ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ. Συγγραφή Διαμόρφωση Παρουσίαση Επιστημονικών Εργασιών ΣΕΡΡΕΣ 2012

Transcript

1 i ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Συγγραφή Διαμόρφωση Παρουσίαση Επιστημονικών Εργασιών ΣΕΡΡΕΣ 2012

2 ii Δρ. Μαντζάρης Γιάννης, Καθηγητής ΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Συγγραφή Διαμόρφωση Παρουσίαση Επιστημονικών Εργασιών Δρ. Μαντζάρης Γιάννης ISBN: Το βιβλίο «Επιστημονική Έρευνα, Συγγραφή Διαμόρφωση Παρουσίαση Επιστημονικών Εργασιών» τυπώθηκε και βιβλιοδετήθηκε από την COPY CITY ΕΠΕ με τεχνολογία φιλική προς το περιβάλλον, σε «πράσινες» ψηφιακές μηχανές, χωρίς χημικά απόβλητα, με μη τοξικά μελάνια, χαμηλής όχλησης και ενεργειακής κατανάλωσης. Απαγορεύεται η ανατύπωση, η μετάφραση, η αντιγραφή μερική ή ολική μέσω φωτοτυπιών ή φωτογράφησης, καθώς και ο τρόπος έκθεσης με οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο της περιεχόμενης ύλης, χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα.

3 iii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΠΗΓΗ ΓΝΩΣΗΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα Ο Θετικισμός και οι αρχές του Οι αμφισβητήσεις του Θετικισμού Κριτικός ορθολογισμός του Popper Η ανάπτυξη της επιστήμης κατά τον Thomas S. Kuhn Η γέννηση και η σημασία ενός «Paradigma» κατά τον Kuhn Η κανονική επιστήμη κατά τον Kuhn Η επιστημονική επανάσταση κατά τον Kuhn Η επιστημονική πρόοδος κατά τον Kuhn Θεωρίες Επιστημονικής Προόδου των Lakatos και Laudan Η Μεθοδολογία των Επιστημονικών Ερευνητικών Προγραμμάτων του Lakatos Θεωρίες Προβλημάτων και Προόδου του Laudan Ο αναρχισμός της γνώσης και της επιστήμης κατά τον Feyerabend Πραγματισμός, Φυσιοκρατία και Ρεαλισμός Ο Πραγματισμός Η Φυσιοκρατία Οι διάφοροι Ρεαλισμοί Ο Κριτικός Ρεαλισμός Η σχολή της Φρανκφούρτης Οι εκπρόσωποι της σχολής της Φρανκφούρτης ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΨΕΥΔΟ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΟΡΩΝ Γενικά Δυσκολίες ορισμού Κριτήρια για τον χαρακτηρισμό μιας ψευδό επιστήμης Οι επτά αμαρτίες της ψευδό επιστήμης Επιστήμη Παραεπιστήμη Ψευδό επιστήμη Οι κρυφές πεποιθήσεις των επιστημόνων ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Μια γενική οικονομική επιστημονική θεώρηση Διαμόρφωση οικονομικών μοντέλων Συναρτήσεις συμπεριφοράς Ο όρος Ceteris paribus και η εκτίμηση των παραμέτρων συμπεριφοράς ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

4 iv Ευρετικά μοντέλα πρόγνωσης Στοχαστικά μοντέλα ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΤΟ ΔΙΑΒΑ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ Η κλασική αρχαιότητα Ο μεσαίωνας και ο πρώιμος μερκαντιλισμός Οι Φυσιοκράτες Οι κλασικοί Η σοσιαλιστική θεωρία Οι νεοκλασικοί Leon Warlas Vilfredo Pareto Alfred Marshall O John Maynard Keynes Οι εκπρόσωποι της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης Paul Antony Samuelson Edgar Salin Milton Friedman John Kenneth Galbraith Ronald Coase James Tobin Gary S. Becker ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΙΔΕΥΣΗ H ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΩΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΑΝΤΙΘΕΤΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΕΝΙΚΑ O ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΟΝΣΔΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΟΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΤΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ, ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΥΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΗ ΤΥΧΑΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΣΦΑΛΜΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΜΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΣΤΑΔΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΜΙΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Προσδιορισμός μεγέθους δείγματος στη θεωρία Προσδιορισμός του μεγέθους του δείγματος στην πράξη ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ

5 v 3.5 ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΕΓΓΡΑΦΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΟΚΙΜΑΣΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Στατιστικοί πίνακες Γραφικές παραστάσεις Είδη στατιστικών διαγραμμάτων Στατιστικές εκθέσεις ή αναφορές ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΕΝΙΚΑ ΤΟ STYLE ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΟΥ STYLE ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΜΟΡΦΕΣ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Επιστήμη, Επιστήμονας και Ηθική Οικονομία, Ηθική και η Ευθύνη των οικονομολόγων Η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία πηγή ηθικών κανόνων Η επιστήμη κατά το Σύνταγμα και ο ρόλος των επιστημόνων στην πολιτική ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ Πώς ανακαλύπτονται νόμοι και ενδιαφέρουσες αλληλεξαρτήσεις Η επιστημονική ανακάλυψη ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Εύρεση του θέματος Ο προσδιορισμός του προβλήματος Αναζήτηση πληροφοριακού υλικού Επιλογή συναφούς βιβλιογραφίας ΟΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ: ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Ταχύτητα ανάγνωσης Διάφορες τεχνικές ανάγνωσης Χρήσιμες μέθοδοι για παραγωγική ανάγνωση κειμένων Η κράτηση σημειώσεων Επιλογή στρατηγικής ανάγνωσης Μετά την ανάγνωση: επεξεργασία και επανάληψη ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Το περιεχόμενο μιας επιστημονικής εργασίας

6 vi Τα άλλα τμήματα μιας επιστημονικής εργασίας ΤΟ ΦΟΡΜΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΥΠΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ρηματικές αναφορές από πρωτογενές κείμενο Αναφορές από τη δευτερογενή βιβλιογραφία Επισημάνσεις Σημειώσεις Πίνακες Εικόνες Αριθμοί μέσα στο κείμενο Συντμήσεις λέξεων εκφράσεων Ιδιαίτεροι τύποι γραμμάτων Αρχικά κεφαλαία Κυρτά στοιχεία (italics) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΕ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΕ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΕΡΓΑΣΕΕΣ Γενικές παρατηρήσεις Οι φορμαλιστικές απαιτήσεις της πτυχιακής εργασίας Γενικές συστάσεις για τη συγγραφή πτυχιακών εργασιών Τρόποι διαχείρισης και προσέγγισης των πηγών πληροφόρησης Ποιοτικά χαρακτηριστικά μιας πτυχιακής εργασίας Η παρουσίαση της πτυχιακής εργασίας Παρουσίαση επιστημονικών εργασιών με PowerPoint ΕΚΛΑΪΚΕΥΜΕΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ Γενικά Γενικές αρχές σύνταξης Οδηγίες σύνταξης Εμφάνιση εκλαϊκευτικών δημοσιευμάτων Οι εμπειρικές έρευνες Ιδιαιτερότητες των εμπειρικών ερευνών Προβλήματα εμπειρικών κοινωνικών ερευνών Η παρατήρηση στις κοινωνικές έρευνες Το πείραμα στις κοινωνικές έρευνες Οι εμπειρικές οικονομικές έρευνες Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΓΡΑΠΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Κριτήρια αξιολόγησης επιστημονικών εργασιών Κριτήρια αξιολόγησης εμπειρικών εργασιών Βαθμολόγηση εργασιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΓΕΝΙΚΑ ΤΡΟΠΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΗ ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

