιλ. Μελετήθηκε ένα τυχαίο δείγμα 245 ψαριών που αντιπροσώπευε το 6% του συνόλου του αλιεύματος των ημερών της δειγματοληψίας. Το δείγμα αυτό προερχοταν σε ποσοστό 28,5% από ιχθυοσυλληπτικές και σε ποσοστό 71,5% από δίχτυα Γ.3. Το ψάρεμα των διβαριών Το διβάρι κατασκευάζεται σε σχήμα τραπεζοειδές, το κλείσιμο του οποίου, όπως και όλων των ιχθυοφραγμών, παλιά γινόταν με καλαμωτές, δηλαδή με καλάμια και πασσάλους καρφωμένα στον πυθμένα. Σήμερα, οι καλαμωτές έχουν αντικατασταθεί από πλαστικό πλέγμα με ορθογώνια οπή διαστάσεων περίπου 7 mm Χ 15 mm, το οποίο στηρίζεται σε πασσάλους. Η μικρότερη από τις βάσεις του τραπεζίου η οποία βρίσκεται προς το μέρος της ανοικτής θάλασσας ονομάζεται «κάψος» και φέρει τις «πήρες» δηλ. τις παγίδες σύλληψης των ψαριών. Η μεγαλύτερη πλευρά βρίσκεται προς το εσωτερικό της λιμνοθάλασσας έχει επίσης «πήρες» στην άκρη και στο μέσο ένα άνοιγμα, την «κρέμαση» που κλείνει με πόρτα από όπου γίνεται η είσοδος των ψαριών στο διβάρι και ο εγκλωβισμός τους (Εικόνα Γ.1).

132 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 118 α Εικόνα Γ.1. Άποψη διβαριού (α) και πήρας στο σύμπλεγμα των Λ/Θών. Η αλιευτική εκμετάλλευση των Λ/Θών στηρίζεται στις μετακινήσεις των ψαριών (διατροφή, αναζήτηση ευνοϊκότερων περιβαλλοντικών συνθηκών για την αναπαραγωγή και προστασία από τους θηρευτές: Ardizzone et al. 1988, Barnes 1991, Katselis et al. 23, Malavasi et al. 24). Τα περισσότερα ψάρια κινούνται αντίθετα στο ρεύμα του νερού με αποτέλεσμα, όταν έχουμε πλημμυρίδα (μπασιά), τα ψάρια που είναι στη λιμοθάλασσα να κινούνται προς την θάλασσα και κάποια από αυτά να εισέρχονται στο διβάρι από την ανοικτή πόρτα της «κρέμασης». Ο ψαράς κλείνει την «κρέμαση» του διβαριού και τα ψάρια εγκλωβίζονται στο διβάρι. Περιφέρονται μέσα σε αυτό, αναζητώντας δίοδο διαφυγής με αποτέλεσμα να παγιδεύονται τελικά στις «πήρες». Όταν έχουμε άμπωτη (ρήχη) τα νερά

133 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 119 κινούνται με κατεύθυνση από τη λιμνοθάλασσα προς τη θάλασσα, ενώ τα ψάρια κινούνται προς το εσωτερικό της λιμνοθάλασσας και φεύγουν από το διβάρι, αν στο μεταξύ δεν έχουν παγιδευτεί: (α) στις μπροστινές «πήρες» κατά την διάρκεια της μπασιάς και (β) στις πίσω «πήρες», προς την μεριά της λιμνοθάλασσας, κατά την διάρκεια της ρήχης και όσο η «κρέμαση» είναι κλειστή. Ο ψαράς ανοίγει περιοδικά την «κρέμαση» προκειμένου να επαναληφθεί η διαδικασία. Η σύγκριση των μέσων τιμών του ποσοστού της στάθμης του νερού την ώρα που οι ψαράδες προβαίναν στις σχετικές ενέργειες έγινε με την ανάλυση διακύμανσης (ANOVA) έπειτα από μετασχηματισμό της στάθμης σε ποσοστό επι του εύρους της εκάστοτε παλλίροιας. Η ανάλυση έδειξε ότι η μέση τιμή της στάθμης των νερών κατά το άνοιγμα ήταν μικρότερη από αυτή του κλεισίματος (μέση τιμή του ποσοστού της στάθμης κατά το άνοιγμα =,885% και κατά το κλείσιμο =,961% της μέσης τιμής της στάθμης μέσα σε έναν 6ωρο κύκλο) και διέφερε στατιστικά σημαντικά (ANOVA, P <.5, F=21.37, df=52). Σε μία συνεχή σειρά δεδομένων κατά την περιόδο 19/1/1998 στις 12: μ.μ. έως τις 23/1/1998 στις 5: π.μ. βρέθηκε ότι το ποσοστό της στάθμης του νερού κατά το άνοιγμα ήταν μικρότερο από αυτό του κλεισίματος (μέση τιμή του ποσοστού της στάθμης κατά το άνοιγμα =,824% και κατά το κλείσιμο =,993%, της μέσης τιμής της στάθμης μέσα σε % έναν 6ωρο κύκλο) και διέφερε στατιστικά σημαντικά (ANOVA, P <.5, F=33.87, df=15) (α) Άνοιξε Κλείσε Άνοιξε Κλείσε Εικόνα Γ.2. Μέση τιμή και SE της στάθμης του νερού κατά το άνοιγμα και το κλείσιμο της «κρέμασης»: α) για το σύνολο των δεδομένων και (β) για τη χρονική περίοδο 19/1/1998 στις 12: μ.μ. έως τις 23/1/1998 στις 5: π.μ..

