Ηλεκτρονικά Απόβλητα Περιβαλλοντικά Προβλήματα και Υφιστάμενη Διαχείριση

Transcript

1 Ηλεκτρονικά Απόβλητα Περιβαλλοντικά Προβλήματα και Υφιστάμενη Διαχείριση Γεώργιος Γκαϊντατζής 1, Κομνηνός Αγγελάκογλου, Δέσποινα Ακτσόγλου Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ξάνθη Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια αυξανόμενη αναγνώριση της επίδρασής μας στο περιβάλλον εξαιτίας του τρόπου ζωής μας, ενώ η ανάγκη να υιοθετήσουμε μια πιο βιώσιμη προσέγγιση όσον αφορά τις καταναλωτικές μας συνήθειες αναγνωρίζεται ως ένα θέμα εξαιρετικής σημασίας. Η τάση αυτή αφορά τους βιομηχανικούς τομείς οι οποίοι επηρεάζουν τις καταναλωτικές συνήθειες και ειδικά την ηλεκτρονική βιομηχανία, όπου οι μικρής διάρκειας κύκλοι ζωής και η ταχέως αναπτυσσομένη τεχνολογία έχουν οδηγήσει σε αυξανόμενους όγκους ηλεκτρονικών αποβλήτων (e-waste) όπως είναι ο απορριφθείς ηλεκτρονικός εξοπλισμός. Η πλειοψηφία αυτών των στοιχείων καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής. Ωστόσο, η μερική ανακυκλωσιμότητά τους λόγω της υλικής τους σύνθεσης (συνδυασμός διαφόρων μετάλλων όπως χαλκού, αλουμινίου και ατσαλιού, προσκείμενα, καλυμμένα ή αναμειγμένα με διαφόρων τύπων πλαστικά και κεραμικά) μαζί με τους αναπόφευκτους περιορισμούς στους χώρους ταφής, έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη τεχνικών ανάκτησης για την ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίησή τους, αναδυκνείοντας και τη σημαντικότητα της ανακύκλωσης των e-waste όχι μόνο από τη σκοπιά της διαχείρισης αποβλήτων αλλά και από τη πλευρά της ανάκτησης πολύτιμων υλικών. Τα e-waste συχνά παρερμηνεύεται ότι αφορούν παλαιούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές ή εξοπλισμό πληροφορικής εν γένει, ενώ στη διεθνή βιβλιογραφία χρησιμοποιείται και ο συνώνυμος όρος Απόβλητος Ηλεκτρικός και Ηλεκτρονικός Εξοπλισμός (Waste Electrical and Electronic Equipment WEEE). Στον Πίνακα 1 συνοψίζονται διάφοροι ορισμοί των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Πίνακας 1: Σύνοψη επιλεγμένων ορισμών των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Αναφορά Ορισμός Ευρωπαϊκή Οδηγία 2002/96/EC Απόβλητος ηλεκτρικός ή ηλεκτρονικός εξοπλισμός συμπεριλαμβανομένων όλων των εξαρτημάτων, υποσυστημάτων και αναλώσιμων υλικών τα οποία αποτελούν μέρος του προϊόντος την στιγμή της απόρριψης. Η οδηγία 75/442/EEC, Άρθρο 1(α) ορίζει ως απόβλητο κάθε ουσία ή αντικείμενο το οποίο απορρίπτει ο χρήστης ή πρέπει να απορριφθεί προς συμμόρφωση με τις εθνικές νομοθετικές διατάξεις Basel Action Network ( ΟΟΣΑ OECD ( Τα ηλεκτρονικά απόβλητα περικλείουν ένα πλατύ και αναπτυσσόμενο εύρος ηλεκτρονικών συσκευών που ποικίλουν από μεγάλες οικιακές συσκευές όπως ψυγεία, κλιματιστικά, κινητά τηλέφωνα, ηχοσυστήματα και αναλώσιμα ηλεκτρονικά μέχρι υπολογιστές οι οποίοι έχουν απορριφθεί από τους χρήστες τους Οποιαδήποτε οικιακή συσκευή η οποία χρησιμοποιεί ηλεκτρική ενέργεια και έχει φτάσει στο τέλος ζωής της Στο παρόν άρθρο οι όροι e-waste και WEEE είναι συνώνυμοι και περιλαμβάνουν τις 10 κατηγορίες που αναφέρονται στην Οδηγία 2002/96/EC περί ηλεκτρονικών αποβλήτων (βλ. Πίνακα 2). 1 Επικοινωνία: Τηλ.: , geogai@pme.duth.gr 1

2 Πίνακας 2: Κατηγορίες e-waste σύμφωνα με την Eυρωπαϊκή Οδηγία 2002/96/EC. No. Κατηγορία Ετικέτα 1 Μεγάλες οικιακές συσκευές Μεγάλες HH 2 Μικρές οικιακές συσκευές Μικρές HH 3 Εξοπλισμός τεχνολογιών της πληροφορίας και της τηλεπικοινωνίας ICT 4 Καταναλωτικά αγαθά (Consumer equipment) CE 5 Εξοπλισμός για φωτισμό Φωτισμός 6 Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία (εξαιρούνται τα μεγάλης Η & Η εργαλεία κλίμακας στατικά βιομηχανικά εργαλεία) 7 Παιχνίδια, εξοπλισμός ελεύθερου χρόνου και αθλητικός εξοπλισμός Παιχνίδια 8 Ιατρικές Συσκευές Ιατρικός εξοπλισμός 9 Όργανα ελέγχου και ρύθμισης (monitoring & control) M & C 10 Αυτόματοι πωλητές Dispensers Τα e-waste είναι διακριτά από χημικής και φυσικής άποψης από τα αστικά ή τα βιομηχανικά απόβλητα. Περιέχουν επικίνδυνα αλλά και πολύτιμα υλικά που απαιτούν ειδικές πρακτικές διαχείρισης και ανακύκλωσης για την αποφυγή δυσμενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων και επιβλαβών επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία. Η ανάκτηση πολύτιμων και βασικών μετάλλων είναι εφικτή από την ανακύκλωση των e-waste, αλλά το υψηλό εργατικό κόστος και η αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία έχουν παγιώσει την υλοποίηση αυτών των δραστηριοτήτων σε ασιατικές κυρίως χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία (Terazono, 2006), με χρήση παλαιωμένων μεθόδων και ανεπαρκή έμφαση στην προστασία των εργαζομένων (Cobbing, 2008). Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα, το θέμα της διάθεσης των e-waste να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πολιτικών, μη κυβερνητικών οργανώσεων όπως η Greenpeace ( το Basel Action Network ( η Silicon Valley Toxics Coalition ( και της επιστημονικής κοινότητας. 2. Παραγωγή e-waste 2.1. Υφιστάμενη κατάσταση Η παγκόσμια παραγωγή e-waste εκτιμάται σε Μt/έτος (UNEP, 2006), το 1-3% της εκτιμώμενης παγκόσμιας παραγωγής αστικών αποβλήτων (1636 Μt, OECD, 2008 και Cobbing, 2008). Οι ΗΥ, τα κινητά τηλέφωνα και οι τηλεοράσεις θα συνεισφέρουν 5.5 Μt το 2010 και θα ανέλθουν σε 9.8 Μt το Στις πλουσιότερες χώρες τα e-waste θα συνεισφέρουν το 8% του όγκου των αστικών αποβλήτων (Widmer et al., 2005). Η συνεισφορά κάθε ηλεκτρονικού είδους στην ετήσια παραγωγή e-waste, E (kg/έτος) εξαρτάται από τη μάζα του κάθε ηλεκτρονικού είδους, M (kg), την ποσότητα (αριθμός) που κυκλοφορεί, N, και τη μέση διάρκεια ζωής του, L (έτη). MN E (1) L Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (ΗΥ) με μέση διάρκεια ζωής 3 έτη (Betts, 2008), συμβάλλουν σε σημαντικότερο βαθμό στο συνολικό ρεύμα των e-waste σε σχέση με τα ψυγεία και τις ηλεκτρικές κουζίνες που έχουν μέση διάρκεια ζωής years. Ο Πίνακας 3 συνοψίζει μερικά είδη e-waste με τις μάζες τους και την εκτιμώμενη διάρκεια ζωής τους. 2

3 Πίνακας 3: Είδη Απόβλητου Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού (WEEE) συμπεριλαμβανομένων και των ειδών που λαμβάνονται υπόψη ως e-waste. Αντικείμενο Μάζα Αντικειμένου Εκτιμώμενη διάρκεια ζωής (kg) (χρόνια) WEEE που συνήθως αναφέρονται ως e-waste Υπολογιστής 25 3 Συσκευή αποστολής τηλεομοιοτυπίας 3 5 Σύστημα αναπαραγωγής ήχου υψηλής ποιότητας Κινητό τηλέφωνο Ηλεκτρονικά παιχνίδια 3 5 Φωτοαντιγραφικό 60 8 Ράδιο 2 10 Τηλεόραση 30 5 Συσκευή αντιγραφής βίντεο/αναπαραγωγής DVD 5 5 WEEE που συνήθως δεν θεωρούνται e-waste Κλιματιστική μονάδα Πλυντήριο πιάτων Ηλεκτρική κουζίνα Μίξερ για φαγητό 1 5 Καταψύκτης Πιστολάκι μαλλιών 1 10 Σίδερο 1 10 Βραστήρας 1 3 Φούρνος Μικροκυμάτων 15 7 Ψυγείο Τηλέφωνο 1 5 Τοστιέρα 1 5 Στεγνωτήρας Ηλεκτρική σκούπα Πλυντήριο Ρούχων 65 8 (Πηγή: Robinson, 2009) Πιο συγκεκριμένα για την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι ποσότητες των e-waste αυξάνονται με ρυθμό 3-5% ανά έτος (Hischier et al., 2005), με ρυθμό 3-πλάσιο των αστικών στερών αποβλήτων. Την περίοδο οι παραγόμενες ποσότητες στις 15 χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU-15) ήταν περίπου kg/κάτοικο, ενώ οι εκτιμώμενες ποσότητες για τη δεκαετία κυμαίνονται μεταξύ kg/κάτοικο (Widmer et al., 2005). Με τη χρήση της εξίσωσης (1) η Ελβετία εκτιμάται ότι παράγει 9 kg/άτομο/έτος(sinha-khetriwal et al., 2005) οι Ευρωπαίοι 14 kg/άτομο/έτος (Goosey, 2004), με τη συνολική παραγωγή από την EU-15 να φθάνει τους 5.5 Μt/έτος, και των EU-27 τα Μt/έτος (Huisman, 2007). Οι ΗΠΑ παρήγαγαν περίπου 2.6 Μt (Cobbing, 2008), ενώ η Κίνα 2.5 Μt (Liu et al., 2006) το Δεδομένα για φτωχότερες χώρες δεν είναι άμεσα διαθέσιμα, πάντως η Ινδία και η Ταϊλάνδη εκτιμάται ότι παρήγαγαν 0.3 και 0.1 Μt e-waste το 2007 (Cobbing, 2008). Σύμφωνα με άλλον υπολογισμό βασισμένο στην εξίσωση (1), στον Πίνακα 3 και σε δεδομένα (παλαιότητας 6 ετών) για το συνολικό αριθμό ΗΥ (0.78 δισεκατομμύρια μονάδες), κινητών τηλεφώνων (3.4 δισεκατομμύρια μονάδες), σταθερών τηλεφώνων (1.2 δισεκατομμύρια μονάδες), τηλεοράσεων (1.4 δισεκατομμύρια μονάδες), και ραδιόφωνων (2.5 δισεκατομμύρια μονάδες), η συνολική παραγωγή ανέρχεται σε 11.7 Μt/έτος (Robinson, 2009). Επίσης λαμβάνοντας υπόψη την παλαιότητα των δεδομένων και το γεγονός ότι οι σχετικά μεγάλης μάζας ηλεκτρικές συσκευές (ψυγεία, κλιματιστικά, κτλ.) δεν συμπεριλαμβάνονται στον παραπάνω υπολογισμό εκτιμάται ότι οι συνολικές ποσότητες e-waste θα είναι σημαντικά μεγαλύτερες. Αν ληφθεί επίσης υπόψη και η αύξηση του παγκόσμιου ΑΕΠ κατά περίπου 20% τα τελευταία 6 έτη, δικαιολογείται η προαναφερθείσα εκτίμηση των Μt/έτος (UNEP, 2006). 3