7 5.6.1 Δίαυλοι επικοινωνίας μη ρηματικής επικοινωνίας Ασυναίσθητη μη ρηματική επικοινωνία Μερικώς ασυναίσθητη μη ρηματική επικοινωνία Συνειδητή μη ρηματική επικοινωνία Αποστάσεις στην επικοινωνία μεταξύ ατόμων Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ Βασικές λειτουργίες επικοινωνίας κατά την διδασκαλία Η γλώσσα του σώματος του εκπαιδευτικού Η γλώσσα των χεριών Συμπεριφορά του εκπαιδευτικού στον χώρο του Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ Τι είναι ρητορική Τα στάδια παραγωγής του λόγου Αποτελεσματικός ρητορικός λόγος και παρουσίαση θεμάτων Άλλοι τρόποι βελτίωσης της αποτελεσματικότητας του λόγου ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΜΙΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ Η ομιλία (διάλεξη) Η συζήτηση Η διάλεξη με συζήτηση (Lecture Forum) Το συμπόσιο (Symposium) Συζήτηση ομιλητών με διαφορετικές απόψεις και γνώσεις (panel Discussion) Συζήτηση ανάμεσα σε δύο ομιλητές με αντίθετες απόψεις (Debate Forum) ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΙΑΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Η ΔΙΑΛΕΞΗΣ Η εισαγωγή της ομιλίας Η παρουσίαση του κυρίως θέματος Ο επίλογος μιας παρουσίασης ή διάλεξης Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΙΣΗΓΗΣΗ Η σημασία της συζήτησης και η υποκίνησή της Δυσκολίες κατά την διάρκεια της συζήτησης Το κλείσιμο της συζήτησης ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΝΟΣ ΘΕΜΑΤΟΣ Η ψυχολογική διάθεση του ακροατηρίου Η σύνθεση του ακροατηρίου ΤΑ ΕΠΟΠΤΙΚΑ ΜΕΣΑ Φυσικά εποπτικά μέσα Τεχνητά ή Φώτο οπτικά μέσα Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Οι λειτουργίες της εξέτασης Το άγχος των εξετάσεων Οι λόγοι ύπαρξης άγχους κατά τις εξετάσεις Αναθεώρηση της προσωπικής στάσης ΓΡΑΠΤΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ Η ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΤΗΣ Πώς εργάζεται η μνήμη μας Μαθησιακά κίνητρα και μαθησιακή υποκίνηση Τα μαθησιακά κίνητρα για τους ενήλικες Τεχνικές μαθησιακής υποκίνησης Η περιέργεια στη μαθησιακή διαδικασία Μάθηση και συναισθήματα vii

8 viii Αποδυνάμωση των κινήτρων μάθησης λόγω διαφοροποίησης των κοινωνικών αξιών Η μάθηση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ΠΙΘΑΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΠΟΚΙΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ Γενικά Οι κύριες κατηγορίες μαθησιακών δυσκολιών Δυσλεξία ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ MANAGEMENT ΓΝΩΣΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ MANAGEMENT ΓΝΩΣΗΣ Αναγνώριση και προσδιορισμός της γνώσης Πρόσκτηση της γνώσης Ανάπτυξη της γνώσης Κατανομή και διάχυση της γνώσης Χρήση της γνώσης Διάσωση και διατήρηση της γνώσης ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ MANAGEMENT ΓΝΩΣΗΣ Στόχοι του Management γνώσης στον πανεπιστημιακό τομέα Αξιολόγηση του Management γνώσης στον πανεπιστημιακό τομέα Η κουλτούρα της γνώσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΑ ΤΕΙ ΠΡΕΟΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ (ΥΠ ΑΡΙΘΜ. 489/84, ΦΕΚ 176/14,11,84, Τ.Α ) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΟΡΟΙ ΔΑΝΕΙΣΜΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΟΡΟΙ ΔΑΝΕΙΣΜΟΥ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ» ΓΕΩΤΕΧΝΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Αρχές λειτουργίας και οδηγίες προς τους συγγραφείς επιστημονικών εργασιών του περιοδικού ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Τετραμηνιαία Επιθεώρηση Διοικητικής Επιστήμης ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΛΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τριμηνιαία επιστημονική επιθεώρηση ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΑΡΘΡΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV: ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ TOY ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ

9 xiii ΠΡΟΛΟΓΟΣ Α ΕΚΔΟΣΗΣ Το εγχειρίδιο αυτό γράφτηκε για να καλύψει τις διδακτικές ανάγκες στο μάθημα Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας και Σεμινάριο Τελειοφοίτων των φοιτητών των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της χώρας μας. Η αναγκαιότητα και η σκοπιμότητα διδασκαλίας του μαθήματος αυτού είναι πολλαπλή και προφανής: Κάθε επιστήμη, προκειμένου να διατυπώσει επιστημονικές θεωρίες, αλλά και να ολοκληρώσει εμπειρικές έρευνες, πρέπει να κάνει χρήση βασικών επιστημονικών αρχών, μεθόδων αλλά και μεθοδολογίας. Οι αρχές και μέθοδοι εκπόνησης μιας επιστημονικής εργασίας θα πρέπει να ανταποκρίνονται στα ελάχιστα διεθνή Standards συγγραφής επιστημονικών εργασιών και να πληρούν ένα φορμαλιστικό minimum. Πολλές φορές η έλλειψη πληροφόρησης από τον συγγραφέα για τον τρόπο συγγραφής και παρουσίασης μιας επιστημονικής έρευνας, υποβαθμίζει (όσο τυπολατρικό και αν φαίνεται αυτό), το ίδιο το περιεχόμενο της επιστημονικής έρευνας και δημιουργεί την αίσθηση στον αναγνώστη/ακροατή ότι «κάτι λείπει». Φυσικά, πέρα από το φορμαλιστικό στοιχείο, σε μια επιστημονική παρουσίαση (γραπτή ή προφορική) υπάρχει και η ουσία. Και αυτή συνίσταται στην επιστημονική ακρίβεια, σαφήνεια και πληρότητα που πρέπει να διέπει κάθε επιστημονική εργασία, ιδίως όταν αυτή είναι εμπειρική και απαιτεί συλλογή, επεξεργασία, ανάλυση, σύνθεση, αλλά και παρουσίαση εμπειρικών δεδομένων, δηλ. χρήση πρωτογενούς έρευνας. Όλες οι προεργασίες, προκειμένου το υλικό αυτό να συλλεχθεί, να επεξεργαστεί και να παρουσιαστεί, πρέπει να γίνουν με χειρουργική ακρίβεια τις περισσότερες φορές. Επιπόλαιες γενικεύσεις και αυθαίρετες υποκειμενικές ερμηνείες μπορεί να οδηγήσουν σε εσφαλμένα συμπεράσματα και εφαρμογή λανθασμένων αποφάσεων. Αποτέλεσμα: Το Πανεπιστήμιο, το ΑΤΕΙ, η επιχείρηση ή όποιος άλλος κληθεί να λάβει αποφάσεις με βάση τα πορίσματα μιας εσφαλμένης έρευνας, κινδυνεύει να λάβει λανθασμένες αποφάσεις και να «πετύχει» το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιδιωκόμενο. Επίσης, επειδή οι φοιτητές μας στα Πανεπιστήμια και ΑΤΕΙ πρέπει στο τέλος των σπουδών τους να παρουσιάσουν την πτυχιακή τους εργασία και να συνεχίσουν σε μεταπτυχιακές σπουδές, κρίνεται απαραίτητη η γνώση των βασικών απαιτήσεων, που προϋποθέτουν οι σπουδές αυτές τουλάχιστον κατά το μέρος της συλλογής στοιχείων, της επεξεργασίας τους και της παρουσίασής τους (γραπτή ή/και προφορική). Διαπιστώνουμε πολλές φορές, ότι οι πτυχιακές εργασίες θεωρούνται από πολλούς φοιτητές ως αγγαρεία ή ως εκείνο το «κάτι» ή το «τυπικό» που θα τους οδηγήσει στην λήψη του πτυχίου τους. Αυτό είναι πέρα ως πέρα λάθος. Εκτός του ότι «τα γραπτά μένουν», οι γραπτές εργασίες αποτελούν κατά την επιστήμη ένα πολύ σημαντικό και απαραίτητο συστατικό στοιχείο γνώσης, το οποίο θα τους συνοδεύει σε όλη τους τη ζωή ως προίκα, αλλά και σαν επισφράγισμα κόπων αρκετών μηνών. Ιδιαίτερα εκείνοι οι φοιτητές, που θα

10 xiv ασχοληθούν με μεταπτυχιακές σπουδές (Master ή Διδακτορικό) ή ακόμη θα κληθούν κατά την επιστημονική ή επαγγελματική τους καριέρα να παρουσιάσουν εργασίες τους ή έρευνες σε ακροατήριο ή επιτροπές, θα κατανοήσουν την σημαντικότητα ορισμένων τεχνικών ή ουσιαστικών στοιχείων, που παρουσιάζονται στο εγχειρίδιο αυτό. Με το εγχειρίδιο αυτό επιθυμούμε να συμβάλλουμε κατά το μέτρο του δυνατού στη βελτίωση των δυνατοτήτων των φοιτητών μας στη συγγραφή και παρουσίαση γραπτών και προφορικών επιστημονικών εργασιών, είτε για κατάκτηση μεταπτυχιακών τίτλων, είτε για δημοσίευση σε επιστημονικά περιοδικά, είτε ακόμη για προφορική παρουσίαση σε Συνέδρια ή επιτροπές. Η καταξίωσή τους ως επιστημόνων θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από το δημοσιευμένο (και όχι αδημοσίευτο) επιστημονικό τους έργο. Κάθε επιστήμονας ή ασχολούμενος με τη γνώση θα πρέπει να κατανοήσει, ότι αυτή πρέπει να γίνει κτήμα της κοινωνίας και η δημοσιότητα βοηθά τα μέγιστα στην κατεύθυνση αυτή. Τέλος, με τη δημοσίευση αυτού του διδακτικού συγγράμματος δεν διεκδικούμε από την πλευρά μας, ούτε το πρωτότυπο, αλλά ούτε και το αλάθητο. Επιθυμούμε να συμβάλλουμε στην προσπάθεια των νέων μας να πετύχουν καλύτερους «όρους ανταγωνισμού» κατά τη συγγραφή επιστημονικών εργασιών. Εξάλλου αυτός είναι και ο ρόλος του δασκάλου: να συμβάλλει στην όσο το δυνατόν καλύτερη, πληρέστερη και αποτελεσματικότερη διάδοση της αληθινής επιστημονικής γνώσης προς όφελος της κοινωνίας. Για τον εαυτό μας όμως κρατάμε την κριτική για λάθη ή/και παραλήψεις που κάναμε κατά την συγγραφή του παρόντος εγχειριδίου. Στη διαμόρφωση του βιβλίου αυτού σημαντική βοήθεια μου προσέφεραν: Η φοιτήτρια του Πανεπιστημίου ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, Τμήμα ΟΔΕ ΜΑΝΤΖΑΡΗ Ελισάβετ και ο φοιτητής του τμήματος Λογιστικής του ΑΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ κ. ΟΡΓΑΝΤΖΗΣ Θωμάς, τους οποίους ευχαριστώ θερμά. Βέβαια για τυχόν λάθη και παραλήψεις την ολοκληρωτική ευθύνη φέρει ο συγγραφέας. Σέρρες 2005 Δρ. ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ, Γιάννης Οικονομολόγος Αναπληρωτής Καθηγητής ΑΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Β ΕΚΔΟΣΗΣ Το αν ένα βιβλίο επιτέλεσε την αποστολή του θα το κρίνουν οι αναγνώστες του, και μάλιστα αυτοί που δεν αναγκάστηκαν (για κάποιο ιδιαίτερο λόγο ο καθένας) να το μελετήσουν. Αν για τους συγγραφείς η εξάντληση της πρώτης έκδοσης λέει κάτι, εμείς δεν θα το σχολιάσουμε. Εμείς κρατούμε ως ανταμοιβή την ευχαρίστηση των θετικών σχολίων των φοιτητών μας για το σύγγραμμα, το οποίο

