OI ΡΩΜΙΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Transcript

1 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος OI ΡΩΜΙΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Περιοδεύουσα έκθεση και βιβλίο που τιμούν το έργο των ρωμιών αρχιτεκτόνων της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού της ( ) Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ Δρ Aρχιτέκτων ΕΜΠ, τέως καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών Εξώφυλλο του βιβλίου. Φωτογραφία Dr Aras Neftçi. Πηγή: αρχείο Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου.

2 2 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Ενώ στην Ελλάδα η νεότερη αρχιτεκτονική παραμένει υποτιμημένη και η κληρονομιά της αφανίζεται, η αξία του έργου των ομογενών και ελλήνων αρχιτεκτόνων κερδίζει αργά, αλλά σταθερά, τη διεθνή αναγνώριση. «Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού» είναι ο τίτλος της περιοδεύουσας έκθεσης και του βιβλίου της με κείμενα σε τρεις γλώσσες ελληνικά, τουρκικά, αγγλικά που σκιαγραφούν το έργο των αρχιτεκτόνων της ελληνορθόδοξης κοινότητας στην πολυεθνική πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ και του Ισλαχάτ (φιρμάνια του 1839 και του 1856), οι οποίες παραχώρησαν πολλά δικαιώματα στις μη Μουσουλμανικές εθνότητες και διευκόλυναν τον εκσυγχρονισμό της όψης της οθωμανικής πρωτεύουσας. Οι μεταρρυθμίσεις στους τομείς της διοίκησης, της δικαιοσύνης, της παιδείας και της οικονομίας διευκόλυναν, μεταξύ άλλων, τη διάδοση των νέων τεχνοτροπιών και κατασκευαστικών μεθόδων της Δύσης, που ήταν άγνωστες στην οθωμανική αρχιτεκτονική. Έτσι, άρχισαν να εμφανίζονται οι ευρωπαίοι αρχιτέκτονες με σκοπό την κατασκευή των πρεσβειών των χωρών τους, πολλοί από τους οποίους θα παραμείνουν στην Πόλη και, στη συνέχεια, αρχιτέκτονες οθωμανικής υπηκοότητας όπως Λεβαντίνοι, Έλληνες και Αρμένιοι, οι οποίοι είχαν κατά κανόνα επαφές με την Ευρώπη και γνώριζαν καλά ξένες γλώσσες. (Kuruyazici, 2019: 9). Ένας από τους βασικούς λόγους της κυριαρχίας των ξένων αρχιτεκτόνων στον εκδυτικισμό της όψης της Κωνσταντινούπολης ήταν το γεγονός ότι οι νεαροί Μουσουλμάνοι προτιμούσαν να γίνουν στρατιωτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι ή θεολόγοι. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι, ακόμη και στις αρχές του 20ού αιώνα, ένα μεγάλο μέρος των φοιτητών της αρχιτεκτονικής στη Σχολή Βιομηχάνων Τεχνών της μετέπειτα Σχολής Καλών Τεχνών ήταν Έλληνες και Αρμένιοι (Kuruyazici, 2019: 9). Εκτός από την καθοριστική του συμβολή στον εξευρωπαϊσμό της όψης της Κωνσταντινούπολης, κατά τον 19 ο αιώνα και τις αρχές του 20ού έως την ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας, το 1923, το έργο των ρωμιών αρχιτεκτόνων κάνει ακόμη και σήμερα αισθητή την παρουσία του. Πολλά από τα κτίριά τους κατοικούνται άνετα ή άλλαξαν επιτυχώς χρήση, ενώ αρκετά από αυτά έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία.

3 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Η ιδέα της πρωτοποριακής αυτής έκθεσης και του συλλογικού τόμου ανήκει στον ομογενή κ. Λάκη Βίγκα, του οποίου ο πατέρας ήταν αρχιτέκτονων. Ως πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τον Σύνδεσμο Αποφοίτων Ζωγραφείου, με τη συνδρομή Ελλήνων και Τούρκων ειδικών επιστημόνων και με τις χορηγίες του Οργανισμού «Istanbul Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» και του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννου Σ. Λάτση. Την έκθεση επιμελήθηκε ο ακάματος ερευνητής του έργου των ρωμιών και αρμενίων αρχιτεκτόνων της Πόλης Δρ Hasan Kurayazici, ο οποίος ανέλαβε και την επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου μαζί με την Δρα Εύα Αλεξάνδρου-Σαρλάκ, αναπλρώτρια καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης του Πανεπιστημίου Ισίκ. Πολύτιμη υπήρξε η συμβολή των μελών της επιτροπής του προγράμματος και συγκεκριμένα του Δρα αρχιτέκτονα Σάββα Τσιλένη και της Δρος αρχιτέκτονος και λέκτορος του Πανεπιστημίου Ιστανμπούλ Μαρίκας Παντελάρα, της διεθνολόγου Μαρίνας Δρυμαλίτου, του προέδρου του Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου Άρη Τσόκωνα και του καθηγητή ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κώστα Γαβρόγλου. Απαλλαγμένη από τη νοσταλγία των περασμένων μεγαλείων, η ανάδειξη της αξίας του έργου των ομογενών και Ελλήνων αρχιτεκτόνων της Πόλης αποτυπώνει τη βούληση για μια δημιουργική θέαση του παρελθόντος, προκειμένου να επαναπροσδιοριστεί η παρουσία της ρωμαίικης κοινότητας στη σημερινή μεγαλούπολη με πολιτικό ρεαλισμό, αλλά και πολιτισμικό όραμα. Τη βούληση αυτή εκφράζει σε εισήγηση-μανιφέστο, δημοσιευμένη στα Πρακτικά Συνεδρίου με θέμα «Συνάντηση στην Πόλη. Το παρόν και το μέλλον» ( ), ο εμπνευστής της έκθεσης και του βιβλίου Λάκης Βίγκας: «Η ομογένεια της Πόλης αναμετρά σήμερα τις δυνατότητές της. Κουράστηκε να κρατά ισορροπίες, να μή μπορεί να αποφασίσει για το μέλλον της και να γίνεται όργανο πολιτικών σκοπιμοτήτων και αντιπαραθέσεων... Κουράστηκε να επιβιώνει μέσα σε μια ατμόσφαιρα απαισιοδοξίας, που μας εμβολιάζεται επί δεκαετίες από παντού... Γνωρίζουμε τις ελλείψεις μας... τις αδυναμίες μας και θέλουμε να εργαστούμε για να τις περιορίσουμε... Θέλουμε να γίνουμε μια συγκροτημένη κοινότητα, που να μελετά και να δημιουργεί, να συνεχίζει να κρατά τη φλόγα και να τη μεταδίδει σε όλους τους συμπολίτες μας. Θέλουμε να αγωνιστούμε για τη λειτουργικότητα και τον εκσυγχρονισμό της διοίκησης των ιδρυμάτων μας... ώστε να

