ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΑΛΥΖΙΑΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ - ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Υ ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΑΛΥΖΙΑΣ Νίκος Ζαρκαδούλας ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Υ ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Αθήνα, Ιούνιος 2005 Επιβλέπων: Ν. Μουτάφης

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κ. Ν. Μουτάφη, για την ανάθεση της εργασίας και την πολύ σηµαντική προσωπική του ενασχόληση σε όλα τα στάδια εκπόνησής της. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κ. Κουτσογιάννη, για τη πολύτιµη βοήθειά του στα κοµµάτια εκείνα της εργασίας τα οποία σχετίζονται µε την υδρολογική τεκµηρίωση καθώς και τη λειτουργία του υδατορέµατος. Από το Εργαστήριο Φωτογραµµετρίας, εκφράζω τις ευχαριστίες µου προς τον κ Ιωαννίδη Χαράλαµπο, Επίκουρο Καθηγητή, για τη καθοδήγηση την οποία µου προσέφερε στην οργάνωση και εκτέλεση των φωτογραµµετρικών εργασιών υπαίθρου και γραφείου καθώς επίσης και στη κυρία Σοφία Σοϊλέ για την πολύτιµη βοήθειά της στην φωτογραµµετρική απόδοση του µνηµείου. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τους κυρίους Καστανό Γεώργιο, Πολύζο Γεώργιο και Γιωργαλή Γεώργιο, για τις πολύτιµες πληροφορίες τις οποίες µου παρείχαν αναφορικά µε την πρόσφατη ιστορία του µνηµείου. Τέλος, ευχαριστώ τον συνάδελφο µου Πετρόπουλο Παναγιώτη για την πολύτιµη βοήθεια την οποία µου προσέφερε στις φωτογραµµετρικές εργασίες υπαίθρου και γραφείου. i

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Ευχαριστίες Περιεχόµενα Πρόλογος Περίληψη Αbstract i ii v vi xii 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επιστήµη και η τεχνολογία του νερού στους αρχαίους πολιτισµούς Η επιστήµη και η τεχνολογία του νερού στην αρχαία Ελλάδα Η σκοπιµότητα της µελέτης ενός µνηµείου από έναν µηχανικό υποδοµής Αντικείµενο και στόχοι της εργασίας ιάρθρωση της εργασίας 07 2 Η ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Η µελέτη και προστασία των µνηµείων παγκοσµίως Φορείς οι οποίοι σχετίζονται µε τη προστασία των µνηµείων παγκοσµίως Η µελέτη και προστασία των µνηµείων στην Ελλάδα Φορείς οι οποίοι σχετίζονται µε τη προστασία των µνηµείων στην Ελλάδα Αρχές οι οποίες διέπουν την τεκµηρίωση ενός µνηµείου 18 3 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Το φυσικό περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής της αρχαίας Αλυζίας Ιστορικά στοιχεία της αρχαίας Αλυζίας Το φράγµα της αρχαίας Αλυζίας Χρονολόγηση του φράγµατος Προηγούµενες εκτιµήσεις σχετικά µε τη σκοπιµότητα του φράγµατος Οι εκτιµήσεις του Μπελλιά Οι εκτιµήσεις του Μαστροκώστα Οι εκτιµήσεις του Παπαδήµου 27 ii

4 3.5.4 Οι εκτιµήσεις του Murray Οι εκτιµήσεις του Knauss 31 4 ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Γενικά περί γεωµετρικής τεκµηρίωσης Μεθοδολογίες αποτύπωσης µνηµείων Επιλογή µεθόδου αποτύπωσης του φράγµατος Φωτογραµµετρικές εργασίες υπαίθρου Επιλογή µεθόδου φωτογραµµετρικής απόδοσης Κλίµακα φωτογραφιών και κλίµακα απόδοσης Επιλογή φωτοµηχανής Προγραµµατισµός φωτογραφικών λήψεων Καθορισµός της γεωµετρίας των φωτογραφικών λήψεων Τοποθέτηση των φωτοσταθερών Μέτρηση των φωτοσταθερών Φωτογραµµετρική απόδοση ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Το σώµα του φράγµατος Ο υπερχειλιστής Εκτίµηση των παραγόντων που σχετίζονται µε τη µακροηµέρευση του έργου Σηµερινή κατάσταση του φράγµατος Η διατάραξη της ισορροπίας του µνηµείου από το τοιχίο Λοιπές διαταραχές 51 6 Υ ΡΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Λεκάνη απορροής Λεκάνη κατάκλισης Ωφέλιµος όγκος ταµιευτήρα Ο κάµπος της Αρχαίας Αλυζίας Υδρολογική τεκµηρίωση Όµβρια καµπύλη Πληµµυρικές παροχές 60 iii

5 6.5.3 Ετήσιοι όγκοι απορροής Εξατµοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς Αξιολόγηση σεναρίων σχετικά µε τη σκοπιµότητα του τεχνικού Αξιολόγηση του σεναρίου της άρδευσης Αξιολόγηση του σεναρίου της ύδρευσης 68 7 ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ Υ ΑΤΟΡΕΜΑΤΟΣ Ποιοτική ανάλυση Ποσοτική ανάλυση - Υπολογισµός της στερεοπαροχής Λεπτόκοκκα φερτά (φορτίο σε αιώρηση) Χονδρόκοκκα φερτά (φορτίο σε σύρση) Συνολική Στερεοπαροχή - Χρόνος πλήρωσης λεκάνης κατάκλισης µε φερτά 83 8 Η ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Γενικά συµπεράσµατα της τεκµηρίωσης Συµπεράσµατα από την υδρολογική ανάλυση Συµπεράσµατα από τη κατασκευαστική ανάλυση Συµπεράσµατα από την ανάλυση της λειτουργίας του υδατορέµατος Ολοκληρωµένο σενάριο σχετικά µε τη σκοπιµότητα του έργου Η αξία του έργου βάσει του παραπάνω σεναρίου 91 9 ΛΟΙΠΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ο ρόλος του µηχανικού στη τεκµηρίωση ενός αρχαίου τεχνικού έργου Η τυποποίηση της µελέτης ενός αρχαίου υδραυλικού έργου 93 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 95 ΤΕΥΧΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΈΡΓΩΝ 97 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΕΥΧΟΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ iv

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σπάνιο παράδειγµα υδραυλικού έργου της αρχαιότητας είναι το λίθινο φράγµα στη θέση Γλώσσες του ήµου Αλυζίας Αιτ/νίας. Η κατασκευή του τοποθετείται στους κλασικούς χρόνους ή και προγενέστερα. Το έργο εντυπωσιάζει εξ αρχής το µελετητή µε τη τεχνολογική και κατασκευαστική του αρτιότητα. Σύµφωνα µε τον Murray (1984), πρόκειται για το µεγαλύτερο και πιο προηγµένο τεχνολογικά δείγµα αρχαίου φράγµατος σε όλη την Ελληνική επικράτεια. Οι λόγοι που οδήγησαν στη κατασκευή του φράγµατος δεν είναι προφανείς, µε τους ερευνητές να εκφράζουν µόνο πιθανά σενάρια, το σύνολο των οποίων όµως βασίζεται σε καθαρά αρχαιολογικές προσεγγίσεις του έργου. Η συµβολή των µηχανικών σε αυτό το σηµείο, έχει να κάνει µε τη δυνατότητα διερεύνησης λειτουργικών και κατασκευαστικών παραµέτρων του έργου. ηµιουργείται κατ αυτό τον τρόπο, ένα ειδικότερο ενδιαφέρον στο χώρο των µηχανικών υποδοµής σχετικά µε τη τεκµηρίωση εκείνων των µνηµείων της αρχαιότητας, στα οποία κυριαρχεί ο λειτουργικός χαρακτήρας. Η προσέγγιση που πραγµατοποιείται στη παρούσα εργασία στηρίζεται στην υδρολογική και κατασκευαστική προσέγγιση του τεχνικού. Τα συµπεράσµατα τα οποία εξάγονται αναφορικά µε τη σκοπιµότητα του έργου, αξιολογούν την πληροφορία που προκύπτει από αυτήν την ειδικού χαρακτήρα προσέγγιση. Το τελικό προϊόν της εργασίας, εκτός από µία καινοτόµα προσέγγιση του µνηµείου, λειτουργεί και έµµεσα ως µία πρόταση για τη τυποποίηση της µελέτης ενός αρχαίου υδραυλικού έργου, η οποία θα εξυπηρετεί κατά το βέλτιστο δυνατό τρόπο τόσο τις γενικότερες ανάγκες τεκµηρίωσής του, όσο και τις ειδικότερες απαιτήσεις εξαγωγής της τεχνολογικής και κατασκευαστικής πληροφορίας η οποία κρύβεται στο µνηµείο. v

