ΘΕΜΑ: «ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ, ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ».

Transcript

1 ΑΤΕΙ ΠΑΤΡΑΣ ΣΧΟΛΗ: ΣΕΥΠ ΤΜΗΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΤΕΛΟΙΦΟΙΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΘΕΜΑ: «ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ, ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ». ΕΞΑΜΗΝΟ: Ζ ΠΑΤΡΑ, 2009 ~1~

2 ΑΤΕΙ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ: ΣΕΥΠ ΤΜΗΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΩΝ ΕΞΑΜΗΝΟ: Ζ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Ζ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ, ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ». ΠΑΤΡΑ, 2009 ~2~

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΣΕΛ. Εισαγωγή...9 Εννοιολογική Ανάλυση Ορισμών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η Διαπολιτισμικότητα σήμερα Θεωρητικό υπόβαθρο Διαπολιτισμικότητας Θεωρίες και Θεωρητικοί Διαπολιτισμικότητας Η Θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων Η Θεωρία της κοινωνικής κυριαρχίας Η Θεωρία της Σύγκρουσης και της Επαφής Η Θεωρία της Μοιραίας Σύγκρουσης Η Θεωρία της Αυτοαξιολόγησης και της κοινωνικής Σύγκρισης...28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Στόχοι της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Αρχές της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Μέθοδοι και Διδακτικές αρχές στην Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εκτίμηση της σημερινής κατάστασης Διαπολιτισμική Αγωγή Η αναγκαιότητα της Διαπολιτισμικής Αγωγής στην Ελλάδα ~3~

4 2.3 Διαπολιτισμική Νοσηλευτική Φοιτητές Νοσηλευτικής και Διαπολιτισμική Νοσηλευτική Διαπολιτισμική Παιδαγωγική Διαπολιτισμική Μάθηση Διαπολιτισμική Ψυχολογία Διαπολιτισμική Ψυχιατρική Διαπολιτισμική Διδακτική Η Διαπολιτισμική προσέγγιση στην Φυσική Αγωγή Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία Μεθοδολογία Διαπολιτισμικής Κοινωνικής Εργασίας Χαρακτηριστικά της Διαπολιτισμικής Κοινωνικής Εργασίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ορισμός της Κοινωνικής Εργασίας Αρχές και Αξίες του Κοινωνικού Λειτουργού Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της επαγγελματικής στάσης του Κοινωνικού Λειτουργού προς τον Εξυπηρετούμενο Οι Αξίες της Κοινωνικής Εργασίας Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία Εισαγωγή Η Διαπολιτισμική Ετοιμότητα στην εφαρμογή της Κοινωνικής Εργασίας Μοντέλα παρέμβασης στη Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία Το ψυχοδυναμικό-ψυχοκοινωνικό μοντέλο Το ροτζεριανό-προσωποκεντρικό μοντέλο ~4~

5 3.6.3 Το μοντέλο παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης Το μοντέλο της επικεντρωμένης σε στόχους Κοινωνικής Εργασίας (Reid & Shyne) To συστημικό-οικολογικό μοντέλο Το γενικό-ολιστικό-διαμεθοδικό μοντέλο Το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις Το μεταμοντέρνο μοντέλο των «κοινωνικών κατασκευών» Απόδοση διαφορετικότητας, κατηγοριοποίηση, θεμελιώδη συστατικά της Διαπολιτισμικής Κοινωνικής Εργασίας ή εμπόδια Ο ρόλος της κριτικής ικανότητας Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, Ενσυναίσθηση και Εκπαίδευση Κατευθύνσεις/Δείκτες για την επίτευξη των προτύπων της Εθνικής Ένωσης Κοινωνικών Λειτουργών για την πολιτιστική ετοιμότητα στην πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας Κοινωνική Εργασία στο εθνοτικά διαμορφωμένο πλαίσιο στην Ευρώπη. Προκλήσεις για εξισορρόπηση Παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε μετανάστες και πρόσφυγες Μετανάστευση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΜΟΣ Κοινωνικός και Διοικητικός Αποκλεισμός Αντιρατσισμός Αντιρατσιστικό μοντέλο Θεωρίες Αντιρατσισμού Διαφορές Διαπολιτισμικότητας και Αντιρατσισμού ~5~

6 4.4 Προγράμματα με στόχο την ανάπτυξη Διαπολιτισμικού Διαλόγου Το «2008», Ευρωπαϊκό Έτος Διαπολιτισμικού Διαλόγου Πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ» Πρόγραμμα «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» Πρόγραμμα «LIVING TOGETHER» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΗΣ Διαπολιτισμική προσέγγιση Το Αφομοιωτική μοντέλο Το μοντέλο της Ενσωμάτωσης Το Πολυπολιτισμικό μοντέλο Το Αντιρατσιστικό μοντέλο Το Διαπολιτισμικό μοντέλο Το μοντέλο της Διαπολιτισμικής Ετοιμότητας Δομές και Στάδια της Διαπολιτισμικής Ετοιμότητας ΜΕΡΟΣ Β..209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Προσεγγίσεις κοινωνικής έρευνας Τι μελετά η ποιοτική έρευνα Τι μελετά η ποσοτική έρευνα Γιατί χρησιμοποιούμε ποιοτική έρευνα στην εργασία διαπολιτισμικότητας ~6~

7 1.5 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της ποιοτικής έρευνας Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Αξιοπιστία ποιοτικής έρευνας Αύξηση αξιοπιστίας στην ποιοτική έρευνα Τρόποι αντιμετώπισης των απειλών στην εγκυρότητα Θέματα δεοντολογίας στην ποιοτική έρευνα Πληθυσμός Δείγμα Μέθοδοι συλλογής ποιοτικών δεδομένων Παρατήρηση συμμετοχική παρατήρηση Ομάδες εστίασης Ανάλυση περιεχομένου Συνέντευξη έρευνας Είδος μελέτης Μέθοδος διεξαγωγής έρευνας & ερευνητικό εργαλείο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΜΕΡΟΣ Βιβλιογραφία ~7~

8 ΜΕΡΟΣ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ ~8~

9 Ο κάθε πολιτισμός έχει το χώρο του, αλλά ο χώρος αυτός είναι ανοιχτός προς τον άλλον. Αυτό είναι προϋπόθεση για την επιβίωση του κάθε πολιτισμού. Η υποδοχή του καινούριου είναι πρόοδος. Όταν είσαι π. χ. πραγματικός Έλληνας, ή Αλβανός ή Κούρδος ή Αφρικανός κ.λ.π, δεν έχεις να φοβηθείς τίποτα από την παγκοσμιοποίηση και την πολυπολιτισμική κοινωνία. Αντίθετα, έχεις να μάθεις πολλά και να ωφεληθείς από τις εμπειρίες των άλλων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μόνη μοιρασιά που κάνει πλουσιότερους αυτούς που μοιράζονται, είναι η μοιρασιά των πολιτισμικών αγαθών. Το άνοιγμα νέων οριζόντων ήταν και είναι πολιτισμικό αίτημα! Η διευρυμένη κοινωνία είτε ως ιδεολογία είτε ως τρόπος ζωής, είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο. Η διαπολιτισμική αγωγή είναι μια ανάγκη της εποχής μας, κατά την οποία έθνη και πολιτισμοί βρίσκονται σε μια διαδικασία αλληλοπροσέγγισης και έχει καταστεί πλέον αυτονόητη, η διεθνοποίηση της πολιτικής, της οικονομίας και των δυνατοτήτων επικοινωνίας. ~9~

10 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΟΡΙΣΜΩΝ Αντιρατσισμός: Ο αντιρατσισμός είναι η θεωρία που εναντιώνεται στις διακρίσεις, που βασίζονται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής, εθνικής ή κοινωνικής ομάδας και στην καλλιεργημένη αντίληψη των μελών της ότι οφείλουν να περιφρονήσουν την αμιγή σύσταση, την καθαρότητα της ομάδας τους, καθώς και τον κυρίαρχο τους ρόλο έναντι των υπόλοιπων φυλετικών, εθνικών, κοινωνικών κλπ. ομάδων, που θεωρούνται από αυτά κατώτερες (Μπαμπινιώτης, 1998). Διαπολιτισμική ικανότητα: Είναι η ικανότητα επιτυχούς επικοινωνίας με τους ανθρώπους των άλλων πολιτισμών (δικτυακό τόπο). Διοικητικός Αποκλεισμός: Ονομάζεται η μη ισόνομη και ισότιμη αντιμετώπιση των ατόμων που φέρουν κάποιο διαφορετικό χαρακτηριστικό, από τις δημόσιες και διοικητικές υπηρεσίες (Πηγή: Κοινωνικός Αποκλεισμός:Ορίζεται η άρση ή η μη συνειδητοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών, τα οποία αναφέρονται στη διανομή δημοσίων και κοινωνικών αγαθών όπως η εργασία, η κατοικία, η υγεία, η εκπαίδευση, η ψυχαγωγία, και οι κοινωνικές σχέσεις, κ.α. (Πηγή: Κοινωνική Εργασία: Το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας προωθεί την κοινωνική αλλαγή, την επίλυση προβλημάτων στις ανθρώπινες σχέσεις και την ενδυνάμωση (empowerment) και απελευθέρωση των ανθρώπων, ώστε να ενισχύσουν την ευημερία τους. Χρησιμοποιώντας θεωρίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των κοινωνικών συστημάτων, η κοινωνική εργασία παρεμβαίνει στα σημεία στα οποία οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. Οι αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι θεμελιώδεις στην κοινωνική εργασία (Τελώνη, 2006, σελ. 17). ~ 10 ~

11 Κοινωνικός κονστρουκτιβισμός: Social constructivism. Ο κονστρουκτιβιμός αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα ως μια κατασκευή, εξολοκλήρου κοινωνική και νοηματική, η οποία συναρτάται με την κοινωνική κουλτούρα, εξαρτάται από την ιστορική συγκυρία στην οποία αναδύεται και συναρθρώνεται στο επίπεδο του λόγου, μέσω ενός δικτύου νοήματος που περιλαμβάνει το γλωσσικό και το μη γλωσσικό στοιχείο. Ο κονστρουκτιβισμός, αμφισβητεί την ουσιοκρατία, την άποψη δηλαδή ότι ο κόσμος αποτελείται από αυθύπαρκτες ουσίες και αρνείται μια αντικειμενική πραγματικότητα, την οποία ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει πλήρως, διαμέσου κάποιων πρακτικών μεταξύ των οποίων είναι και η επιστημονική. Η γνώση για τους κονστρουκτιβιστές, εν αντιθέσει με τον εμπειρισμό και το θετικισμό, δεν ενυπάρχει στα πράγματα, ούτε μπορεί να αποκαλυφθεί με αντικειμενικές μεθόδους (παρατήρηση, πείραμα κ.λπ.). Αντίθετα, παράγεται κοινωνικά (και παράγει με τη σειρά της κοινωνικές διευθετήσεις) μέσα από μια πληθώρα κοινωνικών διαδικασιών και πρακτικών που οργανώνονται μέσω του λόγου (Δ. Σχίζας: http//el.wikipedia.org.) Κονστρουκτιβισμός: προέρχεται από το γαλλικό constructivisme, λατινικό constructus, «κατασκευασμένος», μτχ. του ρήματος construο = κατασκευάζω, χτίζω. Ο όρος «κονστρουκτιβισμός», αρχικά αναφέρεται σε μεγάλο καλλιτεχνικό κίνημα (ζωγραφική, θέατρο, λογοτεχνία, αρχιτεκτονική κ.λπ.), το οποίο αναπτύχθηκε στην Ρωσία ατις αρχές του 20ού αιώνα και κατόπιν διαδόθηκε στην Αγγλία, τη Γερμανία και την Αμερική. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ο θαυμασμός για τις μηχανές, την τεχνολογία και τα σύγχρονα βιομηχανικά υλικά (γυαλί, πλαστικό κ.λπ.), καθώς και η αρχή ότι η τέχνη δεν είναι «μίμηση», αλλά δημιουργία (Μπαμπινιώτης, 2002). Ντετερμινισμός: Ο Ντετερμινισμός είναι η μεταφυσική θεωρία που υποστηρίζει ότι όλα τα γεγονότα προσδιορίζονται από μηχανιστικές αιτίες. Ο Ντετερμινισμός είναι αντίθετος με τον λιμπερταριανισμό που υποστηρίζει ότι τουλάχιστον κάποιες πλευρές τις ανθρώπινης συμπεριφορά ερμηνεύονται με βάση την ελεύθερη βούληση και την ευθύνη του ατόμου (δικτυακός τόπος). ~ 11 ~

12 Ντετερμινισμός: Αιτιοκρατία (Δημητράκος Δ., 1970). Πολιτισμός: Ο όρος «πολιτισμός» αναφέρεται «στο σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων» ενός κοινωνικού συνόλου ή στο «σύνολο των υλικών και πνευματικών προϊόντων της δράσης ενός συνόλου ανθρώπων (κοινωνικού, εθνικού, θρησκευτικού κ.λ.π ) σε ορισμένη ή μη εποχή (Μπαμπινιώτης, 1998). Πολιτιστική Ταυτότητα: Πολιτιστική ταυτότητα ενός ανθρώπου ( ή κοινωνικής ομάδας) είναι τα χαρακτηριστικά πολιτιστικά γνωρίσματα που τον προσδιορίζουν, αλλά και τον διαφοροποιούν από άλλους ανθρώπους, άλλου πολιτισμού. Πρόκειται δηλαδή πάλι για τα ήθη και έθιμα που έχει, τα πιστεύματα και αγαπήματα, τις αξίες και ιδέες, τους μύθους και τα οράματα που έχει το άτομο, και που είναι προϊόντα του πολιτισμού της χώρας στην οποία ανήκει. Πολυπολιτισμικότητα: Με την όρο πολυπολιτισμικότητα εννοούμε την ένταξη και συνύπαρξη πολιτισμικά ετερόκλητων ομάδων μέσα σε ένα οργανωμένο κοινωνικό σύστημα. Ρατσισμός: Η θεωρία που υποστηρίζει την ανωτερότητα μιας φυλής και αποβλέπει στη διατήρηση της καθαρότητα της και στην κυριαρχία της επί των άλλων ( Τεγόπουλος- Φυτράκης, 1993 ). ~ 12 ~

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 1.1 Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΣΗΜΕΡΑ ~ 13 ~ Ο

14 Η διαπολιτισμικότητα δεν αποτελεί ένα καινούριο γεγονός, αλλά είναι ένα φαινόμενο αρχαίο (γνωστό από την ιστορία του Ηροδότου), το οποίο σήμερα κάνει δυναμικά την επανεμφάνισή του στις χώρες υποδοχής μεταναστών-«οικονομικών προσφύγων»- μετά την κατάρρευση του κουμμουνιστικού καθεστώτος και των προσφύγων από τις χώρες του «τρίτου κόσμου» της Αφρικής και της Ασίας στον ευρωπαϊκό χώρο. Με την παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού, το φαινόμενο έγινε όχι μόνο επίκαιρο αλλά και προβληματικό, ώστε να απασχολεί τους πολιτικούς και τους ανθρώπους του πνεύματος αλλά και κάθε πολίτη. Με την παγκοσμιοποίηση σφυρηλατείται μια ομοιογένεια, μια ομοιομορφία, μια ομογενοποιήση σε αξίες και δοξασίες, σε ήθη και έθιμα, σε οικονομικές και πολιτικές, σε παιδείες και συμπεριφορές. Τα ΜΜΕ και το Ίντερνετ, οι υπεραγορές και οι επιστήμες με την τεχνολογία προωθούν αυτή την ομοιογένεια. Ωστόσο η ίδια η φύση που έχει καθορίσει το ανεπανάληπτο και τη μοναδικότητα της ανθρώπινης ατομικότητας με τα προσωπικά και ιδιαίτερα δαχτυλικά και ψυχικά αποτυπώματα, ευνοεί την αρμονία των αντιθέσεων και όχι την ομοιομορφία της ισοπέδωσης. Η οργανική και λειτουργική πολυπλοκότητα διαμορφωμένη σε κόσμο και ενοποιημένη σε μορφή αποτελεί τη γη και το σύμπαν. Έτσι και το ετερογενές άθροισμα των ανθρωπίνων πολιτισμών αποτελεί ενοποιημένο την οικουμένη. Την οικουμένη, στην οποία κάθε ξεχωριστός πολιτισμός έχει και επιθυμεί να μην χάσει την ιδιαίτερη μορφή του με την οποία αναγνωρίζεται. Άλλα και η βαθύτερη επιθυμία κάθε πολίτη είναι να διατηρήσει την πολιτιστική του ταυτότητα μέσα σ ένα συνοθύλευμα πολιτισμού. Δεν ~ 14 ~

15 θέλει να διαλυθεί και να γίνει ένα άχρωμο μόριο μέσα σ έναν παγκόσμιο άχρωμο πολιτισμό! Τι θα ήταν π.χ. ο Έλληνας χωρίς συνείδηση ελληνικότητας, χωρίς την ιστορία του και τον πολιτισμό του? Αλλά και χωρίς την γλώσσα του και τη γραφή του που ζητά να την καταβροχθίσει η λατινική, ως γλώσσα της αγοράς και του διεθνούς εμπορίου. Με την όρο πολυπολιτισμικότητα εννοούμε την ένταξη και συνύπαρξη πολιτισμικά ετερόκλητων ομάδων μέσα σε ένα οργανωμένο κοινωνικό σύστημα, κοινωνίες με ενιαία πολιτική οργάνωση που μέσα τους συνυπήρξαν περισσότερα πολιτισμικά σύνολα, ήταν οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες του Μ. Αλέξανδρου, η Ρωμαϊκή, η Βυζαντινή, η Οθωμανική. Σήμερα το κατ' εξοχήν μεγάλο πολυπολιτισμικό κράτος είναι η Αμερική, όπου η έννοια του έθνους ως συμπαγούς Πολιτισμικής Ιστορικής Ενότητας δεν έχει τη σταθερότητα και το περιεχόμενο που συναντάμε στον ευρωπαϊκό χώρο. Στην Ευρώπη σήμερα οι μετανάστες - ιδίως εκείνοι της δεύτερης και της τρίτης γενιάς- δημιουργούν προβλήματα με την αξίωσή τους να αναγνωριστούν πολιτιστικά προνόμια, τα οποία όμως οι Αρχές αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα και δυσπιστία. Οι πολυεθνικές χώρες του παρελθόντος ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Αργεντινή κ.α. έχουν μεταβληθεί σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες του παρόντος, με πολυφυλετικότητα, πολυφωνικότητα και πολυθρησκευτικότητα. Έτσι όπως έχουν τα πράγματα σήμερα ένα σωστό δημοκρατικό σύστημα των λαών της Δύσης, επιτρέπει στις διάφορες μειονότητες να διατηρούν ένα χώρο ανεμπόδιστης δράσης, μέσα στην πλειοψηφούσα μερίδα των πολιτών του, όπου η ίση μεταχείρησή τους οφείλεται στην κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων. Άλλωστε κάθε πολιτιστική ταυτότητα είναι ~ 15 ~

16 από μόνη της αντάξια σεβαστή, ιδίως όταν εναρμονίζεται σωστά με την συλλογικότητα. Έτσι αποφεύγοντας κάθε είδους συγκρούσεις και ιδιαίτερα θρησκευτικές έριδες (παρόλο που η ανεξιθρησκεία είναι κατοχυρωμένη συνταγματικά) ή εξαιτίας της γλωσσικής ανομοιογένειας. Η πολιτισμική διαφορετικότητα - η οποία δεν συνεπάγεται και την πολιτισμική αλλοτρίωση - μπορεί να ευδοκιμεί μέσα σ' ένα εύκρατο κλίμα «διαπολιτισμικής ισότητας» και αμοιβαίας κατανόησης των πολιτών με την ώριμη κοινωνική συνείδηση. Στην Ελλάδα τα Ειδικά Σχολεία Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης σφυρηλατούν μια σωστή πολυπολιτισμικότητα και συναδέλφωση των ετερογενών ομάδων. Το πρόβλημα της πολυπολιτισμικότητας και της παγκοσμιοποίησης είναι σημαντικότατο στην Ελλάδα, όπου οι αλλοδαποί - μετανάστες και πρόσφυγες - φτάνουν το και στα ελληνικά σχολεία οι αλλοδαποί μαθητές φτάνουν τις Υπάρχουν βέβαια εδώ τα Ειδικά Σχολεία Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, αλλά το έργο τους είναι τρομερά δύσκολο, διότι δεν υπάρχει κοινό λεξιλόγιο και κοινή γλώσσα επικοινωνίας. Ωστόσο, η κοινωνία των παιδιών είναι λιγότερο ξενοφοβική από την κοινωνία των μεγάλων γι' αυτό και φιλιώνεται ευκολότερα με τους αλλοδαπούς. Η κοινωνική απόρριψη μιας ομάδας αλλοδαπών όχι εξαιτίας της παράνομης συμπεριφοράς τους, αλλά λόγω του διαφορετικού ντυσίματος, των διαφορετικών εθίμων και δοξασιών, της διαφορετικής διατροφής κ.τ.λ. είναι ανάρμοστη και καταδικαστέα από μια πολιτισμένη κοινωνία που αναγνωρίζει ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ανεξάρτητα από επιμέρους κουλτούρες, και απαιτούν μια αξιοπρεπή και σωστή κατοχύρωση ~ 16 ~ στα πλαίσια όχι μιας