4 4 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ πετύχουμε την ανοικοδόμηση ή ανάπλαση των κοινοτικών μας ακινήτων, για την επιμόρφωση και την ενθάρρυνση της νεολαίας μας, για τις σπουδές της και τον επαγγελματικό της προσανατολισμό, στο πλαίσιο των νέων προοπτικών που ανοίγονται από την οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας και την έλευση στη χώρα μας ελληνικών εταιρειών... Επιθυμούμε να συμβάλλουμε στο διάλογο της Ελλάδας με την Τουρκία, όντας ταυτόχρονα μέλη μιας ιστορικής κοινότητας με ελληνικό πολιτισμό και Τούρκοι πολίτες... Θέλουμε να προσαρμοστούμε στην εξελισσόμενη ευρωπαϊκή κοινωνία..., να επωφεληθούμε από τις εμποροβιομηχανικές ευκαιρίες της χώρας μας... Υπάρχει μια νέα γενιά που παραμένει εδώ στην Πόλη τα τελευταία δέκα χρόνια, είναι προσαρμοσμένη στις καθημερινές συνθήκες της ζωής και ενταγμένη στα κοινωνικά και εμπορικά δεδομένα της Πόλης. Αυτοί οι νέοι θα ενισχυθούν και με την έλευση άλλων, από την Ελλάδα, την Κύπρο και τις ΗΠΑ, και θα είναι δυναμικοί παράγοντες του μέλλοντός μας.» (Βίγκας, 2009 και Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωγραφείου, 2009: ). Η ΕΚΘΕΣΗ Τα εγκαίνια της περιοδεύουσας έκθεσης «Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού», στην οποία παρουσιάστηκε και το βιβλίο, έγιναν παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, τη Δευτέρα 22 Νοεμβρίου 2010, στην αίθουσα Οσμάν Χαμντί (Osman Hamdi Salonu) του Πανεπιστημίου Καλών Τεχνών Μιμάρ Σινάν (Mimar Sinan Güzel Sanatlar üniversitesi) της συνοικίας Φιντικλί. Η επιλογή του πρώτου χώρου της περιοδεύουσας έκθεσης έχει συμβολική σημασία. Οφείλεται στο γεγονός ότι από αυτό το ιστορικό πανεπιστήμιο αποφοίτησε η πλειονότητα των ρωμιών αρχιτεκτόνων, όταν το ίδρυμα λειτουργούσε ως Σχολή Βιομηχάνων Τεχνών (Sanayi-i Nefise) και αργότερα ως Ακαδημία Καλών Τεχνών (Güzel Sanatlar Akademisi). Το πολυπληθές και πολυεθνικό κοινό των εγκαινίων υποδέχτηκαν με σύντομες ομιλίες τους ο Πρόεδρος του Οργανισμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2010 κ. Σεκίπ Αβντάτζιτς και ο κ. Λάκης Βίγκας, εκ μέρους του Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου. Χαιρετισμό απηύθυνε και η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.

5 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Στιγμιότυπα από τα εγκαίνια της έκθεσης «Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού» και την ομιλία της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, στην αίθουσα Οσμάν Χαμντί (Osman Hamdi Salonu) του Πανεπιστημίου Καλών Τεχνών Μιμάρ Σινάν (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) στις 22 Νοεμβρίου Πηγή: αρχείο Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου.