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή - Σκοπιµότητα της εργασίας Έρχονται συστηµατικά στην επιφάνεια αρχαία µνηµεία στα οποία κυριαρχεί ο λειτουργικός χαρακτήρας. Τυπικά παραδείγµατα έργων της κατηγορίας αυτής, είναι (Κουτσογιάννης, 2002): το σύστηµα ύδρευσης και αποχέτευσης του Μινωικού πολιτισµού. τo σύστηµα ύδρευσης της κλασικής Αθήνας. τα µεγάλης κλίµακας έργα τα οποία οδήγησαν στην αποξήρανση της λίµνης Κοπαίδας κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους. το όρυγµα του Ευπαλίνου, για την ύδρευση της Σάµου. Τα έργα αυτά εντυπωσιάζουν ακόµα και σήµερα µε την αρτιότητα και τη πληρότητα του σχεδιασµού τους. Η αρχαιολογική και λειτουργική τεκµηρίωση τέτοιων έργων της αρχαιότητας είναι αντικείµενο των µηχανικών υποδοµής, οι οποίοι είναι οι πλέον κατάλληλοι για να εξαγάγουν πληροφορία σχετική µε τα τεχνολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά των µνηµείων αυτών. ηµιουργείται εποµένως, στο χώρο των µηχανικών υποδοµής ειδικό ενδιαφέρον για εκείνα από τα µνηµεία της αρχαιότητας, στα οποία κυριαρχεί ο λειτουργικός χαρακτήρας. Το φράγµα της Αρχαίας Αλυζίας Η πόλη της Αρχαίας Αλυζίας βρίσκεται στα υτικά παράλια της Αιτωλοακαρνανίας και σε απόσταση 15 σταδίων από τη θάλασσα, στις παρυφές των Ακαρνανικών Βουνών. Πρόκειται για µία από τις σηµαντικότερες πόλεις της αρχαίας Ακαρνανίας. Κοντά στην Αρχαία Αλυζία, σε µία θέση που σήµερα ονοµάζεται Γλώσσες, βρίσκονται τα ερείπια αρχαίου φράγµατος, του οποίου η κατασκευή τοποθετείται από τους µελετητές στους κλασικούς χρόνους ή και προγενέστερα. Σύµφωνα µε τον Murray (1984): Πρόκειται για το µεγαλύτερο, πιο προηγµένο τεχνολογικά και πιο ξεκάθαρο δείγµα αρχαίου φράγµατος σε όλη την Ελληνική επικράτεια. Το γεγονός ότι vi

8 δεν είναι Ρωµαϊκό στη σύλληψη ή τη κατασκευή, το µέγεθός του και το γεγονός ότι είναι τόσο καλά διατηρηµένο το καθιστούν ακόµα πιο σηµαντικό και αξιοθαύµαστο. Όντως, τα φράγµατα τα οποία γενικώς συναντώνται στον Ελληνικό χώρο, είναι χαµηλά και πολύ εκτεταµένα σε πλάτος, όπως εκείνα τα οποία κατασκευάστηκαν σε διάφορες θέσεις, στη Μυκηναϊκή εποχή και τα οποία είχαν µήκος 250m µε 2.500m, ύψος 2m µε 4m και µε χωρητικότητα που κυµαίνονταν από 4 hm 3 έως 24 hm 3. Τα παραπάνω τεχνικά, τόσο από λειτουργικής όσο και από κατασκευαστικής απόψεως, δεν φαίνεται να έχουν κάποια τεχνολογική συγγένεια µε το φράγµα της Αλυζίας. Αποτελεί πρόκληση για ένα µηχανικό υποδοµής να µελετήσει ένα τόσο σπάνιο έργο της αρχαιότητας και να προσπαθήσει να εξαγάγει συµπεράσµατα σχετικά µε την σκοπιµότητα του έργου καθώς επίσης και τον πολιτισµό και τις συνθήκες που οδήγησαν στην δηµιουργία του. Περιγραφή του φράγµατος Πρόκειται για λιθόθετο φράγµα µε φυσικό µετωπικό πλευρικό υπερχειλιστή στο αριστερό αντέρεισµα. Το σώµα του φράγµατος χαρακτηρίζεται από δύο κυρίως κλίσεις. Οι κατώτερες σειρές, µε έντονη κλίση, χαρακτηρίζονται από πιο τετραγωνισµένους λίθους, άτακτα τοποθετηµένους και µε µικρότερες πέτρες να καλύπτουν τα κενά που δηµιουργούνται µεταξύ τους. Στις ανώτερες σειρές, στις οποίες η κλίση γίνεται πιο ήπια, οι πέτρες είναι οµοιόµορφα λαξεµένες, τοποθετηµένες µε µεγαλύτερη τάξη και µε µικρότερα κενά µεταξύ τους, τα οποία δεν απαιτούσαν πλήρωση από άλλες, µικρότερες πέτρες. Οι ανώτερες σειρές, προϋποθέτουν πιο εξελιγµένες µεθόδους και η κατασκευή τους θα πρέπει να τοποθετηθεί, χρονικά, σαφώς µεταγενέστερα των κατωτέρων, ορίζοντας µε αυτόν τον τρόπο δύο τουλάχιστον διαφορετικές κατασκευαστικές φάσεις του έργου. Ο υπερχειλιστής του φράγµατος διαµορφώθηκε στο µητρικό βράχο στον οποίο οι αρχαίοι φρόντισαν να διαµορφώσουν διώρυγα προσαγωγής, λαξεύοντας ένα κανάλι στο βράχο και εξαναγκάζοντας µε αυτόν τον τρόπο τη ροή να πραγµατοποιείται από τη θέση αυτή. Η µακροηµέρευση του φράγµατος οφείλεται καταρχήν στη παραπάνω διάταξη, η οποία, για διάστηµα περίπου 2500 ετών λειτούργησε σωστά, προστατεύοντας το φράγµα από όλα τα πληµµυρικά συµβάντα. Πρόκειται εποµένως για έναν πετυχηµένο υπερχειλιστή. vii

9 Σηµερινή κατάσταση του φράγµατος Η σηµερινή κατάσταση του σώµατος του φράγµατος είναι εντυπωσιακή. Οι περισσότερες πέτρες βρίσκονται στην αρχική τους θέση ή έχουν µετακινηθεί ελαφρά και έχουν λειανθεί σε µικρό βαθµό. Υπάρχουν εποµένως σοβαρές ενδείξεις ότι το φράγµα δεν λειτούργησε ως υπερχειλιστής για µεγάλες χρονικές περιόδους. Η εξαιρετική κατάσταση στην οποία βρίσκεται το τεχνικό οφείλεται επίσης στο γεγονός ότι οι µεταγενέστεροι κάτοικοι της είχαν άφθονη πρώτη ύλη διαθέσιµη για δοµικούς λίθους από το υδατόρεµα και εποµένως δεν χρειάστηκε να χρησιµοποιήσουν σε κάποια χρονική στιγµή τη λιθοδοµή του φράγµατος για κάποια άλλη χρήση. Τέλος, η µακροηµέρευση έχει να οπωσδήποτε να κάνει και µε την αποτελεσµατική αντιµετώπιση του σεισµού. Το φράγµα διατηρήθηκε εποµένως ακέραιο για 2500 χρόνια περίπου. Πρόκειται για εξαιρετικό µέγεθος για οποιοδήποτε έργο υποδοµής. Για φράγµα όµως είναι σπάνιο. Σηµειώνεται πώς σήµερα, στη περιοχή του φράγµατος υπάρχουν διάφορες µεταγενέστερες κατασκευές οι οποίες διαταράσσουν την ισορροπία του µνηµείου και θέτουν σε κίνδυνο τη µακροηµέρευσή του. Η σκοπιµότητα του φράγµατος Προκειµένου να διερευνηθεί η σκοπιµότητα του φράγµατος, πέραν των συνήθων εργασιών τεκµηρίωσης, πραγµατοποιήθηκε τεκµηρίωση της λειτουργίας του υδατορέµατος και υδρολογική τεκµηρίωση της περιοχής µελέτης. Από την εκτίµηση του ωφέλιµου όγκου του ταµιευτήρα καθώς και της στερεοπαροχής καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι η πλήρωση της λεκάνης του φράγµατος µε φερτά θα πρέπει να πραγµατοποιήθηκε εξαιρετικά σύντοµα. Εποµένως, εάν το φράγµα κατασκευάστηκε προκειµένου να ικανοποιήσει ανάγκες σε άρδευση ή ύδρευση, αστόχησε πολύ σύντοµα, χωρίς να προλάβει τελικά να εκπληρώσει τις απαιτήσεις του σχεδιασµού του. Με βάση την εκτίµηση των ετήσιων αρδευτικών αναγκών καθώς επίσης και την υπόθεση ότι ο κάµπος του Μύτικα καλλιεργούνταν σε όλη του την έκταση, καταλήγουµε στο συµπέρασµα viii