11 xv τους βοήθησε σημαντικά στη διαμόρφωση άποψης για την εξέλιξη των επιστημών και την Συγγραφή Διαμόρφωση Παρουσίαση επιστημονικών εργασιών. Σημαντικές αλλαγές στο κείμενο δεν έγιναν. Έγιναν όμως αρκετές εννοιολογικές διασαφηνίσεις. Για το λόγο αυτό επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στη Δρα Γρούγιου Βασιλική, επιστημονική συνεργάτιδα στο ΑΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ, η οποία διάβασε το κείμενο και υπέδειξε αρκετά σημεία, τα οποία έχριζαν διευκρινήσεων. Εξυπακούεται ότι την τελική ευθύνη για τα γραφόμενα τη φέρει αποκλειστικά ο συγγραφέας. Σέρρες 2008 Δρ. ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ Γιάννης Αναπλ. Καθηγητής ΑΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Γ ΕΚΔΟΣΗΣ Η τρίτη έκδοση του βιβλίου αυτού έρχεται να καλύψει κάποια κενά που εντοπίσαμε και εντόπισαν οι φοιτητές μας κατά την διδασκαλία των μαθημάτων ΜΕ- ΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ και ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΩΝ. Ένα βιβλίο, και ιδιαίτερα ένα εκπαιδευτικό εγχειρίδιο, αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό, που πρέπει συνεχώς να βελτιώνεται, να προσαρμόζεται στις εξελίξεις της επιστήμης και να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις της δημιουργικής διδασκαλίας. Το εκπαιδευτικό βιβλίο είναι ένα κουβάρι γνώσης, που συνεχώς συσσωρεύει εμπειρίες, ερωτήματα και παρατηρήσεις. Είναι μια φλέβα που μεταφέρει γόνιμο υλικό σε αυτούς που το εμπιστεύονται για να τους μεταγγίσει τη γνώση και να πλουτίσει το γνωστικό τους υπόβαθρο. Στις παραπάνω αναγκαιότητες ο συγγραφέας θα πρέπει να δίνει πειστικές απαντήσεις για να γίνει χρήσιμος και ελκυστικός. Προσωπικά με ενδιαφέρει να βοηθήσω στην ανάπτυξη της δημιουργικής προσπάθειας των νέων μας για αποτελεσματικότερη προσέγγιση των ατομικών και συλλογικών γνωσιακών στόχων τους. Σέρρες 2012 Δρ. Μαντζάρης Γιάννης Καθηγητής ΤΕΙ ΣΕΡΡΩΝ

12 xvi

13 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1.1 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΠΗΓΗ ΓΝΩΣΗΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Η επιστημονική έρευνα εντοπίζεται κυρίως στα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Η φιλοσοφία αποτελεί την δεξαμενή και πηγή γνώσης για όλες τις επιστήμες. Ο φίλος της σοφίας (φιλόσοφος) αποκαλείται εκείνο το άτομο, που επιζητά και διερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στην ύπαρξη και στη νόηση, στην ύλη και στη ψυχή του ανθρώπου και προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα της προέλευσης, του ρόλου και της κατάληξης του ανθρώπου. Η φιλοσοφία κατά την αρχαιότητα αποκαλείτο η «επιστήμη των επιστημών». Για τον μεγάλο έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη όλα, τα οποία σήμερα χαρακτηρίζουμε ως επιστήμη, αποτελούν μέρος της μεγάλης πνευματικής προσπάθειας της ανθρωπότητας, την οποία χαρακτηρίζει ως Φιλοσοφία. Αυτή η εκτεταμένη χρήση του όρου Φιλοσοφία διατηρήθηκε έως τα τέλη του 18 ου αιώνα. Ακόμη και ο σκωτσέζος φιλόσοφος David Hume ( ) χρησιμοποιούσε το κατηγόρημα (predicate) «φιλοσοφικό» τις περισσότερες φορές ταυτόσημα με αυτό, που σήμερα αναφέρουμε ως «επιστημονικό». Σε μερικά αγγλικά πανεπιστήμια ακόμη η έδρα της φυσικής ονομάζεται ακόμη «Chair for natural Philosophy». Το παραπάνω δεν αποτελεί μόνο ένα «spleen» των Άγγλων, αλλά και ένα αποδεικτικό στοιχείο της συνέχειας της φιλοσοφικής παράδοσης, η οποία οδήγησε στην διαμόρφωση των επιμέρους επιστημών. Χαρακτηριστικός ακόμη είναι ότι και ο τίτλος των Διδακτόρων των οικονομικών επιστημών (και όχι μόνο), αναφέρεται ως Ph.D. Οι διάφορες επιστήμες αποσχίστηκαν με την πάροδο του χρόνου από την φιλοσοφία. Μερικοί φιλόσοφοι μάλιστα σήμερα θεωρούν, ότι η φιλοσοφία δεν αποτελεί επιστήμη υπό την καθαρή έννοια του όρου, αλλά είναι ένας ορθολογικά δομημένος κλάδος. Αυτή η αντίληψη για τον ρόλο της φιλοσοφίας δεν είναι αρχαϊκή. Κατά την αντίληψη αυτή, ο παραδοσιακός ρόλος της φιλοσοφίας στο σύστημα των επιστημών είναι κατά κάποιο τρόπο αυτή να αποτελεί την «επιστήμη των αρχών». Η φιλοσοφία δηλ. προσδιορίζει τις αρχές, με βάση τις οποίες πρέπει να κινηθεί μια επιστήμη, προκειμένου να καθιερωθεί ως τέτοια. Εάν οι βασικές αρχές ενός νέου επιστημονικού τομέα έχουν προσδιοριστεί ή ευρεθεί, τότε αυτός αποκόπτεται και απογαλακτίζεται από την φιλοσοφία. Η υπόλοιπη