4 2.2. Μελλοντικές τάσεις στην παραγωγή e-waste Η παγκόσμια παραγωγή e-waste θα αλλάζει με την ανάπτυξη της οικονομίας και των διαθέσιμων τεχνολογιών. Για κάθε χώρα, ο συνολικός αριθμός των ΗΥ και άλλων ειδών που είναι εν δυνάμει e- waste συσχετίζεται με το ΑΕΠ της χώρας (βλ. Σχήμα 1). Σχήμα 1. Αριθμός προσωπικών ΗΥ ανά χώρα σε σχέση με το ΑΕΠ της χώρας για 161 χώρες. (Πηγή: Robinson, 2009) Από το Σχήμα 1 προκύπτει ότι η αυξανόμενη οικονομική ανάπτυξη θα έχει ως συνέπεια και την μεγαλύτερη παραγωγή e-waste. Αντίθετα, εκτιμάται ότι συγκεκριμένες αλλαγές στην τεχνολογία και τις καταναλωτικές συνήθειες θα μειώσουν την παγκόσμια παραγωγή e-waste, διότι οι καταναλωτές θα στρέφονται π.χ. περισσότερο σε φορητές λύσεις ΗΥ με μέσο βάρος 1-3 kg αντί των 25 kg του σταθερού υπολογιστή, οι σταθεροί υπολογιστές συνήθως εφοδιάζονται με οθόνες LCD (Liquid Crystal Display) αντί των παλαιότερων CRT (Cathode Ray Tube). 3. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις 3.1. Δυνητικά περιβαλλοντικά προβλήματα συνδεδεμένα με τα e-waste Η χημική σύνθεση των e-waste εξαρτάται από το είδος και την ηλικία του απορριπτόμενου ηλεκτρονικού αντικειμένου. Συνήθως κυριαρχούν διάφορα κράματα μετάλλων, ιδιαίτερα Cu, Al, και Fe συνδεδεμένα, καλυμμένα ή αναμεμιγμένα με διάφορα πλαστικά ή κεραμικά υλικά. Στον Πίνακα 4 παρατίθενται οι διάφορες ουσίες-στοιχεία-ρυπαντές που συνδέονται με τα e-waste. Μερικές από αυτές όπως τα βαρέα μέταλλα χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ηλεκτρονικών ειδών, ενώ άλλες όπως οι Πολυκυκλικοί Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες (PAHs) παράγονται από την καύση σε χαμηλές θερμοκρασίες των e-waste. Η καύση του μονωτικού πλαστικού των καλωδίων που λαμβάνει χώρα σε ανοικτά βαρέλια παράγει 100 φορές περισσότερες διοξίνες από την καύση των οικιακών απορριμμάτων (Gullett et al., 2007). 4

5 Πίνακας 4: Πιθανοί περιβαλλοντικοί μολυσματικοί παράγοντες που προέρχονται από την εναπόθεση ή την ανακύκλωση των e-waste. Μολυσματικοί παράγοντες Συσχέτιση με τα e-waste Τυπική συγκέντρωση σε E-waste (mg/kg) Παγκόσμιες εκπομπές (tons) PBDEs, PBB και TBBPA Επιβραδυντικά καύσεως Polychlorinated biphenyls (PCB) Συμπυκνωτής, μετατροπέας Χλωροφθοράνθρακες (CFC) Ψυκτικές μονάδες, μονωτικός αφρός Πολυκυκλικοί Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες (PAHs) Προϊόν καύσης Πολυαλογονομένοι Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες (PHAHs) Προϊόν καύσης σε χαμηλές θερμοκρασίες Polychlrorinated dibenzo-pdioxins (PCDDs), Polychlorinated dibenzofurans (PCDFs) Αμερίκιο (Am) Αντιμόνιο Αρσενικό (As) Βάριο (Ba) Βηρύλλιο (Be) Προϊόν καύσης σε χαμηλές θερμοκρασίες των PVCs και άλλων πλαστικών Ανιχνευτές καπνού Επιβραδυντικά καύσεως, πλαστικά Υλικό ενίσχυσης για το Si Υλικό απορρόφησης (CRTs) Ανορθωτές πυρητίου Κάδμιο (Cd) Μπαταρίες, τόνερς, πλαστικά Χρώμιο (Cr) Δισκέτες δεδομένων Χαλκός (Cu) Καλωδίωση Γάλλιο (Ga) Ημιαγωγούς Ίνδιο (In) Οθόνες LCD Μόλυβδος (Pb) Κόλλα μετάλλων, μπαταρίες Λίθιο (Li) Μπαταρίες Υδράργυρος (Hg) Λάμπες φθορισμού, μπαταρίες Νικέλιο (Ni) Μπαταρίες Σελήνιο (Se) Ανορθωτές Άργυρος (Ag) Καλωδίωση, Κασσίτερος (Sn) Κόλλα μετάλλων Solder, οθόνες LCD Ψευδάργυρος (Zn) (Πηγή: Robinson, 2009) Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ετήσια παραγωγή e-waste είναι περίπου 20Μt, οι συνολικές ποσότητες των διαφόρων ρυπαντών που εμπεριέχονται στο ρεύμα των e-waste (δεξιά στήλη του Πίνακα 4) σε μεγάλο ποσοστό καταλήγουν στους χώρους ταφής ή στα κέντρα ανακύκλωσης επηρεάζοντας το ευρύτερο περιβάλλον ή/και τη δημόσια υγεία. Έτσι πάρα τη σημαντική ανακύκλωση, τα e-waste είναι υπεύθυνα για 5000 t Cu που εκλύονται ετήσια στο περιβάλλον (Bertram et al., 2002). Τα PBDEs (Polybrominated diphenyl ethers) είναι επιβραδυντικά καύσης που καταλήγουν τελικά στο περιβάλλον και επειδή είναι λιπόφιλες ενώσεις βιοσυσωρεύονται σε ζωντανούς οργανισμούς (Deng et al., 2007), ενώ τα απορριπτόμενα ψυγεία και κλιματιστικά περιέχουν CFCs (Chlorofluorocarbons) που καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος όταν στο μέλλον οι CFCs διαφύγουν από το χώρο ταφής των e- waste (Scheutz et al., 2004). Τα παραπάνω προβλήματα διογκώνονται αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η μεγαλύτερη ποσότητα των e-waste δεν ανακυκλώνεται διότι τα διάφορα ηλεκτρονικά και ηλεκτρικά είδη απορρίπτονται μαζί με οικιακά απορρίμματα και δεν υφίστανται καμιά επιπλέον κατεργασία (Ladou and Lovegrove, 2008). Από την ποσότητα που συλλέγεται προς ανακύκλωση το 80% περίπου εξάγεται σε χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία, το Πακιστάν, το Βιετνάμ, οι Φιλιππίνες, η Μαλαισία, η Νιγηρία, η Γκάνα, κτλ. (Schmidt, 2006). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διαχείρισή τους σε πολύ πιο χαλαρά περιβαλλοντικά πλαίσια με αυξημένες επιπτώσεις για το περιβάλλον και τους απασχολουμένους στις συγκεκριμένες δραστηριότητες. Μη κυβερνητικές οργανώσεις όπως η Greenpeace καταγγέλλουν αυτή την «κρυφή ροή» των e-waste (Cobbing, 2008). 5