10 ότι ο ωφέλιµος όγκος του φράγµατος, µπορούσε να καλύψει ένα πολύ µικρό ποσοστό των συνολικών αναγκών σε νερό. Επίσης, µε βάση τις σύγχρονες ηµερήσιες ανάγκες ενός ατόµου, προκύπτει ότι ο ωφέλιµος όγκος µπορούσε να ικανοποιήσει, τις ανάγκες σε ύδρευση µίας πόλης µε συνολικό πληθυσµό της τάξεως των κατοίκων. Τα παραπάνω δίνουν µία σαφή εικόνα της κλίµακας του έργου και αποτελούν πολύ σηµαντική πληροφορία για την εξαγωγή συµπερασµάτων σχετικών µε την σκοπιµότητα του τεχνικού. Από τη τεκµηρίωση της λειτουργίας του υδατορέµατος, προκύπτει ότι η στερεοπαροχή του είναι σηµαντική. Τα προβλήµατα τα οποία δηµιουργούνται εποµένως από τη πληµµύρα είναι εξαιρετικά έντονα και αφορούν κυρίως τη κατάκλιση µε φερτά σηµαντικού µέρους των καλλιεργήσιµων εκτάσεων και τη σηµαντική µείωση της αποδοτικότητάς τους. Σηµειώνεται ότι η πλέον αποτελεσµατική µέθοδος ανάσχεσης των πληµµύρων ενός χειµάρρου είναι η κατασκευή εντός της κοίτης και σε κατάλληλο σηµείο, φράγµατος αρκετά υψηλού ώστε στη λεκάνη που θα σχηµατισθεί στα ανάντη, να είναι δυνατή η συγκράτηση του όγκου της πληµµύρας και η βαθµιαία αποχέτευσή της. Το φράγµα πραγµατοποιώντας αυτήν ακριβώς τη λειτουργία, έδρασε ευεργετικά αµβλύνοντας σηµαντικά τις παραπάνω συνέπειες. Με βάση τα παραπάνω, αναπτύσσεται, σε πλήρη αντίθεση µε όλες τις προηγούµενες εκτιµήσεις, ένα νέο σενάριο αναφορικά µε τη σκοπιµότητα του φράγµατος. Σύµφωνα µε το σενάριο αυτό, φράγµα σχεδιάστηκε εξ αρχής για τη συγκράτηση των φερτών υλών, που αποθέτονται συστηµατικά στο κάµπο του Μύτικα και οδηγούν σε σηµαντική µείωση της αποδοτικότητας των εκτάσεων. Επιπλέον, το σενάριο αυτό είναι ευνοϊκό και στην ερµηνεία των διαφορετικών κλίσεων, οι οποίες πιθανόν να ορίζουν και διαφορετικές φάσεις κατασκευής του φράγµατος: σε πρώτη φάση, οπότε και κατασκευάστηκε το πρώτο τµήµα, ύψους περίπου δύο µέτρων, το τεχνικό λειτούργησε σωστά, συγκρατώντας αποτελεσµατικά τα φερτά. Οι κατασκευαστές του έργου, έχοντας διαπιστώσει τη σωστή λειτουργία του τεχνικού, όταν πληρώθηκαν τα δύο πρώτα µέτρα από φερτές ύλες, οδηγήθηκαν στη συµπλήρωσή του. Το φράγµα συνεχίστηκε µε µία πιο ήπια κλίση, µέχρι και τα 11m περίπου του είναι το συνολικό του ύψος. Οι περισσότερες αυτές φάσεις, µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι το έργο λειτούργησε αποτελεσµατικά για τους σκοπούς για τους οποίους κατασκευάστηκε. Αν είχε αστοχήσει εξ αρχής, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος δαπανών για τη περαιτέρω ανύψωσή του. ix

11 Ενδεχοµένως οι χρόνοι λειτουργίας του φράγµατος να παρατάθηκαν, µε τον καθαρισµό της λεκάνης του φράγµατος από φερτές ύλες κατά τους καλοκαιρινούς µήνες, µε κάποιο πρωτότυπο µηχανικό τρόπο, σε αναµονή των πληµµύρων του αµέσως επόµενου χειµώνα. Αυτό είναι πιθανόν, από τη στιγµή που η συγκοµιδή των φερτών υλών είναι πολύ πιο εύκολη όταν αυτές είναι συγκεντρωµένες, από ότι όταν έχουν απλωθεί, καταλαµβάνοντας τµήµα του κάποιο τµήµα του κάµπου του Μύτικα. Με αυτό τον τρόπο η ζωή του έργου θα µπορούσε να παραταθεί, για όσο διάστηµα υπήρχαν ανάγκες πλήρους εκµετάλλευσης του κάµπου του Μύτικα, µε άνω όριο το 30 π.χ., οπότε και το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού της πόλης την εγκατέλειψε για να µετοικήσει στη Νικόπολη. Το τεχνικό λειτούργησε σωστά, µέχρι τη πλήρωσή, αλλά και στη συνέχεια, µετά την εγκατάλειψή του, εξακολούθησε να λειτουργεί προστατευτικά για τη περιοχή, χάρις στον υπερχειλιστή ο οποίος συνέχισε, διαχρονικά, να αποτονώνει µέρος της ενέργειας του πληµµυρικού κύµατος και να το διοδεύει εποµένως ελεγχόµενα στον κάµπο. Γενικά Συµπεράσµατα Στις προηγούµενες προσεγγίσεις του φράγµατος, οι µελετητές διέγνωσαν, ορθώς, την ταχύτατη πλήρωση του µε φερτές ύλες. Η πιθανολογούµενη, εποµένως, στα πλαίσια των προσεγγίσεων αυτών, λειτουργία του έργου για τη κάλυψη αναγκών σε άρδευση ή ύδρευση διήρκησε για εξαιρετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα. Οι προσεγγίσεις καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι το έργο αστόχησε πολύ σύντοµα, χωρίς να καταφέρει να καλύψει τις ανάγκες που οδήγησαν στη κατασκευή του, σε βάθος χρόνου τέτοιο, το οποίο θα δικαιολογούσε την αρχική επένδυση. Σύµφωνα µε το σενάριο το οποίο αναπτύσσεται στη παρούσα εργασία, το φράγµα κατασκευάστηκε για να διαχειριστεί τη στερεοπαροχή του υδατορέµατος και να προστατέψει τον κάµπο της Αρχαίας Αλυζίας από τις επιπτώσεις της πληµµύρας. Αν κανείς αποδεχθεί το σενάριο αυτό, οδηγείται, αυτοµάτως και σε πλήρη αντίθεση µε τις µέχρι σήµερα εκτιµήσεις, στο χαρακτηρισµό του έργου ως απολύτως επιτυχηµένου, αφού κάλυψε λειτουργικά τους λόγους που οδήγησαν στο σχεδιασµό και τη κατασκευή του. x

12 Η αξία του σεναρίου δεν έγκειται στο γεγονός ότι φαίνεται περισσότερο αληθοφανές από τα υπόλοιπα, αλλά στο ότι είναι προσαρµοσµένο στη λειτουργική συµπεριφορά του υδατορέµατος και του τεχνικού, αξιοποιώντας αυτό το τόσο πολύτιµο τµήµα, του συνόλου της πληροφορίας την οποία το µνηµείο µπορεί να µας δώσει. xi

13 EXTENDED ABSTRACT Introduction Typical examples of hydraulic technology structures of antiquity are (Koytsoyiannis, 2002): - The system of water supply and sewerage of Minoan civilization - Athens sustainable urban water management. - Major agricultural and flood protection hydraulic works - The water supply of Samos and the awesome feat of Eupalinos. These structures impress with their engineering depth and the overall quality of their design. Most suitable In order to export information relative to the technological and constructional parameters of these structures are civil emgineers. In this way, a special interest is created among civil engineers for the documentation of those of the monuments of antiquity, for which functional parameters are of great importance. The dam of Ancient Alyzia The city of Ancient Alyzia is located in the coastline of Akarnania, in a distance of about 15 stages from the sea, in the fringes of Akarnanika mountains. It is one of the most important cities of ancient Akarnania. An infrequent example of hydraulic work of antiquity is the dam of Ancient Alyzia in a place called "Glosses". The exact period of its construction is still unknown but researchers usually place it to the Golden Age (5 th Century B.C.). The structure impresses the observer with its technological and constructional overall quality. According the Murray (1984): This is the clearest, largest, and most technologically advanced ancient specimen yet known in the whole country. That it is not Roman in conception or construction, that it was originally built completely without the use of concrete or mortal, and that it is so massive and well preserved make it all the more important and amazing. xii