14 2 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ διαδρομή εξαρτάται και επαφίεται στη δυναμική του νέου αυτού επιστημονικού κλάδου. Η φιλοσοφία ως η «επιστήμη διατύπωσης αρχών» με τη μορφή που παρουσιάζεται παραπάνω είναι μεν δυνατή, αλλά ασυνήθης. Ο όρος της «επιστήμης των αρχών» είχε παραδοσιακά άλλο και διαφορετικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα ο Αριστοτέλης εντός του ευρέως πνευματικού πεδίου που την κατέταξε, αναφερόταν σε μια «prima philosophia». Αυτή δεν ήταν μόνο «επιστήμη των αρχών» με την παραπάνω έννοια, αλλά με μια πολύ ευρύτερη από αυτήν. Στόχος της δεν ήταν μόνο η διερεύνηση των ύψιστων αρχών των ιδιαίτερων φιλοσοφικών θεμάτων (τότε ονομαζόταν πρώτο επιστημονικά), αλλά και η αιτιολόγηση της θεμελίωσής τους. Υπό την έννοια αυτή, οι βασικές αρχές της φυσικής αποτέλεσαν τη βάση της μεταφυσικής. Η μετέπειτα χρήση του όρου Μεταφυσική επεκτάθηκε, έτσι που συμπεριέλαβε το σύνολο της «prima philosophia». Εάν ο Immanuel Kant ( ) μπόρεσε να μιλήσει στην έρευνα των αρχών της ηθικότητας για μια «Μεταφυσική των ηθών», αυτό αποτελεί μια ι- σχυρή ένδειξη της εξέλιξης του όρου. Διότι δεν έχουμε να κάνουμε με Φυσική, αλλά με αρχές και βάσεις των ηθών και της ηθικής. Η εξέλιξη των όρων αυτών συνεχίστηκε μέχρι και σήμερα, έτσι που μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια Μετά θεωρία, έχοντας ως σημείο αναφοράς το αντικείμενο της έρευνας. Εάν το εκφράσουμε συμβολικά: Χ Υ (το Χ σχετίζεται με το Υ) (το Υ αποτελεί πεδίο αναφοράς του Χ) τότε έχουμε σχηματικά την παρακάτω ροή: Μετά Θεωρίες Θεωρίες Πραγματικότητα Οι μεταθεωρητικές απόψεις σχηματίζουν σε κάποιο εύλογο βαθμό το σύγχρονο ταίρι της κλασικής άποψης περί Μεταφυσικής. Λαμβάνουν τη θέση, αν και σε πιο περιορισμένο πεδίο δράσης, της Μεταφυσικής. Ασχολούνται με την διατύπωση καθώς και με τον έλεγχο των θεωριών. Στα όρια αυτά κινείται η επιστημονική φιλοσοφία. Διερευνά θεωρίες αλλά και πρακτικές όσον αφορά τη διατύπωση και τον έλεγχο των θεωριών στις διάφορες επιστήμες. Διαχωρίζεται κυρίως σε δύο μεγάλα βασικά πεδία, την φιλοσοφία των τυπικών (κανονιστικών) επιστημών και την φιλοσοφία των πραγματικών επιστημών. 1.2 Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΗΣ Στις σύγχρονες κοινωνικές και όχι μόνο επιστήμες, ο όρος επιστήμη προσδιορίζει και αναφέρεται στη συστηματική, αντικειμενική και ολοκληρωμένη μελέτη

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 3 των εμπειρικών φαινομένων και το σύνολο των γνώσεων που προκύπτουν από αυτή. Ετυμολογικά η λέξη Επιστήμη προέρχεται από το επί- και ίσταμαι. Το ρήμα έχει ιωνική προέλευση, διατήρησε δε την ψιλωτική (μη δασυνόμενη) μορφή του προκειμένου να διακρίνεται από το ομηρικό επίσταμαι (=προφύλαξη). Η λέξη «επίσταμαι» προσδιόριζε κυρίως την απόκτηση εξειδικευμένης και πρακτικής γνώσης, καθώς και την ικανότητα να χρησιμοποιεί κανείς σωστά αυτή τη γνώση. Αρχικά σημαίνει «το να βρίσκεται κανείς πάνω από κάτι» και συνεπώς, «να καταγίνεται σχολαστικά με αυτό». Παράγωγο αυτής είναι η λέξη Επιστήμη (Science, Wissenschaft). Επιστήμη θεωρείται το σύνολο των συστηματικών και επαληθεύσιμων γνώσεων, καθώς και η έρευνα αυστηρώς καθορισμένων πεδίων του επιστητού με συγκεκριμένες και ορθολογικές μεθόδους, π.χ. την παρατήρηση, το πείραμα, την υπόθεση, την επαγωγή. Παράγωγο της λέξης Επιστήμη είναι ο όρος «επιστημονικός» που αναφέρεται σε κάθε έκφραση, γραπτό ή προφορικό λόγο που έχει το ειδικό βάρος και τη δέσμευση να ακολουθεί τις αρχές ανάπτυξης που επιβάλει η επιστήμη, στην οποία αναφέρεται. Το άτομο που ασχολείται με τις επιστήμες ονομάζεται Επιστήμονας. Είναι το πρόσωπο εκείνο, που διαθέτει υψηλή κατάρτιση σε ένα τομέα του επιστητού, που ασχολείται ως ειδικός με την επιστημονική έρευνα. Επίσης τον χαρακτηρισμό «επιστήμονας» αποκτούν οι πτυχιούχοι των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων κάθε χώρας, ως ειδικοί που έχουν εξειδικευτεί σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο. Παρά το γεγονός, ότι οι περισσότεροι επιστήμονες θα συμφωνούσαν με τον παραπάνω ορισμό της επιστήμης, υπάρχουν διαφωνίες σε σχέση με κάποια από τα συστατικά στοιχεία του ορισμού αυτού. Για παράδειγμα διατυπώνονται διαφορετικές απόψεις για τους όρους: συστηματικός, αντικειμενικός, ολοκληρωμένος και εμπειρικός. Σήμερα υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των επιστημόνων για το ποια συνιστώσα πρέπει να κατέχει τα πρωτεία. Υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν, ότι την πρωτοκαθεδρία πρέπει να κατέχει η θεωρία της επιστήμης και άλλοι που υποστηρίζουν, ότι ο συστηματικός χαρακτήρας αφορά πρωταρχικά τον τομέα των μεθόδων διερεύνησης. Στην οικονομική επιστήμη για παράδειγμα τα θεωρητικά υποδείγματα (μοντέλα) αποτελούν τη βάση της συστηματικής ανάλυσης των φαινομένων. Με βάση αυτά τα υποδείγματα γίνεται προσπάθεια εξήγησης ή και επίδρασης στη συμπεριφορά των οικονομούντων ατόμων. Η αντικειμενικότητα, η ικανότητα δηλ. του ερευνητή επιστήμονα να παρατηρεί τα εμπειρικά δεδομένα όπως είναι στην πραγματικότητα, αλλά και η ποιότητα των γνώσεων που προκύπτουν από την έρευνα αυτή, αποτελεί αντικείμενο διαμάχης σήμερα, ιδιαίτερα στις κοινωνικές επιστήμες. Εντοπίζεται και περιορίζεται κυρίως στο θέμα των αξιολογικών δεσμεύσεων και αρχών του επιστήμονα. Η ριζική αμφισβήτηση της αντικειμενικότητας του επιστήμονα, η οποία πηγάζει κυρίως λόγω της οικονομικής εξάρτησής του, των ατομικών του συμφερόντων, αλλά και άλλων κοινωνικών και ψυχολογικών δεσμεύσεων και εξαρτήσεων, εκφράζεται στην γνωστή τάση που έλαβε το χαρακτηριστικό τίτλο «κοινωνιολογία της γνώσης». Η πιο γνωστή θέση σχετικά με την σχέση αξιών, γνώσης και επι-