6 6 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Στην έκθεση τιμώνται 104 ρωμιοί καλφάδες και αρχιτέκτονες, για τους οποίους οι πληροφορίες που έχουμε είναι λιγοστές ή και ανύπαρκτες. Πρόκειται για τους: Πετράκη Κάλφα Αδαμαντίδη, Βίκτωρα Αδαμαντίδη, Αχιλλέα Αλεξίου, Αλέξανδρο Αλβανόπουλο, Σταύρο Αλβανόπουλο, Αντώνη Κάλφα Χατζηκώστα, Νικόλαο Τζελέπη, Δημήτριο Τσιλένη, Βασίλειο Τσιλένη, Μ. Δ. Τσουρβίδα,, Ιωάννη Τσουβαλά, Ευάγγελο Ν. Δεβετζιάδη, Χρήστο Δημάδη, Κωνσταντίνο Δημάδη, Νικόλαο Δημάδη, Αντώνη Φ. Δημητρακόπουλο, Βασίλειο Δημητρίου, Χρήστο Δημόπουλο, Γ. Εμμανουηλίδη,, Σταμάτη Φαλιέρο, Δημήτριο Φαρδή, Ε. Φαραντζή, Περικλή Φωτιάδη, Μ.Ι. Φραγκιά, Χατζηστέφανο Γαϊτανάκη, Κωνσταντίνο Γαλάτη, Γρηγόριο Μόσχο, Χατζηπέτρο, Ι. Χρηστίδη, Σταύρο Σ. Χρηστίδη,, Οικονόμου,, Χρήστο Ιωαννίδη, Βασιλάκη Ιωαννίδη,, Λύσανδρο Καυταντζόγλου, Πάτροκλο Καμπανάκη, Κωνσταντίνο Κάντζο, Κωνσταντίνο Καρατζά, Ιωάννη Καραγιάννη, Κοσμά Καραγιάννη, Νίκο Κεφάλα, Κωνσταντίνο Κυριακίδη, Κλεόβουλο Κλωναρίδη, Ευθύμο Κοτζαμπασούλη, Καντακουζηνό Κάλφα, Χατζή-Κομνηνό Κάλφα, Γ. Κωνσταντινίδη, Κωνσταντίνο (;), Κώστα Κάλφα του Σισονίου, Γεώργιο Κόββα, Γεώργιο Κούλουθρο, Βασίλειο Κουρεμένο, Ι. Κιουπετζόγλου, Ε. Λαδόπουλο, Μάρκο Γ. Λάγγα, Καλούδη Λάσκαρη, Ν. Λάτσo, Βελισάριο Μακρόπουλο, Χατζηκωστή Μαλτεζάκη, Αχιλλέα Μανούσο, Μακρή Κάλφα, Μάρκο Κάλφα, Απόστολο Μαυροδόγλου, Αχιλλέα Μαυρομμάτη, Πέτρο Μεϊμαρίδη, Ι.Π. Μελίδη, Απόστολο Μεπάρλο, Μήτσο Κάλφα, Ιωάννη Μογακοτή, Χατζηνικολή Νικηταΐδη, Παναγιώτη Κάλφα, Δημήτριο Παναγιωτίδη, Μπ.Γ. Παπάζογλου, Κωνσταντίνο Παππά, Νικόλαο Γ. Πάρλο, Φ. Παρτάλη, Αριστείδη Πασαδαίο, Γ. Πασχάλη, Δημήτριο Ν. Πετσίλα, Απόστολο Κοσμά Πίστικα, Αχιλλέα Πολίτση, Ποτεσάρο, Αλφρέδο Ψάλτη, Οδυσσέα Πουσκουλού, Αριστείδη Ραζή, Ιωάννη Σωτήρη, Γιουβανάκη Ταστσιόγλου, Θεόδωρο Κάλφα, Θεόγνωστο Κάλφα, Δημήτριο Βασιλειάδη, Θεοχάρη Γ. Βασιλειάδη, Χαρίλαο Βλαδίκα, Μιχάλη Βλασσιάδη, Νικόλα Γιαγτζιόγλου, Αθανάσιο Γιάκα, Γιάγκο Κάλφα, Αλέξανδρο Δ. Γενίντουνια, Δημήτριο Γεωργιάδη, Στέφανο Γεωργιάδη, Γεώργιο Γεωργιαδη, Κωνσταντίνο Γιολάσιγμάζη, Χρήστο Ιωαννίδη, Γεώργιο Ζαχαριάδη, Κλεάνθη Ζάννο, Νικόλαο Ζήκο. Οι 34 από αυτούς τους αρχιτέκτονες και καλφάδες αναφέρονται μόνο στο μπάννερ της έκθεσης.

7 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Το Banner της έκθεσης «Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού». Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ. Το έργο των υπολοίπων 120 εμβληματικά ή χαρακτηριστικά κτίριά τους παρουσιάζεται με φωτογραφίες κτιρίων και σχεδίων και συμπληρώνεται από αρκετά πορτρέτα αρχιτεκτόνων και καλφάδων, καθώς και από ενημερωτική βιντεοταινία. Οι βασικοί κτιριακοί τύποι που παρουσιάζονται στην έκθεση είναι οι πολυκατοικίες, οι εξοχικές κατοικίες, οι Ναοί, τα κτίρια εκπαίδευσης, πολιτισμού και ψυχαγωγίας, τα ξενοδοχεία, τα χάνια (κτίρια καταστημάτων, γραφείων και εργαστηρίων) και οι εμπορικές στοές. Με την πρωτοβουλία αυτή του Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου, ανοίγει ο δρόμος