6 3.2. Περιβαλλοντική ρύπανση από τη διάθεση και την ανακύκλωση των e-waste Η πλειοψηφία των e-waste οδηγείται σε χώρους (υγειονομικής) ταφής. Η εφαρμογή της κατάλληλης για την περίπτωση δοκιμής TCLP (Toxicity Characteristic Leaching Procedure) κατέδειξε ότι τα e- waste που συναποτίθενται σε χώρους ταφής αστικών αποβλήτων δεν προκαλούν την παραγωγή στραγγισμάτων με συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων πάνω από τα περιβαλλοντικά όρια (Spalvins et al.,2008). Παρόλα αυτά το κοκτέιλ χημικών που προέκυψε ως στράγγισμα μετά από τη δοκιμή TCLP από διάφορα ηλεκτρονικά είδη ήταν τοξικό σε υδρόβιους οργανισμούς (Dagan et al. 2007). Επίσης η συνηθισμένη πρακτική της συμπίεσης των e-waste πριν ή κατά τη διάθεσή τους σε χώρους ταφής μπορεί να αυξήσει τους όγκους στραγγισμάτων εξαιτίας της διατάραξης των διαφόρων μερών των ηλεκτρονικών κυκλωμάτων και για το λόγο αυτό προτείνεται και η «τσιμεντοποίηση» (cement solidification) των e-waste που αυξάνει το ph και μειώνει τη ροή των υδατικών διαλυμάτων στα αποτιθεμένα απόβλητα (Niu and Li, 2007). Η καύση πριν την διάθεση σε χώρους ταφής αυξάνει την κινητικότητα των βαρέων μετάλλων τα οποία περιέχονται σε κυκλώματα καλυμμένα από πλαστικό πλέγμα και για το λόγο αυτό ενώ δεν είναι βιοδιαθέσιμα μετά από έκπλυση, απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα κατά την καύση τους. Η ανακύκλωση των e-waste περιλαμβάνει την αποσυναρμολόγηση και καταστροφή των επιμέρους τμημάτων για την ανάκτηση διάφορων υλικών. Μέσω της ανακύκλωσης μπορεί να ανακτηθεί το 95% των χρήσιμων υλικών ενός υπολογιστή και το 45% των υλικών από ένα καθοδικό σωλήνα οθόνης (Ladou and Lovegrove, 2008). Η διαδικασίες ανακύκλωσης έχουν ελάχιστες περιβαλλοντικές επιπτώσεις όταν συνδυάζονται με την εφαρμογή κατάλληλης τεχνολογίας, όπως π.χ. στην Ιαπωνία (Aizawa et al., 2008) ενώ αντίθετα με τις χρησιμοποιούμενες πρακτικές στις αναπτυσσόμενες χώρες (π.χ. παιδική εργασία, καύση των e-waste και εκπομπή διάφορων ρυπαντών στην ατμόσφαιρα, διήθηση στραγγισμάτων σε υπόγειους και επιφανειακούς υδροφορείς κτλ.) το τελικό περιβαλλοντικό ισοζύγιο ωφελειών-επιπτώσεων δεν είναι πάντα υπέρ των ωφελειών. Επίσης θα πρέπει να τονιστεί ότι οποιαδήποτε περιβαλλοντική ωφέλεια από την ανακύκλωση εξανεμίζεται όταν το προς ανακύκλωση απόβλητο μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις εξαιτίας των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τη δαπανώμενη ενέργεια για τη μεταφορά του (Barba-Gutierrez et al., 2008), ενώ η ανακύκλωση σε κάθε περίπτωση έχει μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα από την ταφή και την καύση των e-waste (Hischier et al., 2005). Στο Σχήμα 2 αποτυπώνονται γραφικά όλες οι δυνατές διαδρομές-ροές των e-waste και οι δυνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους. 6

7 Ανακύκλωση Υψηλής Τεχνολογίας Παραγωγοί Ε-waste Εισαγωγή Εξαγωγή Ρυπογόνοι Παράγοντες σε Ανακυκλώσιμα Υλικά Αποδέκτες E-waste Ανακύκλωση Χαμηλής Τεχνολογίας Καύση ή Συμπίεση Εισαγωγή Ρίσκο για την Ανθρώπινη Υγεία Καύση Χειροκίνητος διαχωρισμός Διαλυτοποίηση με οξέα Επανάχρηση Αγροτικά και Βιομηχανικά προϊόντα Ρύπανση νερού και αέρα Απορρόφηση μέσω του δέρματος Αέριες εκπομπές Χώροι Υγειονομικής Ταφής Διαστάλαξη - διήθηση Ρυπογόνοι Παράγοντες προς το Περιβάλλον Σχήμα 2. Η διαδρομή των e-waste (Πηγή: Robinson, 2009). Ακατάλληλη Εναπόθεση 4. Διαχείριση Ηλεκτρονικών Αποβλήτων Υφιστάμενη κατάσταση 4.1. Ελλάδα Η μέση ετήσια παραγωγή e-waste στην Ελλάδα για την περίοδο ανήλθε στους 170 Kt περίπου, αντιπροσωπεύοντας το 3.8% της συνολικής ποσότητας των οικιακών στερεών αποβλήτων ( Το 90% των e-waste για την ίδια περίοδο είχε αναμειχθεί με άλλα αστικά στερεά απόβλητα ή είχε ανακυκλωθεί με άλλα υλικά (π.