17 παγκοσμιοποίησης, αλλά μιας οικουμενικότητας στην οποία δεν θα καταργούνται οι εθνικές ταυτότητες των μελών της. Σε τελευταία ανάλυση η σωστή πολυπολιτισμική σύνδεση των λαών δεν είναι επικίνδυνη αλλά είναι μια αναζωογόνηση και πρόοδος, ενώ μια κλειστοφοβική διάθεση και μια εθνικιστική ακαμψία των λαών, αποτελεί μια βαθμιαία κατάπτωση και μια περιθωριοποίηση. Η εμπορευματοποιημένη πολιτιστική παραγωγή και οι νέες τεχνολογίες ευνόησαν σε μεγάλο βαθμό την διεθνοποιημένη διάδοση ορισμένων μορφών πολιτισμών σε παγκόσμιο επίπεδο με θετικές και αρνητικές επιπτώσεις. Ο πολιτισμός αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς στην παγκοσμιοποίηση και επηρεάζει καταλυτικά τις μάζες ( κατά προτίμηση την νεολαία). Αλλά ένας πολιτισμός των οικονομικά ισχυρών (που στηρίζεται στη αλαζονεία της δύναμης) μπορεί εύκολα να επηρεάσει αρνητικά τους ασθενέστερους όταν δεν διαθέτει όλα εκείνα τα αξιολογικά στοιχεία της ηθικής προόδου και πνευματικής ανόδου των μαζών (π.χ. η αγγλική γλώσσα που άλωσε τις μικρότερες εθνικές γλώσσες). Έτσι, σήμερα μιλώντας για διαπολιτισμικότητα εννοούμε τον εξαμερικανισμό, αφού η επιρροή των USA είναι ισοπεδωτική ιδιαίτερα στην Ευρώπη, όπου το 80% των ταινιών είναι αμερικανικής προέλευσης, καθώς και ένα μεγάλο μέρος της τεχνολογίας και των επιστημονικών βιβλίων και οπλισμών των διαφόρων Κέντρων Έρευνας και Μελέτης επί παντός επιστητού. Όλες οι νεολαίες της Ευρώπης, ευθυγραμμίζονται προς τα προγράμματα, τα ακούσματα, τη μόδα, την ψυχαγωγία και γενικότερα την συμπεριφορά της αμερικανικής νεολαίας. Θα πρέπει ακόμα να υπογραμμίζουμε ότι η οικονομική της ~ 17 ~

18 παγκοσμιοποίησης και η πολυπολιτισμικότητα αποδυναμώνουν σιγά σιγά την εθνοκεντρική αντίληψη των λαών, την προσκόλληση στην εθνική ταυτότητα και την πατριδολατρεία και η συρρίκνωση αυτή του εθνικού φρονήματος οδηγεί σ' ένα επαναπροσδιορισμό του έθνους μέσα στο υπερεθνικό πλαίσιο. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα Ηνωμένα Έθνη είναι πρώτα Έθνη και μετά συνενωμένες αυτοτελείς οντότητες (Taylor,1999). 1.2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ Ο όρος "διαπολιτισμικός" εμφανίστηκε στις κοινωνικές επιστήμες τη δεκαετία του 1930, από την μελέτη του George peter Murdock, ενός ανθρωπολόγου του Yale.η μελέτη περιλάμβανε στατιστικά δεδομένα και έδωσε την πρώτη οπτική της διαπολιτισμικότητας. Ο όρος πλέον χρησιμοποιείται ευρέως στις κοινωνικές επιστήμες σε μελέτες όπως «διαπολιτισμικές διάφορες», «διαπολιτισμική μελέτη του χ φαινομένου». Ο όρος διαπολιτισμικος έχει απασχολήσει ευρέως την διαπολιτισμικη κοινότητα των κοινωνικών επιστήμων με κυριότερη την ίδρυση της διεθνούς ένωσης (international association for cross-cultural psychology), τo Ο σκοπός της δημιουργίας είναι η μελέτη του ρόλου των πολιτισμικών παραγόντων στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Επίσης εκδίδει το περιοδικό journal of cross-cultural psychology, me με στόχο να προωθήσει θέματα που σχετίζονται με τις επιδράσεις των πολιτισμικών διάφορων στην ατομική συμπεριφορά. ( 2/9/2008 Στα επαγγέλματα υγείας στις δεκαετίες του 1980 και 1990, η ικανότητα των επαγγελματιών να προσφέρει επαρκή και σωστή φροντίδα σε ~ 18 ~

19 πολύ-πολιτισμικό πληθυσμό, ήταν υπό αμφισβήτηση. Ο TORKINGTON (1984) δήλωσε ότι οι άνθρωποι από τις ομάδες εθνικών μειονοτήτων είχαν αντιμετωπιστεί με αδιαφορία από τους επαγγελματίες υγείας και πολλοί άλλοι ένιωσαν παραμελημένοι και δέχτηκαν αισθήματα εχθρότητας εξαιτίας του πολιτισμού τους. Οι mc Νaught (1987) και Francis et al (1989) βρήκαν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, τα προβλήματα των ανθρώπων αντιμετωπίζονται επιπόλαια και με εξευτελιστικό τρόπο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η σοβαρότητα των πραγμάτων. Τα πρώτα προγράμματα διαπολιτιμικης εκπαίδευσης άρχισαν να εφαρμόζονται στην χώρα μας στις αρχές της δεκατιες του '80, μέσα από το θεσμό των τάξεων υποδοχής ('80-'81_ αρχικά και των φροντιστηριακών τμημάτων ( ) στη συνέχεια, με στόχο τη ομαλή προσαρμογή και ένταξη στο εκπαιδευτικό μας σύστημα και το κοινωνικό περιβάλλον των παίδων των ελλήνων που έρχονται από άλλους. Σε ότι αφορά το εκπαιδευτικό μας σύστημα, από την πρώτη εφαρμογή προγραμμάτων διαπολιτιμικης εκπαίδευσης μέχρι σήμερα, αποκτήθηκε μια πλούσια εμπειρία που μπορεί να συμβάλει στη περαιτέρω ανάπτυξη τους και να τους δώσει μια νέα διάσταση. Όμως, αν επιχειρήσουμε σήμερα να αξιολογήσουμε όλη αυτή την μακροχρόνια προσπάθεια για την δημιουργία ουσιαστικών προϋποθέσεων για ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση, δεν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η εκπαιδευτική μας παρέμβαση έδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, ότι πετύχαμε τους στόχους μας, δηλαδή, την ομαλή προσαρμογή και ένταξη των παιδιών αυτών στο εκπαιδευτικό μας σύστημα που ~ 19 ~

20 προδιαγράφει και την ένταξη τους στο κοινωνικό περιβάλλον. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα φάνηκε μάλλον ανέτοιμο να αντιμετωπίσει με επιτυχία τη μεγάλη πρόκληση που δέχτηκε. Είναι γνωστό ότι η ένταξη δεν στντελειτε με αναμενόμενους ρυθμούς και σε πολλές περιπτώσεις μένει απραγματοποίητη (Ευαγγέλου). Σύμφωνα με τον Δαμανάκη (1997), μπορούμε γενικά να διαπιστώσουμε ότι παρά τη θεσμοθέτηση της διαπολιτιμικης αγωγής στην Ελλάδα βάση του νόμου 2413/96, τα διάφορα προγράμματα στην άμεση η έμμεση αφομοίωση των αλλοδαπών μαθητών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Με άλλα λόγια, η κατάσταση εξακολουθεί να παραμένει ίδια. Συγκεκριμένα: Η επιστημονική γνώση αναφορικά με την εκπαίδευση των παιδιών των αλλοδαπών στην Ελλάδα είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Λείπει το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο Δεν υπάρχουν τα κατάλληλα αναλυτικά προγράμματα και το κατάλληλο διδακτικό υλικό. Το εκπαιδευτικό προσωπικό δεν έχει την αναγκαία επιμόρφωση για τη διδασκαλία σε πολύ-πολιτισμικές τάξεις. Ακόμη και στα πολύ-πολιτισμικά σχολεία ο προσανατολισμός του σχολείου είναι μόνο-πολιτισμικός και ΜΟΝΟΓΛΩΣΣΙΚΟΣ. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, η στάση του ντόπιου πληθυσμού απέναντι στους αλλοδαπούς είναι αρνητική. (Ζωγράφος, 2000). ~ 20 ~

21 1.3 ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ Καθώς η ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ δεν αποτελεί νέο φαινόμενο, η ύπαρξη της απασχόλησε πολλούς θεωρητικούς, οι οποίοι με τη σειρά τους ανέπτυξαν τις δικές τους θεωρίες Η θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων: Η έννοια των κοινωνικών αναπαραστάσεων προέρχεται από το έργο του serge MOSCOVICI, ο οποίος διεύρυνε την έννοια των συλλογικών αναπαραστάσεων του Durham (1898) με στόχο να κατανοήσει την παραγωγή και την επεξεργασία της γνώσης. Στο κεντρικό του έργο πάνω στην ψυχανάλυση, ο MOSCOVICI (1961\1976) μελέτησε τι συμβαίνει όταν η επιστημονική γνώση γίνεται μέρος της κοινής λογικής, μελέτησε δηλαδή τη σχετική διαδικασία και τα αποτελέσματα της. Ειδικότερα διερεύνησε τι συμβαίνει στο εννοιολογικό θεωρητικό πλαίσιο της ψυχανάλυσης όταν αυτό γίνεται αντικείμενο καθημερινής επικοινωνίας και επιρροής. Με απλά λόγια, για τον MOSCOVICI η επιστήμη και η κοινή λογική ανήκει σε δυο διαφορετικούς κόσμους σκέψης. Η επιστήμη βασίζεται στην εμπειρία, την επιβεβαίωση και την αναζήτηση της «έγκυρης», της «σωστής» απάντησης, ενώ η κοινή λογική βασίζεται στις πεποιθήσεις και τις δοξασίες. Όταν ένα εννοιολογικό επιστημονικό πλαίσιο γίνεται αντικείμενο επικοινωνίας και επιρροής στην ευρύτερη κοινωνία, τότε μετασχηματίζεται σε αναπαράσταση. Αυτές οι αναπαραστάσεις είναι «κοινωνικές», με την έννοια ότι δεν ~ 21 ~

22 πρόκειται για ατομικές νοητικές δραστηριότητες, αλλά για συλλογικές επεξεργασίες της γνώσης. Το επίθετο «κοινωνικές» προσδιορίζει αυτές τις αναπαραστάσεις όχι μόνο επειδή τις συμμερίζονται μέλη διαφορετικών ομάδων, αλλά ουσιαστικά επειδή αποτελούν το προϊόν μιας συλλογικής παραγωγής νοήματος για ένα αντικείμενο. Αυτή η συλλογική παραγωγή νοήματος είναι αποτέλεσμα των διαδικασιών επικοινωνίας και κοινωνικής επιρροής που χαρακτηρίζουν το πεδίο του δημόσιου διάλογου. Το γεγονός ότι τις κοινωνικές αναπαραστάσεις τις μοιράζονται τα άτομα δε σημαίνει κατ' ανάγκη ότι κάθε άτομο υποστηρίζει τις ίδιες ακριβώς απόψεις. Αντίθετα, σημαίνει ότι η οργάνωση της ατομικής γνώσης επηρεάζεται από κοινές αρχές που συμμερίζονται οι άνθρωποι. Είναι σημαντικό να υπάρχει μια κοινή βάση γνώσης εάν θέλουμε να μπορούμε να επικοινωνούμε μεταξύ μας. Αυτή είναι μια από τις λειτουργίες των κοινωνικών αναπαραστάσεων: επιτρέπουν την επικοινωνία. Ο Μoscovici υποστήριξε ότι όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με ένα σύνθετο θεωρητικό πλαίσιο 'η με μια καινοτομία, προσπαθούν να τα κατανοήσουν μετασχηματίζοντας τις αφηρημένες ιδέες σε συγκεκριμένες εικόνες και επιχειρώντας να ενσωματώσουν τη νέα γνώση σε ήδη οικεία πλαίσια. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις σχηματίζονται ως αποτέλεσμα δυο διαδικασιών: 1. Μέσω της διαδικασίας της ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ οι αφηρημένες έννοιες μετασχηματίζονται σε συγκεκριμένες εικόνες. 2. Μέσω της διαδικασίας της επικέντρωσης η νέα γνώση κατονομάζεται και ταξινομείται σε οικεία πλαίσια. ~ 22 ~

23 Η μετατροπή του άγνωστου σε οικείο και η διευκόλυνση των ανθρώπων προκείμενου να αντιμετωπίσουν το νέο είναι άλλη μια από τις λειτουργίες που επιτελούν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις. Η θεωρία των ΚΟΙΝΩΝΩΝΙΚΩΝ αναπαραστάσεων δίνει έμφαση τόσο στη διαδικασία παραγωγής της γνώσης όσο και στο περιεχόμενο της γνώσης αυτής. Μια άλλη λειτουργία που επιτελούν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις είναι ότι συγκροτούν το πλαίσιο των ανθρώπινων κοσμοθεωριών που βοήθα τα άτομα να ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΝ το περιβάλλον τους και καθοδηγεί τις πρακτικές τους. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις επιτελούν και μια συμβολική λειτουργία, με την έννοια, όπως προαναφέρθηκε, ότι όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν την ίδια ακριβώς αναπαράσταση, ότι δηλαδή τοποθετούνται διαφορετικά ως προς αυτή την κοινή γνώση. Σύμφωνα με τον DOISE (1992), οι άνθρωποι επικεντρώνουν τη νέα γνώση σε προηγούμενες πεποιθήσεις και άξιες τους (ψυχολογική επικέντρωση). Επιπλέον, οι άνθρωποι που ανήκουν στις ίδιες ομάδες κατανοούν τη νέα γνώση με παρόμοιους τρόπους (κοινωνιολογική επικέντρωση). Ο τρόπος με τον οποίο συντελείται η επικέντρωση της νέας γνώσης είναι πιθανό να εξαρτάται από τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους κοινωνικούς ρυθμιστικούς παράγοντες και τις ασυμμετρίες στην εξουσία μεταξύ ανθρώπων και ομάδων (ΚΟΙΝΩΝΙΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ επικέντρωση). Συνεπώς, η έκφραση των κοινωνικών αναπαραστάσεων συμβάλλει στην εντοπισμό της θέσης που καταλαμβάνουν οι άνθρωποι εντός ενός κοινωνικού συστήματος. Με ποιο τρόπο όμως η σκέψη μας γίνεται κοινωνική; o moscovici ~ 23 ~

24 υποστηρίζει ότι, όταν σκεφτόμαστε, ενεργοποιούνται δυο συστήματα. Το πρώτο (λειτουργικό) επιτελεί βασικές γνωστικές λειτουργίες (π.χ. κατηγοριοποιήσεις, συσχετίσεις, συμπεριλήψεις, διακρίσεις, υπαγωγές κ.λ.π.), ενώ το δεύτερο (το ΜΕΤΑΣΥΣΤΗΜΑ) καθοδηγεί αυτές τις λειτουργίες, ελέγχοντας, επαληθεύοντας και επιλέγοντας σύμφωνα με κανόνες(λογικούς η μη) το πληροφοριακό υλικό. Αυτό το σύστημα διέπεται από τις κοινωνικές ρυθμίσεις της κοινωνίας \ κουλτούρας όπου ζούμε και των ομάδων στις οποίες συμμετέχουμε. Οι διαδικασίες της ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ και της επικέντρωσης λειτουργούν στο πλαίσιο του ΜΕΤΑΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ, μεταφράζοντας αυτές τις κοινωνικές ρυθμίσεις και καθοδηγώντας τις γνωστικές λειτουργίες (LORENZI CIOLDI & CLEMENCE, 2001). Επομένως, οι κοινωνικές σχέσεις και ρυθμίσεις συνδέονται ενδογενώς με τις γνωστικές επεξεργασίες και την κοινωνική γνώση που παράγουμε. Για παράδειγμα, στο έργο του για την ψυχανάλυση, ο moscovici παρατήρησε ότι διαφορετικοί κοινωνικοί θεσμοί, όπως είναι η καθολική εκκλησία, το κομμουνιστικό κόμμα και ο ημερήσιος τύπος, είχαν διαφορετικούς τρόπους να σχετίζονται και να επικοινωνούν με το κοινό τους. Αυτοί οι τρόποι επικοινωνίας (μετάδοση, διάδοση, προπαγάνδα), πηγάζουν από διαφορετικούς τύπους σχέσης μεταξύ της ΠΣΓΗΣ και του αποδεκτή του μηνύματος, και υποδηλώνουν διαφορετικές κοινωνικές ρυθμίσεις. Αυτές ακριβώς οι ρυθμίσεις συνιστούν το υλικό του μετασυστηματος και καθοδηγούν τις λειτουργίες του γνωστικού λειτουργικού συστήματος, δημιουργώντας διαφορετικές γνωστικές οργανώσεις. Ο moscovici υποστηρίζει ότι η μετάδοση οδηγεί στην επεξεργασία της γνώμης, η διάδοση στη γένεση των στάσεων και η ~ 24 ~

25 προπαγάνδα στη δημιουργία των στερεότυπων. Τέλος, μια σημαντική λειτουργία των κοινωνικών αναπαραστάσεων είναι ότι βοηθούν τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν μη οικεία περιβάλλοντα. Πρόκειται για μια λειτουργία αποφασιστικής σημασίας στη συζήτηση για την ΕΠΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟΠΟΙΗΣΗ (Χρυσοχόου, 2005) Η Θεωρία της Κοινωνικής Κυριαρχίας Οι SIDANIUS και PRATTO, στη θεωρία της κοινωνικής κυριαρχίας υποστηρίζουν ότι οι διάφορες ανάμεσα σε μέλη ομάδων υψηλού και χαμηλού κύρους θα είναι σταθερές και προβλέψιμες (SYDANIUS, 1993). Συγκεκριμένα, τα μέλη ομάδων υψηλού κύρους θα εμφανίζουν έναν «προσανατολισμό κοινωνικής κυριαρχίας» (ΠΚΚ), δηλαδή θα έχουν ένα σύστημα ΠΕΠΟΙΗΘΗΣΕΩΝ που θα νομιμοποιεί την κυριαρχία τους, ενώ ταυτόχρονα η υποστήριξη της κοινωνικής κυριαρχίας θα συνδυάζεται με μεγάλη αφοσίωση στην ομάδα. Αντίθετα, σε ομάδες χαμηλού κύρους δεν θα παρατηρείται η αντίθετη συσχέτιση. Δηλαδή, τα μέλη ομάδων χαμηλού κύρους που υιοθετούν έναν πκκ δεν θα έχουν μεγάλη αφοσίωση στην ομάδα, ενώ εκείνοι που έχουν μεγάλη αφοσίωση στην ομάδα δεν θα έχουν έναν πκκ. Η αποδοχή η ή άρνηση του χαμηλού κύρους επηρεάζει τις αποδόσεις χαρακτηριστικών στη μειονοτική ομάδα: η αποδοχή του χαμηλού κύρους της μειονοτικής ομάδας θα κάνει το άτομο να αποδίδει δυσμενή χαρακτηριστικά (π.χ. Milner, 1975), ενώ η άρνηση του χαμηλού κύρους της μειονοτικής ομάδας θα επιτείνει το βασικό σφάλμα απόδοσης (AMABILE & GLAZEBROOK, 1982). ~ 25 ~