8 8 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ για τη συγκέντρωση νέων στοιχείων και την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στο θέμα της προστασίας της αρχιτεκτονικής αυτής κληρονομιάς. Μερικά από τα εμβληματικά έργα της έκθεσης φέρουν την υπογραφή διακεκριμένων αρχιτεκτόνων που είναι λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί και στην Ελλάδα. Το κατεδαφισμένο κτίριο του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου στο Γαλατάσαραϊ (1873) ήταν έργο του Λύσανδρου Καυταντζόγλου ( ), ηγετικής φυσιογνωμίας της ελληνικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα (Loyer, 1966: 75,82, , 177, 179, Loyer, 1983: 74 και Φεσσά-Εμμανουήλ, 2001: 58 75, , ). Η Μεγάλη του Γένους Σχολή ( ) ανεγέρθηκε με σχέδια του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δημάδη. Αξιόλογα κτίρια έχουν την υπογραφή ρωμιών αποφοίτων της Σχολής Καλών Τεχνών της Κωνσταντινούπολης, στους οποίους περιλαμβάνονται ο Περικλής Φωτιάδης, αρχιτέκτων της Πατριαρχικής Θεολογικής Σχολής Χάλκης ( ) και του Ζωγραφείου Λυκείου Αρρένων ( ), οι αρχιτέκτονες της πολυκατοικίας Frej ( ) στην πλατεία Sishane Κωνσταντίνος Κυριακίδης ( ) και Αλέξανδρος Γενίντουνια, καθώς και ο Αχιλλέας Μανούσος, αρχιτέκτων των ξενοδοχείων Grand Hôtel de Londres και Bristol, στο Τεπέμπασι. Τη σφραγίδα του στο κέντρο του Γαλατά θα αφήσει με την εμβληματική Τράπεζα Αθηνών (Minerva Han, ) ο αρχιτέκτων Βασίλειος Κουρεμένος ( ), ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ο οποίος ανήκει στις δεσπόζουσες μορφές της ελληνικής αρχιτεκτονικής του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Ο επόμενος σταθμός της έκθεσης ήταν το Σισμανόγλειο Μέγαρο του Ελληνικού Προξενείου, στη λεωφόρο Istiklal (την πρώην Grande rue de Péra), όπου παρέμεινε από την 17η Δεκεμβρίου 2010 έως την 16η Ιανουαρίου Μετά την Κωνσταντινούπολη, η έκθεση θα φιλοξενηθεί στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, καθώς και σε πόλεις του εξωτερικού, οι οποίες έχουν εκδηλώσει έντονο ενδιαφέρον.

9 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Πανώ της έκθεσης με έργα του αρχιτέκτονα Ακαδημαικού Βασιλείου Κουρεμένου και των αρχιτεκτόνων Αλέξανδρου Γενίντουνια και Κωνσταντίνου Κυριακίδη στην Κωνσταντινούπολη. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Με το βιβλίο Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού αξιοποιείται επιστημονικά ένα μικρό μέρος των στοιχείων που έφεραν στο φως οι πολυετείς έρευνες και δημοσιεύσεις του Δρα αρχιτέκτονα Hasan Kurayazici (Kurayazici, 2010, 2010) και του Δρα αρχιτέκτονα-πολεοδόμου Σάββα Τσιλένη (Τσιλένης, 1998, 1999, 2000, 2002, 2004, 2005α,β, 2009α,β), το βιβλίο του καθηγητή Βασίλη Κολώνα Έλληνες αρχιτέκτονες στην Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και το ερευνητικό έργο των συγγραφέων του συλλογικού αυτού τόμου, τα ονόματα και τα άρθρα των οποίων αναφέρονται στη συνέχεια. Το βιβλίο αυτό ανοίγει ένα ουσιαστικά αδιερεύνητο κεφάλαιο της οθωμανικής αρχιτεκτονικής του 19 ου αιώνα και των αρχών του 20ού, το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νεότερη ιστορία της ελληνικής και ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για την ανάδειξη του έργου των ρωμιών αρχιτεκτόνων και της συμβολής του στον

10 10 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ εκσυχρονισμό της όψης της Κωνσταντινούπολης. Ο εκσυγχρονισμός αυτός πραγματοποιήθηκε υπό την επήρρεια των νέων ρευμάτων της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής αυτών των χρόνων: του νεοκλασικισμού, του ιστορισμού, του εκλεκτικισμού, της art nouveau (Jugendstil / Arte Nuova) και της art déco (Batur, 2005). Στη διαδικασία εκδυτκοποίησης, η οποία έλαβε χώρα σε μια από τις πιο πολυτάραχες περιόδους της ιστορίας, καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος των ξένων καλφάδων και αρχιτεκτόνων Ρωμιών, Αρμενίων και Λεβαντίνων (Kuruyazici, 2010: 9). Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή στο Φανάρι, , έργο του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Δημάδη. Φωτογραφία Dr Aras Neftçi. Πηγή: αρχείο Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωγραφείου.

11 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Το Ζωγράφειο Λύκειο στο Γαλατάσαράϊ, , έργο του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Η Θεολογική Σχολή Χάλκης, , έργο του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ,

12 12 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Η Θεολογική Σχολή Χάλκης, , έργο του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Η πολυκατοικία Frej (1905-6) στην πλατεία Sishane, έργο των αρχιτεκτόνων Κωνσταντίνου Κυριακίδη και Αλέξανδρου Γενίντουνια. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ,

13 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος To ξενοδοχείο Bristol στο Τεπέμπασι, 1893, έργο του αρχιτέκτονα Αχιλλέα Μανούσου. Φωτογραφία Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Η Τράπεζα Αθηνών, γνωστή ως Minerva Han, σήμερα παράρτημα του Πανεπιστημίου Sabanci, , έργο του αρχιτέκτονα- Ακαδημαϊκού Βασιλείου Κουρεμένου. Φωτογραφία Hasan Kuruyazici,