χ. άχρηστα μέταλλα), χωρίς προηγούμενη επεξεργασία («γκρι ανακύκλωση»). Για να αντιμετωπιστούν τόσο το αναπτυσσόμενο πρόβλημα της «γκρι ανακύκλωσης» όσο και οι αυξανόμενες ποσότητες των e-waste, ξεκίνησε το 2004 η λειτουργία ενός εξουσιοδοτημένου εναλλακτικού συστήματος διαχείρισης e-waste με κύριες υπευθυνότητες τη συλλογή, μεταφορά και κατεργασία σε ειδικές εγκαταστάσεις. Το σύστημα συνέλεξε 0.1 Kt περίπου για το 2005 που ήταν και ο 1 ος χρόνος λειτουργίας του, 31.5 kt για το 2007, 47 Kt για το 2008 και 25 Kt για το πρώτο πεντάμηνο του 2009, υπερκαλύπτοντας τον εθνικό στόχο όπως αυτός καθορίζεται από την Ευρωπαϊκή και την Ελληνική νομοθεσία. Οι στόχοι αυτοί περιλαμβάνουν τη χωριστή συλλογή τουλάχιστον 4 kg/κάτοικο/έτος ηλεκτρονικών αποβλήτων οικιακής προέλευσης, δηλαδή συνολικά 44 Kt/έτος για την Ελλάδα. Πάντως ακόμη και σήμερα οι οικιακές συσκευές διατίθενται με μη ελεγχόμενο τρόπο με συνέπεια τη συλλογή τους από μικροπωλητές και τη προώθησή τους σε μονάδες ανάκτησης μετάλλων και κραμάτων (Βλ. Σχήμα 3). 7

8 Παραγωγοί WEEE Κοινωνικές Επιχειρήσεις "μικροπωλητές" Δημοτικές περιοχές συλλογής & αποθήκευσης WEEE Περιφερειακές περιοχές συλλογής & αποθήκευσης WEEE Περιφερειακές περιοχές συλλογής & αποθήκευσης WEEE Μονάδες ανακύκλωσης WEEE : Ροές WEEE μέσω κοινωνικών επιχειρήσεων και "μικροπωλητών" (διακεκομμένες γραμμές) : Ροές WEEE μέσω εξουσιοδοτημένου συστήματος ανακύκλωσης (συνεχής γραμμή) Σχήμα 3. Διάγραμμα ροής διαδικασιών στο εν λειτουργία σύστημα διαχείρισης ηλεκτρονικών αποβλήτων στην Ελλάδα (Πηγή: Papaoikonomou et al., 2009) Ευρωπαϊκή Ένωση Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα ηλεκτρονικά απόβλητα έχουν στοχοποιηθεί από την σκοπιά της πρόληψης της περιβαλλοντικής ρύπανσης, για την αξιοποίηση πόρων και για τη μείωση της χρήσης των χώρων ταφής. Η νομοθεσία που αναπτύχθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο βασίζεται σε τρεις άξονες, δηλαδή την πρόληψη, την ανακύκλωση και την επαναχρησιμοποίηση των ηλεκτρονικών αποβλήτων, έτσι ώστε να μειωθούν οι ποσότητες απόβλητου ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (WEEE) που διατίθενται (Hischier κ.α., 2005). Τα παραπάνω αναπτύσσονται σε δύο σχετικές Οδηγίες: 1. Η Οδηγία 2002/95/EC περί περιορισμού των επικίνδυνων ουσιών εισάγει την απαίτηση για αλλαγή των ουσιών οι οποίες προκαλούν τα κυριότερα περιβαλλοντικά προβλήματα κατά την εναπόθεση και ανακύκλωση των απόβλητων ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών εξοπλισμών. Σύμφωνα με αυτήν την οδηγία, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να διασφαλιστεί η σημαντική μείωση των κινδύνων για την υγεία και το περιβάλλον που σχετίζονται με τις επικίνδυνες ουσίες, είναι η αλλαγή τους με άλλες πιο ασφαλείς. Η απαγόρευση της χρήσης των επικίνδυνων ουσιών, το πιθανότερο είναι να ενισχύσει τις πιθανότητες και την οικονομική κερδοφορία της ανακύκλωσης ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού. 2. Η Οδηγία 2002/96/EC περί απόβλητου ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού έχει αναπτυχθεί ειδικά για να βοηθήσει στην μείωση του απόβλητου ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού που διατίθεται στους χώρους ταφής και για να ενθαρρύνει την αποδοτικότερη χρήση των πόρων μέσω της ανακύκλωσης και της επαναχρησιμοποίησης. Η συγκεκριμένη οδηγία θέτει μέτρα για την συλλογή, διαχείριση, ανάκτηση και ανακύκλωση όλων των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών προϊόντων και επικεντρώνεται στην Εκτεταμένη Ευθύνη του Παραγωγού (Extended Producer Responsibility EPR). Τα κύρια σημεία της είναι: Η μελέτη και η παραγωγή του ηλεκτρονικού εξοπλισμού πρέπει να διευκολύνει την αποσυναρμολόγηση και την ανάκτηση για μεταγενέστερη επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα πρέπει να συλλέγονται χωριστά από άλλες μορφές αποβλήτων και η συλλογή τους να μην επιβαρύνει τα νοικοκυριά. Η τιμή-στόχος για την ένταξη στο σύστημα διαχείρισης είναι 4 kg/έτος/κάτοικο. 8