26 Συνοψίζοντας, η θεωρία της κοινωνικής κυριαρχίας προτείνει ουσιαστικά να λάβουμε υπόψη δεδομένα τα οποία ερμηνεύονται κατά κανόνα με όρους ατομικών διάφορων και να διαπιστώσουμε ότι εξηγούνται το ίδιο καλά και από μια θεωρία σε επίπεδο ομάδας (Smith, 2005) Η Θεωρία της Σύγκρουσης και της Επαφής Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε από τον Θουκυδίδη ο οποίος ανέφερε ότι όταν δυο λαοί τίθενται ο ένας απέναντι από τον άλλον, δυο μπορούν να είναι τα ενδεχόμενα: είτε θα έρθουν σε επαφή είτε σε σύγκρουση. Πρόκειται για τις θεωρίες της επαφής κατά την οποία η επαφή για περισσότερο χρόνου με άτομα αλλού υποβάθρου οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση και αρμονία μεταξύ των ομάδων και η θεωρία της σύγκρουσης κατά την οποία η προσέγγιση αυτή δημιουργεί ένταση και διχόνοια. ( Η Θεωρία της Μοιραίας Σύγκρουσης Περί τα τέλη του 20ου αιώνα, ο καθηγητής του Χάρβαρντ, S. Huntington ανέπτυξε μια θεωρία για τη σύγκρουση των πολιτισμών, εξαιτίας του δυναμικού επεκτατικού χαρακτήρα του δυτικοευρωπαϊκού και αμερικανικού πολιτισμού- που τον χαρακτηρίζει ως έναν νέο αποικισμό με πολιτιστικό περιεχόμενο. Ο κατακτητικός δυναμισμός του δυτικού πολιτισμού οφείλεται στην προτίμηση του απ' όλον τον κόσμο με τον οποίο έρχεται σε επαφή, από την άποψη κυρίως της διατροφής, της ένδυσης, της ψυχαγωγίας, της τεχνολογίας, κ.λ.π. ~ 26 ~

27 Αλλά πολιτισμός αυτός συναντά ισχυρούς εχθρούς - που σιγά-σιγά γίνονται ισχυρότεροι- και η σύγκρουση του μ' αυτούς είναι μοιραία, επειδή οι εχθρικοί πολιτισμοί εκπροσωπούν διαφορετικές θρησκευτικές, πολιτικές, ηθικές, αισθητικές και κοινωνικές άξιες. Οι αντίπαλοι αυτοί πολιτισμοί είναι οι εξής: ο μουσουλμανικός (ισλαμικός) ο κινεζικός και ιαπωνικός (ινδουιστικός, βουδιστικός) ο σλαβορωσικος (ορθόδοξος) ο λατινοαμερικάνικος (καθολικός, προτεσταντικός) ο αφρικάνικος (πολυθρησκευτικος) Οι περισσότεροι απ'αυτους τους πολιτισμούς έχουν έναν δημογραφικό δυναμισμό ισχυρότερο απ' τον δυτικό, κι αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος φόβητρου. Κατά τον Huntington η ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ είναι απειλή για τον δυτικό κόσμο. Γι αυτό ακριβώς θα πρέπει οι λαοί της δύσης να αυξήσουν τις προσπάθειες για κατανόηση και συνεννόηση, ανεκτικότητα και συνεργασία με τους άλλους λαούς Η Θεωρία της αυτοαξιολόγησης και της κοινωνικής σύγκρισης Το 1954 ο Leon Fastener πρότεινε εννιά υποθέσεις, οι υποθέσεις, οι οποίες διαμόρφωσαν τη θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης που θα επηρέαζε τις μεταγενέστερες έρευνες. Το κύριο αξίωμα του ~ 27 ~

28 συλλογισμού του Festinger ήταν ότι οι άνθρωποι, προκειμένου να αξιολογήσουν τον εαυτό τους, επιδιώκουν να συγκριθούν με άλλα άτομα με τα οποία εμφανίζουν ομοιότητες. Οι πέντε υποθέσεις του Festinger ήταν οι ακόλουθες: 1. Οι άνθρωπο έχουν κίνητρο να αξιολογούν τις γνώμες και τις ικανότητές τους. 2. Όταν δεν υπάρχουν αντικειμενικά (μη κοινωνικά) μέσα για να αξιολογήσουν τις ικανότητες και \ ή τις γνώμες τους, τότε οι άνθρωποι κάνουν την αξιολόγηση συγκρίνοντας τις ικανότητες\γνώμες τους με αυτές των άλλων. 3. Οι άνθρωποι αποφεύγουν να συγκριθούν με άλλους που είναι πολλοί διαφορετικοί από αυτούς. 4. Όταν αξιολογούν τις ικανότητές τους, οι άνθρωποι (τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες) έχουν κίνητρο να καθορίσουν ποιος είναι καλύτερος, ενώ η αξία των απόψεών τους οφείλεται στο υποκειμενικό αίσθημα ότι αυτή η άποψη είναι σωστή. 5. Η αλλαγή των ικανοτήτων είναι δύσκολη εξαιτίας μη κοινωνικών περιορισμών, αυτοί οι περιορισμοί όμως δεν ισχύουν και στην περίπτωση των απόψεων. Έτσι όταν υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ του εαυτού και των άλλων, οι άνθρωποι προσπαθούν να τροποποιήσουν τη θέση τους, ή προσπαθούν να τροποποιήσουν τη θέση των άλλων, για να τους φέρουν πιο κοντά στη δική τους. Ωστόσο, όταν η ασυμφωνία είναι μεγάλη, οι άνθρωποι έχουν την τάση να διακόπτουν τη σύγκριση με εκείνους που είναι πολύ διαφορετικοί. ~ 28 ~

29 ~ 29 ~

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο 2. Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ~ 30 ~

31 2.1 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση αναφέρεται τόσο στο εκπαιδευτικό σύστημα «υπό την έννοια των ρυθμίσεων, αλλά και των πραγματικοτήτων (π.χ. υλικοτεχνική υποδομή, ποιότητα εκπαιδευτικών υπηρεσιών) μιας κοινωνίας με αντικείμενο της εκπαίδευση» όσο και «στη διαδικασία και το αποτέλεσμα της άσκησης αγωγής μέσα στο σχολείο». Η δεύτερη αυτή έννοια της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης συμπίπτει με αυτή της διαπολιτισμικής αγωγής. Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση «στοχεύει στην καθιέρωση μιας κοινωνίας με αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση, με πνεύμα αμοιβαιότητας και ισότητας στα κοινωνικά μέλη, με αλληλοαποδοχή των εκατέρωθεν αξιών και ακόμη την άποψη των βασικών δικαιωμάτων που έχουν τα κοινωνικά όντα σύμφωνα με τον χάρτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». ( Ξεκινά από την αναγνώριση και αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας των κοινωνικών και της ιδιαίτερης αξίας όλων των πολιτισμών και συναντά μια στάση ζωής και έναν ιδιαίτερο τρόπο προσέγγισης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, αντιθέσεων και συγκρούσεων που απορρέουν από αυτή τη γλωσσική και πολιτισμική ετερότητα. Είναι μια προσέγγιση που είναι αντίθετη σε κάθε διαχωριστική και αφομοιωτική αντίληψη και πρακτική (dim-sapon.rod.sch.gr). Έχει ως βάση τις εξελίξεις και δεν θεωρεί ότι οι εθνοπολιτισμικές διαφορές και η προέλευση αποτελούν την εξαίρεση, αλλά μια μορφή διαφορών σε ένα πλουραλιστικό κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. ( Οι Grand, Sleeter και Anderson (1993) δίνουν πέντε διαφορετικές εκδοχές της έννοιας της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης όπως τη ζει και την αντιλαμβάνεται η εκπαιδευτική κοινότητα: 1. Μια πρώτη προσέγγιση αναφέρεται στην εκπαίδευση που παρέχεται σε όσους είναι πολιτισμικά διαφορετικοί. Η εκπαιδευτική ζωή κυλά δίχως οι μειονοτικές ομάδες να είναι ~ 31 ~

32 αναγκασμένες να εγκαταλείψουν την ιδιαίτερη, πολιτισμική τους ταυτότητα. 2. Η δεύτερη προσέγγιση αφορά τις μελέτες σχετικά με την οικοδόμηση θετικών σχέσεων ανάμεσα στους μαθητές που προέρχονται από διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις. 3. Η τρίτη προσέγγιση ομαδοποιεί τις εργασίες που επιδιώκουν να συνεισφέρουν στην γνώση περί την εκπαίδευση των ιδιαίτερων ομάδων, όπως, για παράδειγμα, των τσιγγάνων, των ισπανόφωνων κ.λ.π. με σκοπό να συγκεντρώσουν όλα τα συμπληρωματικά ως προς της ιστορία τους, τις εμπειρίες και τις προσδοκίες τους δεδομένα, για να προετοιμάσουν την υπό μελέτη ομάδα να αποκτήσει ένα ολοκληρωμένο κοινωνικό status. 4. Η τέταρτη προσέγγιση είναι των Grand, Sleeter και Anderson, οι οποίοι ορίζουν την διαπολιτισμική εκπαίδευση ως την εκπαίδευση που αναμορφώνει το επίσημο σχολικό πρόγραμμα, ώστε το τελευταίο να αντανακλά τις συνεισφορές και τις προσδοκίες των μελών της κάθε ομάδας. Η κουλτούρα τους λαμβάνεται υπόψη από το διδακτορικό υποστηρικτικό υλικό και ο τρόπος εκπαίδευσής του προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες μαθησιακές τους εμπειρίες και συνήθειες. 5. Τέλος, βάσει μια άλλης, πέμπτης, προσέγγισης διαπολιτισμική εκπαίδευση είναι εκείνη που επιδιώκει να διδάξει στον μαθητή τον τρόπο ανάλυσης της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και την καταπίεση που προκύπτει από αυτή, υποδεικνύοντάς του ένα μελλοντικό τρόπο κοινωνικής δράσης. Πρώτη επίσημη αναφορά στην «διαπολιτισμική εκπαίδευση» έγινε το 1977, όταν η Επιτροπή για Πολιτισμική Συνεργασία του Συμβουλίου της Ευρώπης δημιούργησε μια ομάδα εργασίας με θέμα την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα που αφορούσαν την εκπαίδευση των παιδιών των μεταναστών. Στα συμπεράσματά της (τα οποία δημοσιεύτηκαν σε μελέτη με τίτλο: «Interculturalism and Teacher Training») η ομάδα υποστήριξε ότι «η χρήση της λέξης διαπολιτισμική αναγκαίως περιλαμβάνει αν δοθεί η ολική σημασία στο πρόθεμα διααλληλεπίδραση, ανταλλαγή, σπάσιμο των στεγανών, αμοιβαιότητα και αλληλεγγύη. Αν δοθεί και η ολική σημασία στη λέξη πολιτισμός, η έννοια διαπολιτισμική περιλαμβάνει επίσης αναγνώριση των αξιών, των τρόπων ζωής και των συμβολικών αναπαραστάσεων με τις οποίες οι άνθρωποι -άτομα και κοινωνίες- αναφέρονται στις σχέσεις τους με τους άλλους και με τον κόσμο. Σημαίνει ακόμη αναγνώριση της ~ 32 ~

33 σπουδαιότητάς τους, της ποικιλίας τους και των αλληλεπιδράσεων που συμβαίνουν τόσο ανάμεσα στα διαφορετικά μέλη του ίδιου πολιτισμού, όσο ανάμεσα και στους διαφορετικούς πολιτισμούς στον χώρο και στον χρόνο» (Rollandi-Ricci, 1996:59). Πολλοί ερευνητές υπογραμμίζουν την ανάγκη καθορισμού των σκοπών και του περιεχομένου της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης όχι μόνο μέσα σε ένα στενό σχολικό πλαίσιο, αλλά μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, δεδομένου ότι κάθε άτομο, άρα και οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί, λειτουργούν και αλληλεπιδρούν μέσα στο περιβάλλον αυτό. Επομένως, όπως υπογραμμίζουν και οι Κάτσικας και Πολίτου (1999:64) οι αλλαγές που προτείνει η διαπολιτισμική εκπαίδευση αποκτούν νόημα μόνο αν συνδέονται με το «συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων από τον οποίο καθορίζονται τόσο ως λόγος όσο και ως πρακτική». Εξάλλου, οι παιδαγωγικές και γενικότερες παρεμβάσεις που προτείνει η διαπολιτισμική εκπαίδευση γίνονται αποτελεσματικές μόνο αν υποστηρίζονται από αντίστοιχες γενικότερες κοινωνικές παρεμβάσεις που προωθούν νέες μορφές σχέσεων και τρόπους επικοινωνίας με τον διαφορετικό «άλλο». (Βεντάρης, 2006). Οι M. Hohmann et al (Rollandi- Ricci, 1996:60) σ ένα από τα πρώτα κείμενα για το περιεχόμενο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης αναφέρουν ότι αυτή: α) κατανοείται ως εκπαίδευση σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, που ασχολείται με τα εκπαιδευτικά προβλήματα της μετανάστευσης και αναζητά λύσεις γι αυτά, αναπτύσσοντας τις θετικές πλευρές του φαινομένου της μετανάστευσης β) δεν αναφέρεται αποκλειστικά στους μετανάστες και την μετανάστευση. Αφορά τον καθένα, πλειονότητες και μειονότητες, μετανάστες και μη γ) δημιουργεί συνθήκες για πολυπολιτισμική ανταλλαγή ανάμεσα στους ανθρώπους, αναγνωρίζοντας και κάνοντας αποδεκτούς τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στους διαφορετικούς πολιτισμούς και τους τρόπους ζωής δ) οδηγεί σε εμπλουτισμό της σχολικής ζωής, αν η εκπαιδευτική πολιτική δημιουργεί συνθήκες που επιτρέπουν το σχολείο και το κοινωνικό του περιβάλλον να αναπτύξουν αποδοχή και κατανόηση των πολιτισμικών διαφορών ε) η περισσότερο απαραίτητη συνθήκη για μια τέτοια εκπαιδευτική καινοτομία είναι η εκπαίδευση εκπαιδευτικών σε θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Οι σκοποί της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι οι ακόλουθοι: ~ 33 ~

34 1. Να προάγει τον υψηλό βαθμό σκέψης και τις δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, έτσι ώστε να αυξηθεί η σχολική προσπάθεια όλων των μαθητών. 2. Να αυξήσει την συναίσθηση και την επίγνωση της ιστορίας, του πολιτισμού και των μορφών όλων των εθνικών και φυλετικών ομάδων. 3. Να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση, την αυτογνωσία και την ταυτότητα των μαθητών. 4. Να προάγει την εκτίμηση και αναγνώριση των πολιτισμικών διαφορών σε τέτοιο σημείο, ώστε να εξετάζονται περισσότερο με ένα ισότιμο τρόπο, παρά με το δίπολο ανωτερότητας/ κατωτερότητας και να αποδίδεται στις ομοιότητες αντί των διαφορών. 5. Να αυξήσει την κατανόηση της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης και του αλληλοεξαρτώμενου κόσμου. (dim-sapon.rod.sch. gr) Στόχοι της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης: Πρωταρχικός στόχος της διαπολιτισμική εκπαίδευσης είναι η ανάκτηση των ικανοτήτων που συμβάλλουν στην εποικοδομητική συμβίωση μέσα σε ένα πολυπολιτισμικό κοινωνικό ιστό. Φέρνει μαζί της όχι μόνο την αποδοχή και τον σεβασμό του διαφορετικού, αλλά επίσης, την αναγνώριση της πολιτισμικής τους ταυτότητας, μέσα από μια καθημερινή προσπάθεια διαλόγου, κατανόησης και συνεργασίας. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση καλλιεργεί ένα κλίμα γενικής παιδείας και αξιοποιεί τους διάφορους πολιτισμούς, επιδιώκει να εμποδίσει τον σχηματισμό στερεοτύπων και προκαταλήψεων, απέναντι σε πρόσωπα και πολιτισμούς και να υπερβεί κάθε μορφή εθνοκεντρικής αντιμετώπισης, πραγματοποιώντας μια εκπαιδευτική διαδικασία που δίνει ουσία στα ανθρώπινα δικαιώματα προωθώντας την κατανόηση και τη συνεργασία μεταξύ των λαών που έχουν μια κοινή αντίληψη για την πρόοδο και την ειρήνη. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση έχει επίσης σαν στόχο την εξάλειψη των διακρίσεων και του αποκλεισμού, προσπαθεί να προάγει την ένταξη των αλλοδαπών στο σχολικό σύστημα και να τους βοηθήσει να έχουν τις ίδιες δυνατότητες και αποτελέσματα με όλους. Προσπαθεί επίσης, να λάβει υπόψη της ιδιαιτερότητες- κοινωνικές και πολιτισμικές- αυτών των παιδιών. Επιδιώκει την αλλαγή των επιμορφωτικών διαδικασιών και απευθύνεται στους αλλοδαπούς, αλλά στο ίδιο βαθμό και στους ~ 34 ~

35 γηγενείς μαθητές, με στόχο να ενισχυθεί η εκπαίδευση στο να ζούμε και να δρούμε μαζί. Υπό την έννοια αυτή, ο υποψιασμένος εκπαιδευτικός εκμεταλλεύεται την διαπολιτισμική διάσταση κάθε διδασκόμενου αντικειμένου και δεν χάνει την ευκαιρία να αναδεικνύει τις βασικές αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, όπως αυτές ορίζονται από τον H. Hessinger: 1 Εκπαίδευση για ενσυναίσθηση 2 Εκπαίδευση για αλληλεγγύη 3 Εκπαίδευση για διαπολιτισμικό σεβασμό 4 Εκπαίδευση ενάντια στον εθνικιστικό τρόπο σκέψης 5 Εκπαίδευση για την ειρήνη. Βασικός στόχος όλων των προγραμμάτων διαπολιτισμικής εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι όχι μόνο η κοινωνική ένταξη των παλιννοστούντων, αλλοδαπών, τσιγγάνων, μουσουλμάνων μαθητών και των οικογενειών τους (που ζουν σήμερα στην Ελλάδα) με σεβασμό στη διαφορά και στην προέλευση, αλλά και να συμβάλουν στη διαμόρφωση μαθητών ικανών να διαχειριστούν τη διαπολιτισμική πραγματικότητα και να επωφεληθούν από αυτή, στα πλαίσια βέβαια δημοκρατικών κοινωνικών αντιλήψεων και πρακτικών. ( 3.2/Praxis/Michalis.html) Αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης: Οι παρακάτω τέσσερις βασικές αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης αποτελούν ταυτόχρονα μια παιδαγωγική και ηθική στάση: 1. Ο σεβασμός προς κάθε άλλον άνθρωπο, ανεξάρτητα αν αυτός είναι αλλοδαπός, γυναίκα ή μικρό παιδί. Τα δικαιώματα που ζητάει ο καθένας για τον εαυτό του πρέπει να ισχύουν και για τους άλλους. Αυτός ο σεβασμός ισχύει και ασκείται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής μας ζωής, από τους κανόνες οδικής συμπεριφοράς μέχρι το αθλητικό ευ αγωνίζεσθε. 2. Η διαφορετικότητα του κάθε ανθρώπου είναι ένα μήνυμα που βοηθάει στην αντιμετώπιση στερεότυπων σκέψεων και άρα την καταπολέμηση προκαταλήψεων. Η διαφορετικότητα του καθενός αποτελείται από διάφορα στοιχεία, εκ των οποίων είναι η πολιτισμική ταυτότητα. 3. Η αλλαγή οπτικών, δηλαδή το να προσπαθεί κανείς να υιοθετήσει την οπτική που έχει ο άλλος για τον κόσμο, προκαλεί το ενδιαφέρον για άλλους ανθρώπους και επιδρά ενισχυτικά στην απόκτηση ευελιξίας, στοιχείο σημαντικό στην συνύπαρξη των ~ 35 ~