14 Dams of ancient Greece are usually very low as those built during the Mycenaean civilization in various places of central Greece. They had typical length between 250 m and m, height between 2 m and 4 m and reservoir volume lying between 4 hm 3 and 24 hm 3. These structures do not seem to have any functional or structural relation with the dam of Alyzia. The reasons that led to the construction of such a costly structure are not obvious, with the researchers expressing an extended variety of possible scenarios. All these scenarios are generally based on archaeological approaches of the structure. It therefore constitutes a great challenge among civil engineers to study such a rare example of civil work of antiquity in order to export conclusions with regard to: The conditions that led to its creation Structural parameters Functional parameters Reasons of its long-lasting The approach of the present work is based in hydrological and functional information that is exported from the monument. The final conclusions evaluate the information that results from this individual approach. Description of the structure & current situation It is a stoned dam with lateral flood control channel. The body of dam has two bents. Bottom courses are characterized by more squared blocks, irregularly placed and with smaller blocks filling the gaps between them. In the superior courses, where the bent becomes softer, stones are uniformly shaped, very regularly placed, with smaller gaps, which did not require fulfillment from other, smaller stones. These superior courses presuppose more evolved methods. We thus conclude that these differences are connected with different constructional phases. The structure has been operating consequently for about 2500 years. It is an exceptional number by any standards. The current situation of the dam s body is impressive. The stones xiii

15 by which it is composed are in their initial place and slightly smoothed. The fact that they are found in a situation very so close to their initial gives us the clue that the flood control channel operated effectively protecting the dam from the effects of the flood. It is certainly one of most effective flood control channel in the history of dams. The exceptional state of the dam is also connected with the fact that the residents of the area had always had rock materials available from the stream. Thus, there was no reason for using monument s stone masonry for their structures. Today, in the region we can find the following structures, which disturb monument s balance, and place a danger for its existence. - A mill, built sometime after 1879, situated at a distance of about 50 m off the monument. - A street, in the Eastern department of monument, which passes above the monument, leading to a abandoned settlement. In the point where the street meets the monument, a concrete wall leans above the monument s body. - A flood control wall above the flood control channel. It was constructed in order to function in combination with other 5 similar structures. - A water channel, running southeastwards, covered nowadays by the road mentioned above. The reasons that led to the construction of the dam From the estimate of beneficial storage capacity of the dam s basin as well as the rate of the sediments transport, we conclude that the fulfillment of dam s basin with raw material should have happened during a very short time-period. If the dam was manufactured to satisfy the needs of irrigation or drinking water supply, it did not achieve the requirements of its initial planning. Estimates of annual irrigatory needs as well as the hypothesis that the valley of Mytikas was cultivated in all its extent lead to the conclusion that the beneficial volume of dam s basin could cover a very small percentage of total needs in water for irrigation. xiv

16 Also, based on Solon s laws, (where we can find specific information regarding the daily needs for water for an individual in antiquity), we conclude that the beneficial volume could satisfy the needs in water supply of a city with total population of about residents. The above scenarios give a clear picture of the structure s purpose. The problems created consequently by the flood are exceptionally intense and they mainly concern the sprawl of important part of cultivable grounds and the important reduction of their efficiency. The most effective method of interception of floods is by manufacturing, inside the watercourse and in suitable point, a dam. Based on the above, we develop, in opposition with all the previous estimates, a new scenario. According to this the dam was designed and constructed from beginning for the control of floods and the withholding of brought materials that submerge systematically Mytikas valley and leads to important reduction of its productivity. Cleaning dam s basin from brought matters during the summer may have extended the operating period of the dam. This is likely to have happened, as far as collection of sediments is much easier when they are placed id a specific era than when they expand along the valley. An upper limit for the operation of the dam is historically set in 30 BC, when the citizens of Alyzia, along with people from other cities of Western Greece were forced to immigrate in order to populate the new town of Nikopolis. Final Conclusion All previous approaches of Alyzia s dam concluded that it was built for irrigation or drinking purposes and diagnosed that it was rapidly silted up with materials from winter s runoff. The present study leads to a completely different scenario. The dam was manufactured for sedimentation management purposes. By accepting this scenario we are automatically led to a completely different conclusion: The dam satisfied the needs that led to its construction, working properly for the protection of the valley of Mytikas from the flood. The value of the present scenario does not lie in the fact that it appears more possible than previous ones, but in the fact that it is based in the functional parameters of the stream. xv

17 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Η επιστήµη και η τεχνολογία του νερού στους αρχαίους πολιτισµούς Για τους περισσότερους από τους πολιτισµούς της αρχαιότητας υπάρχουν ενδείξεις και µαρτυρίες συστηµατικής ενασχόλησης µε θέµατα υδρολογίας και υδραυλικής. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται (Κουτσογιάννης και Ξανθόπουλος, 1999): - Οι µετρήσεις κατακρηµνισµάτων, από τον Kautilia, τον 4 ο π.χ. αιώνα στην Ινδία. - Οι µετρήσεις της στάθµης του Νείλου, οι οποίες πρέπει να ξεκίνησαν περί το 1800 π.χ. - Οι διάφορες σχετικές αναφορές, σε κείµενα κυρίως ποιητικού λόγου, στη Κίνα την Ινδία, ή την Περσία (UNESCO, 1974). Επιπλέον, σε επίπεδο τεχνολογίας, χαρακτηριστικά παραδείγµατα υδραυλικών έργων υποδοµής είναι (Κουτσογιάννης και Ξανθόπουλος, 1999): - Σύστηµα διωρύγων το οποίο διαχειρίζονταν τα νερά του Τίγρη και του Ευφράτη προκειµένου να αρδευτούν οι πεδινές εκτάσεις της Μεσοποταµίας. - Η αρδευτική διώρυγα του Ναχρουάν, µε µήκος 320 κm και πλάτος 120 m, την οποία οι Σουµέριοι κατασκεύασαν κάποια στιγµή µετά τον 4000 π.χ. - Φράγµα στο Νείλο, περί το 4000 π.χ. Τα έργα αυτά εντυπωσιάζουν ακόµα και σήµερα µε την αρτιότητα και τη πληρότητα του σχεδιασµού τους. Προέκυψαν από σοβαρές ανάγκες χωρικής και χρονικής ρύθµισης της διάθεσης των υδατικών πόρων που προκύπτουν από την έντονη χωρική και χρονική ανοµοιογένεια της βροχόπτωσης που χαρακτηρίζει τις περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Μεσοποταµίας. 1