134 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς % Στάθμη Κλείσε Άνοιξε Ώρες Εικόνα Γ.3. Τάση μεταβολής του ποσοστού της στάθμης του νερού κατά το άνοιγμα/κλείσιμο της «κρέμασης» κατά τη διάρκεια ενός 6ωρου κύκλου. Στο διάγραμμα που ακολουθεί (Εικόνα Γ.4) φαίνεται η αλληλουχία του ανοίγματος και του κλεισίματος της «κρέμασης», όπως καταγράφηκε στα πλαίσια της παρούσης μελέτης στο ιχθυοτροφείο Βασιλάδι της Κεντρικής λιμνοθάλασσας σε σχέση με την στάθμη της παλίρροιας. Από το διάγραμμα προφανώς λείπουν κάποια ανοίγματα ή κλεισίματα που δεν έγινε δυνατόν να καταγραφούν. Από τις καταγραφές φαίνεται ότι ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ ανοίγματος και κλεισίματος είναι σχετικά μικρός, ενώ αντίθετα ο χρόνος που το διβάρι παραμένει κλειστό είναι σημαντικός προκειμένου τα ψάρια να ξεπεράσουν τον δισταγμό τους και να εισέλθουν στις «πήρες» στην προσπάθειά τους να διαφύγουν προς την θάλασσα την ώρα της μπασιάς ή στις «πήρες» προς την λιμνοθάλασσα τις ώρες της ρήχης. Sea Level min-max Traps open Traps closed Εικόνα Γ.4. Αλληλουχία του ανοίγματος και του κλεισίματος της «κρέμασης» στην Κεντρική Λ/Θ σε συνάρτηση με τη στάθμη της παλίρροιας.

135 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 121 Γ.3.1. Σύνθεση ειδών αλιευμάτων ιχθυοσυληπτικών και δικτυών Στην λιμνοθάλασσα Μπούκα καταγράφηκαν το 21 τα αποτελέσματα στην αλιεία των ιχθυοσυλληπτικών και διχτυών στα πλαίσα της εφαρμογής βελτιωμένης αλιευτικής διαχείρισης. Το σχέδιο αυτό περιελάμβανε: Σταμάτημα της λειτουργίας των ιχθυοσυλληπτικών όταν συλλαμβάνονταν μικρά ψάρια σε μεγάλο ποσοστό ή όταν οι τιμές των ψαριών ήταν χαμηλές λόγω υπερβολικής παραγωγής του παρακείμενου λιμνοθαλάσσιου συμπλέγματος. Αλιεία με δίχτυα κάποιες ημέρες ανάλογα με την αποδοτικότητα της εργασίας τους και την ζήτηση ψαριών. Απελευθέρωση στην τάφρο διαχείμασης των μικρού σχετικά μεγέθους ψαριών που συλλαμβάνονταν στις ιχθυοσυλληπτικές. Την ίδια χρονιά απελευθερώθηκε δοκιμαστικά τον μήνα Ιούλιο ένας αριθμός 73 ατόμων τσιπούρας μέσου μεγέθους 23 γρ., τα περισσότερα από τα οποία δεν προσαρμόστηκαν και πέθαναν, καθώς και 12. γλώσσες οι οποίες στο μεγαλύτερο ποσοστό επίσης χάθηκαν για τον ίδιο λόγο και εν πάση περιπτώσει δεν εμφανίστηκαν στην αλιευτική παραγωγή. Πίνακας Γ.1. Αριθμός ημερών αλιείας για κάθε ένα από τα διαφορετικά αλιευτικά εργαλεία το 2 Ημ/νια 4/21 6/21 7/21 8/21 9/21 1/21 11/21 Σύνολο Πήρες Βώλοι Οι ημέρες εργασίας στον πίνακα αυτό διαμορφώθηκαν με βάση την τακτική που ακολουθήθηκε στην αλιεία. Σημειώνεται ότι, στη συγκεκριμένη λιμνοθάλασσα η αλιεία σταμάτησε τον Νοέμβριο προκειμένου τα ψάρια να αλιευθούν από τον Ιανουάριο και μετά ώστε να επιτευχθούν οι βέλτιστες τιμές.

136 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 122 Στον πίνακα Γ.2 που ακολουθεί εμφανίζεται η παραγωγή της συγκεκριμένης λιμνοθάλασσας την περίοδο Πίνακας Γ.2. Παραγωγή της λιμνοθάλασσας Μπούκα Συκιά το διάστημα 2-25 ΕΤΟΣ Σύνολο παραγωγής (kg) Αξία παραγωγής ( ) Αξίζει να επισημανθεί ότι η πολύ μεγάλη αύξηση της παραγωγής του 22 (παραγωγή περίπου 4,5 τόννοι) προήλθε από την διενέργεια εμπλουτισμού με τσιπούρα το έτος αυτό και από την βελτιωμένη διαχείριση που εφαρμόστηκε και παρά το γεγονός ότι στην συνέχεια υπήρξε στην συγκεκριμένη λιμνοθάλασσα το εντονότατο πρόβλημα συγκέντρωσης τεράστιου πληθυσμού κορμοράνων (Δημητρίου και συν. 23,) όπως θα παρουσιαστεί στην συνέχεια. Από τις μηνιαίες κατά βάρος ποσότητες των αλιευμάτων σε κάθε διαφορετικό εργαλείο, όσον αφορά τις κανονικοποιημένες τιμές (αναγόμενες ανά ημέρα αλιείας) (Πίνακας Γ.3) φαίνεται ότι κάθε εργαλείο εμφανίζει τις μεγαλύτερες τιμές σε διαφορετικούς μήνες. Ειδικότερα, οι πήρες εμφανίζουν τις μεγαλύτερες ποσότητες τον Ιούνιο και τον Οκτώβριο, ενώ οι βόλοι την περίοδο Αύγουστος-Οκτώβριος. Πίνακας Γ.3. Κατά βάρος (W, σε kg) σύνθεση της παραγωγής των αρχικών (α) και των κανονικοποιημένων (β) τιμών (αναγόμενων ανά ημέρα αλιείας) ανά αλιευτικό εργαλείο Ημ/ναι (α) 4/21 6/21 7/21 8/21 9/21 Πήρες W 34, 84,5 284, 351,5 422,5 % Βόλοι W % 26,5 77,2 69,9 46,3 67,5 94,5 25, 122,5 47,5 23,5 73,5 22,8 3,1 53,7 32,5 Σύνολο 128,5 19,5 46,5 759, 626,