14 14 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Η Τράπεζα Αθηνών, γνωστή ως Minerva Han, σήμερα παράρτημα του Πανεπιστημίου Sabanci, , έργο του αρχιτέκτονα - Ακαδημαϊκού Βασιλείου Κουρεμένου. Φωτογραφίες Hasan Kuruyazici,

15 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος Το σύγγραμμα, που είναι γραμμένο στα ελληνικά και τουρκικά, πρόκειται να εκδοθεί και στα αγγλικά από τον Σύνδεσμο Αποφοίτων Ζωγραφείου με τις χορηγίες του Οργανισμού «Istanbul Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» και του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννου Σ. Λάτση. Περιλαμβάνει εισαγωγικό κείμενο του υπεύθυνου του προγράμματος Λάκη Βίγκα, πρόλογο του επιστημονικού επιμελητή της έκδοσης Hasan Kurayazici, Δρa αρχιτέκτονα και διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Μπαχτσέσεχιρ, και 13 άρθρα Ελλήνων και Τούρκων ειδικών, τα οποία παρουσιάζονται εδώ με τη σειρά που δημοσιεύτηκαν. 1. Στο άρθρο του με τίτλο «Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες της Κωνσταντινούπολης στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα: Από την αναδιοργάνωση στον κοσμοπολιτισμό», ο Βαγγέλης Κεχριώτης, επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου του Μπογάζιτσι, αφού αναφερθεί στη διαμάχη του εθνοκεντρικού μεγαλοϊδεατισμού της Αθήνας με την ιδεολογία του οικουμενισμού της Πόλης, καταλήγει στην εξής καίρια παρατήρηση: «Ωστόσο, η αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη, με τις δομές του Πατριαρχείου και τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως, ένα άτυπο Υπουργείο Παιδείας για τους Ελληνο-οθωμανούς, ήταν σε θέση να διαμορφώσει το δικό της πολιτικό και πολιτισμικό όραμα... Το πολιτισμικό, που πρωτίστως μας ενδιαφέρει με αφορμή την έκθεση... έγκειται σε μια γόνιμη όσμωση ευρωπαϊκών επιρροών με τη ντόπια βυζαντινή και οθωμανική κληρονομιά, με άλλα λόγια έναν εκλεκτικισμό που σφράγισε αποκαλυπτικά τον κοσμοπολιτικό χαρακτήρα και την κοινωνική αυτοπεποίθηση των ηγετικών αυτών ομάδων έως την κατάρρευση της αυτοκρατορίας που σήμαινε το τέλος μιας δημιουργικής περιόδου για τους Ρωμιούς της Πόλης». 2. Ο Κώστας Γαβρόγλου, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών και η Έφη Κάννερ, λέκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, στο άρθρο τους με τίτλο «Από την καθημερινή ζωή των Ρωμιών της Πόλης: Αρχεία κοινοτήτων και τεκμήρια κατοίκησης», επικεντρώνονται στην ιστορική αξία της αρχειακής αυτής τεκμηρίωσης για την ανασυγκρότηση της καθημερινότητας του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της πόλης. 3. Η Ayşe Özié, Δρ ιστορικός και διδάσκουσα στο Πανεπιστήμο του Μπογάζιτσι, στο άρθρο της «Δύο αναγνωστήρια, ένας νάρθηκας: Μια ιστορική και κοινωνική ματιά στα ρωμαίικα κοινοτικά κτίρια ( )», συσχετίζει το εκσυγχρονιστικό έργο των

16 16 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ρωμιών αρχιτεκτόνων στην εντός και εκτός των τειχών Κωνσταντινούπολη, με τις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές που σημειώθηκαν στους κόλπους της ελληνορθόδοξης κοινότητας κατά τον 19 ο αιώνα. Μια τέτοια αλλαγή ήταν η άνοδος της αστικής τάξης, στην οποία οφείλεται η ίδρυση του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, ο εκδημοκρατισμός και εκσυγχρονισμός της παιδείας κ.ά. 4. Τα σχολεία, ως δημόσια κτίρια που απηχούν τις νεωτεριστικές απόψεις της εποχής και εκφράζουν με τον πλέον ηχηρό τρόπο τις προσπάθειες της ελληνικής κοινότητας να προωθήσει τον δυτικό τρόπο ζωής, προσεγγίζονται στο άρθρο του Pınar Εrkan, Δρα αρχιτέκτονα μηχανικού και λέκτορα, με τίτλο «Τα ελληνικά σχολεία της περιοχής Γαλατά-Πέρα στα τέλη του 19 ου αιώνα». 5. Το άρθρο του Σάββα Τσιλένη, Δρα αρχιτέκτονα-μηχανικού πολεοδόμου, με τίτλο «Η προβολή των ρωμιών αρχιτεκτόνων στα ελληνόφωνα έντυπα της Κωνσταντινούπολης (τέλος 19 ου αρχές 20ού αιώνα»), δεν περιορίζεται στην αναφορά ονομάτων και πληροφοριών που προέκυψαν από τη συστηματική αποδελτίωση του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της Πόλης, ενός ελληνόφωνου στόλου των μέσων μαζικής επικοινωνίας, ναυαρχίδα του οποίου ήταν ο Νεολόγος (Α περίοδος ) του Σταύρου Βουτυρά. Φωτίζει τα δυσμενή για το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεδομένα του τελευταίου τετάρτου του 19 ου αιώνα πανσλαβική κίνηση, καθολική και προτεσταντική προπαγάνδα κ.ά., που οδήγησαν στη δημιουργία δημοσιογραφικού οργάνου, το οποίο, εκτός του μορφωτικού του ρόλου, αποσκοπούσε στην προβολή των απόψεων του οικουμενισμού προς την οθωμανική κυβέρνηση και τις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και της Ελλάδας. Πρόκειται για το περιοδικό που εκδιδόταν κατά την πρώτη πατριαρχία του Ιωακείμ Γ ( ) με τίτλο Εκκλησιαστική Αλήθεια, εκτός του πρώτου έτους κατά το οποίο είχε κυκλοφορήσει με τον τίτλο Αλήθεια. 6. Με γνώση και αντικειμενικότητα ο Uğur Tanyeli, καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Γιλδίζ, προσεγγίζει βασικά ιστοριογραφικά ζητήματα με το εκτενές άρθρο του «Η εθνοθρησκευτική πολυμορφία στην Κωνσταντινούπολη και η οθωμανική αρχιτεκτονική (15 ος -19 ος αιώνας), Ρωμιοί, Αρμένιοι, Τούρκοι». Κρατώντας αποστάσεις από τις συνήθεις προσεγγίσεις, στις οποίες ανήκουν η εθνοκεντρική