36 4. ανθρώπων σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις και ιδιαίτερα στον εργασιακό χώρο Συνεργασία και επίλυση συγκρούσεων θεωρούνται ως σημαντική συνεισφορά στην εκπαίδευση για την ειρήνη. Σε όλους τους κλάδους της ζωής μας είναι απαραίτητη μια συνεργασία χωρίς να προϋποθέτει αυτόματα φιλικές σχέσεις. Πιο σημαντικό σημείο αυτής της συνεργασίας είναι η ικανότητα αντιμετώπισης και επίλυσης προσωπικών και πολιτισμικών διαφωνιών και συγκρούσεων ( Η διαπολιτισμική εκπαίδευση παραπέμπει σε βασικές αρχές που διέπουν την διδασκαλία και την μάθηση και να διαπερνούν όλα τα μαθήματα του σχολικού προγράμματος. Αφορά όλα τα μέρη της εκπαιδευτικής πράξης: τον δάσκαλο/ τον καθηγητή, τον μαθητή/ σπουδαστή, τον σύμβουλο εκπαίδευσης, το διοικητικό προσωπικό, συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, σχεδιαστές της εκπαιδευτικής πολιτικής, την τοπική κοινότητα. Σημαίνει πάνω από όλα μια δυναμική διαδικασία συνάντησης, αλληλεπίδρασης, αμοιβαίας συνεργασίας, αναγνώρισης της ετερότητας και προώθησης πολιτισμών. (Μάρκου 1995:271, Τρομπούκης 2006:165). Προωθεί τις αρχές της πολυγλωσσίας, της πολυπολιτισμικότητας και της πολυμορφίας. Αξιοποιεί την ετερότητα σμιλεύοντας την ενότητα μέσα από την διαφορά και επισημαίνει την κοινή συμβολή των λαών στο σημερινό οικουμενικό πολιτιστικό οικοδόμημα. Στοχεύει στην δημιουργία κοινωνιών που θα χαρακτηρίζονται από ισονομία, αλληλοκατανόηση αλληλοαποδοχή και αλληλεγγύη. Προωθεί την ευρωπαϊκή και διεθνή διάσταση στο εκπαιδευτικό έργο των σχολείων (Καγκά 2001α :37-39 και 2001β :92-95) Μέθοδοι και διδακτικές αρχές στην διαπολιτισμική εκπαίδευση: Οι μέθοδοι διδασκαλίας, για να είναι εναρμονισμένες με τις αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, απαιτούν σεβασμό στον κάθε μαθητή, κατανόηση της δικής του οπτικής θεώρησης του κόσμου και συνεργασία μαζί του. Τέτοιες μέθοδοι είναι: 1 Παιδοκεντρική διδασκαλία ώστε τα συγκεκριμένα θέματα και οι απορίες να αντιστοιχούν στις ανάγκες των παιδιών 2 Συμμετοχική διδασκαλία για την ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τους άλλους 3 Καλύτερο δέσιμο της τάξης και έλεγχο του βαθμού κατανόησης ~ 36 ~

37 4 Διδασκαλία με δραστηριότητες που ενεργούν όλα τα είδη νοημοσύνης ώστε να διευκολύνει την επικοινωνία και τη μάθηση, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μειωμένης γλωσσομάθειας 5 Διάλογος με έμφαση στους κανόνες συζήτησης όπως την προσοχή και την απάντηση στο λόγο του άλλου 6 Υιοθέτηση μιας διαφορετικής οπτικής με παιχνίδια ρόλων και ανάθεση δραστηριοτήτων που συμβάλλουν στον προβληματισμό με στόχο την γνωστική και συναισθηματική κατανόηση του άλλου 7 Ομαδική εργασία, βασιζόμενη στην ισοτιμία των ομάδων και στην τακτική αλλαγή των ομάδων. ( Υπάρχουν κάποιες βασικές παραδοχές της διαπολιτισμικής προσεγγίσεις: Ισότητα ευκαιριών Παραμερισμός προκαταλήψεων (από ενήλικες και παιδιά) 1 Αλληλεγγύη 2 Διαπολιτισμικός σεβασμός 3 Επανεξέταση και διερεύνηση κοινωνικοκεντρικών εθνοκεντρικών κριτηρίων 4 Κατάργηση του εθνικιστικού τρόπου σκέψης ( και Ο Δαμανάκης (2005) υπογραμμίζει τρία βασικά αξιώματα στην διαπολιτισμική εκπαίδευση: α) ισοτιμία πολιτισμών, β) ισοτιμία μορφωτικού κεφαλαίου ατόμων διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης γ) παροχή ίσων ευκαιριών. Στα παραπάνω αξιώματα ο Γκότοβος (2002: 17) προσθέτει ακόμη την κριτική στον εθνοκεντρισμό, την κριτική στην αφομοίωση, την υποστήριξη και ενδυνάμωση των μειονοτικών ταυτοτήτων καθώς και την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης του σχολικού θεσμού. Στις θεωρητικές απόψεις και στις πρακτικές εφαρμογές της διαπολιτισμική εκπαίδευσης διακρίνονται τρεις κύριες κατευθύνσεις. Εκείνη του «πολιτισμικού οικουμενισμού» που στοχεύει στην ανάδειξη των κοινών πολιτισμικών στοιχείων των ομάδων που συνυπάρχουν στον ίδιο κοινωνικό χώρο, εκείνη του «πολιτισμικού σχετικισμού», που προτάσσει την ανάδειξη των πολιτισμικών διαφορών και τέλος μια τρίτη κατεύθυνση που προσπαθεί να υπερβεί το ερώτημα «οικουμενισμός ή σχετικισμός» ερευνώντας τους τρόπους ισότιμης κοινωνικής συμμετοχής στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες. (Βεντάρης, 2006). ~ 37 ~

38 Ωστόσο ο Γκόβαρης (2001) διακρίνει τέσσερις κατευθύνσεις στη διαπολιτισμική εκπαίδευση με βάση τις διαφορές στη θεωρητική προσέγγιση και ανάλυση των χαρακτηριστικών της πολυπολιτισμικότητας των κοινωνιών μας, των σχέσεων μεταξύ γηγενών και μεταναστευτικών ομάδων (ερμηνεία των προκαταλήψεων, του ρατσισμού και του στιγματισμού) και της σημασίας που δίδεται κατά την εκπαιδευτική διαδικασία: Η κατεύθυνση του Κουλτουραλισμού: οι πολιτισμικές διαφορές είναι κυρίαρχες στην αντίληψη αυτή μεταξύ των γηγενών και των μεταναστευτικών ομάδων. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση δίνει έμφαση αποκλειστικά στην ανάδειξη των διαφορετικών γνωρισμάτων και των εθνικών πολιτισμικών διαφορών (θρησκεία, εορτές, διαφορετικές αξίες, τρόποι συμπεριφοράς ) των αλλοδαπών μαθητών και στην κατανόηση του «άλλου» με το διαχωρισμό του κοινωνικού πλαισίου σε ομάδες όπως: εμείς και αυτοί. Η κατεύθυνση του Ειδικού (εθνοτικού) Πλουραλισμού: χωρίς να εγκαταλείπεται η βασική αφετηρία που είναι οι εθνοπολιτισμική προέλευση, η διαπολιτισμικότητα δεν στηρίζεται στο απόλυτο διαχωρισμό μεταξύ του εμείς και αυτοί. Αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην αντιπαράθεση και στις διαφοροποιήσεις εντός των κοινωνικών ομάδων, στις σχέσεις μεταξύ γηγενών και μεταναστών, όπως επίσης και στις κοινωνικές προκαταλήψεις εναντίον των μεταναστευτικών ομάδων (κοινωνία- εκπαίδευση). Ενθαρρύνει τα μέλη των ομάδων αυτών να αντιστέκονται στα φαινόμενα του ρατσισμού και του στιγματισμού. Η κατεύθυνση του Γενικού Πλουραλισμού: αφετηρία είναι η συνεχώς εξελισσόμενη κοινωνικοπολιτισμική πραγματικότητα με κυρίαρχα χαρακτηριστικά την ποικιλομορφία των τρόπων ζωής και τον πλουραλισμό των αξιών. Η πολυπολιτισμικότητα των κοινωνιών, δεν είναι αποτέλεσμα- κυρίως- της μετανάστευσης, αλλά αποτέλεσμα μιας συνεχούς πορείας «εξατομίκευσης» και διαφοροποίησης σε επιμέρους υποσυστήματα. Η κατεύθυνση της Αποδυνάμωσης των ανισοτήτων: ενδιαφέρεται για τις διαδικασίες διαχωρισμού και περιθωριοποίησης των μεταναστευτικών ομάδων και αναδεικνύει τις δομές και τις διαδικασίες, που εμποδίζουν την παροχή ουσιαστικά ίσων ευκαιριών σε όλους τους μαθητές. Η ~ 38 ~

39 εθνοπολιτισμική προέλευση των μαθητών δεν θεωρείται ως ιδιαίτερη κατηγορία ανάλυσης και ερμηνείας των κοινωνικών συμπεριφορών Εκτίμηση της σημερινής κατάστασης: Το ΥΠΕΠΘ κατά τη τελευταία πενταετία έχει κάνει σημαντικά βήματα στο τομέα της θεσμική θωράκισης και κατοχύρωσης των θεμάτων της εκπαίδευσης των ατόμων με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Έτσι στα πλαίσια της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης έχουν ληφθεί τα παρακάτω διοικητικά μέτρα: Ψήφιση του Νόμου 2413/96 για την «Παιδεία Ομογενών και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση». Ίδρυση Ειδικής Γραμματείας Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, που λειτουργεί ως διοικητικό εργαλείο μέσα στο ΥΠΕΠΘ, με στόχο το σχεδιασμό και την αποτελεσματική υλοποίηση της πολιτικής σ αυτά τα θέματα. Ίδρυση του Ινστιτούτου Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης (ΙΠΟΔΕ), που θα υποστηρίζει επιστημονικά και επιτελικά το έργο του ΥΠΕΠΘ. Αναδιαμόρφωση και εκσυγχρονισμός των Τάξεων Υποδοχής, των Φροντιστηριακών Τμημάτων και μετατροπή επιλεγμένων στοιχείων σε διαπολιτισμικά. Υλοποίηση πολλών και μεγάλων προγραμμάτων, μέσα από το Β Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και με προοπτική συνέχισής τους με το Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης έως το Στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο έχει συνταχθεί Πρόγραμμα Σπουδών για την διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Έχουν επίσης συγγραφεί σειρές βιβλίων για την διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο έχει υλοποιήσει διαπολιτισμικά προγράμματα, έχει οργανώσει σεμινάρια επιμόρφωσης στελεχών της εκπαίδευσης πάνω σε θέματα διαπολιτισμικής αγωγής, έχει διανείμει φυλλάδια οδηγιών προς τους εκπαιδευτικούς των πολυπολιτισμικών τάξεων, των Τάξεων Υποδοχής και των Φροντιστηριακών Τμημάτων, δημιούργησε και στελέχωσε ειδική θέση Παρέδρου με θητεία διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. ~ 39 ~

40 Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας είναι υπεύθυνο για την ενίσχυση και προώθησης της ελληνικής γλώσσας στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης και οι Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης πραγματοποιούν προγράμματα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας και αλφαβητισμού ενηλίκων. Τα παραπάνω αναδεικνύουν ότι η χώρα μας στέκεται με ευαισθησία και προσοχή στα προβλήματα των αλλοδαπών μαθητών και μπορεί να θεωρηθεί μια φιλόξενη χώρα υποδοχής. Αναμφισβήτητα, χρειάζονται καλύτερος συντονισμός και πιο μεθοδικές προσπάθειες προκειμένου το αποτέλεσμα να είναι καλύτερο και μονιμότερο ( 2.2 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Ο Hohmann, ορίζει την Διαπολιτισμική Αγωγή ως τη συνάντηση με άλλους πολιτισμούς- παραμερισμός των φραγμών που αποτελούν εμπόδιο σε μια τέτοια συνάντηση- προώθηση πολιτισμικών ανταλλαγών και πολιτισμικού εμπλουτισμού (με στόχο) την προώθηση της ικανότητας για διαπολιτισμική επικοινωνία, το σεβασμό της πολιτισμικής πολλαπλότητας και τη συνειδητοποίηση του προσωπικού πολιτισμικού εγκλωβισμού, την ικανότητα της κατηγορικής ανάλυσης των πολιτισμών και την συμμετοχή στους θεσμούς τους. Η διαπολιτισμική αγωγή σημαίνει: αλληλεπίδραση, ανταλλαγή, επικοινωνία, συνεργασία, υπέρβαση των πολιτισμικών εμποδίων, αλληλεγγύη, συμφιλίωση, εμπιστοσύνη και αμοιβαίος σεβασμός ( Η διαπολιτισμική αγωγή αποκτά περιεχόμενο και υπόσταση όταν αυτή κατανοηθεί σαν αναγκαία πρόταση και απάντηση στο ερώτημα: πως είναι δυνατόν να επέλθει η κοινωνική ένταξη πολιτών και μεταναστών από διαφορετικές κουλτούρες σε χώρες υποδοχής ή σε στις οποίες υπάρχουν γλωσσικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Αποτελεί την συλλογική πρόταση μιας δημοκρατικής κοινωνίας που δεν θέλει να είναι διασπασμένη και διαιρεμένη, αποτελεί προσπάθεια για αποδοχή και αναγνώριση των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, όπως ~ 40 ~

41 αυτές σήμερα παγκοσμίως πια είναι. Αποτελεί την ανάδειξη μιας νέας προσέγγισης για την παιδαγωγική και κοινωνιολογική αντίληψη για μια ανεκτική, δημοκρατική, εκπαιδευτική διαδικασία που ενώνει αντί να διαχωρίζει, που συνθέτει αντί να διαιρεί σε πολύμορφες, πολύγλωσσες και πολύχρωμες κοινωνίες όπως αυτές σχηματοποιήθηκαν μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο με την παραμονή μειονοτήτων σε ομογενείς χώρους και με την έξαρση του φαινομένου της μετανάστευσης. Αποτελεί δε μια παράμετρο και υπαρκτό δεδομένο που αποκτά πλέον σταθερά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν είναι δυνατόν οι κοινωνίες αυτές να τα αγνοούν χωρίς να είναι έτοιμες να αποδεχθούν τις παρενέργειες, κοινωνικές εντάσεις και εξεγέρσεις που είναι επακόλουθο αυτής της αντιμετώπισης. Η διαπολιτισμική αγωγή αποτελεί την ανάγκη για άνοιγμα του σχολείου στο κοινωνικό περιβάλλον, στην πόλη, στην κοινωνία που πλέον χαρακτηρίζεται από την επαφή πολιτών από διάφορες εθνικότητες και πολιτιστικές ομάδες. Η διαπολιτισμική αγωγή χαρακτηρίζεται από δυο διαφορετικές δραστηριότητες: την επαφή, τη συνάντηση, τη διαμάχη, τη σύγκρουση δυο διαφορετικών πολιτισμών και αντιλήψεων και μια απαίτηση για κατάργηση των αόρατων συνόρων και διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικών αντιλήψεων. Σε πολλές χώρες (υψηλής αποδοχής μεταναστών) πολυάριθμες ομάδες έχουν σχηματισθεί, οι οποίες μιλούν μια γλώσσα διαφορετική από τους ντόπιους και έχουν διαφορετικές από αυτούς αξίες, πεποιθήσεις και καθημερινές συνήθειες (dim-sapon.rod.sch.gr). Ένα βασικό στοιχείο της διαπολιτισμικής αγωγής είναι και η καλλιέργεια της μητρικής γλώσσας των μαθητών, πράγμα που σημαίνει ότι η μητρική γλώσσα των μαθητών θα πρέπει να διδάσκεται ταυτόχρονα με την κυρίαρχη γλώσσα και μάλιστα με βιβλία, τα περιεχόμενα των οποίων είναι προσαρμοσμένα στα βιώματα των μαθητών στον χώρο διαβίωσής τους (Ζωγράφου, 1997). Ο Διαπολιτισμικός χαρακτήρας της Αγωγής επικεντρώνεται σε τέσσερις άξονες, που αποτελούν ταυτόχρονα και τους στόχους της: α) στη διαμόρφωση θετικών αντιλήψεων για τις διαφορές μεταξύ των πολιτισμών, β) αλληλεγγύη, γ) στο σεβασμό, ως ισότιμων, των άλλων ~ 41 ~

42 πολιτισμών, δ) στην αγωγή στην ειρήνη. Οι τέσσερις αυτοί άξονες θεωρούνται ότι πρέπει να αποτελούν τις βάσεις της επικοινωνίας και των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους και με το φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον, το οποίο εξελίσσεται διαρκών σε ένα πολυσύνθετο μόρφωμα (Κανακίδου, Παπαγιάννη, 1998). Ο Manfred Hohmann (1989, 16), ένας από τους θεμελιωτές της θεωρίας στην Ευρώπη, συνοψίζει και οριοθετεί τη στοχοθεσία της διαπολιτισμικής αγωγής στην ακόλουθη τριάδα: α) «Συνάντηση» των πολιτισμών. β) παραμερισμός των εμποδίων που παρεμβάλλονται σε μια τέτοια συνάντηση και γ) δρομολόγηση «πολιτισμικών ανταλλαγών» και «πολιτισμικού εμπλουτισμού» (Δαμανάκης, 2005). Ο Auernheimer (1996) υποστηρίζει ότι οι στόχοι της διαπολιτισμικής αγωγής πρέπει να επικεντρώνονται στα εξής βασικά σημεία: α) την κοινωνική μάθηση, β) την αντιμετώπιση της πολιτισμικής διαφοράς, γ) την πολυδιάστατη γενική μόρφωση, δ) την πολιτική μόρφωση και την αντιρατσιστική αγωγή, ε) τη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Α. Κοινωνική μάθηση Κατά τον συγγραφέα η διαπολιτισμική αγωγή ως κοινωνική μάθηση στοχεύει στην ενσυναίσθηση, την ανοχή, την αλληλεγγύη και την ικανότητα συνεργασίας. Προϋπόθεση όμως για την κοινωνική μάθηση είναι η ύπαρξη ενός ευνοϊκού κλίματος στο σχολείο. Β. Αντιμετώπιση της πολιτισμικής διαφοράς Ο όρος διαπολιτισμική αγωγή υπονοεί ότι υπάρχουν πολιτισμικές διαφορές. Συνεπώς, ένας στόχος αυτής της προσέγγισης είναι και η αντιμετώπιση των πολιτισμικών διαφορών. Η διαπολιτισμική αγωγή πρέπει να μεταδίδει την εμπειρία ότι ο ατομικός πολιτισμός είναι ένας μεταξύ πολλών άλλων. Γι αυτόν τον λόγο πρέπει να επιδιώκεται η εξάλειψη εθνικοκεντρικών αντιλήψεων. Γ. Η πολυδιάστατη γενική μόρφωση Βασικός στόχος είναι η αναθεώρηση του προγράμματος διδασκαλίας του σχολείου και η κατάργηση του μονοπολιτισμικού προσανατολισμού του. Δ. Πολιτική αγωγή και αντιρατσιστική αγωγή ~ 42 ~

43 Ε. Διπολιτισμική εκπαίδευση Το πρόγραμμα της διπολιτισμική εκπαίδευσης προωθήθηκε κυρίως από το Ινστιτούτο Προσχολικής Αγωγής του Μονάχου, καθώς επίσης και από την Ομοσπονδία των Συλλόγων των Μεταναστών στη Γερμανία (BAGIV), η οποία το 1983, με την βοήθεια μερικών επιστημόνων, δημοσίευσε ένα μνημόνιο για την διδασκαλία της μητρικής γλώσσας. Οι απολογητές αυτής της προσέγγισης υποστηρίζουν ότι η ταυτότητα των αλλοδαπών νέων και των μελών των μειονοτήτων καθορίζεται από την διπολιτισμική κατάσταση και ομιλούν για «πολιτισμική ταυτότητα» και «διπολιτισμική ταυτότητα» (Auernheimer 1996, σ. 170). Κατά την εκπαιδευτική πράξη στο σχολείο οι βασικές αρχές της Διαπολιτισμικής Αγωγής εφαρμόζονται με την επιδίωξη των παρακάτω επιμέρους στόχων: Τόσο τα αναλυτικά προγράμματα όσο και οι μέθοδοι διδασκαλίας πρέπει: Να λαμβάνουν υπόψη το περιβάλλον ζωής και μάθησης καθώς και το επίπεδο μάθησης του κάθε μαθητή. Να συμβάλλουν στη διερεύνηση του γνωστικού και συναισθηματικού ορίζοντα του παιδιού και στην ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών μεταξύ των μαθητών. Να διευκολύνουν την επικοινωνία των παιδιών μεταξύ τους και με το ευρύτερο περιβάλλον τους άμεσα και μακροπρόθεσμα στην κοινωνία. Να αναβαθμίζουν τους πολιτισμούς και τις γλώσσες, καταπολεμώντας παράλληλα οποιοδήποτε είδος ρατσισμού προκύπτει με την μορφή συμβόλου ή συμπεριφοράς μέσα από ανάλογα πολιτιστικά και γλωσσολογικά στοιχεία. Να εμπνέουν και να καλλιεργούν την ανθρώπινη ευαισθησία, την αλληλεγγύη και τη συνεργασία. Να αναβαθμίζουν την πολιτισμική στέρηση των παιδιών χωρίς διακρίσεις. (Κανακίδου, Παπαγιάννη, 1998). Η Διαπολιτισμική Αγωγή μας παραπέμπει σε ένα είδος αγωγής, που είναι ακόμη «ζητούμενο», με κύριο χαρακτηριστικό τη διαπολιτισμικότητα όχι σαν αυτοσκοπό, αλλά ως βασικό μέσο για την προώθηση της ισότητας ευκαιριών στην εκπαίδευση και την κοινωνία. ~ 43 ~