18 1.2 Η επιστήµη και η τεχνολογία του νερού στην αρχαία Ελλάδα Ενώ o πολιτισµός των Αρχαίων Ελλήνων είναι από τα πλέον µελετηµένα και τεκµηριωµένα πεδία της ιστορίας της ανθρωπότητας, µε τη τέχνη, την ιστορία και τη µυθολογία των Αρχαίων Ελλήνων να µελετώνται συστηµατικά και σε εξαντλητικό βαθµό, η τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων, µάλλον αγνοείται από συστηµατικά τους ερευνητές. Υπάρχει στους κόλπους των αρχαιολόγων γενικώς η αντίληψη ότι η επιστήµη και η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων δεν βρίσκονταν σε αντίστοιχα υψηλό µε τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά τους επιτεύγµατα, επίπεδο. Ειδικότερα, στον τοµέα των επιστηµών του νερού, υπάρχει ένας διάλογος του Πλάτωνα µε τον Φαίδωνα, όπου διαφαίνεται κάποια λανθασµένη εκτίµηση σχετικά µε τον υδρολογικό κύκλο. Μία µερίδα ερευνητών, στηριζόµενη στο παραπάνω διάλογο, έχει υιοθετήσει την άποψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν εσφαλµένες αντιλήψεις σχετικά µε την επιστήµη και το κύκλο του νερού. Η παραπάνω εκτίµηση έχει ήδη αρχίσει να αναθεωρείται. Σύµφωνα µε τους Κουτσογιάννη και Ξανθόπουλο (1999, σελ 9): - Ο Θαλής ο Μιλήσιος και οι µεταγενέστεροι Ίωνες φυσικοί φιλόσοφοι, θεωρούσαν ότι το ύδωρ είναι η πρωταρχική ουσία του κόσµου. - Ο Αναξιµένης ( π.χ.) µελέτησε τα µετεωρολογικά φαινόµενα και έδωσε σωστές απαντήσεις για το σχηµατισµό των νεφών, της βροχής, του χαλαζιού και του χιονιού. Επίσης, οδηγήθηκε σε σωστές ερµηνείες σχετικά µε τη δηµιουργία των ανέµων, των αστραπών και των ουράνιων τόξων. - Ο πυθαγόρειος φιλόσοφος Ίππων (5 ος π.χ. αιώνας) πίστευε ότι όλα τα νερά προέρχονται από τη θάλασσα και συµφωνεί µε τη θεωρία του Θαλή. - Ο Αναξαγόρας ( π.χ.) περιέγραψε σωστά τον υδρολογικό κύκλο: ο ήλιος ανυψώνει το νερό από την επιφάνεια της θάλασσας στην ατµόσφαιρα, από όπου πέφτει στη συνέχεια µε τη µορφή βροχής. Στη συνέχεια συλλέγεται υπογείως και τροφοδοτεί τη ροή των ποταµών. Επίσης, ο Αναξαγόρας µελέτησε τα µετεωρολογικά φαινόµενα, στηρίζοντας και συµπληρώνοντας τις θεωρίες του Αναξιµένη. Η θεωρία του για τους κεραυνούς, η οποία ερχόταν σε αντίθεση µε τη καθεστηκυία άποψη σχετικά µε τη ρήψη τους από το ία, του 2

19 κόστισε την φυλάκισή του (το 430 π.χ.). Ειδικότερα, ορθώς θεώρησε ότι οι άνεµοι δηµιουργούνται από διαφορές στη πυκνότητα του αέρα: ο αέρας, θερµαινόµενος από τον ήλιο, κινείται προς το Βόρειο πόλο αφήνοντας κενά τα οποία προκαλούν κινήσεις ρευµάτων του αέρα. Επίσης, µελέτησε τις πληµµύρες του Νείλου και τις απέδωσε στο λιώσιµο των πάγων της Αιθιοπίας. - Το αίνιγµα των πληµµύρων του Νείλου (οι οποίες πραγµατοποιούνται το καλοκαίρι) µελετήθηκε επίσης εκτενώς από τον Ηρόδοτο ( π.χ.), ο οποίος φαίνεται να είχε ξεκάθαρη αντίληψη για τον υδρολογικό κύκλο και τους µηχανισµούς του. - Ο Αριστοτέλης ( π.χ.), στα Μετεωρολογικά διατυπώνει ξεκάθαρα τις αρχές του υδρολογικού κύκλου. Επίσης, έµµεσα αναγνωρίζει την αρχή της διατήρησης της µάζας του νερού στον υδρολογικό κύκλο. - Ο Θεόφραστος ( π.χ.) υιοθετεί και συµπληρώνει τις θεωρίες του Αναξιµένη και του Αριστοτέλη. Η συµβολή του στην κατανόηση της σχέσης ανάµεσα στον άνεµο και την εξάτµιση ήταν σηµαντική. - Ο Επίκουρος ( π.χ.) συνέβαλε στη φυσική εξήγηση των µετεωρολογικών φαινοµένων, ερχόµενος σε αντίθεση µε τις δεισιδαιµονίες οι οποίες επικρατούσαν την εποχής του. - Ο Αρχιµήδης ( π.χ.), µεταξύ άλλων, έθεσε πρώτος τις αρχές της υδροστατικής. - Ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς είναι εκείνος που εισήγαγε την έννοια της παροχής. Επίσης, είναι ο πρώτος φυσικός επιστήµονας ο οποίος έκανε υδροµετρήσεις. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους είχαν προβληµατιστεί εντόνως µε ζητήµατα που σχετίζονται µε την επιστήµη του νερού. Οι εκτιµήσεις που πραγµατοποιήθηκαν ήταν σε γενικές γραµµές σωστές, αποδεικνύοντας τον υψηλό βαθµό κατανόησης των φαινοµένων που απαρτίζουν τον κύκλο του νερού. Παράλληλα, οι µηχανικοί της αρχαιότητας, σχεδίασαν και κατασκεύασαν έργα, όπως (Κουτσογιάννης, 2002): - το σύστηµα ύδρευσης και αποχέτευσης του Μινωικού πολιτισµού. 3

20 - τo σύστηµα ύδρευσης της κλασικής Αθήνας. - τα µεγάλης κλίµακας έργα τα οποία οδήγησαν στην αποξήρανση της λίµνης Κοπαίδας κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους ( π.χ.). Τα έργα αυτά περιελάµβαναν τεράστια κυκλώπεια τείχη στη περίµετρο της λίµνης καθώς επίσης και τρία κυρίως κανάλια µε µήκη της τάξεως των Km, πλάτη m και πλευρικά τοιχία πλάτους 2-3 m. - το όρυγµα του Ευπαλίνου, για την ύδρευση της Σάµου. Σε αντίθεση µε τα υδραυλικά έργα των Αιγυπτίων και των λαών της Μεσοποταµίας, τα οποία είχαν να κάνουν κυρίως µε τη διαχείριση των υδάτων για την άρδευση, τα υδραυλικά έργα των αρχαίων Ελλήνων, στη µεγάλη τους πλειοψηφία, αφορούν την ύδρευση και την αποχέτευση. Το επίπεδο στο οποίο είχαν φτάσει οι αρχαίες Ελληνικές πόλεις, ήταν αρκετά υψηλό, ούτως ώστε να τεθούν ζητήµατα υγιεινής και ποιότητας ζωής. Οι µηχανικοί της αρχαιότητας που σχεδίασαν και κατασκεύασαν τα παραπάνω έργα, τα οποία λειτούργησαν αποτελεσµατικά, είχαν ορθή και ολοκληρωµένη αντίληψη τόσο της υδραυλικής όσο και των υδρολογικών συνθηκών στις περιοχές σχεδιασµού. Η αρχαιολογική και λειτουργική τεκµηρίωση τέτοιων έργων της αρχαιότητας είναι ο καλύτερος τρόπος να διερευνηθεί το πραγµατικό βάθος της γνώσης των αρχαίων καθώς και το τεχνολογικό τους επίπεδο. Υπάρχει εποµένως, στο χώρο των µηχανικών υποδοµής, ένα ειδικότερο ενδιαφέρον, για εκείνα από τα µνηµεία της αρχαιότητας, στα οποία κυριαρχεί ο λειτουργικός χαρακτήρας. 1.3 Η σκοπιµότητα της µελέτης ενός µνηµείου από έναν µηχανικό υποδοµής Για κάθε µνηµείο οι ειδικότητες οι οποίες συνήθως εµπλέκονται µε τη µελέτη και την αποκατάστασή του, είναι συνήθως αυτές των αρχαιολόγων, των ιστορικών και των αρχιτεκτόνων. Ο σηµαντικός κόπος που καταβάλλεται στις σχετικές εργασίες, αποσκοπεί καταρχάς στη καταγραφή και διαφύλαξη του µνηµείου αυτού ως έχει, στα πλαίσια της γενικότερης ηθικής θεώρησης σχετικά τη διάσωση της κληρονοµιάς της ανθρωπότητας. 4