137 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 1/21 11/21 Σύνολο (β) 4/21 6/21 7/21 8/21 9/21 1/21 11/21 Σύνολο 324, 83, 1583,5 33,4 41,3 49,5 645, 118, 1616, 66,6 58,7 5,5 969, 21, 3199,5 17, 21,13 11,83 15,98 16,25 24,92 16,6 16,49 35,1 45,8 27,9 19, 24,2 33,4 29,7 25,8 31,5 25, 3,63 67,92 5,88 49,62 39,33 47,53 64,9 54,2 72,1 81, 75,8 66,6 7,3 74,2 48,5 46,13 42,46 83,89 67,13 74,54 55,93 64,2 123 Οι συνολικές κατά βάρος συνθέσεις των ειδών σε κάθε διαφορετικό εργαλείο έδειξε ότι στις πήρες περισσότερο από το 6% της αλιευόμενης ποσότητας προέρχεται από την τσιπούρα (45%) και τον κέφαλο (18%), ενώ στους βόλους περισσότερο από το 75% προέρχεται από την τσιπούρα (3%), τον κέφαλο (23%) και τους λαυκίνους Α (Πίνακας Γ.3). Η αξιολόγηση των διαφορών που προκύπτουν, για την τσιπούρα θα πρέπει να λαμβάνει υπ όψη το γεγονός ότι τα ψάρια που συλλαμβάνονταν στις ιχθυοσυλληπτικές σε μέγεθος μικρότερο των 22 περίπου γραμμαρίων απελευθερώνοταν στην τάφρο διαχείμασης. Από την άλλη μεριά στο σαργό φαίνεται να συλλαμβάνονται περισσότερα μικρά ψάρια στα δίχτυα παρά στις πήρες γεγονός που, πιθανώς, να σχετίζεται με το σχήμα του ψαριού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ορισμένα ψάρια συλλαμβάνονται αποκλειστικά σε ένα από τα δύο εργαλεία. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε διάφορες αιτίες. Αρχικά, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η επιλεκτικότητα των διχτυών, λόγω του μεγέθους ματιού που χρησιμοποιόταν και που είναι ιδιαίτερα επιλεκτικό σε ορισμένα είδη και μεγέθη ειδών (π.χ. δεν συλλαμβάνει το γάστρο λόγω μεγέθους). Ακόμη, σημαντικό ρόλο έχει η μεταναστευτική συμπεριφορά κάποιων ειδών. Ιδιαίτερο ρόλο έχει η στοχευμένη αλιεία με καθορισμένα κριτήρια για τη σύλληψη ή μη κάποιων ψαριών όσο αφορά είτε το μέγεθός τους είτε τη φάση γεννητικής ωρίμανσής τους. Για παράδειγμα, τους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο αποφεύγεται η σύλληψη των θηλυκών κεφάλων με δίχτυα, ώστε να επιτευχθεί η σύλληψή τους στις ιχθυοσυλληπτικές, λόγω του ότι το παραγόμενο αυγοτάραχο βρίσκεται στη φάση ωριμότητας (Katselis et al., 25). Πίνακας Γ.4. Κατά βάρος (W, kg) σύνθεση ειδών σε κάθε διαφορετικό εργαλείο Είδη Βελάνισσα Γάστρος Πήρες W 16, 147, % 1, 9,3 Βώλοι W %,, Σύνολο W 16, 147, %,5 4,6