44 Η Διαπολιτισμική Αγωγή προβάλλει ως η παιδαγωγική αντίσταση, «θεωρητικού και πρακτικού τύπου σε μια μεταβαλλόμενη πολιτισμική πραγματικότητα και προτείνει ως ένα σύνολο διαδικασιών εξισορρόπησης μεταξύ διακρίσεων και εντάσεων». Έχει στόχους και χρησιμοποιεί μεθόδους για να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Κομβικός θεωρείται ο ρόλος του εκπαιδευτικού, όσον αφορά την διδακτική του ετοιμότητα, τον βαθμό ανταπόκρισής του δηλαδή στα σύγχρονα προβλήματα που προκύπτουν στη διδακτική πράξη από την σύγχρονη πολυπολιτισμική πραγματικότητα ( Κατά τον Δαμανάκη, η διαπολιτισμική αγωγή έχει τις παρακάτω αρχές: α) Ισοτιμία των πολιτισμών, β) Ισοτιμία μορφωτικού κεφαλαίου ατόμων διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης γ) Παροχή ίσων ευκαιριών. α) Ως προς το θέμα της εφαρμογής της «ισοτιμίας των πολιτισμών» κυριαρχούν πολλές απόψεις: Ξεκινώντας από την υπόθεση ότι «ο πολιτισμός δεν είναι στατικός, αλλά εξελισσόμενος», με αποτέλεσμα οι πολιτισμικές αξίες να εξελίσσονται και να διαφοροποιούνται ανάλογα με τις ιστορικές συγκυρίες, ο συγγραφέας υποστηρίζει «ότι αυτή η ιστορικότητα των αξιών θα πρέπει να αποτελέσει την αφετηρία των σκέψεων σχετικά με τις πολιτισμικές αξίες και τη ισχύ τους, της πολιτισμικές συγκρούσεις και συγκλήσεις σε μια πλουραλιστική κοινωνία». Το κατά πόσον θα ισχύσει μια αρχή λιγότερο ή περισσότερο, για να γίνει αποδεκτή, για να αποτελέσει το μίνιμουμ μιας συναίνεσης, αυτό πρέπει να απαντηθεί στο πλαίσιο ενός διαλόγου, «συνθετικά στοιχεία του οποίου πρέπει να είναι ο επιστημονικός, ο πολιτικός και ο κοινωνικός λόγος», αυτός ο διάλογος πρέπει να διεξαχθεί στην βάση της ισοτιμίας και της αμοιβαιότητας, πράγμα που σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία προϋποθέτει την ισότιμη αντιμετώπιση της πολιτισμικής παράδοσης της κάθε πολιτιστικής ομάδας». β) Ισοτιμία μορφωτικού κεφαλαίου ατόμων διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης: Προϋπόθεση για μια ισότιμη αποδοχή του μορφωτικού κεφαλαίου των μαθητών διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης είναι η ισοτιμία των πολιτισμών και η ισότιμη αντιμετώπισή τους. Σε αντίθετη περίπτωση η απόρριψη του μορφωτικού κεφαλαίου σημαίνει και απόρριψη του ίδιου του μαθητή και συνεπώς και περιορισμό των μορφωτικών ευκαιριών. ~ 44 ~

45 γ) Παροχή ίσων ευκαιριών: Με αυτήν την αρχή νοείται η παροχή ίσων ευκαιριών στους μειονοτικούς μαθητές σε σχέση με τους μαθητές της κυρίαρχης ομάδας (Δαμανάκης, 2005). Τα μοντέλα της διαπολιτισμικής αγωγής είναι δύο: 1. Το μοντέλο της αφομοίωσης: Κυριάρχησε στα μέσα της δεκαετία του 60 και υποστηρίζει ότι το σύγχρονο ελληνικό κράτος δεν χαρακτηρίζεται από της ύπαρξη διαφόρων εθνικών μειονοτήτων. Για τον λόγο αυτό οι διάφορες εθνικές ή μεταναστευτικές ομάδες πρέπει να ενταχθούν στον εθνικό σύνολο για να εξασφαλιστεί η συνοχή του κράτους. Η εθνότητα αποτελεί ένα προσωρινό φαινόμενο, το οποίο πρέπει να εξαφανίζεται κάτω από την «επίδραση της τεχνολογικής εξέλιξης και του εκσυγχρονισμού». 2. Το μοντέλο της ενσωμάτωσης: Ενώ η αφομοίωση αποκόπτει το άτομο από το παρελθόν, η ενσωμάτωση θεωρεί τη παράδοση μιας εθνικής ομάδας συστατικό στοιχείο της νέας ταυτότητας. Οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες γίνονται αποδεκτές στον βαθμό που δεν εμποδίζουν την ένταξη στο κοινωνικό σύνολο και δεν προκαλούν φανερά τις κυρίαρχες πολιτισμικές παραδοχές. Η διατήρηση των πολιτισμικών παραδόσεων των μεταναστευτικών ομάδων και η ανεκτικότητα στις ετερότητες διευκολύνουν την κοινωνική ενσωμάτωση. Παρότι αυτή η προσέγγιση απαιτεί την πλήρη πολιτισμική συμμόρφωση, εντούτοις τα μέλη των μεταναστευτικών μειονοτήτων πρέπει να αφομοιώσουν εκείνες της πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αξίες και πεποιθήσεις, «στις οποίες στηρίζεται η κοινωνία και οι βασικοί της θεσμοί». Συνεπώς, «αξίες και πεποιθήσεις που προσδιορίζουν το δομικό υπόβαθρο της κοινωνίας είναι αδιαπραγμάτευτες. Ο σεβασμός και η ανεκτικότητα στην πολιτισμική ετερότητα αφορούν θρησκευτικές πεποιθήσεις, ήθη και έθιμα, ενδυμασία, μουσική, εορτές κ.λ.π. που δεν θεωρούνται ουσιαστικά στοιχεία στην διαμόρφωση της κοινωνίας. Η έννοια της ισότητας ευκαιριών που κατέχει κεντρική θέση σε αυτή τη προσέγγιση ταυτίζεται στην ουσία με τον κοινωνικό έλεγχο, αφού προϋποθέτει συμμόρφωση και αποδοχή του κυρίαρχου συστήματος αξιών και πεποιθήσεων» (Μάρκου, 1996). 3. Η Διαπολιτισμική Αγωγή περιέχει της παρακάτω παραμέτρους: Αποτελεί την κατάλληλη απάντηση σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία ~ 45 ~

46 Παρότι στοχεύει στην αγωγή για την ειρήνη, εντούτοις δεν στοχεύει στην ανάπτυξη διαδικασιών εναρμόνισης, αλλά στη λύση συγκρούσεων. Η διαπολιτισμική αγωγή βλέπει κριτικά την κοινωνική πραγματικότητα και με αυτήν την έννοια νοείται και ως πολιτική μάθηση. Απαιτεί κοινωνικοπαιδαγωγική δράση τόσο στον σχολικό όσο και στον εξωσχολικό χώρο κοινωνικοποίησης των μαθητών. Απαιτεί νέο πρόγραμμα σπουδών και την αναθεώρηση ορισμένων παιδαγωγικών θεωριών. (Ζωγράφου, 2003). Ο Hohmann(1983) βλέπει ως κεντρικά σημεία της διαπολιτισμικής αγωγής την κοινή επεξεργασία διαπολιτισμικών συγκρούσεων και τον εμπλουτισμό από την συνάντηση με ξένους πολιτισμούς. Κατά την Pommerin (1984), η διαπολιτισμική αγωγή αποτελεί την «παιδαγωγική απάντηση στην πραγματικότητα της πολιτισμική κοινωνίας» και αποτελεί «μια συμβολή στην αγωγή για την ειρήνη, με την επίλυση των συγκρούσεων. (Auernheimer 1996, σ. 166). Κατά την συγγραφέα, η διαπολιτισμική αγωγή είναι ένα «ανοικτό σχέδιο δράσης, το οποίο αντιλαμβάνεται κοινωνικές αλλαγές και εισάγει ανανεωτικές διαδικασίες». Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στην «παιδοκεντρική παιδαγωγική» και ξεκινά από ένα «διευρυμένο όρο πολιτισμού». Τέλος, η «διαπολιτισμική αγωγή επικεντρώνεται στη γειτονιά, προσανατολίζεται στην δράση και είναι ανοικτή στις εμπειρίες» (Ζωγράφου, 1997). Η διαπολιτισμική αγωγή με τη χρήση της τεχνολογίας είναι ικανή να αμβλύνει τις φυλετικές, μαθησιακές και κοινωνικές διαφορές μεταξύ των μαθητών γιατί διαθέτει και προτείνει συγκεκριμένα εργαλεία που ευνοούν τη συνεργασία, την αλληλοκατανόηση την ομαδική εργασία και την επικοινωνία. Ο ρατσισμός, σύμφωνα με το μοντέλο της πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης, ερμηνεύεται και αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα στερεότυπων και προκαταλήψεων. Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, τα οποία αποτελούν μέρος της κοινωνικής γνώσης που αποκτούν τα παιδιά στη διάρκεια της κοινωνικοποίησής τους, συχνά εξελίσσονται σε προκαταλήψεις που είναι αρνητικές στάσεις και συμπεριφορές. ~ 46 ~

47 Το λογισμικό «Παιδιά του Κόσμου» αναπτύχθηκε στη λογική ευαισθητοποίησης των μαθητών/ τριών απέναντι στην έννοια του στερεότυπου και της προκατάληψης. Τα παιδιά στο λογισμικό εμπλέκονται σε δημιουργικές δραστηριότητες στο πλαίσιο των οποίων έχουν την ευκαιρία να κατασκευάσουν από κοινού ηθικές αρχές δράσης και συμβίωσης, να αναπτύξουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης και να αναθεωρήσουν ή αντίστοιχα να ενισχύσουν συγκεκριμένες στάσεις, απόψεις και αντιλήψεις. ( Η αναγκαιότητα της διαπολιτισμικής αγωγής στην Ελλάδα Το γεγονός ότι η χώρα μας έχει μπει σε μια εποχή εντυπωσιακών μεταναστευτικών ρευμάτων, με αποτέλεσμα την μόνιμη διαμονή ενός σημαντικού αριθμού αλλοδαπών, δεν έχει συνειδητοποιηθεί ακόμη στον τόπο μας, με αποτέλεσμα αυτό το πρόβλημα να μην έχει γίνει μέχρι τώρα αντικείμενο ενός σοβαρού διαλόγου. Και για την χώρα μας μπαίνει στην επικαιρότητα το πρόβλημα της εφαρμογής της διαπολιτισμικής αγωγής, καθότι και η χώρα μας έχει γίνει μια πολυπολιτισμική κοινωνία, στην οποία διαβιούν άνθρωποι, διαφορετικών πολιτισμών, γλωσσικών και θρησκευτικών προσανατολισμών. Ο σημερινός ξένος δεν θέλει να αφομοιωθεί στην νέα κοινωνία, αλλά ζητά αναγνώρισης της ιδιαιτερότητάς του, δηλαδή της ιστορίας του, του πολιτισμού του, των παραδόσεών του, της γλώσσας του. Βέβαια, η αναγνώριση της ιδιαιτερότητας δεν αρκεί για την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων, σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, αλλά καθιστά αναγκαίο τον προσδιορισμό νέων κοινά αποδεκτών κανόνων (Χέλερ, 1993). Κατά την Χέλερ ο πολυπολιτισμός δεν είναι ούτε πανάκεια ούτε και απειλή, είναι ήδη μια υπαρκτή πραγματικότητα που κυοφορεί μια ελπίδα για το μέλλον (Ζωγράφου, 2003). 2.3 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ Ο όρος Διαπολιτισμική Νοσηλευτική ή Εθνονοσηλευτική σημαίνει τον ~ 47 ~

48 συστηματικό τρόπο μελέτης και ταξινόμησης των δεδομένων, σχετικά με τις αντιλήψεις, πεποιθήσεις και πρακτικές μιας ομάδας ανθρώπων με κοινά πολιτισμικά στοιχεία για την νοσηλευτική φροντίδα. Η διαπολιτισμική νοσηλευτική εστιάζεται σε πολιτισμικές αξίες, σε πιστεύω, στους τρόπους ζωής των ανθρώπων και χρησιμοποιεί αυτή τη γνώση για να παράσχει φροντίδα σε συγκεκριμένες πολιτισμικές ομάδες. Η γνώση των πολιτισμικών παραγόντων δεν μπορεί να αγνοηθεί γιατί η κουλτούρα του κάθε ατόμου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του. Σκοπός της «Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής» είναι να ανακαλύψει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και βιώνουν της νοσηλευτικές και τις άλλες υπηρεσίες υγείας, όταν ανήκουν σε μια συγκεκριμένη κουλτούρα. Η γνώση αυτή θα χρησιμοποιηθεί για να προσφέρει φροντίδα σε συγκεκριμένες πολιτισμικές ομάδες. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι κάθε κουλτούρα είναι αποδεκτή και σεβαστή, ότι κάθε άτομο έχει τις δικές του αξίες, προκαταλήψεις και στερεότυπα, διατηρώντας ταυτόχρονα την δικής μας πολιτισμική ταυτότητα. Η κουλτούρα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο τόσο της υγείας όσο και της ασθένειας. Πιο συγκεκριμένα έχει παρατηρηθεί ότι τα προβλήματα υγείας των μεταναστών είναι πιο αυξημένα σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Γι αυτό τον λόγο, η εφαρμογή της Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής είναι περισσότερο απαραίτητη στις μέρες μας, με σκοπό την παροχή ολιστικής φροντίδα στα άτομα των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων. Συνεπώς, οι Νοσηλευτές θα πρέπει να είναι ενημερωμένοι σχετικά με τις διαφορετικές πολιτισμικές ανάγκες, προκειμένου να τις κατανοούν αποτελεσματικά και να προσαρμόζουν ανάλογα τη νοσηλευτική φροντίδα με σκοπό την ικανοποίησή τους. Παράλληλα, οι νοσηλευτές θα πρέπει να συμβιβάζονται με τις παραδόσεις κανόνες συγκεκριμένων ασθενών, ανεξάρτητα από τα προσωπικά του πιστεύω ( Για να θεωρηθεί ικανοποιητική η φροντίδα που προσφέρουν οι νοσηλευτές θα πρέπει να έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Τη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης. Ύπαρξη πραγματικού ενδιαφέροντος για τον ασθενή. Ανάπτυξη επαρκών δεξιοτήτων επικοινωνίας. Απόκτηση και εφαρμογή επιστημονικών γνώσεων. ~ 48 ~

49 Δυνατότητα προσαρμογής στις διάφορες κλινικές συνθήκες που συχνά είναι δύσκολες. Όταν φροντίζουμε έναν ασθενή από διαφορετικό πολιτισμό θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη: Τον τρόπο προσφώνησης, ο οποίος πρέπει να είναι κατάλληλος με τον πολιτισμό του ασθενή Αν χρειάζεται διερμηνέας ή όχι Αν η οπτική επαφή θεωρείται ευγένεια ή αγένεια Η απόσταση μεταξύ των ομιλητών που θεωρείται κατάλληλη για συνομιλία Η σημασία των μη λεκτικών μηνυμάτων όπως χειρονομίες, νεύματα, στάση του σώματος κ.α. Από ποιόν, πότε και που, είναι αποδεκτή ή σωματική επαφή Από ποια άτομα λαμβάνονται οι αποφάσεις στην οικογένεια ή τον πολιτισμό τους Η ένδυση και η συμπεριφορά του «επαγγελματία», οι οδηγίες του οποίου εκτιμώνται και εκτελούνται ( ) Φοιτητές Νοσηλευτικής και Διαπολιτισμική Νοσηλευτική Σύμφωνα με μια ερευνητική μελέτη σχετικά με τις εκπαιδευτικές ανάγκες των φοιτητών Νοσηλευτικής στο πλαίσιο της Διαπολιτισμικής Φροντίδας Υγείας, διαπιστώθηκε ότι οι φοιτητές ήταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι στην φροντίδα υγεία των μεταναστών και αντιμετώπιζαν με σεβασμό κάθε ανθρώπινη ύπαρξη που είχε ανάγκη για φροντίδα υγείας. Παρόλα αυτά, οι ίδιοι οι φοιτητές αναγνώριζαν ότι δεν υπήρχε επαρκής εκπαίδευση σχετικά με την Διαπολιτισμική Νοσηλευτική. Γενικά, έχουν παρατηρηθεί αρκετές ελλείψεις στην εκπαιδευτική προετοιμασία των Νοσηλευτών σχετικά με θέματα Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής. Σκοπός λοιπόν, της Νοσηλευτικής εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι η κατάλληλη προετοιμασία των φοιτητών Νοσηλευτικής, προκειμένου να αναπτύξουν της Διαπολιτισμική ικανότητα, δηλαδή την ικανότητα να λειτουργούν αποτελεσματικά στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κουλτούρας. Γι αυτό απαιτείται αναπροσαρμογή του προγράμματος σπουδών της Νοσηλευτικής Εκπαίδευσης, το οποίο θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει τις αρχές και τις θεωρίες της Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής. Η διδασκαλία του μαθήματος της Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής κρίνεται όχι μόνο σε θεωρητικό, αλλά και σε πρακτικό επίπεδο στους φοιτητές. ~ 49 ~

50 ( 2.4 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Η Διαπολιτισμική Παιδαγωγική προβάλλει ως μια νέα προσέγγιση των Επιστημών της Αγωγής και εντάσσεται στην νέο- Προοδευτική Παιδαγωγική. Η αναζήτηση της ιδιαιτερότητας των ατόμων, η προσαρμογή της διδακτικής προσέγγισης στην ατομικότητα των μαθητών, στα ενδιαφέροντα και το προσωπικό στυλ μάθησης, είναι βασικές αρχές της. Η Διαπολιτισμική Παιδαγωγική ως θεωρία, έρευνα και διδασκαλία έχει σαν προτεραιότητα την εισαγωγή της διαπολιτισμικής προσέγγισης στο σχολείο, την ανάπτυξη απαραίτητου διδακτικού εποπτικού και επιμορφωτικού υλικού, τη διαπολιτισμοποίηση των γνωστικών αντικειμένων, τον εμπλουτισμό δηλαδή με στοιχεία των πολιτισμών των εθνοπολιτισμικών ομάδων στην κατεύθυνση του πολιτισμικού πλουραλισμού ( Τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον διεθνή ακαδημαϊκό χώρο η διαπολιτισμική παιδαγωγική είναι νέος κλάδος των Επιστημών Αγωγής συνδέεται αρχικά με την παρουσία μετοίκων (μεταναστών, προσφύγων, παλιννοστούντων, μετακινούμενων εργαζομένων) στην επικράτεια κάποιου εθνικού κράτους και με τις απόπειρες του εκπαιδευτικού συστήματος του εν λόγω κράτους να διευθετήσει με κάποιο τρόπο το ζήτημα της παιδαγωγικής και κοινωνικής ένταξης των μετοίκων και των γονιών τους. Συναρτάται επίσης με την παρουσία στην επικράτεια του εθνικού κράτους πληθυσμιακών ομάδων που, χωρίς να είναι μέτοικοι, συνιστούν εθνικές, εθνοτικές, θρησκευτικές ή γλωσσικές κοινότητες (μειοψηφίες), οι οποίες όταν είναι αναγνωρισμένες από το εθνικό κράτος ως τέτοιες συγκροτούν μειονότητες, δηλαδή υποκείμενα διακρατικών συμφωνιών ή συμβάσεων και του διεθνούς δικαίου. Τα εκπαιδευτικά δικαιώματα των μειονοτήτων προστατεύονται από διακρατικές ή διεθνείς συνθήκες και με αυτήν την έννοια η διαπολιτισμική αγωγή δείχνει ενδιαφέρον στην διερεύνηση του είδους της προστασίας που δίνετε και του κατά πόσο μια προστασία με τους όρους της εποχής που υπογράφεται μια διακρατική ή διεθνής σύμβαση μπορεί σήμερα πια να λειτουργήσει προς το συμφέρον των μελών την εν λόγω κοινότητας, αλλά και του συνόλου της κοινωνίας στην οποία ~ 50 ~