21 Κάθε µνηµείο όµως, µεταφέρει στον χρόνο πληροφορία σχετικά µε τον πολιτισµό και τις ειδικότερες κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές συνθήκες που το δηµιούργησαν. Η άντληση της πληροφορίας αυτής, σε πολλές περιπτώσεις, είναι σηµαντικότερη από την καταγραφή του µνηµείου αυτού κάθε αυτού. Στα µνηµεία στα οποία κυριαρχεί ο κοινωνικός ή ο λατρευτικός χαρακτήρας, οι ειδικότητες οι οποίες προαναφέρθηκαν καλύπτουν σε πολύ µεγάλο βαθµό το αντικείµενο της άντλησης της πληροφορίας αυτής. Στην περίπτωση όµως των τεχνικών έργων υποδοµής, ο µεγαλύτερος ποσοτικά και ποιοτικά όγκος πληροφορίας που µπορεί να εξαχθεί, έχει να κάνει µε ειδικά, τεχνολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά. Επί αυτών των χαρακτηριστικών, εξ αντικειµένου, µόνο οι ειδικότητες των µηχανικών υποδοµής µπορούν να έχουν πλήρη εποπτεία και την ικανότητα εποµένως της άντλησης της σχετικής πληροφορίας. 1.4 Αντικείµενο και στόχοι της εργασίας Χαρακτηριστικό παράδειγµα υδραυλικού έργου το οποίο εντυπωσιάζει µε τη τεχνολογική του αρτιότητα είναι το φράγµα στη θέση Γλώσσες του ήµου Αλυζίας Ξηροµέρου. Η κατασκευή του τοποθετείται από τους µελετητές στους κλασικούς χρόνους ή και προγενέστερα (η κυκλώπεια λιθοδοµή µας οδηγεί στην εκτίµηση ότι ενδεχοµένως να πρόκειται και για έργο της Μυκηναϊκής περιόδου). Σύµφωνα µε τον Murray (1984): Πρόκειται για το µεγαλύτερο, πιο προηγµένο τεχνολογικά και πιο ξεκάθαρο δείγµα αρχαίου φράγµατος σε όλη την Ελληνική επικράτεια. Το γεγονός ότι δεν είναι Ρωµαϊκό στη σύλληψη ή τη κατασκευή, το µέγεθός του και το γεγονός ότι είναι τόσο καλά διατηρηµένο το καθιστούν ακόµα πιο σηµαντικό και αξιοθαύµαστο. 5

22 Αποτελεί πρόκληση για ένα µηχανικό υποδοµής, να µελετήσει ένα τόσο σπάνιο έργο της αρχαιότητας και να προσπαθήσει να εξαγάγει συµπεράσµατα σχετικά µε την σκοπιµότητα του έργου καθώς επίσης και τον πολιτισµό και τις συνθήκες που οδήγησαν στην δηµιουργία του. Προκειµένου να µελετήσει ολοκληρωµένα το έργο, η παρούσα εργασία χρησιµοποιεί σύγχρονα αλλά και πιο κλασικά τα πλέον κατάλληλα, ανάλογα µε τη περίπτωση εργαλεία µηχανικού προκειµένου να οδηγηθεί σε µία ολοκληρωµένη διεπιστηµονική προσέγγιση του τεχνικού. Η εργασία διαµορφώνεται σε δύο άτυπες ενότητες: - Η πρώτη αφορά τις συνήθεις, για όλα τα µνηµεία, εργασίες τεκµηρίωσης, η οποία, σύµφωνα µε τον ειδικό χαρακτήρα του έργου θεωρήθηκε σκόπιµο να έχει τα παρακάτω αυτοτελή µέρη: αρχαιολογική, γεωµετρική και κατασκευαστική τεκµηρίωση. Το πρώτο αυτό µέρος απαιτεί γνώσεις από τα εντελώς διαφορετικά πεδία εξειδίκευσης (γνώσεις αρχαιολογίας, ιστορίας, αρχιτεκτονικής, φωτογραµµετρίας και τέλος γνώσεις οι οποίες σχετίζονται µε το γνωστικό αντικείµενο του µηχανικού έργων υποδοµής). Είναι αυτό το οποίο προσδίδει στην εργασία τον διεπιστηµονικό της χαρακτήρα. - Στη συνέχεια, στη δεύτερη ενότητα, γίνεται µια προσπάθεια υδρολογικής και λειτουργικής τεκµηρίωσης του µνηµείου, προκειµένου να διερευνηθεί η σκοπιµότητα του έργου καθώς και οι τέχνο-οικονοµικές συνθήκες στην αρχαία Αλυζία την εποχή κατά την οποία κατασκευάστηκε το έργο. Συµπληρωµατικά: - Καθορίζεται το πλαίσίο εκείνο της τεκµηρίωσης και της ανάλυσης το οποίο είναι το πλέον κατάλληλο για την εξαγωγή της µέγιστης τεχνικού χαρακτήρα πληροφορίας σχετικής µε ένα αρχαίο υδραυλικό έργο. - Αξιολoγείται, γενικότερα, ο ρόλος του µηχανικού στην διερεύνηση ενός έργου στο οποίο υπερέχει ο λειτουργικός χαρακτήρας. 6

23 Τέλος, σε καθαρά πρακτικό επίπεδο, προτείνεται µία σειρά µέτρων τα οποία είναι απαραίτητο να παρθούν άµεσα, προκειµένου να προστατευθεί το µνηµείο από τις φθορές και αλλοιώσεις που προκύπτουν από διάφορες επεµβάσεις που έχουν πραγµατοποιηθεί τα τελευταία χρόνια. Το τελικό προϊόν της εργασίας ευελπιστούµε να αποτελέσει µία αξιόλογη προσέγγιση του µνηµείου, αλλά και έµµεσα, να λειτουργήσει ως µία πρόταση για τη τυποποίηση της µελέτης ενός αρχαίου υδραυλικού έργου, η οποία θα εξυπηρετεί κατά το βέλτιστο δυνατό τρόπο τόσο τις γενικότερες ανάγκες τεκµηρίωσής του, όσο και τις ειδικότερες απαιτήσεις του µηχανικού, για την εξαγωγή της τεχνολογικής και κατασκευαστικής πληροφορίας η οποία εµπεριέχεται στο µνηµείο. 1.5 ιάρθρωση της εργασίας Η εργασία περιλαµβάνει συνολικά εννέα κεφάλαια και τρία Παραρτήµατα. Στο κεφάλαιο 1, το παρόν, γίνεται µία εισαγωγή στο αντικείµενο της εργασίας. Στο κεφάλαιο 2 δίνονται οι γενικές αρχές της µελέτης και προστασίας των µνηµείων παγκοσµίως, περιγράφεται η ισχύουσα νοµοθεσία στην Ελλάδα καθώς και οι αρχές που διέπουν γενικώς το αντικείµενο της τεκµηρίωσης ενός µνηµειακού συνόλου. Στο κεφάλαιο 3, πραγµατοποιείται η αρχαιολογική τεκµηρίωση. Γίνεται αναφορά στην ιστορία της πόλης της Αλυζίας και πραγµατοποιείται µία πρώτη προσέγγιση του µνηµείου, κυρίως αναφορικά µε τον χρόνο και τους λόγους που οδήγησαν στη κατασκευή του. Όλη η ανάλυση του κεφαλαίου στηρίζεται σε καθαρά βιβλιογραφική πληροφορία, από προσεγγίσεις που έχουν πραγµατοποιηθεί στο παρελθόν. Στο κεφάλαιο 4 πραγµατοποιείται η γεωµετρική τεκµηρίωση του τεχνικού, µε τη χρήση επίγειων φωτογραµµετρικών µεθόδων. Στο κεφάλαιο 5, πραγµατοποιείται η κατασκευαστική τεκµηρίωση του φράγµατος, ενώ µελετώνται και ζητήµατα τα οποία σχετίζονται µε τη προστασία του µνηµείου. 7

24 Στο κεφάλαιο 6, πραγµατοποιείται η υδρολογική τεκµηρίωση του µνηµείου. Τα αποτελέσµατα δίνουν µία εκτίµηση για τη τάξη µεγέθους των υδρολογικών παραµέτρων και σηµαντικές ενδείξεις για τις συνθήκες που επικρατούσαν στην αρχαία Αλυζία τη περίοδο κατασκευής και λειτουργίας του φράγµατος. Στο κεφάλαιο 7, πραγµατοποιείται η ποιοτική και στη συνέχεια λειτουργική τεκµηρίωση της λειτουργίας του υδατορέµατος. Στο κεφάλαιο 8, συνοψίζονται τα κύρια συµπεράσµατα που προκύπτουν από τη τεκµηρίωση σχετικά µε τη σκοπιµότητα του έργου. Στο κεφάλαιο 9, εξάγονται γενικευµένα συµπεράσµατα σχετικά µε το τεχνικό, γίνεται µία εκτίµηση του ρόλου του µηχανικού στην τεκµηρίωση ενός αρχαίου υδραυλικού έργου και µία προσπάθεια τυποποίησης της µελέτης ενός αρχαίου υδραυλικού έργου. Το Παράρτηµα Α είναι το τεύχος της φωτογραφικής τεκµηρίωσης του τεχνικού. Περιλαµβάνει: - φωτογραφίες του έργου και της περιοχής της δεκαετίας του 1960, από την οριστική µελέτη διευθετήσεως του χειµάρρου που εκπονήθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας. - σύγχρονες φωτογραφίες, σε δύο περιόδους (Αύγουστος και Ιανουάριος). Το Παράρτηµα Β, περιλαµβάνει τις συνεντεύξεις µε κατοίκους της περιοχής. Τέλος, το Παράρτηµα Γ αφορά τις Τοπογραφικές Εργασίες καθώς και τα προϊόντα των εργασιών αυτών. 8