138 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς Γλώσσες Κέφαλος Α Κέφαλος Β Κέφαλος Γ Λαβράκι Α Λαβράκι Β Λαβράκι Γ Λαβράκι Ε Λαυκίνια Α Λαυκίνια Β Μουρμούρες Μπάφες Μυξινάρια Σαργός Β Σαργός Γ Τσιπούρα Λίγδα Χέλια Σύνολο, 18,3,5,,4,2,2,2 4, 1,8,2 8,2,8 4,5 2,7 45,8,3 1,8 29, 8, 6, 3,5 2,5 2,5 63, 28, 2,5 13, 12,5 72, 42, 726, 4, 28, 1583,5 2, 366, 71, 3,5 77,5 7,,1 22,6 4,4,2 4,8,4,,8 22,6 5,1, 4,5, 1,9 1,9 3,1,6, 12,5 365, 82,5 72, 3, 31, 486, 1, 124 2, 656, 79, 3,5 83,5 1,5 2,5 15, 428, 11,5 2,5 22, 12,5 12, 73, 1212, 14, 28, 3199,5 1616,,1 2,5 2,5,1 2,6,3,1,5 13,4 3,5,1 6,3,4 3,2 2,3 37,9,4,9 Πίνακας Γ.5. Μηνιαία κατά βάρος (%W) σύνθεση ανά είδος και αλιευτικό εργαλείο.(p πήρες, v βώλοι) 1 %W ΒΕΛΑΝΙΣΣΑ ΓΑΣΤΡΟΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΚΕΦΑΛΟΣ Α ΚΕΦΑΛΟΣ Β ΚΕΦΑΛΟΣ Γ ΛΑΒΡΑΚΙ Α ΛΑΒΡΑΚΙ Β ΛΑΒΡΑΚΙ Γ ΛΑΒΡΑΚΙ Ε ΛΑΥΚΙΝΙΑ Α ΛΑΥΚΙΝΙΑ Β 4/1 P V 8/1 P V 1, 12,9 24,4 1, 1, 1, 1, 87,1 1, 75,6 ΜΟΥΡΜΟΥΡΕΣ ΜΠΑΦΕΣ 7/1 P V 6/1 P V 1/1 P 1, V V 1, 23,8 35,3 76,2 64,7 23,8 45,5 1, 62,5 76,2 54,5 37,5 1, 1,4 33,3 1, 46,2 89,6 66,7 1, 33,3 1, 1, 1, 1, 66,7 1, 1, 26,8 5, 88,9 94,5 82,3 2, 17,7 8, 1, 1,3 98,7 4, 6, 73,2 5, 13,7 14,8 86,3 85,2 15,9 25, 84,1 75, 17,8 82,2 8,6 1, 19,4 53,8 61,7 3,8 38,3 69,2 76,6 23,4 86,7 1, 42,6 54,2 57,4 45,8 8,2 13,3 19,8 85,5 66,7 14,5 33,3 41,4 1, V 11,1 5,5 1, ΣΑΡΓΟΣ Β 9/1 P 1, ΜΥΞΙΝΑΡΙΑ ΣΑΡΓΟΣ Γ ΤΣΙΠΟΥΡΑ Α ΛΙΓΔΑ ΧΕΛΙΑ 1/1 P 1, 1, 1, 47,5 52,5 1, 1, 58,6 4,8 51,4 59,2 48,6 1, 25,5 74,5

139 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 125 Η μηναία διακύμανση της ποικιλότητας των ειδών σε κάθε διαφορετικό αλιευτικό εργαλείο έδειξε ότι (Εικόνα Γ.5), όσον αφορά τον αριθμό των ειδών και τα δύο εργαλεία εμφανίζουν το μέγιστο αριθμό αλιευόμενων ειδών το καλοκαίρι (Αύγουστος), ενώ οι βόλοι εμφανίζουν και ένα δεύτερο μέγιστο τον Οκτώβριο. Σχεδόν παρόμοια είναι και η διακύμανση του μέσου βάρους των αλιευόμενων ποσοτήτων, με τη διαφορά ότι οι πήρες εμφανίζουν μεγαλύτερο μέσο βάρος το Σεπτέμβριο. Αντίθετα με τα παραπάνω, οι τιμές της κανονικότητας στις πήρες εμφανίζονται το Νοέμβριο και τον Αύγουστο, ενώ στους βόλους το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο. Οι διαφοροποιήσεις, όσον αφορά τις πήρες, έγκεινται στη μεγάλη αύξηση της ποικιλότητας των ειδών τον Αύγουστο, η οποία, όμως, δεν ακολουθείται από αντίστοιχα μεγάλη αύξηση της κανονικότητας (κυριαρχία), δηλαδή ενώ υπάρχουν αρκετά είδη, ένα - δύο από αυτά κυριαρχούν στο αλίευμα. Αντίθετα, οι μέγιστες τιμές της κανονικότητας εμφανίζονται το Νοέμβριο, όπου, η ποικιλότητα των ειδών δεν είναι η μέγιστη, όμως το μήνα αυτό εμφανίζεται η μεγαλύτερη ισοκατανομή των ειδών. Παρόμοια, στα δίκτυα παρά την εμφάνιση του μεγίστου αριθμού των ειδών τον Αύγουστο, η κατανομή των ειδών στα αλιεύματα είναι μικρή, σχεδόν ίση με αυτή των προηγούμενων μηνών. Δηλαδή, παρόλη την αύξηση του αριθμού των ειδών, υπάρχουν κάποια είδη τα οποία κυριαρχούν στο αλίευμα περισσότερο από κάποια άλλα.

140 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς Εικόνα Μηνιαία διακύμανση της ποικιλότητας στα δύο διαφορετικά εργαλεία. %Γ.5. W (Dlink/Dmax)*1 8 Από6 την πολυμεταβλητή ανάλυση των δειγματοληψιών, κατά βάρος και αριθμό σύνθεσης των ειδών, ανά αλιευτικό εργαλείο και μήνα, παρατηρούμε ότι οι πήρες 4 διαχωρίζονται ευκρινώς από τους βώλους και στις δύο περιπτώσεις ανεξάρτητα από το μήνα 2 δειγματοληψιών. Η διαφοροποίηση ανάμεσα στα αριθμητικά και κατά βάρος δεδομένα έγκειται στο γεγονός ότι στα αριθμητικά δεδομένα, υπάρχει μια ευδιάκριτη ομάδα των 1/V 6/V 9/V 8/V 4/V 11/V 9/P 7/P 8/P 1/P 11/P 6/P 4/P ατόμων που 7/V αλιεύθηκαν στις πήρες, γεγονός που δεν ισχύει στα κατά βάρος δεδομένα. Voloi Pires Δηλαδή,1αυτή % N η μικρή ομάδα διαχωρίζεται και εποχικά, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες, στις οποίες δεν φαίνεται να ισχύει κάτι τέτοιο. (Dlink/Dmax)* /P 7/P 8/P 7/V 1/V 6/V 11/V 9/V 8/V 4/V 1/P 11/P 6/P Pires Voloi Pires 4/P