9 Από τα τέλη του 2006, οι παραγωγοί πρέπει να είναι σε θέση να ανακτούν και να επαναχρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη ποσόστωση-στόχο για κάθε μία από τις 10 κατηγορίες της Οδηγίας που κυμαίνεται μεταξύ 50-80%. Οι παραγωγοί είναι υπεύθυνοι για τη χρηματοδότηση της συλλογής και διαχείρισης των e- waste Ελβετία H Ελβετία ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο στην οποία ιδρύθηκε και λειτούργησε ένα επίσημο σύστημα διαχείρισης ηλεκτρονικών αποβλήτων (Sinha-Khetriwal et al., 2005). Η νομοθεσία που αφορά την διαχείριση των ηλεκτρονικών αποβλήτων πρωτοπαρουσιάστηκε το 1998 μέσω του νόμου ORDEA (Ordinance on The Return, the Taking Back and the Disposal of Electrical and Electronic Appliances ) (Widmer et al., 2005, Fishbein, 2002). Στη χώρα δραστηριοποιούνται δύο διαφορετικά συστήματα ανακύκλωσης ηλεκτρονικών αποβλήτων. Το ένα διευθύνεται από την SWICO Recycling Guarantee (The Swiss Association for Information, Communication and Organizational Technology) και διαχειρίζεται τον καφέ ηλεκτρονικό εξοπλισμό (π.χ. υπολογιστές, τηλεοράσεις, ράδιο κ.λπ.), ενώ το άλλο διευθύνεται από την S.EN.S (Stiftung Entsorgung Schweiz System) και διαχειρίζεται τον λευκό ηλεκτρικό εξοπλισμό (π.χ. πλυντήρια, ψυγεία, φούρνους κ.λπ.) (Sinha-Khetriwal et al., 2005). Στο Σχήμα 4 παρουσιάζεται η ροή των υλικών και των οικονομικών πόρων στο Ελβετικό σύστημα διαχείρισης για τα e-waste. Οι καταναλωτές επιστρέφουν τα e-waste μέσω της βολικότερης σε αυτούς οδού, είτε μέσω καθορισμένων σημείων συλλογής, εταιριών λιανικής ή μεταφέροντας τα απόβλητα κατευθείαν στους τόπους ανακύκλωσης. Από τα σημεία συλλογής, τα υλικά μεταφέρονται στις εγκαταστάσεις αποσυναρμολόγησης, ώστε να αποσυναρμολογηθούν και να απολυμανθούν τα ηλεκτρονικά απόβλητα αφαιρώντας τους πιο τοξικούς παράγοντες. Στις εγκαταστάσεις ανακύκλωσης, τα ηλεκτρονικά απόβλητα περνούν από ακόμη πιο λεπτομερή αποσυναρμολόγηση, θρυμματισμό και διαλογή, καταλήγοντας στη συγκέντρωση κυρίως πλαστικού, γυαλιού, σιδήρου, αλουμινίου και χαλκού. Τα περισσότερα από τα ανακυκλωμένα υλικά αποστέλλονται στη συνέχεια σε διυλιστήρια ή χυτήρια για την τελική ανάκτηση των υλικών. Τα υπόλοιπα υλικά που δεν μπορούν να ανακτηθούν, οδηγούνται σε κλιβάνους αποτέφρωσης για ενεργειακή ανάκτηση και μία μικρή ποσότητα, συνήθως μικρότερη από 2%, πηγαίνει σε υγειονομική ταφή σκουπιδιών. Σχήμα 4. Ροή υλικών και οικονομικών πόρων στο Ελβετικό σύστημα διαχείρισης e-waste (Πηγή: Sinha-Khetriwal et al., 2005) Στο Ελβετικό σύστημα, οι παραγωγοί έχουν πλήρη ευθύνη για την εφαρμογή και λειτουργία του συστήματος διαχείρισης και το όλο σύστημα χρηματοδοτείται μέσω ειδικού αντίτιμου ανακύκλωσης που περιλαμβάνεται στην τιμή του προϊόντος (Widmer et al., 2005). Οι έμποροι λιανικής, οι εισαγωγείς και οι κατασκευαστές υποχρεούνται να πάρουν πίσω τα προϊόντα τους χωρίς χρέωση και να τα διαχειριστούν με ένα «περιβαλλοντικά ανεκτό τρόπο» (Fishbein, 2002). Από την προσπάθεια αυτών των συστημάτων, περίπου 75 Kt ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών έχουν συλλεχθεί, ταξινομηθεί, αποσυναρμολογηθεί και εν συνεχεία επεξεργαστεί στην Ελβετία το 2004 (Hischier et al., 2005), ενώ περίπου 68 Kt συλλέχθηκαν το 2003 (Sinha-Khetriwal et al., 2005) Ιαπωνία 9

10 Στο Ιαπωνικό σύστημα διαχείρισης e-waste η απόσυρση δεν είναι δωρεάν, αλλά οι καταναλωτές καταβάλουν κάποιο χρηματικό ποσό όταν επιστρέφουν χρησιμοποιημένα ηλεκτρονικά προϊόντα στους εμπόρους. Η Ιαπωνία έχει καθιερώσει ένα σύστημα απόσυρσης για τέσσερις τύπους ηλεκτρονικών αποβλήτων (κλιματιστικά, τηλεοράσεις, ψυγεία και πλυντήρια) από το Ο νόμος προδιαγράφει αποτίμηση στόχων (rate targets) και επιβάλλει αυστηρές κυρώσεις για μη-συμμόρφωση (Widmer et al.,2005). Μέχρι το 2004 υπήρχαν 41 εγκαταστάσεις ανακύκλωσης για τα ηλεκτρονικά απόβλητα στην Ιαπωνία, εν μέρει χρηματοδοτούμενες από τα υπουργεία και τους δήμους ή από Ιαπωνικές εταιρείες παραγωγούς ηλεκτρονικών προϊόντων. Οι παραγωγοί εμπλέκουν στην επιχειρηματική τους στρατηγική την διαχείριση των ηλεκτρονικών αποβλήτων και έχουν τις δικές τους εγκαταστάσεις ή συνεργάζονται με άλλους παραγωγούς για να δημιουργήσουν και να θέσουν σε λειτουργία τέτοιου τύπου εγκαταστάσεις. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα που προέρχονται από κατοικίες συλλέγονται όταν τα προϊόντα αυτά παύουν να χρησιμοποιούνται ή όταν οι καταναλωτές αγοράσουν καινούρια. Τα συλλεγμένα απόβλητα μεταφέρονται στους ενδιάμεσους 380 τόπους συλλογής ηλεκτρονικών αποβλήτων και εν τέλει στις εγκαταστάσεις από ένα σύστημα διανομής (Li et al., 2004). Ένα βασικό χαρακτηριστικό του ιαπωνικού συστήματος είναι η χρήση της πρωταρχικής διαδικασίας αποσυναρμολόγησης μεγάλων κομματιών εξαρχής με μια ακριβέστερη και μικρή χρονικά διεργασία ώστε να χειριστούν πιο σωστά τα υπολείμματα. Έτσι οι Ιαπωνικές εταιρίες ηλεκτρονικών ήταν οι πρώτες που εξέλιξαν τη συγκόλληση χωρίς μόνωση και τις ηλεκτρικές συνδέσεις πινάκων χωρίς βρωμιούχες ενώσεις σε σχέση με τα Ευρωπαϊκά e-waste και τις κατευθυντήριες οδηγίες της Οδηγίας RoHS, ενώ στοχεύουν συνεχώς στο σχεδιασμό ελαφρύτερων προϊόντων που είναι φθηνότερα και ανακυκλώνονται ευκολότερα. Σχεδιάζουν για αποσυναρμολόγηση μειώνοντας τον αριθμό των πλαστικών ρητινών στα προϊόντα τους και επαναχρησιμοποιούν μέρη αυτών (Fishbein, 2002). Αντίστοιχη νομοθεσία ισχύει και για την συλλογή και ανακύκλωση των χρησιμοποιημένων ηλεκτρονικών υπολογιστών από το Το νομοθετικό πλαίσιο δημιουργεί δυο διαφορετικές κατηγορίες για τους χρησιμοποιημένους Η/Υ. Για αυτούς που αγοράστηκαν πριν από τον Οκτώβρη του 2001, η ανακύκλωση χρηματοδοτείται με 20-30, ενώ για Η/Υ που αγοράσθηκαν μετά τον Οκτώβρη του 2001, τα κόστη ανακύκλωσης περιλαμβάνονται στην τιμή του προϊόντος ως επιπλέον φόρος ανακύκλωσης. Η νομοθεσία αυτή διευθύνει ακόμη κατόπιν εντολής και τους κατασκευαστές να αναλαμβάνουν τα αντίστοιχα προϊόντα τους αφού έχουν χρησιμοποιηθεί από τους τελευταίους ιδιοκτήτες. Το σύστημα αυτό αποτελεί παράδειγμα για την ατομική υπευθυνότητα των παραγωγών, από τη στιγμή που αυτοί έχουν τη φυσική και οικονομική ευθύνη της ανακύκλωσης των προϊόντων τους. Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι η επιτυχία του συστήματος ανακύκλωσης e-waste στην Ιαπωνία στηρίζεται στην κοινωνική υπευθυνότητα, στην περιβαλλοντική ευαισθησία και στην γενικότερη πειθαρχία του Ιαπωνικού λαού σε κανονιστικές διατάξεις. 5. Σύνοψη Ηλεκτρονικός εξοπλισμός και κατά συνέπεια ηλεκτρονικά απόβλητα βρίσκονται παντού στη κοινωνία μας. Χαρακτηρίζονται από πολύπλοκη χημική σύνθεση και από δυσκολία ποσοτικοποίησης των ροών τους σε τοπικό και διεθνές επίπεδο. Η ρύπανση από τη πλημμελή τους διαχείριση έχει υποβαθμίσει σε σημαντικό βαθμό το περιβάλλον στις φτωχότερες κυρίως χώρες που τα δέχονται προς ανακύκλωση και ανάκτηση των πολύτιμων εμπεριεχόμενων μετάλλων. Όσον αφορά τις επιπτώσεις σε οικοσυστήματα, στην ανθρώπινη υγεία και στην περιβαλλοντική αποκατάσταση περιοχών επιβαρυμένων με συγκεκριμένους ρυπαντές που προέρχονται από ηλεκτρονικά απόβλητα (π.χ. Li και Sb) δεν υπάρχουν επαρκώς τεκμηριωμένες επιστημονικές μελέτες. Με κίνητρο την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τα παραχθέντα ηλεκτρονικά απόβλητα υλοποιήθηκαν πολλές τεχνολογικές αλλαγές. Ενδεικτικά αναφέρεται: η αλλαγή των οθονών CRT με οθόνες LCD (εξάλειψη του Pb αλλά εισαγωγή του Hg), η εισαγωγή οπτικών ινών (εξάλειψη Cu από τις καλωδιώσεις, αλλά εισαγωγή F, Pb, Y και Zr), η εισαγωγή επαναφορτιζόμενων μπαταριών (μείωση Ni, Cd, αλλά αύξηση Li), κτλ. Μη κυβερνητικοί οργανισμοί και κινήματα πολιτών ασκούν πιέσεις για την εξάλειψη των επικίνδυνων ουσιών στις ηλεκτρονικές συσκευές με αποτέλεσμα και οι κατασκευαστές να συναγωνίζονται για ένα περισσότερο πράσινο προφίλ. Ορισμένα ενδεικτικά αποτελέσματα των παραπάνω πιέσεων είναι: η παραγωγή halogen-free συσκευών που δεν συνεισφέρουν στην παραγωγή PCBs και διοξινών (αλλά η παραγωγή τους είναι περισσότερο ακριβή περιβαλλοντικά), η αντικατάσταση των βρωμιούχων επιβραδυντών καύσης με περισσότερο φιλικούς στο περιβάλλον με βάση το φώσφορο, και 10

11 η εισαγωγή νομοθετικών περιορισμών (Pb, Hg, Cr, PBBs και PBDE μέχρι 1000 mg/kg, Οδηγία RoHS - Restriction on Hazardous Substances) Συνοψίζοντας τα παραπάνω, επιβάλλεται ο διαχωρισμός του ρεύματος των ηλεκτρονικών αποβλήτων από τα υπόλοιπα στερεά απόβλητα και η ανακύκλωσή τους για την ανάκτηση πολύτιμων πρώτων υλών και βασικών μετάλλων. Το σύστημα διαχείρισης χρειάζεται να είναι ορθολογικά σχεδιασμένο έτσι ώστε οι περιβαλλοντικές ωφέλειες από την συλλογή, μεταφορά, διαχείριση και οι οικονομικές ωφέλειες από την ανάκτηση να μην αντισταθμίζονται από τις απαιτούμενες καταναλώσεις πόρων και ενέργειας για τη λειτουργία του συστήματος. Βιβλιογραφία Aizawa et al., 2008 H. Aizawa, H. Yoshida and S.I. Sakai, Current results and future perspectives for Japanese recycling of home electrical appliances, Res Conserv Recycl 52 (2008), pp Barba-Gutierrez et al., 2008 Y. Barba-Gutierrez, B. Adenso-Diaz and M. Hopp, An analysis of some environmental consequences of European electrical and