25 2 H ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Ίσως σήµερα να προσεγγίζει τα όρια του αυτονόητου, αλλά η γενικότερη ηθική της ανθρωπότητας σχετικά µε τη προστασία της παγκόσµιας κληρονοµιάς είναι προϊόν του αιώνας µας και κυρίως του δευτέρου µισού. Εποµένως, στο κεφάλαιο αυτό: - περιγράφεται το καθεστώς το οποίο έχει καθιερωθεί, παγκοσµίως, αναφορικά µε την ηθική και τις αρχές που διέπουν τη µελέτη και προστασία των µνηµείων παγκοσµίως - περιγράφεται η ισχύουσα εθνική νοµοθεσία - δίνονται οι βασικές αρχές και ορισµοί που διέπουν το αντικείµενο της µελέτης και τεκµηρίωσης ενός µνηµειακού συνόλου 2.1 Η µελέτη και προστασία των µνηµείων παγκοσµίως Οι λόγο οι οποίοι δηµιούργησαν τον αρχικό προβληµατισµό σχετικά µε τη διαιώνιση της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς και οι οποίοι οδήγησαν τελικά στην ανάπτυξη του σηµερινού πλαισίου που διέπει τη µελέτη και τη προστασία των µνηµείων, είναι κυρίως οι εξής: - οι σηµαντικές καταστροφές µνηµείων κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου, κυρίως στην κεντρική Ευρώπη. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η ισοπέδωση σειράς ιστορικών πόλεων όπως το Μόναχο, η ρέσδη, η Βαρσοβία ή το Λονδίνο. - οι συστηµατικές πιέσεις τις οποίες υφίστανται τα µνηµεία και οι ιστορικές πόλεις της Ευρώπης, από την εντεινόµενη αστικοποίηση. - η ρύπανση, η οποία επιταχύνει του φυσικούς µηχανισµούς αλλοιώσεως των υλικών. - οι νέες πιέσεις που προκύπτουν στα µνηµεία από τον µαζικό τουρισµό. Το γενικότερο πλαίσιο δεοντολογίας το οποίο διέπει παγκοσµίως τη µελέτη και τη προστασία των µνηµείων διαµορφώθηκε µέσα από µία σειρά διεθνών συνεδρίων και 9

26 συναντήσεων. Οι κυριότερες από αυτές τις συναντήσεις είναι εξής (Λάββας 1984, Ορφανουδάκης 1992, Μακρής 1999): - Το συνέδριο της Αθήνας, το οποίο οργανώθηκε από το ιεθνές Γραφείο Μουσείων το Κατέληξε στο Ψήφισµα της Αθήνας στο οποίο για πρώτη φορά διατυπώνεται η έννοια της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς. Επίσης, διατυπώθηκε η αντίληψη ότι θα πρέπει να υπάρξει ένα επιστηµονικό και νοµοθετικό πλαίσιο για τη προστασία της πολιτιστικής αυτής κληρονοµιάς. Το ψήφισµα αυτό έγινε αποδεκτό από τη Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών το Η συνάντηση των Αρχιτεκτόνων στην Αθήνα, που οργανώθηκε από τα ιεθνή Συνέδρια της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (C.I.A.M.) το Κατέληξε στη Χάρτα των Αθηνών η οποία µεταξύ των άλλων, περιέχει και συστάσεις για τη παγκόσµια πολιτιστική κληρονοµιά. - Η σύµβαση της Χάγης, η οποία υπογράφηκε µε πρωτοβουλία της U.N.E.S.C.O. στις και επικυρώθηκε από την Ελλάδα µε τον Ν.1114/1981. Αναφέρεται στη προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς σε περίπτωση πολεµικών επιχειρήσεων και έδωσε νέα ώθηση στη προστασία των µνηµείων µετά τον 2 ο παγκόσµίο πόλεµο. - Οι συστάσεις για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, όπως αυτές διατυπώθηκαν στα πλαίσια της 9 ης γενικής συνέλευσης της U.N.E.S.C.O., στο νέο ελχί το Αναφέρονται στη µεθοδολογία των ανασκαφών, την οργάνωση και παρουσίαση των ευρηµάτων και στη παιδαγωγική και µορφωτική τους σηµασία, στις επιστηµονικές δηµοσιεύσεις και στη συντήρηση και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων. - Η διεθνής χάρτα για τη συντήρηση και την αποκατάσταση των µνηµείων και των τοποθεσιών, γνωστή και ως Χάρτα της Βενετίας, η οποία διατυπώθηκε στο 2 ο συνέδριο των αρχιτεκτόνων και των τεχνικών των ιστορικών µνηµείων, το Η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τη προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονοµιάς, η οποία υπογράφηκε στο Λονδίνο το 1969 και επικυρώθηκε από την Ελλάδα µε το Ν.1127/

27 - Η σύµβαση για την απαγόρευση και παρεµπόδιση της παράνοµης εισαγωγής, εξαγωγής και µεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών, που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1970 µε πρωτοβουλία της U.N.E.S.C.O., και επικυρώθηκε από την Ελλάδα µε το Ν.1103/ Η σύµβαση για τη προστασία της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς, που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1972 µε πρωτοβουλία της U.N.E.S.C.O., και επικυρώθηκε από την Ελλάδα µε το Ν.1126/ Η διακήρυξη του Άµστερνταµ για την ολοκληρωµένη διαχείριση, που διατυπώθηκε το 1975 µε πρωτοβουλία του Συµβουλίου της Ευρώπης στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού έτους Αρχιτεκτονικής Κληρονοµιάς. - Η σύµβαση για τη προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς της Ευρώπης, που υπογράφηκε στη Γρανάδα το 1985 µε πρωτοβουλία του Συµβουλίου της Ευρώπης, βρίσκεται σε ισχύ από τη 01/12/1987 και επικυρώθηκε στην Ελλάδα µε το Ν.2039/ Η διεθνής χάρτα για τη προστασία των ιστορικών πόλεων, που διατυπώθηκε στην Ουάσιγκτον το 1987, στα πλαίσια της γενικής συνέλευσης του I.C.O.MO.S. (International Council of Monuments and Sites) και η οποία συµπληρώνει τη χάρτα της Βενετίας. - Ο Χάρτης της Μπόυρα για τη προστασία θέσεων πολιτισµικής σηµασίας, στα πλαίσια του I.C.O.M.O.S. - Το κείµενο της Νάρα για την αυθεντικότητα, στα πλαίσια του I.C.O.M.O.S. - Ο Χάρτης του Νίζνι Τάγκιλ για τη βιοµηχανική κληρονοµιά (TICCIH). - Ο Χάρτης του ISCARSAH. Οι συναντήσεις αυτές σπανίως διαθέτουν νοµική κατοχύρωση. Ορίζουν όµως το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο θα πρέπει να κινηθεί το αντικείµενο της τεκµηρίωσης και της προστασίας των µνηµείων. Από το σύνολο των παραπάνω, ο Χάρτης της Βενετίας είναι το κείµενο το οποίο αποτελεί κοινή αναφορά για τους ειδικούς της συντήρησης των µνηµείων σε όλο τον κόσµο. Στο Χάρτη της Βενετίας δίνονται οι βασικές αρχές της τεκµηρίωσης, οι οποίες έχουν ως εξής: 11