17 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος προσέγγιση (ταύτιση της εθνοθρησκευτικής ποικιλομορφίας με την ποκιλομορφία της αρχιτεκτονικής), η ερμηνεία της μνημειώδους αρχιτεκτονικής ως προϊόντος της οθωμανικής διακυβέρνησης, η οποία αποσιωπά την εθνοθρησκευτική διάσταση και η ιστορία των κτιρίων που αγνοεί ή υποτιμά τους δημιουργούς τους, ο Tanyeli υποστηρίζει μεταξύ άλλων τα εξής: «Με λίγα λόγια, αν δεν ληφθεί υπ όψιν η εθνικότητα και η θρησκεία (ή απλά η ποικιλομορφία των ταυτοτήτων) είναι δύσκολο να γραφτεί η ιστορία της οθωμανικής αρχιτεκτονικής». Απορρίπτει όμως και την αντίθετη κατεύθυνση. Την προσπάθεια τεκμηρίωσης ότι «η κάθε εθνοθρησκευτική κοινότητα έχει τη δική της αρχιτεκτονική», ότι δηλαδή «υπάρχει Τουρκικό (ή Οθωμανικό) σπίτι, Ελληνορθόδοξο σπίτι, Αρμένικο σπίτι κ.ο.κ.» 7. Ακολουθεί το άρθρο της Εύας Αλεξάνδρου-Σαρλάκ, αναπληρώτριας καθηγήτριας του Πανεπιστημίου του Ισίκ, με τίτλο «Οι ελληνικές ορθόδοξες τρουλαίες εκκλησίες που έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της Κωνσταντινούπολης του 19 ου αιώνα». Σε αυτό αναλύονται οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί ενός μέρους των ελληνικών ορθόδοξων εκκλησιών της Πόλης που υπάγονται στο Πατριαρχείο και ανεγέρθηκαν κατά την περίοδο του εξευρωπαϊσμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πρόκειται για τους τρουλαίους ναούς του 19 ου αιώνα και συγκεκριμένα για τη ρυθμολογική προσέγγιση των προσόψεων και των εσωτερικών τους χώρων. 8. Το άρθρο «Εμπορικά κτίρια και κτίρια διαμερισμάτων στην Κωνσταντινούπολη την εποχή του εξευρωπαϊσμού» του Βασίλη Κολώνα, καθηγητή Τμήματος Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, είναι μια ιστορικοκριτική παρουσίαση του έργου των ελλήνων αρχιτεκτόνων της πόλης, επικεντρωμένη στις δύο βασικές κατηγορίες πολυώροφων κτιρίων της περιόδου τα χάνια (καταστήματα, γραφεία, εργαστήρια) και τα κτίρια διαμερισμάτων, τα οποία άλλαξαν την εικονογραφία της Κωνσταντινούπολης. Επισημαίνονται οι όροι που ευνόησαν την κυριαρχία του εκλεκτικισμού ως αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας και ιδεολογίας, καθώς και η υπολογίσημη παρουσία του νεοκλασικισμού σε κτίρια ελλήνων ιδιοκτητών, αλλά και σε κτίρια άλλων εθνοτήτων που έχουν σχεδιαστεί από ρωμιούς αρχιτέκτονες. 9. Το άρθρο του Αhmet Ersoy, αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μπογάζιτσι,