51 αυτά de facto εντάσσονται και συμμετέχουν. Η διαπολιτισμική παιδαγωγική ως αναλυτικός κλάδος ασχολείται σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο με τη διαδικασία και τα αποτελέσματα της αλληλεπίδρασης υποκειμένων και ομάδων που είναι ή λογίζονται ως διαφορετικά μεταξύ τους, όταν η αλληλεπίδραση αυτή αφορά παιδαγωγικά πεδία (οικογένεια, σχολείο, ομάδες συνομηλίκων, επαγγελματικό περιβάλλον, μέσα μαζική επικοινωνίας κ.λ.π.). Την διαπολιτισμική παιδαγωγική ενδιαφέρουν και προβλήματα που σχετίζονται με την εικόνα του «άλλου» (κατά κανόνα αλλοδαπού, αλλοεθνή, ετερόδοξου) στα σχολικά εγχειρίδια και γενικότερα στο σχολείο, όπως επίσης ερωτήματα που σχετίζονται με την εικόνα του «εμείς» στο ίδιο πάντοτε περιβάλλον. Ο εν λόγω «άλλος» μπορεί να είναι στην ελληνική επικράτεια ή όχι. Πιο αφηρημένα διατυπωμένο, η διαπολιτισμική παιδαγωγική ως αναλυτικός κλάδος των Επιστημών της Αγωγής ενδιαφέρεται αφ ενός για την συστηματική διερεύνηση της κοινωνικοποίησης του ατόμου που ορίζεται ως διαφορετικό και ζει εντός της επικράτειας του εθνικού κράτους, αφ ετέρου για την συγκρότηση της εικόνας του συλλογικού «εγώ» και του συλλογικού «άλλου» μέσα σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Είναι προφανές ότι ως αναλυτικά προσανατολισμένος κλάδος η διαπολιτισμική παιδαγωγική επιχειρεί να περιγράψει με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, καθώς επίσης και να ερμηνεύσει με πληρότητα, την εκπαιδευτική πραγματικότητα που έχει σχέση με την διαχείριση της ετερότητας. Το προϊόν της είναι επιστημονική γνώση γύρα από τα φαινόμενα στα οποία εστιάζει το ερευνητικό της ενδιαφέρον. Αποστολή της είναι η επαρκής περιγραφή και ερμηνεία των φαινομένων, ενώ η χρησιμότητά της έγκειται στην παροχή εξειδικευμένης γνώσης σε όσους ενδιαφέρονται να αποκτήσουν μια αξιόπιστη εικόνα των πραγμάτων. Αν δεν υπάρχουν τέτοιοι ενδιαφερόμενοι έξω από τον ακαδημαϊκό χώρο, η διαπολιτισμική παιδαγωγική εκφυλίζεται σε μια πρακτική ατομικής (αυτό)ενημέρωσης του ερευνητή. Η αξία του κλάδου σχετίζεται συνεπώς άμεσα με την ύπαρξη ακροατηρίων που θέλουν να γνωρίζουν τι ακριβώς συμβαίνει στο συγκεκριμένο θεωρητικό και εμπειρικό πεδίο. Η διαπολιτισμική παιδαγωγική ως κλάδος εφαρμογών- όπως άλλωστε είναι και πιο γνωστή- εστιάζει το ενδιαφέρον της στης εκπαιδευτικές εφαρμογές. ~ 51 ~

52 Τέλος, η διαπολιτισμική παιδαγωγική ως κανονιστικός κλάδος προσεγγίζει περισσότερο την φιλοσοφία της παιδείας και την εκπαιδευτική πολιτική, με την έννοια ότι το ενδιαφέρον της εστιάζεται περισσότερο σε ερωτήματα που αφορούν το ίδιο το πλαίσιο της διαχείρισης της διαφοράς. Πρόκειται για δεοντολογικά ερωτήματα, με την έννοια της επιλογής των ίδιων των (γενικών και ειδικών) στόχων που υπηρετούν οι πολιτικές διαχειρίσεις της ετερότητας, της φιλοσοφικής θεμελίωσης των στόχων αυτών, καθώς επίσης και της νομιμοποίησής τους απέναντι στους εκπαιδευτικούς, την κοινή γνώμη και τις ειδικότερες ομάδες του πληθυσμού, τις οποίες άλλωστε τα εν λόγω μέτρα κυρίως αφορούν. Η διάκριση του λόγου που παράγεται στα πλαίσια της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής σε τεχνικό (ανάλυση, ερμηνεία, εφαρμογές) και κανονιστικό επίπεδο μοιάζει εκ πρώτης όψεως τεχνητή, με την έννοια ότι είναι δυνατόν στο ίδιο κείμενο να συνυπάρχουν και οι δυο διαστάσεις. Η επισήμανση των μορφών με τις οποίες εμφανίζεται ο λόγος της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής έχει σημασία, στον βαθμό που βοηθά τον αναγνώστη να εκτιμήσει την αξία ενός κειμένου που παρουσιάζεται ως δείγμα διαπολιτισμικής παιδαγωγικής: άλλες είναι οι προδιαγραφές και άλλες οι προσδοκίες από ένα τεχνικό κείμενου, όπου κυρίως ενδιαφέρει η ακρίβεια και η εγκυρότητα, και άλλες οι αντίστοιχες από ένα κανονιστικό κείμενο, όπου κυρίως ενδιαφέρουν η πειθώ και η πολιτικό- ιδεολογική συναίνεση. Ο ανυποψίαστος σχετικά με τις διαστάσεις της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής αναγνώστης κινδυνεύει να γενικεύσει προσδοκίες και προδιαγραφές και να βρεθεί άνευ λόγου σε καταστάσεις σύγχυσης. Σε ό,τι αφορά της κανονιστική διάσταση της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής, ανιχνεύονται προς το παρόν τόσο στο διεθνές όσο και στο ελληνικό ακαδημαϊκό περιβάλλον δυο διακριτές τάσεις, φιλοσοφίες ή σχολές. Η πρώτη αντιλαμβάνεται της διαπολιτισμική παιδαγωγική ως εργαλείο για την συμβίωση πολιτισμών στο σχολείο, μέσω της αποδοχής και ενεργοποίησης του αξιώματος της ισοτιμίας των πολιτισμών και του δικαιώματος στην προβολή, συντήρηση και αναπαραγωγή της διαφορετικότητας. Η δεύτερη εστιάζει το ενδιαφέρον της περισσότερο στης απολαβές του μαθητή από την θητεία του στο σχολείο. Ενδιαφέρει κυρίως στο βαθμό που μπορεί να αποτελέσει μορφωτικό κεφάλαιο και να αξιοποιηθεί ανάλογα ή στον βαθμό που επιβραδύνει ή εκμηδενίζει το όφελος που προβλέπεται να έχει ένας ~ 52 ~

53 μαθητής από την θητεία του στο σχολείο. Οι διαφορές ανάμεσα στην πρώτης και την δεύτερη παράδοση διαπολιτισμικής παιδαγωγικής δεν αφορούν μόνο το σχολείο, αλλά επεκτείνονται έξω από αυτό και αφορούν την κοινωνία. Δεν υπάρχει τεχνικό κριτήριο με το οποίο θα μπορούσε κανείς να σταθμίσει ποια από τις δυο αυτές φιλοσοφίες είναι η ορθότερη. Με αυτή των έννοια η αναλυτικά προσανατολισμένη διαπολιτισμική παιδαγωγική δεν είναι σε θέση να προσφέρει καταλυτικό επιχείρημα υπέρ της μίας ή της άλλης επιλογής. Η ετερότητα με την οποία ασχολείται η διαπολιτισμική παιδαγωγική αφορά κυρίως συλλογικές ταυτότητες. Οι ατομικές διαφορές, οι οποίες για κάθε de facto ή θεσμικά προσδιορισμένο φορέα παιδαγωγικών επιρροών φανερώνονται με την παρουσία διαφορετικών ατομικών υπάρξεων στο περιβάλλον που ασκεί αγωγή, αν και δεν μπορούν αν αγνοηθούν, δεν βρίσκονται στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής. Είναι η ένταξη των ατομικών υπάρξεων σε συλλογικότητες, σε κοινωνικές ομάδες με την ευρύτερη σημασία του όρου, και οι επιπτώσεις από αυτή την ένταξη, εκεί όπου εστιάζει το ενδιαφέρον της η διαπολιτισμική παιδαγωγική. Τα πιο γνωστά αξιώματα της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής- για την αποτροπή παρερμηνειών, πρόκειται για αξιώματα με την έννοια των παραδοχών που φαίνεται να έχουν υψηλά ποσοστά αποδοχής ανάμεσα στους ειδικούς- είναι τα εξής: η θέση για την ισοτιμία των πολιτισμών, η θέση για τον σεβασμό της διαφορετικότητας, η κριτική στον εθνοκεντρισμό, η κριτική στην αφομοίωση, η θέση για την ενδυνάμωση της (μειοψηφικής) ταυτότητας και η θέση για την μεταρρύθμιση του σχολείου. Το πιο γνωστό από τα συνθήματα που έχει σφραγίσει μέχρι σήμερα το προφίλ της διαπολιτισμική παιδαγωγικής είναι το σύνθημα σεβασμός στην διαφορά. Για να μην χάσει εντελώς την αξιοπιστία και την πειστικότητά του το σύνθημα αυτό, είναι απαραίτητο να συζητηθεί στα πλαίσια της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής ή άποψη ότι τα υποκείμενα, πριν προσέλθουν στην αλληλεπίδραση, πριν συναντηθούν και επικοινωνήσουν, είναι εφοδιασμένα με πολιτισμικό κεφάλαιο που στην προκειμένη περίπτωση συνίσταται σε πεποιθήσεις α) για το γεγονός της ~ 53 ~

54 διαφοράς ανάμεσα σε άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές συλλογικότητες β) για το είδος της διαφοράς και γ) για τον κανονιστικό χαρακτήρα της διαφοράς, για το γεγονός δηλαδή ότι η αναγνώριση διαφοράς υπόκειται σε κοινωνικές πιέσεις, αντιστοιχεί σε προσδοκίες των άλλων και εκλαμβάνεται η ίδια η αναγνώριση πλέον, όχι η διαφορά, ως δείκτης «κανονικότητας» της συμπεριφοράς αναγνωρίζοντος υποκειμένου (Γκότοβος, 2002). Η διαπολιτισμική παιδαγωγική προτείνει της αρχές της ισότητας και αναγνώρισης ως της βασικές αρχές οργάνωσης της σχολικής ζωής έτσι ώστε οι διαφορές (πολιτισμικές, γλωσσικές, θρησκευτικές) να μην λειτουργούν ως κριτήρια διάκρισης, αλλά ως ευκαιρίες μάθησης. Η αντίληψη περί ισότητας στην διαπολιτισμική παιδαγωγική διαφέρει από αυτήν του παραδοσιακού σχολείου καθώς προϋποθέτει την κριτική αναγνώριση της διαφοράς. Στο παραδοσιακό σχολείο η ισότητα επιδιώκεται μέσα από την πολιτισμική αφομοίωση, στην ουσία μέσα από την απάλειψη ή αντιστάθμιση των διαφορών. Σύμφωνα με αυτή της λογική ίσοι είμαστε όταν γίνουμε ίδιοι. Η αντιμετώπιση μαθητών από οικογένειες μεταναστών σαν να μην διαφέρουν από σε τίποτα από τους ημεδαπούς είναι σίγουρο ότι θα οδηγήσει σε άνιση μεταχείριση των πρώτων καθώς δεν θα ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες ανάγκες, προϋποθέσεις και τα ενδιαφέροντα μάθησης αυτών. Από την σκοπιά της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής η διασφάλιση ουσιαστικά ίσων ευκαιριών προϋποθέτει μια συγκεκριμένη μορφή αναγνώρισης των διαφορών. Ορίζοντας γενικά την έννοια της αναγνώρισης μπορούμε να πούμε ότι αυτή αναφέρεται σε πρακτικές αποδοχής και κατανόησης του πολιτισμού των μεταναστών σε συνδυασμό με την παροχή δικαιωμάτων και δυνατοτήτων συμμετοχής στον δημόσιο χώρο. Η αποδοχή είναι απαραίτητα προϋπόθεση για να νιώσει βέβαιο το άτομο για τα ιδιαίτερα γνωρίσματα και να αντιληφθεί τον εαυτό του ως πλήρες και ιδιαίτερο κοινωνικό μέλος. Σε καμία περίπτωση όμως η αναγνώριση δεν μπορεί να ταυτιστεί με την άκριτη αποδοχή μιας κουλτούρας ή και ταυτότητας. Η αναγνώριση στοχεύει στην στήριξη των υποκειμένων για να εκφράσουν την διαφορετικότητά τους όπως αυτά την διαμορφώνουν και την νοηματοδοτούν και προϋποθέτει συνάμα την ετοιμότητα ~ 54 ~

55 κριτικής αντιπαράθεσης με κάθε είδους ταυτίσεις και αυτοκατηγοριοποιήσεις. Βιώματα αναγνώρισης μπορούν να αποκομίσουν οι μαθητές μέσα από ένα πλέγμα δράσεων που μπορούν να λάβουν χώρα στο σύνολο των λειτουργιών και πρακτικών του σχολείου. Αναφερόμαστε εδώ ειδικότερα στα πεδία της σχολικής κουλτούρας, της διδακτέας ύλης, των μεθόδων διδασκαλίας, της αξιολόγησης των σχολικών επιδόσεων, των σχέσεων του σχολείου με τους γονείς και την κοινότητα. (isocrates.gr) 2.5 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ Η διαπολιτισμική μάθηση είναι συνδεδεμένη με το θέμα της ενσωμάτωσης και συχνά στην περίπτωση των μεταναστών, θεωρείται ως μονόδρομη προσέγγιση όπου οι διαφορετικές εθνότητες πρέπει να μάθουν τα συστήματα, τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής της πλειοψηφίας, για πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, η έννοια της διαπολιτισμικής μάθησης είναι ένας νεοφανής όρος που παρουσιάστηκε κυρίως με την διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σ αυτές τις χώρες η διαπολιτισμική μάθηση συνδέεται στενά με την ενδυνάμωση του ρόλου των εθνικών μειονοτήτων γιατί η προτεραιότητα είναι η οικοδόμηση της κοινωνίας των πολιτών. Η διαπολιτισμική μάθηση από τη μια παρουσιάζει μεγάλο δυναμισμό και δυνατότητες και από την άλλη είναι μια μεγάλη πρόκληση για την εκπαίδευση ατόμων στη σημερινή κοινωνία των εθνικών συγκρούσεων. Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, όλες οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν την πρόκληση πως να συμβαδίζουν την αρχή της ισότητας με την αναγνώριση της διαφορετικότητας και της διασφάλισης των εθνικών πολιτισμών των μειονοτήτων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν οι ομάδες της πλειοψηφίας αποδεχτούν τις εθνικές μειονότητες όχι ως θύματα αλλά ως φορείς αλλαγών με το δικαίωμα να επηρεάζουν την μελλοντική πορεία των ευρωπαϊκών χωρών. Οι διεθνείς προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια διευρυμένη Ευρώπη έχει καθαρή προτεραιότητα στον πυλώνα τη μάθηση για συμβίωση. Ως αποτέλεσμα η αποστολή της διαπολιτισμικής μάθησης δεν περιορίζεται στο τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα αλλά υποβοηθά τα άτομα να διαφοροποιήσουν τις αξίες, τις κρίσεις, τα πιστεύω σε σχέση με τους άλλους. ~ 55 ~

56 Για πολλά άτομα τα οποία δεν εκπαιδεύτηκαν να αναπτύξουν την κριτική σκέψη, η διαπολιτισμική μάθηση δεν είναι εύκολη υπόθεση γιατί θα πρέπει να υπερπηδήσεις στερεότυπα και προκαταλήψεις. Η διαπολιτισμική μάθηση έχει μεγάλη σημασία για τους πιο κάτω λόγους: 1 Η διαπολιτισμική μάθηση πρέπει να αρχίζει με το άτομο. 2 Η διαπολιτισμική μάθηση προκαλεί αντιδράσεις γιατί υπάρχει ο φόβος της απώλειας της ταυτότητας. 3 Η διαπολιτισμική μάθηση για να είναι αποτελεσματική πρέπει να είναι μια συνεχής αλυσίδα μάθησης. 4 Για αποτελεσματική διαπολιτισμική μάθηση πρέπει να δημιουργείται θετικό μαθησιακό περιβάλλον, να περιλαμβάνει συναισθήματα και να βασίζεται στα ενδιαφέροντα των μαθητευομένων. Η μάθηση έχει καθοριστικό ρόλο, για να υποστηρίξει την ενδυνάμωση ομάδων και ατόμων και την παροχή εφοδίων ώστε να αντιμετωπίσουν τη απομόνωση τους, την καταπίεση, την φτώχεια. Ομάδες του πληθυσμού χρειάζονται υποστήριξη ώστε να αναγνωρίσουν τους λόγους της απομόνωσης τους και ότι η συμμετοχή τους στην κοινωνία και η βελτίωση της θέσης τους στηρίζονται στην εκπαίδευσης τους, στην εκμάθηση γλωσσών, στην γνώση της δομής της κοινωνίας κτλ. Πολλές κοινότητες που βρίσκονται περιθωριοποιημένες πρέπει να βοηθηθούν να αναγνωρίσουν ότι μια συλλογική προσπάθεια είναι απαραίτητη για να ξεφύγουν από τη μιζέρια και την ανισότητα. Η εκμάθηση δεξιοτήτων άμυνας έναντι της αδικίας, η γνωριμία με τους άλλους της αδικίας και ανισότητας, η πεποίθηση ότι η φτώχεια, η εξαθλίωση και η εκμετάλλευση μπορούν να εξαλειφθούν, μπορούν μέσα από επιμορφωτικά προγράμματα να βοηθήσουν τις ομάδες και άτομα να βελτιώσουν τη ζωή τους. Κατά τον Essinger η διαπολιτισμική μάθηση στοχεύει στο να «προετοιμάσει την οδό για μια πολυπολιτισμική κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι διαφορετικής εθνικής και πολιτισμικής προέλευσης θα ζουν μαζί και θα μαθαίνουν ο ένας από τον άλλον». ~ 56 ~

57 Η «μάθηση» περιλαμβάνει την «αμοιβαιότητα»: «ο ένας μαθαίνει από τον άλλον». Στη διαδικασία της διαπολιτισμικής μάθησης δεν υπάρχει η σταθερή σχέση δασκάλου-μαθητή, διότι ο δάσκαλος μετατρέπεται σε μαθητή και ο μαθητής σε δάσκαλο. Η ομάδα εργασίας «SOS ρατσισμός\ σχολείο χωρίς ρατσισμό NRW» προτείνει τέσσερα «βήματα» διαπολιτισμικής μάθησης : 1. Κατανόηση των άλλων πολιτισμών και της διαφοροποίησης των προσωπικών αντιλήψεων. 2. Ανοχή απέναντι στους άλλους πολιτισμούς. Επί του προκειμένου διευρύνεται η αποδοχή για τη λογική αυτών των πολιτισμών. Αυτό καθιστά αναγκαία τη διάθεση όλων των μελών της κοινωνίας να αποδεχθούν την ιστορία, την εξέλιξη και τις αναγκαιότητες του αντίστοιχου πολιτισμού και να δείξουν κατανόηση, ακόμη και στην περίπτωση που οι μορφές τους είναι αντίθετες με τις προσωπικές τους συνήθειες. 3. Επί του προκειμένου γίνεται αποδοχή των άλλων πολιτισμών ως ισότιμων. Στα τρία πρώτα βήματα έχει επιτευχθεί, παρά τις ενδεχόμενες επιφυλάξεις απέναντι στους άλλους πολιτισμούς, μια διαφοροποίηση των προσωπικών αντιλήψεων απέναντι στους άλλους ή τους ξένους. 4. Στο τέταρτο βήμα αναμένεται ότι μερικά στοιχεία των άλλων πολιτισμών μπορούν να γίνουν αποδεκτά και να θεωρηθούν και ως εμπλουτισμός του ατομικού πολιτισμού. Επιλογικά, οι πολιτικές για τους μετανάστες και τις μειονότητες έχουν καθοριστική επίδραση στο μαθησιακό περιβάλλον όπου η διαπολιτισμική μάθηση εφαρμόζεται. Είναι γι αυτό το λόγο που οι ευρωπαϊκές πολιτικές για τις μειονότητες τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο πρέπει να αναπτυχθούν περαιτέρω. Κοινωνική και οικονομική αλληλεπίδραση πρέπει να συμβαδίζουν. Γι αυτό σε μερικές χώρες η υπάρχουσα νομοθεσία πρέπει να διαμορφωθεί ώστε να τονίζει ότι η διαφορετικότητα είναι αποδεκτή. 2.6 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Η διαπολιτισμική ψυχολογία είναι μια εμπειρική μεθοδολογία που πραγματεύεται όλους τους κλάδους της ψυχολογίας, από την αντίληψη μέχρι και την προσωπικότητα. ~ 57 ~