141 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 127 Εικόνα Γ.6. Δενδρόγραμμα (με τη χρήση της Ευκλείδειας απόστασης) της σύνθεσης των ειδών κατά βάρος (%W) και αριθμό (%Ν) ανά αλιευτικό εργαλείο και μήνα δειγματοληψιών..85 mesow PIRES VOLOI Εικόνα Γ.7. Σύγκριση των μέσων βαρών με ένα παράγοντα (αλιευτικό εργαλείο) που αλιεύθηκαν την περίοδο Απρίλιος 21-Νοέμβριος 21. (p πήρες, v βώλοι) 1,8 1,4 1,,6,2 V11 P11 V1 V9 P1 V8 P9 P8 V7 P7 V6 P6 V4 -,2 P4 ΜέσοΒάρος(W, kg) 2,2

142 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 128 ΕικόναΓ.8. Διακύμανση των μηνιαίων μέσων βαρών ανά αλιευτικό εργαλείο για τα πιο άφθονα είδη. (p πήρες, v βώλοι) Εξετάζοντας τη μηνιαία διακύμανση του μέσου βάρους για τα πιο άφθονα είδη ανάμεσα στα δύο διαφορετικά εργαλεία, παρατηρούμε την εικόνα Γ.9 όπου σε διάφορα είδη και μήνες παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις στα όρια των μέσων βαρών. 3, Τσιπούρα Α 2,5 Πείρες 2, Βόλοι 1,5 2, 1,5 1, 1,,5,5,, -,5 4/1 1,6 1,4 1,2 1,,8,6,4,2, -,2 -,4 Σαργός Γ 6, 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 -,5 7, Μπάφες 6, 5, 4, 3, ες 2, 1, 4/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 Κέφαλος Α 4, 3, 2, 1,, 4/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1-2, 6, 4/1 11/1 5, -1, Σαργός Β, -1, 4/1 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, -,5-1, Κέφαλος Β 4, Λαυκίνια Α 5, 4/1 6/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 Λαυκίνια Β 3, 4, 3, 2, 2, 1, 1,,, -1, 4, 4/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1 Λαυράκια Α 3, 2, 1,, -1, 4/1 6/1 7/1 8/1 9/1 1/1 11/1-1, 1,6 1,4 1,2 1,,8,6,4,2, 4/1 6/1 Λαυράκια Ε 4/1 6/1 Εικόνα Γ.9. Διακύμανση των μηνιαίων μέσων βαρών ανά αλιευτικό εργαλείο για τα πιο άφθονα είδη. Η σύγκριση (χ2-test) της σύνθεσης των ειδών ανάμεσα στις πήρες και τα συνολικά αλιεύματα (Πίνακας Γ.4) δηλαδή αυτά που περιλαμβάνουν και τα αλιεύματα των διχτυών έδειξε ότι, δεν υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση (χ2=21,29, P >,5). Οι μηνιαίες συγκρίσεις ανάμεσα στα δύο εργαλεία, δεν έδειξε διαφοροποιήσεις στη σύνθεση των ειδών για τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Σεπτέμβριο (χ2 < 19,63 - P >,5), ενώ για τους υπόλοιπους μήνες η σύνθεση των ειδών ήταν διαφορετική ανάμεσα στα δύο εργαλεία (χ2 > 35,67 - P <,5) (Πίνακας Γ.5)

143 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 129 Η ανάλυση των μέσων βαρών ανά εργαλείο και μήνα για όλα τα είδη μαζί έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστική διαφορά ανάμεσα στα δύο διαφορετικά εργαλεία (F=1.24, P >.5) (Εικόνα Γ.7). Η σύγκριση ανά ζεύγος των μηνιαίων μέσων βαρών για τα πιο άφθονα είδη ανάμεσα στα διαφορετικά εργαλεία έδειξε ότι μόνο το Σεπτέμβριο υπάρχει στατιστική διαφορά στις μέσες τιμές βαρών (F=8,46-P<,5) και όχι τους υπόλοιπους μήνες (F<,91-P>,5) (Εικόνα Γ.8). Γ.3.2. Αποτελέσματα διαφορετικών αλιευτικών μεθόδων στην κατά μήκος σύνθεση των αλιευμάτων της τσιπούρας εξαιτίας της μεταναστευτικής συμπεριφοράς της. Η στατιστική ανάλυση των μεσουραίων μηκών ανά αλιευτικό εργαλείο πήρες και παραγάδι που χρησιμοποιήθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα, έδειξε ότι οι τιμές του μέσου μεσουραίου μήκους διέφεραν στατιστικά σημαντικά ανά εργαλείο (ANOVA-test: F= 164,61, df= 3529 και P <,5), με τις ιχθυοσυλληπτικές να αλιεύουν κατά μέσο όρο μεγαλύτερα άτομα από ότι τα παραγάδια, με τα δεύτερα να αλιεύουν μικρότερο εύρος μεγεθών (Πίνακας Γ.6). Πίνακας Γ.6. Ανάλυση του μήκους αλιείας με διαφορετικά εργαλεία στην περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας την περίοδο Ν= ο αριθμός των ατόμων, SD= τυπικό σφάλμα, Ελάχ. και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος αντίστοιχα. Τα γράμματα δίπλα στις μέσες τιμές υποδεικνύουν την ομαδοποίηση με βάση το LSD-test (post hoc ANOVA-test) Εργαλείο N Μ.Ο. SD Μέγ. Ελάχ. Πήρες ,5A 5,4 5,4 38,2 Παραγάδι ,2C 1,2 11,1 21,5 Σύνολο ,6 Η ανάλυση των σχέσεων μεσουραίου μήκους ολικού βάρους, για την περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας, ανά έτος και εργαλείο σύλληψης, παρουσιάζονται στον πίνακα Γ.7. Ο αριθμός των ατόμων που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των παραπάνω σχέσεων κυμάνθηκε από 53 άτομα που αλιεύθηκαν το μήνα Δεκέμβριο με ιχθυοσυλληπτικές, μέχρι 1181 άτομα το Σεπτέμβριο που αλιεύθηκαν με παραγάδι. Ο συντελεστής προσδιορισμού ήταν σε όλες τις περιπτώσεις μεγαλύτερος από,958 και όλες οι σχέσεις ήταν στατιστικά σημαντικές (Ρ <,5). Η ανάλυση συμμεταβλητότητας μεταξύ των δύο διαφορετικών εργαλείων για τις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες ήταν δυνατή η σύγκριση, έδειξε ότι η κλίση των εξισώσεων μήκους-βάρους διέφερε στατιστικά σημαντικά (P <,5) ανάμεσα στα δύο διαφορετικά εργαλεία.