18 18 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ με τίτλο «Ο κρυφός κάλφας του ασύμβατου κτιρίου: Το Χαμιντιγέ Τζαμί και ο Νικόλαος Τζελέπης», δεν περιορίζεται στην τεκμηρίωση της πατρότητας του κτιρίου και την επιστημονική σκιαγράφηση του πορτρέτου του άγνωστου αρχιτέκτονά του Νικόλαου Τζελέπη ή Τζελεπόπουλου, ο οποίος στα οθωμανικά έγγραφα αναφέρεται ως Νικολάκης Εφέντης, κρατικός υπάλληλος και κάλφας. Ο Ersoy ερμηνεύει την τυπολογική και μορφολογική ασυμβατότητα του τζαμιού ως προσωπική αναζήτηση του δημιουργού της, ο οποίος ανέμειξε με εκλεκτικιστική διάθεση ιστορικά στοιχεία της οθωμανικής αρχιτεκτονικής με στοιχεία της ευρωπαϊκής οριενταλιστικής τεχνοτροπίας που ήταν τότε του συρμού. Επρόκειτο, δηλαδή, για πειραματική έκφραση της τοπικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και της διαφορετικότητας με μια διεθνή γλώσσα (τον δυτικό εκλεκτικισμό και οριενταλισμό). 10.Το άγνωστο έργο του αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκού Βασιλείου Κουρεμένου ( ) στην Πόλη, ο οποίος ανήκει στις δεσπόζουσες μορφές της ελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών , προσεγγίζεται από την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Δρα αρχιτέκτονα, τ. καθηγήτρια, Πανεπιστημίου Αθηνών. Το άρθρο της, καρπός αρχειακής και επιτόπιας έρευνας, έχει τίτλο «Εκσυγχρονισμός και αυθεντικότητα στο πλαίσιο της παράδοσης του κλασικισμού: Το έργο του αρχιτέκτονα Βασιλείου Κουρεμένου στην Κωνσταντινούπολη, » και περιλαμβάνει: α) εισαγωγικό σημείωμα για την αρχιτεκτονική κατάρτιση και την επαγγελματική εμπειρία του Κουρεμένου, πριν εγκατασταθεί στην οθωμανική πρωτεύουσα, β) καταγραφή των κτιρίων και μελετών του στην Κωνσταντινούπολη και γ) συγκριτική ιστορική προσέγγιση δύο επαρκώς τεκμηριωμένων έργων του του υποκαταστήματος της Τράπεζας Αθηνών στον Γαλατά και του τάφου της οικογένει ας Γαλίτση, στο ελληνικό νεκροταφείο του Sisli. Τα δύο αυτά έργα αποτελούν χαρακτηριστικές εκφράσεις της ανανεωτικής, εκλεπτυσμένης, συμβολικής και εναρμονισμένης προς το περιβάλλον της αρχιτεκτονικής του Κουρεμένου. Έδειξαν, επίσης, αξιοθαύμαστη αντοχή στον χρόνο, επειδή εκφράζουν τις ανθρωπιστικές αξίες της κλασικής παράδοσης. Ειδικότερα, το υποκατάστημα της Τράπεζας των Αθηνών (Minerva Han), εκτός από το αειθαλές του σφρίγος, δικαιώθηκε

19 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος και ως σύμβολο ενός κοσμοπολίτικου πατριωτισμού, ο οποίος συνέβαλε στον εξωραϊσμό της πολυεθνικής Κωνσταντινούπολης. 11.Καρπός αρχειακής και επιτόπιας έρευνας είναι και το άρθρο της Δρος αρχιτέκτονος Λίλας Θεοδωρίδου-Σωτηρίου, αναπληρώτριας καθηγήτριας Τ.Ε.Ι. Σερρών και του Δρα αρχιτέκτονα Σάββα Τσιλένη με τίτλο «Το αρχιτεκτονικό όραμα του Πάτροκλου Καμπανάκη». Σε αυτό σκιαγραφούνται η επαγγελματική πορεία, ο ιδεολογικός πλουραλισμός και το άγνωστο έργο του στοχαστή-καλλιτέχνη Πάτροκλου Καμπανάκη, ο οποίος κινήθηκε έξω από τα όρια της ομογένειας. Εκτός από τη δραστηριότητά του στο Κάϊρο και την Αθήνα, ο Καμπανάκης δοκίμασε τις δυνάμεις του στις διεθνείς αρένες, συμμετέχοντας στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς για τον Πύργο του Λονδίνου (1890), το Αρχαιολογικό Μουσείο Καϊρου (1890), το μέγαρο της Κοινωνίας των Εθνών (1928) και τον Φάρο του Κολόμβου (1929). 12.Η εισαγωγή της καινοτόμου τεχνικής του μπετόν αρμέ στην Κωνσταντινούπολη, η οποία είναι σχεδόν αποκλειστικά συνδεδεμένη με τη δραστηριότητα της παρισινής φίρμας Bureau Technique de François Hennebique και τα σημαντικότερα κτίρια με μπετόν αρμέ πρίν τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, στα οποία συμμετείχαν έλληνες τεχνικοί, είναι το θέμα του άρθρου της Βίλμας Χαστάογλου-Μαρτινίδη, καθηγήτριας Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που έχει τίτλο «Η έλευση του μπετόν αρμέ στην Πόλη και οι έλληνες αρχιτέκτονες, μηχανικοί και εργολάβοι, ». Στο άρθρο παρέχεται πίνακας των 37 έργων, που μελετήθηκαν ή κατασκευάστηκαν στη Πόλη με το σύστημα Hennebique από το 1902 έως τις παραμονές του Α Παγκόσμιου Πολέμου. Τα 26 ήταν έργα ελλήνων αρχιτεκτόνων Ερ. Βουτσίνου, Μ. Λάγγα κ.ά. ή εργοληπτών και τα σημαντικότερα από αυτά παρουσιάζονται αναλυτικά από τη Β. Χαστάογλου-Μαρτινίδη. 13.Το άρθρο του Στέλιου Ροΐδη, αρχιτέκτονα-μηχανικού του Πολυτεχνείου Κωνσταντινουπόλεως, έχει τίτλο «Μια παράδοση του 20ού αιώνα: Οι ρωμιοί αρχιτέκτονες της Κωνσταντινούπολης και η προσφορά τους στην πόλη». Βασίζεται στη βιβλιογραφία (Τσιλένης, Κολώνας κ.ά.), σε στοιχεία που έφερε στο φως η ιστορική έρευνα, και σε δικές του αναζητήσεις. Στο πρώτο μέρος του άρθρου, υπάρχουν πληροφορίες για τις