28 Οι εργασίες συντηρήσεως, αποκαταστάσεως και ανασκαφής θα πρέπει να βασίζονται σε εξακριβωµένη τεκµηρίωση, δηλαδή σε αναλυτικές και κριτικές εκθέσεις, εικονογραφηµένες µε σχέδια και φωτογραφίες. Όλες οι φάσεις των εργασιών για την απάλειψη νεωτέρων στοιχείων, τη στερέωση, την ανασύνθεση και την ένταξη νέων (στοιχείων), καθώς και όλα τα τεχνικά και µορφολογικά στοιχεία που θα εξακριβώνονται κατά τη διάρκεια των εργασιών θα πρέπει να καταγράφονται λεπτοµερειακά. Αυτή η τεκµηρίωση θα κατατίθεται στα αρχεία ενός δηµοσίου Ιδρύµατος και θα είναι προσιτή στους ερευνητές. Συνίσταται η δηµοσίευσή τους. Σήµερα έχει προκύψει ένα ολοκληρωµένο πλαίσιο, το οποίο σύµφωνα µε τον Κορρέ (2004), συνίσταται: - στην ανάπτυξη προστατευτικής για τα µνηµεία Νοµοθεσίας. - στη θέσπιση Εθνικών και ιεθνών Οδηγιών και Προδιαγραφών. - στη συστηµατική επαγγελµατική εξειδίκευση. - στην οργάνωση ειδικών σπουδών πανεπιστηµιακού επιπέδου. - στη συγκρότηση ηµοτικών, Κρατικών και ιακρατικών υπηρεσιών και Οργανισµών. - στη συστηµατική τεχνική εξειδίκευση. - στη διάθεση δηµοσίων χρηµάτων για προγράµµατα συντηρήσεως ή αποκαταστάσεως µνηµείων και φυσικά, σε µία άνευ προηγουµένου ευαισθητοποίηση των πολιτών. - στην εκτέλεση πλείστων έργων σε µνηµεία και αρχαιολογικούς χώρους. 2.2 Φορείς οι οποίοι σχετίζονται µε τη προστασία των µνηµείων παγκοσµίως Οι κυριότεροι φορείς, σε παγκόσµια κλίµακα οι οποίοι αναπτύσσουν αξιόλογη δραστηριότητα σχετική µε τη προστασία των µνηµείων και οι οποίοι έχουν δηµιουργήσει το πλαίσιο δεοντολογίας το οποίο γενικώς ακολουθείται στις εργασίες που αφορούν µνηµεία, είναι: 12

29 - H U.N.E.S.C.O. - Το I.C.O.MO.S. (International Council of Monuments and Sites) - Η C.I.P.A. ( ιεθνής Επιτροπή Αρχιτεκτονικής Φωτογραµµετρίας) - Το Συµβούλιο της Ευρώπης - Το I.C.O.M. ( ιεθνές Συµβούλιο Μουσείων) - Το I.C.C.R.O.M. ( ιεθνές Κέντρο Συντήρησης και Αποκατάστασης της Πολιτιστικής Κληρονοµιάς) - Η U.I.A. ( ιεθνής Ένωση Αρχιτεκτόνων) 2.3 Η µελέτη και προστασία των µνηµείων στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, η προστασία των µνηµείων είναι συνταγµατικά κατοχυρωµένη, µε το άρθρο 24 του Συντάγµατος του 1975 να αναφέρεται στην ανάµειξη και αποδοχή ευθύνης από το κράτος για τη προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Ο πρώτος νόµος σχετικά µε τη µελέτη και τη προστασία των µνηµείων, στην Ελλάδα, είναι ο N. 5351/1932 περί Αρχαιοτήτων. Σύµφωνα µε το νόµο αυτό: Aρχαία λογίζονται πάντα ανεξαιρέτως τα έργα Αρχιτεκτονικής, Γλυπτικής, Γραφικής και οποιασδήποτε καθόλου τέχνης, οίον παντοία οικοδοµήµατα και αρχιτεκτονικά µνηµεία, λίθοι µετά γλυφής τινος εκ των µνηµείων τούτων προερχόµενοι και βάθρα, υδραγωγεία, οδοί, τείχη, τάφοι, λαξεύµατα, αγάλµατα και άλλα εξ οιασδήποτε ύλης έργα και σκεύη, δακτυλιόλιθοι, νοµίσµατα. Και τα αντικείµενα τα προερχόµενα εκ της αρχαιοτάτης εποχής του Χριστιανισµού και του µεσαιωνικού Ελληνισµού δεν εξαιρούνται των ορισµών του παρόντος νόµου. Ακολουθεί, ο N. 1469/1950 περί Νεοτέρων Μνηµείων. Σύµφωνα µε το νόµο αυτό, η προστασία επεκτάθηκε και στα µεταγενέστερα του 1830 οικοδοµήµατα ή µνηµεία και στους τόπους που χαρακτηρίζονται ως ιδιαιτέρου φυσικού κάλους. 13

30 Το 2002, ψηφίστηκε ο Ν.3028, Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονοµιάς. Στις διατάξεις αυτού του νόµου υπάγεται η πολιτιστική κληρονοµιά της Ελλάδας από τους αρχαιοτάτους χρόνους µέχρι σήµερα. Σύµφωνα µε τον νόµο αυτό, η προστασία έχει ως σκοπό τη διατήρηση της ιστορικής µνήµης χάριν της παρούσας και των µελλοντικών γενεών και την αναβάθµιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η πολιτιστική κληρονοµιά της χώρας αποτελείται από τα πολιτιστικά αγαθά που βρίσκονται εντός των ορίων της ελληνικής επικράτειας, συµπεριλαµβανοµένων των χωρικών υδάτων, καθώς και εντός άλλων θαλασσίων ζωνών στις οποίες η Ελλάδα ασκεί σχετική δικαιοδοσία σύµφωνα µε το διεθνές δίκαιο. Η πολιτιστική κληρονοµιά περιλαµβάνει και τα άυλα πολιτιστικά αγαθά. Παράλληλα, στο πλαίσιο των κανόνων του διεθνούς δικαίου, το Ελληνικό κράτος µεριµνά και για τη προστασία των πολιτιστικών αγαθών που προέρχονται από την Ελληνική επικράτεια οποτεδήποτε και αν αποµακρύνθηκαν από αυτή. Το Ελληνικό κράτος µεριµνά επίσης στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου για τη προστασία των πολιτιστικών αγαθών που συνδέονται ιστορικά µε την Ελλάδα οπουδήποτε και αν βρίσκονται. Επίσης, στο νόµο δίνονται µεταξύ άλλων και οι παρακάτω ορισµοί: Πολιτιστικά αγαθά, είναι οι µαρτυρίες της ύπαρξης και της ατοµικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Μνηµεία, είναι τα πολιτιστικά αγαθά που αποτελούν υλικές µαρτυρίες και ανήκουν στην πολιτιστική κληρονοµιά της χώρας και των οποίων επιβάλλεται η ειδικότερη προστασία βάσει συγκεκριµένων διακρίσεων: - Αρχαία µνηµεία ή αρχαία είναι όλα τα πολιτιστικά αγαθά που ανάγονται στους προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς και µεταβυζαντινούς χρόνους και χρονολογούνται έως και το Στα αρχαία µνηµεία συµπεριλαµβάνονται σπήλαια και παλαιοντολογικά κατάλοιπα για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται µε την ανθρώπινη ύπαρξη. 14

31 - Νεότερα µνηµεία είναι τα πολιτιστικά αγαθά που είναι µεταγενέστερα του 1830 και των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστηµονικής σηµασίας τους. - Ακίνητα µνηµεία είναι τα µνηµεία που υπήρξαν συνδεδεµένα µε το έδαφος και παραµένουν σε αυτό ή στο βυθό της θάλασσας ή στον πυθµένα των λιµνών ή ποταµών και δεν είναι δυνατόν να µετακινηθούν χωρίς βλάβη της αξίας τους ως µαρτυριών. Στα ακίνητα µνηµεία συµπεριλαµβάνονται οι εγκαταστάσεις, οι κατασκευές και τα διακοσµητικά και λοιπά στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο τµήµα τους, καθώς και το άµεσο περιβάλλον τους. - Κινητά µνηµεία είναι τα µνηµεία που δεν θεωρούνται ακίνητα. Αρχαιολογικοί χώροι είναι οι εκτάσεις στη ξηρά ή στη θάλασσα ή στις λίµνες ή στους ποταµούς, οι οποίες περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν από τους αρχαιοτάτους χρόνους έως το 1830 µνηµειακά, οικιστικά ή ταφικά σύνολα. Οι αρχαιολογικοί χώροι περιλαµβάνουν και το απαραίτητο περιβάλλον που επιτρέπει στα σωζόµενα µνηµεία να συντίθενται σε ιστορική, αισθητική και λειτουργική ενότητα. Ιστορικοί τόποι είναι είτε εκτάσεις στη ξηρά ή στη θάλασσα ή στις λίµνες ή στους ποταµούς που αποτέλεσαν ή που υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν το χώρο εξαιρετικών ιστορικών ή µυθικών γεγονότων, ή εκτάσεις που περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται µνηµεία µεταγενέστερα του 1830, είτε σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης µεταγενέστερα του 1830, τα οποία συνιστούν χαρακτηριστικούς οµοιογενείς χώρους, που είναι δυνατόν να οριοθετηθούν τοπογραφικά, και των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιοµηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστηµονικής σηµασίας τους. Σύµφωνα µε τον ίδιο νόµο, η προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς της χώρας συνίσταται κυρίως: - στον εντοπισµό, την έρευνα, την καταγραφή, την τεκµηρίωση και τη µελέτη των στοιχείων της. 15