16 4 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ στήμης (κύρια για τις κοινωνικές επιστήμες) ανήκει στον Karl Emil Maximilian "Max" Weber ( ), γερμανό κοινωνιολογο και πατέρα της θεωρίας της «γραφειοκρατίας», η οποία διατυπώνεται στο έργο του: «Το νόημα της ηθικής ουδετερότητας στην κοινωνιολογία και την οικονομική επιστήμη». Σήμερα γίνεται ολοένα πιο φανερό, ότι η ύπαρξη ηθικών αξιών και δεοντολογίας εκ μέρους του επιστήμονα αποτελεί βασικό κριτήριο επιστημονικής αντικειμενικότητας. Όλο και περισσότεροι επιστήμονες αναφέρουν σήμερα, ότι η επιστημονική διερεύνηση στις κοινωνικές και όχι μόνο επιστήμες, πρέπει να σχετίζεται με τα συστήματα αξιών των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται και τους οποίους αφορά (Karl Gunnar Myrdal ( ). Παρατηρώντας τα φαινόμενα από μια άλλη σκοπιά, ο W.L. Κolb (A Dictionary of the Social Sciences, London, Tavistock, 1964) υποστηρίζει ότι: «Τα θεωρητικά επιστημονικά μοντέλα στις κοινωνικές επιστήμες συνδέονται στενότερα με τις αξιακές δεσμεύσεις (δηλ. την ένταξη) του επιστήμονα και της κοινωνίας στην οποία ανήκει». Μια άλλη διαμάχη που υπάρχει σήμερα, σχετίζεται με το ζήτημα των σχέσεων του (κοινωνικού) επιστήμονα με τα κοινωνικά φαινόμενα και δρώμενα. Υπάρχουν ορισμένοι που υποστηρίζουν, ότι ο αποκλειστικός σκοπός της επιστήμης είναι η πρόβλεψη και ο έλεγχος των φαινομένων, τα οποία αναφέρονται στις επιστημονικές του αναζητήσεις. Άλλοι θεωρούν, ότι η παραπάνω θέση σε συνδυασμό με την απόρριψη των ηθικών και κοινωνικών αξιών οδηγεί τις (κοινωνικές) επιστήμες προς την κατευθυνόμενη γνώση και προς την αλλοτρίωσή της και μάλιστα ακολουθώντας την μεγιστοποίηση του ατομικού οφέλους. Οι ίδιοι επιμένουν ότι οι επιστήμες επιβάλλεται, ως ένα σημείο, να ασκούν κριτική λειτουργία στην κοινωνία και να χρησιμεύουν σαν όργανο της ανθρώπινης χειραφέτησης. Τα παραπάνω αποτελούν πεδία επιστημονικής αντιπαράθεσης και στην κατεύθυνση αυτή διατυπώνονται ενδιαφέρουσες απόψεις. Οι επιστήμες διακρίνονται σε πολλές κατηγορίες όπως: Ανθρωπιστικές επιστήμες: Είναι το σύνολο των επιστημών που έχουν ως επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της ανάλυσής τους τον άνθρωπο ως βιολογική, ιστορική ψυχολογική και κοινωνική οντότητα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η Βιολογία, η Ιατρική, η Ψυχολογία, η Ανθρωπολογία, η Κοινωνιολογία, η Ιστορία, η Γλωσσολογία κ.λπ. Κοινωνικές επιστήμες: Ονομάζεται το σώμα των επιστημών που θεμελιώνονται με την σημερινή τους μορφή στο ιδιαίτερο πνευματικό κλίμα του 18 ου και 19 ου αιώνα. Οι ρίζες όμως των κοινωνικών επιστημών ευρίσκονται στην αρχαιότητα και μάλιστα στην ελληνική κλασική εποχή. Αντικείμενο μελέτης τους είναι η φύση της κοινωνίας και της ανθρώπινης ζωής, τα κοινωνικά σύνολα και οι κοινωνικές οντότητες, τα κοινωνικά φαινόμενα, η μελέτη των ειδικών συνιστωσών των κοινωνικών ομάδων, οι ατομικές και κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων, οι μορφές συμπεριφοράς τους κ.λπ. Σημαντικότερες των κοινωνικών επιστημών είναι: Η Κοινωνιολογία, η Οικονομία, η Ψυχολογία, η

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 5 Εγκληματολογία, η Οικολογία, η Γλωσσολογία, η Πολιτική, το Δίκαιο, η Βιολογία, η Ιστορία, η Οικονομική Γεωγραφία, η Κυβερνητική, η Εθνογραφία, η Λαογραφία, η Δημογραφία κ.λπ. Η κατάταξη των κοινωνικών επιστημών και η μεταξύ τους οριοθέτηση δεν είναι απόλυτα σαφής, επειδή δεν υπάρχουν αντικειμενικά και απόλυτα αποδεκτά κριτήρια ταξινόμησής τους από την Επιστημολογία, την επιστήμη που μελετά την εξέλιξη των επιστημών. Βέβαια οι επιστήμες ακολουθούν δικούς τους και αυτοτελείς κανόνες ανάπτυξης. Στο σώμα των κοινωνικών επιστημών εμπεριέχονται και οι πνευματικές επιστήμες, αντικείμενο μελέτης των οποίων είναι οι σχέσεις ανάμεσα στον πνευματικό πολιτισμό και την πνευματική εσωτερική διάσταση του ατόμου. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν επιστήμες, όπως η Φιλοσοφία, η Θρησκειολογία, η Θεολογία, η Ψυχολογία κ.λπ. Θετικές ή φυσικές επιστήμες: Αποτελούν το σύνολο των επιστημών που σκοπό τους έχουν την ανακάλυψη και την ερμηνεία των φυσικών φαινομένων καθώς και τον καθορισμό των σχέσεων που συνδέουν τα φαινόμενα μεταξύ τους. Ο όρος «φυσική» έχει την καταγωγή του στην αριστοτελική φιλοσοφία. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η Φυσική, η Χημεία, τα Μαθηματικά, η Α- στρονομία, η Αστροφυσική, η Μετεωρολογία αλλά και Βιολογία, η Ζωολογία, η Ανθρωπολογία, η Ιατρική κ.λπ. Οι επιστήμες δεν ασχολούνται όμως μόνο με την ανάλυση της συσσωρευθείσας γνώσης και εμπειρίας, αλλά και με την δυνατότητα απόκτησης νέας γνώσης. Η διάσταση αυτή επιβάλει την χρήση εκ μέρους των επιστημών μεθόδων και μεθοδολογίας για την απόκτηση και επέκταση της επιστημονικής γνώσης. 1.3 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Κατά τον αργεντινό φιλόσοφο και ιδρυτή της New Acropolis, Jorge Ángel Livraga Rizzi ( ), «Η επιστήμη είναι μια ανακάλυψη των νόμων που συνδέουν τις αιτίες με τα αποτελέσματα, μια μεγαλύτερη γνώση της φύσης, του σύμπαντος και του εαυτού μας». Η σχέση μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας είναι πολύ σημαντική για την ανακάλυψη της φύσης των όντων, για τη γνώση, την περιγραφή και την εκτίμηση της σημασίας τους. Και οι δύο αυτές δραστηριότητες του ανθρώπινου πνεύματος αποτελούν εκδηλώσεις της ίδιας γνωσιολογικής ανάγκης και αλληλοεπηρεάζονται ουσιαστικά. Και μόνο η φράση που υπήρχε στην πύλη εισόδου της πλατωνικής ακαδημίας: «Ουδείς αγεωμέτρητος μηδείς εισίτω», αποδεικνύει το στοιχείο αυτό. Η φιλοσοφία χρειάζεται την αισθητή υποστήριξη της επιστήμης. Αυτή με τη σειρά της χωρίς τη φιλοσοφία χάνει σε βάθος, κριτικό πνεύμα και δημιουργική δραστηριότητα. Η φιλοσοφία θα ήταν λοιπόν για την επιστήμη, ότι η ψυχή για το σώμα, ή η μορφή για την ύλη. Πολλές φορές συγχέεται η φιλοσοφία της επιστήμης με την ιστορία της επιστήμης. Είναι όμως δύο διαφορετικά πεδία, αν και