144 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 13 Πίνακας Γ.7. Συντελεστές των εξισώσεων της σχέσης μεσουραίου μήκους (FL σε mm) - μικτού βάρους (W σε g) για την περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας ανά εργαλείο. Ν = αριθμός ατόμων, Ελάχ. και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίο μήκος, αντίστοιχα, SE = τυπικό σφάλμα του TL, SE(b) = τυπικό σφάλμα της κλίσης b και r2 = συντελεστής προσδιορισμού Μήνας/Εργαλείο Όλοι οι μήνες/πήρες Όλοι οι μήνες/παραγάδι Ιούνιος/Πήρες N Μέγ. 5,4 11,1 5,4 Ελάχ. 38,2 21,5 24,5 a,89,116,77 b 3,266 3,172 3,294 SE,1,8,47 r2,992,985,981 Ιούλιος/Πήρες 71 9,8 3,4,161 3,71,21,997 Αύγουστος/Πήρες 73 14,2 31,2,143 3,99,69,965 Αύγουστος/Παραγάδι ,4 19,,92 3,257,5,998 Σεπτέμβριος/Πήρες 55 15,3 26,7,96 3,247,65,978 Σεπτέμβριος/Παραγάδι ,8 19,8,97 3,229,4,998 Οκτώβριος/Πήρες ,9 31,3,198 3,1,4,958 Οκτώβριος/Παραγάδι ,1 21,5,251 2,915,12,99 Νοέμβριος/Πήρες , 38,2,155 3,81,34,97 Νοέμβριος/Παραγάδι ,6 21,2,244 2,928,9,998 Δεκέμβριος/Πήρες 53 16,5 32,9,326 2,82,62,975 Οι μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις ανά εργαλείο, για την περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας (Εικόνα Γ.1), έδειξαν ότι το σύνολο των κατανομών εμφάνισε ένα μέγιστο, ενώ οι κατανομές που εμφάνισαν δύο μέγιστα μηκών προέρχονταν από την αλιεία με ιχθυοσυλληπτικές συσκευές (Ιούλιος, Οκτώβριος, Νοέμβριος και Δεκέμβριος). Στους μήνες όπου υπάρχει αλιεία με δύο διαφορετικούς τύπους εργαλείων, από Σεπτέμβριο μέχρι Νοέμβριο, παρατηρήθηκε ότι οι ιχθυοσυλληπτικές όχι μόνο αλιεύουν μεγαλύτερα σε μέγεθος άτομα, αλλά αλιεύουν και μεγαλύτερα εύρη μηκών και βαρών σε σύγκριση με τα παραγάδια (Πίνακας Γ.7 και Εικόνες Γ.1-11). Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι στις ιχθυοσυλληπτικές πιάνονται άτομα μεγαλύτερης ανάπτυξης ή ευρωστίας από ό,τι στα παραγάδια (Πίνακας Γ.8 και Εικόνα Γ.12). Στην περίπτωση που οι συνολικές μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις ανά περιοχή προέρχονται από δύο διαφορετικά εργαλεία (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος), τότε είναι δυνατή η σύγκριση των κατανομών ανά εργαλείο με βάση τον έλεγχο Kolmogorov-Smirnoff. Από την ανάλυση αυτή προέκυψε ότι οι μηνιαίες κατανομές μεταξύ των δύο διαφορετικών εργαλείων, το Σεπτέμβριο και Οκτώβριο, είναι στατιστικά όμοιες μεταξύ τους (P >,5), ενώ δεν ισχύει το ίδιο για το Νοέμβριο (P <,5) (Εικόνα Γ.1). Αντίστοιχα, οι μηνιαίες κατά βάρος συνθέσεις ανά εργαλείο, για την περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας (Εικόνα Γ.11), έδειξαν ότι το σύνολο των κατανομών (8 περιπτώσεις από τις 1 συνολικά) εμφάνισε ένα μέγιστο, ενώ οι κατανομές που εμφάνισαν δύο μέγιστα μηκών προέρχονταν από την αλιεία με ιχθυοσυλληπτικές συσκευές τον Ιούνιο και το Δεκέμβριο (Εικόνα Γ.11). Η σύγκριση των