58 Η διαπολιτισμική ψυχολογία, κατά τον Χ. Τριάντη, ορίζεται ως μέρος της ψυχολογίας που ασχολείται με τη συστηματική μελέτη της συμπεριφοράς και των εμπειριών του ατόμου, όπως εμφανίζονται σε διάφορες κοινωνίες, το πώς επηρεάζονται από τον πολιτισμό της κοινωνίας και το πώς, αντίστοιχα, τον επηρεάζουν. Από τον ορισμό αυτό φαίνεται ότι ένας σκοπός της διαπολιτισμικής ψυχολογίας είναι η ανεύρεση γενικών νόμων της ψυχολογίας, οι οποίοι εξηγούν όχι μόνο ομοιότητες των ατόμων της γης, αλλά, επίσης, και τις διαφορές που οφείλονται στους διαφορετικούς πολιτισμούς και τα διαφορετικά κοινωνικά συστήματα. Ο δεύτερος σκοπός του αφορά στην αντικειμενικότητα των νόμων και θεωριών στο χώρο της ψυχολογίας. Η αντικειμενικότητα μιας ψυχολογικής θεωρίας βρίσκεται σε συνάρτηση με τις αξίες της κοινωνίας, όπου ζει ο ψυχολόγος. Κάθε επιστήμονας, παρόλο που έχει εκπαιδευτεί στην επιστημονική μεθοδολογία, δεν παύει να είναι κι αυτός μέλος μιας κοινωνίας και να επηρεάζεται, ως ένα βαθμό, από τις αξίες και τον πολιτισμό που ο ίδιος παρατηρεί. Ο ερευνητής, ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε μέθοδο που χρησιμοποίησε, είναι κι ο ίδιος, όχι μόνο παρατηρητής, αλλά και στοιχείο ενεργό, μια και οι εκτιμήσεις και οι ερμηνείες που δίνει, με βάση τη μέθοδο που διάλεξε, αποτελούν, σε τελική ανάλυση, «τη μέτρηση» των φαινόμενων που παρατηρούνται. Ο ερευνητής επιστήμονας δέχεται κι αυτός επιδράσεις από την κοινωνία στην οποία ανήκει, όσο κι αν προσπαθεί να είναι αντικειμενικός. Ο τρίτος σκοπός της σχετίζεται ακριβώς μ αυτό το θέμα, δηλαδή με το πώς οι αξίες της κοινωνίας επηρεάζουν τις θεωρίες και τα ευρήματα στο χώρο της ψυχολογίας. Επομένως, πολλοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι αρκετές ψυχολογικές θεωρίες αντιπροσωπεύουν τις αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Μ αυτόν τον τρόπο εξηγείται το ενδιαφέρον ορισμένων ψυχολόγων για τη διαπολιτισμική ψυχολογία. ~ 58 ~

59 2.7 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Η Διαπολιτισμική Ψυχιατρική είναι η ψυχιατρική μελέτη και μεταχείριση των ψυχικών διαταραχών που παρατηρούνται σε διαφορετικά κοινωνικό- πολιτισμικά πλαίσια. Η διαπολιτισμική ψυχιατρική είναι ταυτόχρονα επιστημονική έρευνα και θεραπευτική πρακτική που υιοθετεί παράλληλα την ψυχολογική και την κοινωνιολογική οπτική στην ερμηνευτική προσέγγιση ενός παθολογικού φαινομένου. Η θεραπευτική πρακτική, σε διαπολιτισμικό πλαίσιο, απαιτεί από τον ψυχίατρο βαθιά γνώση της ιδιαίτερης κουλτούρας του αρρώστου που καλείται να θεραπεύσει. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κουλτούρας αυτής μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αποτελεσματικό θεραπευτικό εργαλείο. Έτσι ο Αμερικανός ψυχαναλυτής και εθνολόγος Τζ. Ντέβερ (Devereux), επιδιώκοντας να θεραπεύσει ψυχικά ένα Ινδιάνο, χρησιμοποίησε ως βοηθητικό εργαλείο την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδει στα όνειρα η κουλτούρα της φυλής του Ινδιάνου (Πάπυρους Λάρους Μπριτάνικα, 2001). Ο καταιγιστικό ρυθμός που έχει λάβει η μετακίνηση ανθρώπων πέραν συνόρων στις μέρες μας, φέρνει στο προσκήνιο τον «ξένο», αυτό το πλάσμα, που γίνετε υποκείμενο αποξένωσης και πηγή νέων πληροφοριών, που ίσως μια παρόρμηση μέσα μας μας παροτρύνει να τον γνωρίσουμε για να διαπιστωθεί τελικά ότι ο ξένος μας μοιάζει, είναι λιγότερο ξένος από ό,τι θα θέλαμε να επικαλεστούμε και η ψυχοπαθολογική του κατάσταση δεν έχει μεγάλες διαφορές από την δική μας, παρά τις αντίξοες καταστάσεις, στις οποίες έχει βρεθεί. Σε μια εποχή που τα προβλήματα ψυχικής υγείας τείνουν να καταστούν από τα υψηλότερα στην κατάταξη του Π.Ο.Υ. (η κατάθλιψη κατατάσσεται ως δεύτερη σοβαρότερη ασθένεια στα αναπτυγμένα κράτη) η επίδραση του πολιτισμού και της διαφορετικότητας ήταν το θέμα του εορτασμού το 2007 της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας, με σύνθημα «Η ψυχική υγεία σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο». Σε εκδήλωση του 2007 της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρίας και του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών επισημάνθηκε σειρά θεμάτων που φέρνουν στο προσκήνιο τη σημασία της διαπολιτισμικής ~ 59 ~

60 ψυχιατρικής με πυρήνα το πώς αντιλαμβάνονται τη ψυχική διαταραχή τα διάφορα πολιτισμικά περιβάλλοντα και συνεπώς πως την αντιμετωπίζουν. Το μεταναστευτικό ρεύμα, που αφορά το 3% του συνόλου του πληθυσμού της γης των 6.5 δισεκατομμυρίων, εμπεριέχει οξυμένα ψυχοπαθολογικά προβλήματα. Ιδίως σε επίπεδο επικοινωνίας και αποξένωσης, και άρα αναδεικνύει της διαστάσεις της διαπολιτισμικής ψυχιατρικής που καλείται πλέον να ερμηνεύσει όχι μόνο προβλήματα κλινικής έκφρασης συμπτωμάτων αλλά και να αναθεωρήσει την στενά οριοθετημένη δυτική αντίληψη για την ψυχική νόσο ότι πρόκειται για μια «οικουμενική» χωρίς διαφοροποιήσεις νόσο σαν όλες τις άλλες, κάτι που απομακρύνει την ιατρική κοινότητα από μια ολιστική αντίληψη. Σε αυτές της διαπιστώσεις επικεντρώθηκαν οι εκπρόσωποι των διοργανωτών, ψυχίατροι Γ. Χριστοδούλου και Ν. Τζαβάρας. Ωστόσο κατάπληξη προκάλεσε η υπό την πίεση της Παγκόσμια Ημέρας Ψυχικής Υγείας- προχειρότητα και αποσπασματική παρουσίαση στοιχείων σε απροσδιόριστου μεγέθους δείγμα, όπου εμφανιζόταν ότι ο ένας στους δυο αλλοδαπούς μετανάστες στην χώρα μας πάσχει από ψυχωτικές καταστάσεις και διαταραχές, την ίδια ώρα που οι ίδιοι οι διοργανωτές υποστήριξαν ότι διαψεύδεται η θεωρία πως οι μετανάστες έχουν μεγαλύτερη ψυχοπαθολογία από τον γενικό πληθυσμό, κάτι που προκάλεσε σύγχυση αν όχι εκ νέου στιγματοποίηση. Το 60-65% των πασχόντων στην Ελλάδα δεν τυγχάνουν καν ακριβούς διάγνωσης και έγκαιρης θεραπείας, ενώ οι ίδιες αιτίες κοστίζουν ετησίως στα συστήματα υγείας στην Ε.Ε. 240 δις. Ευρώ, υποστήριξε η Κα. Στρούμπου από την Ομοσπονδία Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία. ( 2.8 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ Η διαπολιτισμική διδακτική, όπως την ονομάζω, είναι ένας κλάδος της διδακτικής ο οποίος βρίσκεται στα σπάργανα, τουλάχιστον στη χώρα μας Υπάρχουν ενστάσεις όσον αφορά την αυθύπαρκτη, επιστημολογικά, οντότητά της, που επικεντρώνονται στο γεγονός ότι οι ~ 60 ~

61 «διαφορετικοί» μαθητές αποτελούν, έτσι κι αλλιώς, συστατικό στοιχείο της «σχολικής οικολογίας». Η παρουσία, εδώ και δεκαπέντε τουλάχιστον χρόνια, μεγάλου αριθμού αλλοδαπών μαθητών στο ελληνικό σχολείο έχει διαμορφώσει μια νέα παιδαγωγική κατάσταση, η οποία αποτελεί αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων και, ενίοτε, αντιπαραθέσεων. 2.9 Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Η διαπολιτισμική προσέγγιση στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής, και γενικότερα στο σχολείο, είναι αναγκαία ιδιαίτερα αν κρίνει κανείς τις αλλαγές στην σύνθεση τους πληθυσμού των Ελληνικών σχολείων που έχουν συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες. Εάν η Φυσική Αγωγή ανταποκρίνεται στις ανάγκες κάθε παιδιού, θα πρέπει να αντικατοπτρίζει την κάθε κουλτούρα μέσα στην οποία λαμβάνει χώρα και αυτά τα παιδιά ζουν. Οι μαθητές έρχονται στις τάξεις Φυσικής Αγωγής με διαφορετικό παρελθόν, που αντικατοπτρίζουν διαφορές σε κοινωνία, εθνικά και οικονομικά περιβάλλοντα, ατομικές και οικογενειακές αρχές, απαιτήσεις και υποχρεώσεις τα οποία έχουν καθώς και τις εμπειρίες τους από το μάθημα της Φυσικής Αγωγής και άλλα αθλητικά προγράμματα (Greendorfer,1983). Επίσης τα προγράμματα Φυσικής Αγωγής δέχονται προκλήσεις από τις ανάγκες των μαθητών σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Τα πατροπαράδοτα αναλυτικά προγράμματα πρέπει να εξαλείφουν τις κοινωνικές διαφορές καθώς και να υιοθετούν τρόπους παρακίνησης των μαθητών, για να δημιουργήσουν εφ όρου ζωής συνήθειες για άσκηση (δια βίου άσκηση). Πριν, κατορθωθεί όμως ο στόχος αυτός, οι καθηγητές Φυσικής Αγωγής πρέπει να συνειδητοποιήσουν με ποιο τρόπο τα νεαρά άτομα τα οποία προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες, αντιλαμβάνονται την Φυσική Αγωγή και τα σπορ. Η άποψη αυτή είναι σύμφωνη και με την έρευνα των Tannehill και Zakrajsek (Smith, 1991). Επιπλέον, οι μαθητές αποκτούν εμπειρία από τις προσωπικές τους διαφορές, κάτι το οποίο παρατηρείται στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής και γενικότερα μέσα στα σχολεία όπου συμμετέχουν μαθητές από διαφορετικούς πολιτισμούς (Smith, 1991). ~ 61 ~

62 Οι καθηγητές Φυσικής Αγωγής, εκτός από την δυνατότητα που έχουν για εφαρμογή νέων προγραμμάτων και ασκήσεων, οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στην καλλιέργεια πνεύματος ισότητας και αξιοκρατίας, έχουν και πολύ μεγάλη ευθύνη για την σωστή διαπαιδαγώγηση των μαθητών προς αυτή των κατεύθυνση. Εκτός από το θεωρητικό υπόβαθρο και την επιμόρφωση καθηγητών Φυσικής Αγωγής στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, χρήσιμο θα ήταν να υπάρχουν και περαιτέρω έρευνες στο συγκεκριμένο θέμα της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην Φυσική Αγωγή. Και αυτό γιατί, με τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών θα υπάρξει μια πιο συνολική και ολοκληρωμένη εικόνα για το συγκεκριμένο θέμα, καθώς θα προκύψουν πιο συγκεκριμένες και ουσιαστικές πρακτικές προτάσεις για την βελτίωση του διαπολιτισμικού κλίματος της Φυσικής Αγωγής προς όφελος τόσο όλων των μαθητών, όσο και του ίδιου του μαθήματος. (Smith, 1991) ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία, όπως σταδιακά διαμορφώνεται, δεν αποτελεί ένα μοναδικό, συμπαγές μεθοδολογικό μοντέλο εφαρμογής στην πολυπολιτισμική πραγματικότητα. Στη σημερινή της μορφή βασίζεται στην ιδεολογία του μοντέλου εναντίωσης στην καταπίεση και στις διακρίσεις, ενώ η μεθοδολογική της διαδρομή περνά και διαφοροποιείται από όλα τα καθιερωμένα μοντέλα κοινωνικής εργασίας, δυτικής σκέψης και κουλτούρας. Η εφαρμογή της προϋποθέτει την πολιτισμική αυτοαντίληψη του επαγγελματία, τις αξίες, τις αρχές, τις γνώσεις και τις δεξιότητες του προσαρμοσμένες στη νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα. Θεωρείται μια υπό διαμόρφωση προσέγγιση, εφόσον η κλινική πράξη, η κοινοτική εμπειρία και η έρευνα συνεχώς προσθέτουν νέες γνώσεις, τεχνικές και δεξιότητες λόγω της συνεχώς μεταβαλλόμενης κοινωνικοπολιτισμικής δυναμικής. Διαμορφώνεται ως ανταπόκριση στις αυξανόμενες ανάγκες που προέκυψαν από τις μετακινήσεις πληθυσμών και τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών στον ίδιο χώρο. ~ 62 ~

63 Η πολυπολιτισμικότητα λοιπόν καταλήγει να γίνει μια καθολική πραγματικότητα, μη αναστρέψιμη για τις περισσότερες χώρες του κόσμου σήμερα. Οι νέες παγκόσμιες δυναμικές όμως, στο πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής παγκοσμιοποίησης, τείνουν να αναπαράγουν τακτικές διάσπασης, διαχωρισμού, ανισοτήτων και κοινωνικού αποκλεισμού, παρά ισότητας και ομαλοποίησης στη συνύπαρξη των διαφόρων πολιτισμών. Κατά συνέπεια τα προβλήματα των εθνοτικών ομάδων στις χώρες υποδοχής οξύνονται, τα μέλη τους συχνά περιθωριοποιούνται, ενώ η κοινωνική και η οικονομική ανισότητα εντείνεται. Στο πλαίσιο αυτής της νέας πραγματικότητας, οι κοινωνικές επιστήμες, θεωρητικές και εφαρμοσμένες με τη μελέτη, έρευνα και κλινική εμπειρία συμβάλλουν στη σταδιακή κατανόηση του φαινόμενου της πολυπολιτισμικότητας, αφυπνούν συνειδήσεις και εμβαθύνουν στις νέες κοινωνικές δυναμικές. Στην ίδια τακτική πλεύσης η κοινωνική εργασία ως εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη αναζητά τα κατάλληλα μοντέλα, στρατηγικές και δεξιότητες για την ανακούφιση, υποστήριξη και ενδυνάμωση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων των μειονοτικών ομάδων. Η μεθοδολογική διαδρομή της διέρχεται από το ψυχοδυναμικό μοντέλο, το προσωποκεντρικό, το μοντέλο παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης, το επικεντρωμένο σε στόχους μοντέλο, το συστημικό οικολογικό, το γενικό διαμεθοδικό, το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις και το μεταμοντέρνο μοντέλο των «κοινωνικών κατασκευών». Διαμορφώνεται λοιπόν σταδιακά μια ολιστική προσέγγιση διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας ή εθνοτικά ευαίσθητης κοινωνικής εργασίας κατά τους Devore και Schlesinger ή και πολυπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας. Ιδεολογικά ταυτίζεται σήμερα με το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και στις διακρίσεις, ενώ πολλές γνώσεις και δεξιότητες ανατρέχουν και στα προηγούμενα μοντέλα. Στην παρούσα της μορφή η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία έχει συμπεριλάβει στη μεθοδολογία της όλες εκείνες τις αξίες, γνώσεις, και δεξιότητες που αποδεικνύονται αποτελεσματικές για την επιβοήθηση ατόμων, οικογενειών, ομάδων και συστημάτων στην πολυπολιτισμική κοινωνία. Πέρα όμως από την επιβοήθηση, ενδυνάμωση και συνηγορία των εθνοτικών ομάδων η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία ισχυροποιεί και ανθρωπιστικές ιδεολογίες. Μέσω των πρακτικών της εφαρμογών επιβεβαιώνεται η αποδοχή της ~ 63 ~

64 διαφορετικότητας όχι μόνο στη βάση της βοήθειας του «δυνατού» της κυρίαρχης κουλτούρας προς τον «αδύνατο» της εθνοτικής ομάδας, αλλά και ως πεποίθηση ότι η συναλλαγή, η επικοινωνία και η αλληλεγγύη με ίσους όρους προάγουν την αλληλοκατανόηση και τη συνύπαρξη μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών με βάση τις αρχές της ισότητας και τις κοινωνικής δικαιοσύνης Μεθοδολογία διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία διαμορφώνεται σταδιακά ως μια ολιστική προσέγγιση με επιλεγμένες τεχνικές και δεξιότητες προσαρμοσμένες στην πολυπολιτισμικότητα. Ιδεολογικά ταυτίζεται σήμερα με το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις, ενώ μεθοδολογικά εμπεριέχει τα κύρια χαρακτηριστικά του γενικούολιστικού- διαμεθοδικού μοντέλου και πολλές από τις γνώσεις και τις δεξιότητες προγενέστερων προσεγγίσεων. Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία στη διευρυμένη σύγχρονη μορφή της εμπεριέχει αφενός μεν τη διαπολιτισμική συμβουλευτική στο μικροεπίπεδο- άτομα, οικογένειες, μικρές ομάδες - και αφετέρου τις παρεμβάσεις στο μακροεπίπεδο, οι οποίες δεν αναφέρονται μόνο σε στρατηγικές ευαισθητοποίησης και κινητοποίησης της τοπικής και ευρύτερης κοινότητας, αλλά και σε θεσμικές αλλαγές προς όφελος των εθνοτικών ομάδων και της ομαλής συνύπαρξης τους με την κουλτούρα υποδοχής. Για μια ακόμη φορά επισημαίνεται η άρρηκτη συσχέτιση αυτών των δύο επιπέδων παρέμβασης μικρό και μακρό- σύμφωνα με το γενικό- ολιστικό μοντέλο κοινωνικής εργασίας, εφόσον τα μέλη των εθνοτικών ομάδων βιώνοντας πολλαπλές κρίσεις έχουν άμεση ανάγκη κάλυψης βιοτικών αναγκών, εργασίας, εκπαίδευσης, ισότιμης επικοινωνίας αλλά και συμβουλευτικής και εξατομικευμένης υποστήριξης. Η αναδόμηση του κοινωνικού περιβάλλοντος με τη δημιουργία υποστηρικτικών συστημάτων δεν είναι παρά μια από τις πολλές υποστηρικτικές δεξιότητες που θα οδηγήσουν το κατακερματισμένο άτομο σε ανασυγκρότηση της προσωπικότητας και λειτουργικότητας του. Μέσα λοιπόν σε αυτό το ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο επισημαίνονται τα γενικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία στο μικρό και το μακροεπίπεδο. ~ 64 ~