18 6 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ είναι βέβαιο, ότι οποιαδήποτε προσπάθεια φιλοσοφικής προσέγγισης της επιστήμης θα πρέπει να βασίζεται αναγκαστικά σε κάποια ιστορική προοπτική σχετικά με την εξέλιξη των ιδεών, μέσα σε ένα συγκεκριμένο χωροταξικό πλαίσιο. Η φιλοσοφία της επιστήμης όπως και η φιλοσοφία των επιμέρους επιστημών (Οικονομίας, ιστορίας κ.λπ.), είναι πάντοτε φιλοσοφία. Και η φιλοσοφία, είτε γίνεται για την επιστήμη, την τέχνη, για την πολιτική, την Οικονομία κ.λπ., είτε όχι, χρειάζεται ένα ιστορικό, χρονικό πλαίσιο, ώστε να κατανοηθούν οι αλυσιδωτές σχέσεις αιτιών και αποτελεσμάτων που διαδραματίζονται στην εξέλιξη των ι- δεών, σε κάθε πολιτισμική στιγμή της ανθρωπότητας. Η φιλοσοφία της επιστήμης είναι λοιπόν η μελέτη και η γνώση των αρχών και των μεθόδων, των νοητικών δομών και των τύπων σχέσης των γεγονότων, που η επιστήμη γενικά και οι διάφορες επιστήμες ειδικά χρησιμοποιούν για να γνωρίσουν το αντικείμενο της έρευνάς τους, είτε στη φύση και στο σύμπαν, είτε στον άνθρωπο και τις δικές του δραστηριότητες, όπως π.χ. τη γλώσσα, τη λογική, την Οικονομία, την κοινωνιολογία κ.λπ. Η φιλοσοφική θεμελίωση της επιστήμης επιτρέπει την ορθή εφαρμογή συλλογισμών της επαγωγικής και απαγωγικής σκέψης, την αποτελεσματική χρήση συμβόλων και μαθηματικών τύπων, ορισμών, αξιωμάτων, την πρακτική εφαρμογή υποθέσεων και θεωριών, καθώς και τη συνεκτική δημιουργία δομών για επιστημονικούς νόμους και αρχές. Με βάση τα παραπάνω είναι εφικτό να επιτευχθεί μια ικανοποιητική ερμηνεία του κόσμου και των ανθρώπινων σχέσεων. Οι επιστημονικοί νόμοι και αρχές είναι γενικεύσεις των παρατηρήσεων και οι θεωρίες είναι ερμηνείες των νόμων. Όμως πολλές φορές οι θεωρίες προχωρούν πέρα από τα απλά δεδομένα της παρατήρησης, με σκοπό να εξηγήσουν νέες καταστάσεις. Επομένως δεν προέρχονται απευθείας από την εμπειρία ή το πείραμα, όπως συμβαίνει με τους νόμους. Για τον λόγο αυτό η θεωρητική γνώση προέρχεται από αλληλεπιδράσεις και πιο πολύπλοκες και ολιστικές αλλαγές σκέψης. Πρόκειται για είδος γνώσης που προϋποθέτει τόσο την ύπαρξη της υποκειμενικότητας του σκεπτόμενου όντος, όσο και την ύπαρξη υποθέσεων και εικασιών. Και εδώ είναι το σημείο, όπου η φιλοσοφία όχι μόνο έχει μεγάλη χρησιμότητα, αλλά είναι και απαραίτητη. Χρειάζεται όμως να τονίσουμε, ότι δεν πρέπει να συγχέονται ούτε να εξαφανιστούν τα διαχωριστικά όρια μεταξύ της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Υπάρχει και είναι απαραίτητο να υπάρχει ειδοποιός διαφορά και διάκριση μεταξύ της φιλοσοφίας και των άλλων επιστημών, όπως και διάκριση μεταξύ των επιμέρους επιστημονικών κλάδων. Αυτό όμως δεν απαγορεύει σε τίποτε να συνυπάρχουν και να λειτουργούν με αρμονική συμπληρωματικότητα. Για να γίνει σεβαστό και να υλοποιηθεί αυτό πρέπει να συντρέχουν συγκεκριμένοι λόγοι, διότι:

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 7 Οι επαναστατικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις ιδιαίτερα των τελευταίων ετών δεν είναι πάντοτε σύμφωνες με τις φιλοσοφικές θεωρήσεις και προϋποθέσεις, από τις οποίες ξεκίνησαν. Ακόμη παρατηρείται, ότι πολλές φορές δεν υπόκεινται στα αξιολογικά κριτήρια και στις επίσημα αποδεκτές αρχές των φιλοσόφων του κατεστημένου. Όμως αυτές οι ανακαλύψεις μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση για νέες, ριζικές ή βελτιωτικές αναθεωρήσεις στη φιλοσοφία. Επίσης μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Όπως αναφέρει ο Κ. Popper: «Από ιστορική άποψη, οι σύγχρονες δυτικές επιστήμες προήλθαν από τις φιλοσοφικές θεωρήσεις των αρχαίων Ελλήνων για τον κόσμο, για την τάξη του κόσμου». Το κοινό μειονέκτημα των σημερινών επιστημών προέρχεται από την έλλειψη φιλοσοφικής σκέψης στη θεώρηση της τελικής φύσης των πραγμάτων. Αυτό έχει σαν συνέπεια μια ελαττωματική επιστημονική δραστηριότητα, α- νασφαλή και αμφισβητούμενη ιδιαίτερα εκεί, όπου δεν υπάρχει μορφή φιλοσοφικής μεταφυσικής. Η επιστημονική έρευνα προϋποθέτει την ερμηνεία του κόσμου σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, σύμφωνα με κάποιο δεδομένο και γενικά αποδεκτό σύστημα ιδεών (το Paradigma κατά τον Kuhn, βλ. παρακάτω). Αυτό πρέπει να έχει συνοχή, να είναι λογικό και αναγκαίο και να μπορεί να ερμηνεύει κάθε στοιχείο της εμπειρίας. Και αυτό το σύστημα της «εικόνας του κόσμου» είναι φιλοσοφικό. Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές έννοιες υπόκεινται σε μεταμόρφωση και προσαρμογή και επομένως δεν μπορούν να είναι ούτε «ξεκάθαρες», ούτε και «αποφασιστικές» όπως θα τις ήθελε ο René Descartes ( ) ή η νέα επιστήμη του Διαφωτισμού και ο μοντέρνος νέο ορθολογισμός. Στην εξέλιξη του πολιτισμού χρειάζεται δυναμισμός, ένα πνεύμα περιπέτειας που να συσχετίσει τη φιλοσοφία και την επιστήμη με τρόπο, ώστε να μπορεί να καλύπτει όλο το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας και συγχρόνως να ε- ξασφαλίζει την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα κάθε επιστήμης ξεχωριστά. Μόνο τότε θα μπορούν να συνυπάρχουν σε αρμονική συμπληρωματικότητα και εξειδίκευση με την ολιστική διεπιστημονικότητα. Στην πορεία της ιστορίας της επιστήμης και της φιλοσοφίας μπορούμε να παρατηρήσουμε, ότι οι επαναστάσεις της ανθρώπινης σκέψης και της προόδου γινόντουσαν σχεδόν πάντοτε, όταν μεταξύ τους υπήρχε αρμονική σχέση και αλληλεπίδραση, όχι όταν υπήρχε είτε βίαιη σύγκρουση, είτε ομοιογένεια και μη διαφοροποίηση των πεδίων δράσης τους. Ένα παράδειγμα των σχέσεων σύγκρουσης βλέπουμε στην ιστορική περίοδο της μεταρρύθμισης και του διαφωτισμού μέχρι τον Kant, στην οποία η φιλοσοφία, της οποίας το μονοπώλιο είχε η θρησκεία, βρισκόταν σε ανοιχτή διαμάχη με τον νέο επιστημονικό ορίζοντα. Αντίθετα, παράδειγμα των σχέσεων ταύτισης ή έλ-

20 8 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ λειψης κάποιας διαφοροποίησης έχουμε την μεσαιωνική περίοδο στη Δύση ή τη βυζαντινή στην ελληνορωμαϊκή ανατολή, όπου η επιστήμη θεωρείται σαν απλός τομέας της φιλοσοφίας. 1.4 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα Παρακάτω θα αναπτύξουμε περιληπτικά ορισμένους καθοριστικούς σταθμούς της ιστορίας της φιλοσοφίας. Η σύγχρονη φιλοσοφία και επιστήμη έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες τεχνίτες συμπεριλαμβανομένων των ναυτικών, αγροτών αρχιτεκτόνων κ.λπ. ήταν εξοικειωμένοι με μια μεγάλη ποικιλία υλικών, φυτών, γεγονότων κ.λπ. Ανακάλυψαν τρόπους να μεταφέρουν, να αποθηκεύουν αγαθά και μπορούσαν να αντιμετωπίζουν και να ταυτοποιούν τον ανθρώπινο σωματικό και ψυχικό πόνο. Διέσχισαν εθνικά σύνορα και αφομοίωσαν ιδέες και τεχνικές άλλων λαών. Αρχαιολογικές ανακαλύψεις δείχνουν πόσα πολλά είναι γνωστά π.χ. για τις ιδιότητες των υλικών, την επιδεξιότητά τους στη χρήση της γνώσης, της επιστήμης κ.λπ. Σημαντικές πληροφορίες και γνώσεις καταστάλαξαν στα έθιμα, τις μεθόδους παραγωγής και την κοινή λογική της εποχής. Οι περισσότεροι Έλληνες θεωρούσαν αυτή την αφθονία της γνώσης δεδομένη. Ορισμένοι όμως πρώιμοι στοχαστές σκοπεύοντας σε κάτι βαθύτερο, άρχισαν να αντιμετωπίζουν το θέμα της γνώσης με μεγαλύτερη ακρίβεια και σαφήνεια. Αυτοί ήταν οι φιλόσοφοι. Ονομάστηκαν έτσι γιατί προτιμούσαν τις λέξεις από τα πράγματα, τον συλλογισμό από την εμπειρία, τις αρχές από τους πρακτικούς κανόνες και δεν τους πείραζε εάν οι ιδέες τους συγκρούονταν με παραδόσεις και φαινόμενα του προφανέστερου είδους. Αποτελούσαν επίσης κοινωνικούς και θρησκευτικούς μεταρρυθμιστές. Χλεύαζαν τα λαϊκά ήθη και τις δοξασίες, περιφρονούσαν τους θεούς της παράδοσης και τους αντικατέστησαν με τέρατα (π.χ. ο Θεός κατά τον Ξενοφάνη, είναι πλήρης σκέψεως και ισχύος, αλλά του λείπει η συμπόνια). Ήταν επιπλέον επιστήμονες για τα πάντα. Δεν ομιλούσαν από καθέδρας, συζητούσαν τις απόψεις τους σε ευρύ ακροατήριο και πολλές από τις ιδέες τους ήταν τόσο ισχυρές, που επιβίωσαν μέχρι σήμερα. Εκκινώντας από τον Παρμενίδη (6 ος αιώνας π.χ.) αναφέρουμε ότι ισχυρίστηκε, ότι ο κόσμος είναι ένας, ότι δεν υπάρχει αλλαγή και διαίρεση και ότι οι ζωές των ανθρώπινων υπάρξεων που περιείχαν και τα δυο, ήταν μια χίμαιρα. Η απόδειξη (που την παρουσιάζει σαν αποκάλυψη μιας θεότητας) στηρίζεται σε τρεις υποθέσεις, προφανείς όπως είπε: Ότι το ον υπάρχει (εστίν), ότι το μη ον δεν υπάρχει (ουκ εστίν) και ότι τίποτε δεν είναι πιο θεμελιώδες από το ον. Ο συλλογισμός στη συνέχεια προχωράει ως εξής: Αν υπάρχει αλλαγή και διαφορά, τότε υπάρχει μια μεταβολή από το ον στο μη ον (που είναι η μόνη εναλλακτική δυνατότητα). Το μη ον δεν υπάρχει και συνεπώς ούτε η αλλαγή, ούτε και η διαφορά δεν υπάρ-