145 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 131 κατανομών με βάση τον έλεγχο Kolmogorov-Smirnoff έδειξε ότι οι μηνιαίες κατανομές μεταξύ των δύο διαφορετικών εργαλείων διέφεραν στατιστικά μεταξύ τους (P >,5) στις περισσότερες περιπτώσεις συγκρίσεων. Αντίθετα, ήταν όμοιες οι κατανομές για τις συγκρίσεις ανάμεσα στις ιχθυοσυλληπτικές και τα παραγάδια για τους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο (P <,5) και τις κατανομές στις ιχθυοσυλληπτικές για τη σύγκριση των μηνών Οκτωβρίου-Νοεμβρίου και Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου (Πίνακας Γ.8). Πίνακας Γ.8. Μηνιαίες μέσες τιμές μικτού βάρους ανά αλιευτικό εργαλείο στην περιοχή της Κεντρικής λιμνοθάλασσας. Ν= ο αριθμός των ατόμων, SD= τυπικό σφάλμα, Ελάχ. και Μέγ.= το ελάχιστο και το μέγιστο μεσουραίου μήκος. Τα γράμματα δίπλα στις τιμές υποδεικνύουν τη σύγκριση των τιμών με τον έλεγχο LSD-test (post-hoc ANOVA-test) Ν Μ.Ο. SD Ελάχ. Μέγ. Ιούνιος 85 5,3Α 1,8 2,1 13,9 Ιούλιος 41 4,4Β 21, 17, 75, 73 Γ 17,5 49,9 138, 14,4 69,5 Ιχθυοσυλληπτικές Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 1 Οκτώβριος 12 Σύνολο 16 2 Ιχθυοσυλ 5 Οκτώβριος, n= ,6 ΣΤ Ιχθυοσυλ Σεπτέμβριος, n= ,2 ΣΤ 5 21,5 84,1 139,4 22,4 77, 14,6ΣΤ 38,9 81,1 222, ,2Γ 16,22 43, 135, 3 Δ 1, 16,41 46, 149, ,1Ε 21,5 28, 194, 227 Ε , ,8Ιχθυοσυλ Νοέμβριος, n= , Παραγάδι Αύγουστος, n= Παραγάδι Σεπτέμβριος, n= Παραγάδι Νοέμβριος, n= W (g) Παραγάδι Οκτώβριος, n= ,2 16 Ιχθυοσυλ Δεκέμβριος, n= , 8 4 3, , , , Ιχθυοσυλ Αυγουστος, n= Συχνότητα (%) 4 2 Σεπτέμβριος 4 8 Νοέμβριος 5 3 Αύγουστος Δ 51 Ιχθυοσυλ Ιούλιος, n= 41 Παραγάδια 2 8, W (g) W (g) 16 2

146 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 6 Ιουν/Ιχθ, N= Ιουλ/Ιχθ, N= FL (cm) FL (cm) Νοε/Παρ, N= Νοε/Ιχθ, N= Δεκ/ΙχθN= Οκτ/Παρ, N=599 5 Συχνότητα (%) Οκτ/Ιχθ, N=24 Σεπ/Παρ, N= Σεπ/Ιχθ, N= Αυγ/Ιχθ, N=75 Αυγ/Παρ, N= Εικόνα Γ.11. Μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις ανά εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή της 2 2 Κεντρικής λιμνοθάλασσας κατά την περίοδο

147 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 6 june +, n=85 june 1+, n=1 5 6 july +, n=41 july 1+, n= Εικόνα Γ.12. Μηνιαίες κατά βάρος συνθέσεις ανά εργαλείο, των ατόμων που αλιεύθηκαν στην Κεντρική λιμνοθάλασσα Aug +, n= Sep +, n= Oct +, n= Nov +, n=185 Oct 1+, n=32 Dec 1+, n= Συχνότητα (%) Dec +, n=36 Dec 1+, n= FL (cm) FL (cm)

148 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 134 Εικόνα Γ.13. Μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις των ατόμων ανά ηλικία (+=άτομα ηλικία και +1=άτομα ηλικίας > 1 ετών) που αλιεύθηκαν σε ιχθυοσυλληπτικές στην Κεντρική λιμνοθάλασσα την περίοδο Από τη μεταβολή των μέσων μηνιαίων τιμών της παραμέτρου b φαίνεται ότι το παραγάδι πιάνει πιο εύρωστα ψάρια προς το τέλος του καλοκαιριού (ΑύγουστοςΣεπτέμβριος) παρά στις αρχές του φθινοπώρου (Οκτώβριος-Νοέμβριος), με τις τιμές να είναι μικρότερες από τις αντίστοιχες στις πήρες, εκτός από το μήνα Αύγουστο (Εικόνα Γ.14). Πείρες Παραγάδι 3,4 Μέση τιμή b 3,2 3, 2,8 Δεκέμβριος Νοέμβριος Οκτώβριος Σεπτέμβριος Αύγουστος Ιούλιος Ιούνιος 2,6 Μήνες Εικόνα Γ.14. Μέσες μηνιαίες τιμές της παραμέτρου b της εξίσωσης W = a * TLb των ατόμων τσιπούρας στην Κεντρική λιμνοθάλασσα κατά την περίοδο

149 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 135 Σε αντίθεση, οι πήρες σε ολόκληρη τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου αλιεύουν γενικά πιο εύρωστα ψάρια σε σύγκριση με τα παραγάδια. Γεγονός είναι η μείωση της μέσης τιμής b την περίοδο Νοέμβριος-Δεκέμβριος (Εικόνα Γ.14). Επικεντρώνοντας στην ανάλυση της επιλεκτικότητας των δύο εργαλείων σε ένα έτος (Εικόνα Γ.15) παρατηρήθηκε ότι, τους μήνες όπου υπάρχει η ταυτόχρονη παρουσία και των δύο εργαλείων (Οκτώβριος-Νοέμβριος), υπάρχει στατιστική διαφορά (P <,5) ανάμεσα στις κατανομές των συχνοτήτων των μηκών που αλιεύουν αυτά (Νοέμβριος: μέσο μήκος στις ιχθυοσυλληπτικές 21,9 και στα παραγάδια 17,6 cm, Δεκέμβριος 19,1 και 17,8 cm, αντίστοιχα). Αντίθετα, στην περίπτωση που συγκρίθηκαν οι μηνιαίες κατανομές των μηκών ανά εργαλείο, στους μήνες Νοέμβριος-Δεκέμβριος, δεν υπάρχει στατιστική διαφορά μεταξύ των μεγεθών των ατόμων που αλιεύουν οι ιχθυοσυλληπτικές (ANOVA-test: P >,5: Νοέμβριος: μέσο μήκος 19,1 και Δεκέμβριος 19,5 cm), ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις τόσο για τις ιχθυοσυλληπτικές όσο και για τα παραγάδια τα μήκη των ατόμων που αλιεύονται ανά μήνα, διαφέρουν στατιστικά μεταξύ τους (ANOVA-test: P >,5). 5 Ιχθυοσ/Οκτ, n=58 Παραγ/Οκτ, n= % Συχνότητα Ιχθυοσ/Νοεμ, n=56 Παραγ/Νοεμ, n= Ιχθυοσ/Δεκ, n= FL (cm)