20 20 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ σπουδές και το έργο ορισμένων από τους 230 ρωμιούς αρχιτέκτονες της Πόλης, από τις αρχές του 20ού αιώνα έως το Στοιχεία για τα ονόματα, τις σπουδές και τη σταδιοδρομία των ρωμιών αρχιτεκτόνων μετά το 1923 δίνονται στο δεύτερο μέρος του άρθρου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Batur, Afife (ed., 2005), Architectural Guide to Istanbul. Galata, Chamber of Architects of Turkey Istanbul Metropolitan Branch, Istanbul. Βίγκας Λάκης (2009), «Εισήγηση 21. Επισημάνσεις και αποτιμήσεις», Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωγραφείου, Συνάντηση στην Πόλη. Το παρόν και το μέλλον. Κείμενα για τη ρωμαίικη κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, 2009, σσ Kuruyazici, Hasan και Sarlak, Eva (επιμέλεια, 2010), Batılılaşan İstanbul un Rum Mimarları / Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού (δίγλωσσο βιβλίο που εκδόθηκε στο πλαίσιο της ομώνυμης έκθεσης), Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωγραφείου, Κωνσταντινούπολη, Kuruyazici, Hasan (επιμέλεια, 2010), Batılılaşan İstanbul un Ermeni Mimarları / Οι Αρμένιοι Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού (δίγλωσσο βιβλίο που εκδόθηκε στο πλαίσιο της ομώνυμης έκθεσης), Uluslararası Hrant Dink Vakfı (Διεθνές Κοινωφελές Ίδρυμα Χραντ Ντινκ), Κωνσταντινούπολη, Kuruyazici, Hasan (2010), «Πρόλογος», Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού, Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωγραφείου, Κωνσταντινούπολη, σ. 9. Loyer, François (1983), Lysandre Caftanzoglou. L architecture néoclassique dans la Grèce de l Indépendence, Archives d Architecture Moderne, 25/1983, σσ Loyer, François (1966), Αrchitecture la Grèce contemporaine, διδακτορική διατριβή 3 ου κύκλου, πολυγραφημένη, Παρίσι, σσ. 75, 82, , 177, 179. Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωγραφείου (2009), Συνάντηση στην Πόλη. Το παρόν και το μέλλον. Κείμενα για τη ρωμαίικη κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Καλει-

21 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Νοέμβριος - Δεκέμβριος δοσκόπιο, Αθήνα. Τσιλένης Σάββας (1998), «Η Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα, το πέρασμα από την παράδοση στον κοσμοπολιτισμό», επιθεώρηση Η καθ ημάς Ανατολή, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1998, τόμος 4ος, σσ Τσιλένης Σάββας (1999), «Τα έργα και οι ημέρες ενός Κωνσταντινοπολίτη Κάλφα, του Περικλή Δημητρίου Φωτιάδη», Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας με θέμα Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1999, σσ ). Τσιλένης Σάββας (2000), «Οι Ρωμιοί αρχιτέκτονες καλφάδες της Πόλης, », περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, τχ , Δεκέμβριος 2000, σσ Τσιλένης Σάββας (2002), «Ο αιώνας του εξευρωπαϊσμού στην πολεοδομική εξέλιξη της Κωνσταντινούπολης, » / «The century of Europeanization in the urban development of Constantinople», στον συλλογικό τόμο Κωνσταντινούπολη, η Πόλη των Πόλεων / Constantinople. City of Cities, επιμέλεια: Γιώργος Γιαννακόπουλος, Έφεσος, Αθήνα, 2002, σσ Τσιλένης Σάββας (2004), «Το κτίριο της Μεγάλης του Γένους Σχολής και ο δημιουργός της K. Δημάδης», Πρακτικά της τέταρτης επιστημονικής ημερίδας με θέμα Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολής, Εταιρεία Μελέτης της καθ ημάς Ανατολής, Αθήνα 2004, σσ Τσιλένης Σάββας (2005α), «Η αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη της Κωνσταντινούπολης και η συμβολή της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας στη διαμόρφωση της πόλης ( ), το παράδειγμα του κάλφα Περικλή Δ. Φωτιάδη», στον συλλογικό τόμο Η Ελληνική Πόλη σε ιστορική προοπτική, επιμέλεια Λυδία Σαπουνάκη-Δρακάκη, εκδόσεις Διονικός με συνεργασία του European Association for Urban History, Αθήνα 2005, σσ Τσιλένης Σάββας (2005β), «Οι Έλληνες αρχιτέκτονες της Κωνσταντινούπολης και η συμβολή τους στη δημιουργία του αστικού περιβάλλοντος», στα Πρακτικά πρώτου παγκόσμιου συνεδρίου Κωνσταντινουπολιτών, 27, 28, 29 Μαΐου 2005, Ένωσις Κωνσταντινουπολιτών, Αθήνα 2006, σσ