electronic waste regulation, Res Conserv Recycl 52 (2008), pp Bertram et al., 2002 M. Bertram, T.E. Graedel, H. Rechberger and S. Spatari, The contemporary European copper cycle: waste management subsystem, Ecol Econ 42 (2002), pp Betts, 2008 K. Betts, Producing usable materials from e-waste, Environ Sci Technol 42 (2008), pp Cobbing, 2008 Cobbing M. Toxic Tech: Not in Our Backyard. Uncovering the Hidden Flows of e-waste. Report from Greenpeace International. Amsterdam, Dagan et al., 2007 R. Dagan, B. Dubey, G. Bitton and T. Townsend, Aquatic toxicity of leachates generated from electronic devices, Arch Environ Contam Toxicol 53 (2007), pp Deng et al., 2007 W.J. Deng, J.S. Zheng, X.H. Bi, J.M. Fu and M.H. Wong, Distribution of PBDEs in air particles from an electronic waste recycling site compared with Guangzhou and Hong Kong, South China, Environ Int 33 (2007), pp Fishbein, 2002 B.K. Fishbein, End-of-life management of electronics abroad, Waste in the wireless world: the challenge of cell phones, INFORM Inc., New York (2002) Goosey, 2004 Goosey M., End-of-life electronics legislation an industry perspective, Circuit World 30 (2) (2004), pp Gullett et al., 2007 B.K. Gullett, W.P. Linak, A. Touati, S.J. Wasson, S. Gatica and C.J. King, Characterization of air emissions and residual ash from open burning of electronic wastes during simulated rudimentary recycling operations, J Mater Cycl Waste Manag 9 (2007), pp Hischier et al., 2005 Hischier R., Wäger P. and Gauglhofer J., Does WEEE Recycling make sense from an environmental perspective? The environmental impacts of the Swiss take-back and recycling systems for waste electrical and electronic equipment (WEEE), Environ Impact Assess Rev 25 (2005), pp Huisman, 2007 J. Huisman and F. Magalini, Where are WEEE now?, Lessons from WEEE: Will EPR work for the US?, Proceedings of the 2007 IEEE International Symposium on Electronics & the Environment, Conference Record (2007), pp Ladou and Lovegrove, 2008 J. Ladou and S. Lovegrove, Export of electronics equipment waste, Int J Occup Environ Health 14 (2008), pp Li et al., 2004 Li J, Wen X, Liu T, Honda S. Policies, management, technologies and facilities for the treatment of electrical and electronic wastes in China. The China Netherlands Seminar on Recycling of electronic Wastes, 2004, Beijing. Liu et al., 2006 X.B. Liu, M. Tanaka and Y. Matsui, Generation amount prediction and material flow analysis of electronic waste: a case study in Beijing, China, Waste Manag Res 24 (2006), pp Niu and Li, 2007 X.J. Niu and Y.D. Li, Treatment of waste printed wire boards in electronic waste for safe disposal, J Hazard Mater 145 (2007), pp OECD, 2008 OECD. OECD Environmental Outlook to Organisation for Economic Cooperation and Development Papaoikonomou, 2009 K. Papaoikonomou, S. Kipouros, A. Kungolos, L. Somakos, K. Aravossis, I. Antonopoulos και A. Karagiannidis, Marginalised social groups in contemporary weee management within social enterprises investments: A study in Greece, Waste Management 29 (2009), pp Robinson, 2009 Robinson B., E-waste: An assessment of global production and environmental impacts, Science of the Total Environment, in press (2009). Scheutz et al., 2004 C. Scheutz, H. Mosbaek and P. Kjeldsen, Attenuation of methane and volatile organic compounds in landfill soil covers, J Environ Qual 33 (2004), pp Schmidt, 2006 C.W. Schmidt, Unfair trade E-waste in Africa, Environ Health Perspect 114 (2006), pp. A232 A235. Sinha-Khetriwal et al., 2005 D. Sinha-Khetriwal, P. Kraeuchi and M. Schwaninger, A comparison of electronic waste recycling in Switzerland and in India, Environ Impact Assess Rev 25 (2005), pp Spalvins et al., 2008 E. Spalvins, B. Dubey and T. Townsend, Impact of electronic waste disposal on lead concentrations in landfill leachate, Environ Sci Technol 42 (2008), pp

12 Terazono, 2006 Terazono A., Murakami S., Abe N., Inanc B., Moriguchi Y. and Sakai S. et al., Current status and research on e-waste issues in Asia, J Mater Cycles Waste Manage 8 (2006), pp UNEP, 2006 UNEP, Call for Global Action on E-waste, United Nations Environment Programme (2006). Widmer et al., 2005 R. Widmer, H. Oswald-Krapf, D. Sinha-Khetriwal, M. Schnellmann and H. Boni, Global perspectives on e-waste, Environ Impact Assess Rev 25 (2005), pp