150 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 136 Εικόνα Γ.15. Μηνιαίες κατά μήκος συνθέσεις ανά εργαλείο των ατόμων που αλιεύθηκαν στην Κεντρική Λ/Θ την περίοδο Οκτώβριο-Δεκέμβριο Η παραπάνω παρατήρηση, που αφορά στη διαφοροποίηση των μεγεθών των αλιευόμενων ψαριών εξαιτίας του γεγονότος ότι στην περίοδο της μετανάστευσης διαχωρίζονται, επιβεβαιώθηκε σε δειματοληπτικό έλεγχο στη λιμνοθάλασσα Θολής σε ψάρια ηλικίας + που προέρχονταν από φυσικούς πληθυσμούς και από εμπλουτισμό. Οι δειγματοληψίες έγιναν, για τον σκοπό αυτό, με αλιεύματα που προέρχονταν από ιχθυοσυλληπτικές και από δίχτυα με άνοιγμα ματιού 38mm. Πίνακας Γ9. Αριθμός ατόμων (Ν), μέσο βάρος (W) και τυπική απόκλιση (SD) των ατόμων τσιπούρας ηλικίας + φυσικού πληθυσμού και από εμπλουτισμό στη λιμνοθάλασσα της Θολής, που προέρχονται από δίχτυα και ιχθυοσυλληπτικές Μέσο N βάρος SDV Συνολο Ψάρια εμπλουτισμού δείγματος 19-29/9/ ,172 23,76 πήρες ,364 22,86 δίχτυα 31 14,452 21, ,43 13,864 πήρες ,864 17,64 δίχτυα ,44 9,59 Συνολο Ψάρια πληθυσμού φυσικού δείγματος 19-29/9/1998 Παρά το γεγονός ότι η δειγματοληψία έγινε τον μήνα Σεπτέμβριο, που δεν έχει προχωρήσει ακόμα σημαντικά η γεννητική ωριμότητα και ο διαχωρισμός του πληθυσμού για

151 Ενότητα Δ-Αξιολόγηση της επίδρασης της εντατικής καλλιέργειας στους φυσικούς πληθυσμούς 137 λόγους αναπαραγωγικής μετανάστευσης, η σύγκριση (ANOVA-test) μεταξύ των διαφόρων εργαλείων των μέσων βαρών τόσο για τα άτομα του εμπλουτισμού όσο και για τα άτομα του φυσικού πληθυσμού τσιπούρας έδειξε ότι, μεταξύ των ατόμων του εμπλουτισμού τα μέσα βάρη ήταν διάφορα μεταξύ τους (F =9,19 - P<,5), ενώ μεταξύ των ατόμων του φυσικού πληθυσμού, που είχε μικρότερο μέσο βάρος, η σύγκριση των μέσων βαρών ήταν μη σημαντική (F =,71 P>,5). Τα μεγαλύτερα ψάρια ηλικίας + μπορούν να ωριμάσουν γεννετικά έτσι, και όσο πλησιάζει η περίοδος της αναπαραγωγής προκειμένου να μεταναστεύσουν στην θάλασσα, διαχωρίζονται από τον υπόλοιπο πληθυσμό και συλαμβάνονται. Γ.3.3. Αλληλεπιδράσεις πτηνών και διαχειμάζοντων ιχθυοπληθυσμών Όπως αναφέρθηκε η βελτιωμένη μορφή εκμετάλλευσης στην λιμνοθάλασσα Μπούκας το έτος 21 αφορούσε, μεταξύ άλλων, στο σταμάτημα της αλιείας τους μήνες Νοέμβριο Δεκέμβριο όταν, λόγω της πολύ υψηλής παραγωγής των λιμνοθαλασσών της περιοχής τους μήνες αυτούς, παρατηρείται σημαντική πτώση των τιμών των ψαριών. Έτσι, δεδομένου ότι έκλειναν για τον σκοπό αυτό οι ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις, τα ψάρια υποχρεώνονταν να παραμείνουν μέσα στην λιμνοθάλασσα με στόχο να αλιευθούν τους μήνες Φεβρουάριο έως Απρίλιο, οπότε λόγω έλλειψης παραγωγής από άλλες λιμνοθάλασσες, αναμένονταν πολύ υψηλές τιμές διάθεσης. Τον Ιανουάριο του 22 σημειώθηκαν στην Δυτική Ελλάδα εξαιρετικά χαμηλές για την περιοχή θερμοκρασίες (εικόνα Γ.16). Εικόνα Γ.16. Διάγραμμα θερμοκρασιών στο στόμιο της λιμνοθάλασας Μπούκα την περίοδο 28/12/1 έως 31/1/2 και φωτογραφία της παγωμένης επιφάνειας της στο εσvτερικό τμημα της.