65 Χαρακτηριστικά της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας 1.Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία στο μικροεπίπεδο επιδιώκει αφενός μεν τη διεύρυνση και τροποποίηση των παραδοσιακών προσεγγίσεων εκτίμησης και παρέμβασης στην πολιτισμική τους διάσταση, αφετέρου δε προσδίδει πρωταρχική σημασία στην αναδόμηση του περιβάλλοντος των εθνοτικών ομάδων με την ικανοποίηση των βασικών αναγκών διαβίωσης, στέγασης, υγείας, εκπαίδευσης, εργασίας και ένταξης στην κοινότητα. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν χαρακτήρα υποστηρικτικό και θεραπευτικό με την ευρεία έννοια. Με αυτή την οπτική οι παρεμβάσεις στο μικροεπίπεδο συναντώνται με τις παρεμβάσεις στο μακροεπίπεδο. 2. Κατά συνέπεια το θεωρητικό υπόβαθρο της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας ως μεθόδου που προήλθε και βασίζεται στην ιδεολογία, στη γνώση και στις αξίες του δυτικού πολιτισμού αμφισβητείται και αναπροσαρμόζεται στις αξίες, στην ιστορία και στην ιδεολογία των ιδιαίτερων εθνοτικών ομάδων. 3.Η επαγγελματική σχέση στη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία επηρεάζεται από το πολιτισμικό πλαίσιο του εξυπηρετούμενου, του επαγγελματία και από τις μεταξύ τους πολιτισμικές διαφορές. Η εθνοτική ομάδα στην οποία ανήκει το άτομο-οικογένεια, το ιστορικό του υπόβαθρο και οι κοινωνικοπολιτικές του εμπειρίες αποτελούν βασικές διαστάσεις της προσωπικής του ταυτότητας και επηρεάζουν τη διαπροσωπική του επικοινωνία, την επαγγελματική σχέση και την ποιότητα παρέμβασης από τον επαγγελματία. 4. Κατά τη διεργασία της επαγγελματικής σχέσης λειτουργούν αμοιβαίες δυναμικές μεταξύ του εξυπηρετούμενου και του επαγγελματία, ο οποίος δεν θα πρέπει να ξεχνά την υποκειμενική διάσταση των γνώσεων και των παρατηρήσεων του σχετικά με τη συμπεριφορά των εθνοτικών ομάδων. Κατά συνέπεια και ίδιος γίνεται αντικείμενο παρατηρήσεων και υποκειμενικών απόψεων από τη σκοπιά του εξυπηρετούμενου. Αυτή η διάσταση της αποδοχής της αμοιβαιότητας και της υποκειμενικότητας στάσεων και συμπεριφοράς θα πρέπει να διαχέεται σε όλο το φάσμα των χαρακτηριστικών της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας. 5. Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος ενιαίας θεώρησης των εθνοτικών ομάδων ~ 65 ~

66 ως μιας συνολικής ενότητας στο πλαίσιο διαχωρισμού του «εμείς» και οι «άλλοι». Οι «άλλοι» όμως αποτελούνται από πολλές εθνότητες με τη δική τους ξεχωριστή κουλτούρα, θρησκεία, ιστορία, ήθη, έθιμα, παραδόσεις, τύπους σχέσεων και επικοινωνίας. Ο κοινωνικός λειτουργός οφείλει να γνωρίζει όλες τις παραπάνω μεταβλητές πολύ καλά για κάθε χωριστό πολιτισμό, προκειμένου να αρχίσει σταδιακά να κατανοεί τον πολιτισμό των ατόμων με τους οποίους συνεργάζεται. 6. Επομένως οι βασικοί άξονες που συνιστούν τη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία είναι: (α) η πολιτισμική αυτοαντίληψη του επαγγελματία, (β) οι αξίες και αρχές του, (γ) οι γνώσεις και (δ) οι δεξιότητες. Οι άξονες αυτοί οι οποίοι αποτελούν, ως γνωστόν, τον πυρήνα εκπαίδευσης του κοινωνικού λειτουργού χρησιμοποιούνται και στη διαπολιτισμική πρακτική. Ανεπαρκής εφαρμογή ακόμη και σε μια από αυτές τις διαστάσεις της διαπολιτισμικής πρακτικής συνεπάγεται αποτυχία της επαγγελματικής σχέσης και της συνολικής διαχείρισης των περιπτώσεων. Η ανάλυση των τεσσάρων αυτών παραμέτρων έχει ως εξής: α. Η αυτοαντίληψη του φοιτητή και του κοινωνικού λειτουργού στην πολιτισμική της διάσταση αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης. Δεν είναι τυχαίο ότι το μεγαλύτερο κομμάτι της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης αναλώνεται στη διεργασία αυτοαντίληψης, στην επίγνωση και τροποποίηση στάσεων και συμπεριφορών από το φοιτητή, τον κοινωνικό λειτουργό, τον ψυχολόγο, τον ψυχίατρο, τον ερευνητή. Η αυτοαντίληψη του ειδικού σε σχέση με την προσωπική και εθνική του ταυτότητα και την πολιτισμική του κληρονομιά διευρύνει την ικανότητα του για κατανόηση και αποδοχή της ταυτότητας του «άλλου». Ο Ταylor (1992) διατυπώνει τη θέση ότι η «ταυτότητα διαμορφώνεται κατά ένα μεγάλο μέρος από την αναγνώριση ή μη αναγνώριση, συχνά δε από την παραγνώριση από τους «άλλους», ενώ η μη αναγνώριση μπορεί να δημιουργήσει κάποια απειλή στην ύπαρξη του «άλλου». β. Αξίες και αρχές. Η σταδιακή διεργασία αυτοαντίληψης του επαγγελματία σε πλαίσιο πολυπολιτισμικό επαναπροσδιορίζει τα όρια του αποκαλύπτοντας πτυχές το εαυτού του που δεν είχε προηγουμένως συνειδητοποιήσει. Ορισμένες φορές η αντίληψη των δικών του πολιτισμικών αξιών και προκαταλήψεων μέσα από το πρίσμα των αξιών του «άλλου» διεγείρει συναισθήματα θυμού, ενοχής, λύπης, σύγχυσης ακόμη και έκπληξης για την «ανακάλυψη» ότι παρά την ~ 66 ~

67 ευαισθητοποίηση του στις αρχές της κοινωνικής εργασίας εμφανίζεται τώρα να προβάλλει αντιμεταβιβαστικά, προκατειλημμένα συναισθήματα στην εργασία του με τις εθνοτικές ομάδες. Αυτή η ανακάλυψη όμως δεν είναι παρά μια διεργασία μάθησης, μια διεύρυνση για αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας. Μέσα από τις ίδιες διεργασίες αυτοαντίληψης διέρχεται και ο φοιτητής κοινωνικής εργασίας, ο οποίος στο πλαίσιο της εκπαίδευσης του σταδιακά αρχίζει να ευαισθητοποιείται όχι μόνο στην πολιτισμική διαφορετικότητα, αλλά και στις δικές του αξίες, στάση και συμπεριφορά σε σχέση με τη «διαφορετικότητα» γενικότερα. Σταδιακά λοιπόν διευρύνει τα όρια κατανόησης της συμπεριφοράς του «άλλου» μέσα από την κατά το δυνατόν «αντικειμενική» αντίληψη των δικών του ορίων, αξιών, στάσεων και συμπεριφοράς. Η κατά το δυνατόν αντικειμενική αντίληψη του «εαυτού» και των «άλλων» από τον κοινωνικό λειτουργό περιορίζει στο ελάχιστο, όπως έχει αναλυθεί, την προκατειλημμένη στάση και συμπεριφορά με αποτέλεσμα τη σωστή εκτίμηση και τις σκόπιμες στρατηγικές παρέμβασης. Κατ αυτό τον τρόπο αποφεύγονται λανθασμένες ερμηνείες συμπεριφοράς των εθνοτικών ομάδων που υπερτονίζονται από τα επικρατούντα στερεότυπα που τυχόν αποδίδονται σε μια εθνότητα. γ. Γνώσεις. Οι γνώσεις οι οποίες είναι απαραίτητες στην κατανόηση των δυναμικών της πολυπολιτισμικότητας και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των εθνοτικών ομάδων είναι: 1. Γνώσεις κοινωνιολογικές γύρω από την πολυπολιτισμικότητα και τις δυναμικές της. 2. Ευαισθητοποίηση στη διαπολιτισμική ψυχολογία και ψυχιατρική για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο πολιτισμός και η εθνοτική ομάδα στην κοινωνία υποδοχής μπορεί να επηρεάσουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και την εκδήλωση διαταραχών. Γνώση επίσης των συμπτωμάτων του μετατραυματικού στρες για αναγνώριση της συμπτωματολογίας και για συνεργασία με τη διεπιστημονική ομάδα. 3. Γνώσεις γύρω από τη γεωγραφία, την ιστορία, τις παραδόσεις, τα ήθη, τα έθιμα και την πολιτική κατάσταση κάθε εθνοτικής ομάδας χωριστά, καθώς και γνώσεις που αναφέρονται στα κύρια σχήματα επικοινωνίας, συμπεριφοράς, τύπων εξουσίας και διαπλοκής σχέσεων στην οικογένεια κάθε εθνοτικής ομάδας. 4. Γνώσεις διάφορων μοντέλων μεθοδολογίας κοινωνικής εργασίας στο μικρό και μακροεπίπεδο και προσαρμογή αυτών στις νέες δυναμικές ~ 67 ~

68 που δημιουργεί η πολυπολιτισμικότητα. 5.Γνώσεις μεταναστευτικών κανονισμών, σχετικής νομοθεσίας καθώς και των κοινοτικών πόρων και δικτύων. δ. Δεξιότητες. Οι δεξιότητες ως ο τελικός και πολύ σημαντικός άξονας στον οποίο στηρίζεται η διαπολιτισμική πρακτική αποτελούν το εργαλείο, το μέσο με το οποίο η θεωρία και η μεθοδολογία εφαρμόζεται στην πράξη. Οι δεξιότητες αυτές είναι κοινές και για τη διαπολιτισμική πρακτική με έμφαση στην ενσυναίσθηση, την εναρμόνιση του επαγγελματία με το πρόβλημα και το συναίσθημα του ατόμου, στις υποστηρικτικές δεξιότητες, στην ενδυνάμωση και στη συνηγορία. Η προσαρμογή των ανωτέρω δεξιοτήτων στη διαπολιτισμική πρακτική είναι δύσκολη. Απαιτεί πολύχρονη εμπειρία εργασίας με εθνοτικές ομάδες και συνειδητή προσπάθεια ελεγχόμενης συναισθηματικής ταύτισης ή ενσυναίσθησης με τον εξυπηρετούμενο. Ιδιαίτερα η ενσυναίσθηση είναι η «παροδική ταυτοποίηση του ειδικού με το άτομο, το μερικό βίωμα γεγονότων και συναισθημάτων του». Η ενσυναίσθηση αναφέρεται όχι μόνο στην κατανόηση των συναισθημάτων και των προβλημάτων του ατόμου στο γνωστικό επίπεδο, αλλά και στο συναισθηματικό. Ο ειδικός επιδιώκει συνειδητά «να μπαίνει» στη θέση του ατόμου, να νιώθει τη συναισθηματική του κατάσταση και να αισθάνεται τις εμπειρίες του όπως τις βιώνει ο ίδιος. Αυτή η μορφή ελεγχόμενης ταύτισης του επαγγελματία με το άτομο στην προσπάθεια του να βιώσει αυτό που βιώνει ο εξυπηρετούμενος περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό λόγω των πολιτισμικών διαφορών και εμπειριών. Είναι πράγματι πολύ δύσκολο ο επαγγελματίας που ανήκει στη χώρα υποδοχής να ταυτιστεί με τον πρόσφυγα που έχει βιώσει το απότομο ξερίζωμα από την πατρίδα του, που έχει πιθανώς βασανιστεί και έχει περάσει μια προσωπική οδύσσεια φυγής από την πατρίδα του. Παρ όλες τις δυσκολίες όμως, η επίγνωση από τον επαγγελματία αυτών των δυσκολιών είναι βοηθητική. Αρχίζει σταδιακά να βλέπει τον κόσμο σύμφωνα με την υποκειμενική εμπειρία «του άλλου» και να τον «συναισθάνεται». Σε αυτή τη διαδρομή του βοηθείται ιδιαίτερα από το βαθμό αυτοαντίληψης που έχει πετύχει ο ίδιος σε σχέση με την πολιτισμική του ταυτότητα και τη διαμόρφωση των δικών του στάσεων και αξιών. ~ 68 ~

69 Ως εκ τούτου οι βασικοί άξονες που συνιστούν τη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία -η πολιτισμική αυτοαντίληψη, οι γνώσεις, οι αξίες και οι δεξιότητες -προσαρμοσμένοι στην πολυπολιτισμικότητα διαχέονται στο σύνολο της επαγγελματικής πρακτικής στο μικρό και το μακροεπίπεδο. Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία στο μακροεπίπεδο περιλαμβάνει όπως έχει αναφερθεί στρατηγικές ευαισθητοποίησης και κινητοποίησης των μελών της κοινότητας, αναδιάρθρωση των κοινωνικών οργανώσεων για επίτευξη ορισμένων στόχων προς όφελος των εθνοτικών ομάδων αλλά και θεσμικές αλλαγές στο μέτρο του δυνατού. Εφόσον σε μια γεωγραφική περιοχή είναι συγκεντρωμένες εθνοτικές ομάδες, όπως συχνά συμβαίνει, χρειάζεται να γνωρίζει ο κοινωνικός λειτουργός το προφίλ της συγκεκριμένης αστικής ή αγροτικής κοινότητας για να βοηθήσει τα άτομα- μέλη της να προσαρμοστούν ευκολότερα, να συνδεθούν με τους κοινοτικούς πόρους, να κάνουν χρήση των υπηρεσιών τους και να επιλυθούν κατά το δυνατόν κοινά προβλήματα και συγκρούσεις. Η κοινότητα ως μονάδα παρέμβασης μπορεί να διευκολύνει μέχρι ενός βαθμού την προσαρμογή των ομάδων αυτών. Ο κοινωνικός λειτουργός χρησιμοποιεί τις τεχνικές και δεξιότητες της υποστήριξης, υποβοήθησης, εμψύχωσης, διαπραγμάτευσης, διαμεσολάβησης, συνηγορίας και ενδυνάμωσης. Ιδιαίτερα στη διαπολιτισμική πρακτική τα κοινοτικά προγράμματα ενδείκνυται να απευθύνονται στο συνολικό πληθυσμό ενός γεωγραφικού χώρου, στο γηγενή πληθυσμό και στις εθνοτικές ομάδες. Αυτή η έννοια της «ομαλοποίησης» η οποία βρίσκει τη δικαίωση της στη μείξη πληθυσμών, στις αμοιβαίες προσαρμογές και στη διαμόρφωση κοινών προγραμμάτων που απευθύνονται σε κοινές ανθρώπινες δραστηριότητες και όχι σε «προβληματικές εθνοτικές ομάδες». Στην αντίθετη περίπτωση οποιοδήποτε κοινοτικό πρόγραμμα διαιωνίζει τη διαφορά, την ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι προσεγγίσεις παρέμβασης στο μακροεπίπεδο είναι: (α) ο σχεδιασμός, (β) η κοινοτική οργάνωση, (γ) η διοίκηση και (δ) η αξιολόγηση. ~ 69 ~

70 Οι προσεγγίσεις αυτές απαιτούν πολύ καλή γνώση του προφίλ της κοινότητας, της πληθυσμιακής σύνθεσης κατά εθνικότητες και γηγενή πληθυσμό, των φυσικών ηγετών και των διαθέσιμων δομών υγείας, πρόνοιας και εκπαίδευσης. Ειδικότερα επισημαίνονται παρακάτω ορισμένα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στην πολυπολιτισμικότητα: σχεδιασμός συνεπάγεται μια διεργασία αλληλοσυσχετιζόμενων φάσεων που περιλαμβάνουν:(α)τον καθορισμό του προβλήματος, (β) την επισήμανση προσιτών σκοπών μέσα στα όρια των διαθέσιμων πόρων, (γ) τον καθορισμό στόχων, (δ) τον καθορισμό χρονικών ορίων, (ε) τη διαμόρφωση προγραμμάτων για υλοποίηση των στόχων και (στ) τη διαμόρφωση αξιολόγησης. Ιδιαίτερα στη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία κατά τη φάση του σχεδιασμού αλλά και αργότερα της υλοποίησης του η εντόπιση και η σκόπιμη χρησιμοποίηση των «φυσικών» εθνοτικών ομαδοποιήσεων και των φυσικών ηγετών θα ενδυναμώσει την εθνική τους ταυτότητα, θα αυξήσει τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και θα λειτουργήσει αποτελεσματικά στην επίλυση ατομικών και κοινοτικών προβλημάτων. Η κοινοτική οργάνωση στη διαπολιτισμική πρακτική εμπεριέχει όλες τις γνώσεις, τη μεθοδολογία, τις αξίες, τις τεχνικές και τις δεξιότητες που αναφέρονται στην κοινοτική εργασία με ιδιαίτερη ευαισθητοποίηση στην πληθυσμιακή σύνθεση μιας δεδομένης κοινότητας στις διαπολιτισμικές δυναμικές της και στη θέση αποδοχής ή απόρριψης που έχει μια εθνοτική ομάδα από την κυρίαρχη κουλτούρα. Όπως αναφέρθηκε κατά τη φάση του σχεδιασμού η εντόπιση των «φυσικών» ηγετών από την εθνοτική ομάδα μέσα στην ευρύτερη κοινότητα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση ορθών διαπολιτισμικών δεξιοτήτων. Οι «φυσικοί» ηγέτες μπορεί να χρησιμοποιηθούν εποικοδομητικά ως μέσο επιβοήθησης και στήριξης της εθνοτικής τους ομάδας, επίλυσης συγκρούσεων, διεκδίκησης δικαιωμάτων, συνηγορίας και ενδυνάμωσης. Με την κατάλληλη συνεργασία μαζί τους μπορεί επίσης ο κοινωνικός λειτουργός να συνεργαστεί με ομάδες αυτοβοήθειας που διαμορφώθηκαν στην κοινότητα ή να προωθήσει το σχηματισμό παρόμοιων ομάδων, οι οποίες ενισχύουν την αυτοδικαίωση και λειτουργούν υποστηρικτικά για τα μέλη τους. Παράλληλα σε ένα κοινοτικό πλαίσιο αμοιβαίας αποδοχής η συνεργασία με τα σχολεία ~ 70 ~

71 και τους εκπαιδευτικούς είναι μια αναγκαία, συνεχής και επίπονη διαδικασία. Η ένταξη των παιδιών των εθνοτικών ομάδων στην εκπαιδευτική διαδικασία με όλες τις ιδιαιτερότητες και τις δυσκολίες της αποτελεί μια απαραίτητη συνιστώσα της συνολικής διαδικασίας προσαρμογής τους στη χώρα υποδοχής. Σύμφωνα με τη διοικητική προσέγγιση παρέμβασης στο μακροεπίπεδο, οι κοινωνικές οργανώσεις θα πρέπει να αποτελέσουν στόχο αλλαγής για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των εθνοτικών ομάδων. Η ανασυγκρότηση και η προσαρμογή των κοινωνικών υπηρεσιών στις ανάγκες των εθνοτικών ομάδων δημιουργούν σοβαρή πρόκληση για παρέμβαση στο μακροεπίπεδο. Είναι γνωστό πόσο άκαμπτα και δυσκίνητα είναι τα καθιερωμένα οργανωτικά και γραφειοκρατικά συστήματα στις κοινωνικές οργανώσεις και υπηρεσίες. Και αν οι παρεμβάσεις στις κρατικές υπηρεσίες, που είναι κατεξοχήν εθνοκεντρικές, θεωρούνται αδύνατες στις μη κυβερνητικές οργανώσεις υπάρχουν περιθώρια αλλαγής. Η προσαρμογή στην πολυπολιτισμικότητα είναι δυνατόν να γίνει σε δύο επίπεδα: στο οργανωτικό και στον τρόπο παροχής υπηρεσιών. Το οργανωτικό αναφέρεται στην εκπροσώπηση από μέλη των εθνοτικών ομάδων σε διοικητικά συμβούλια, σε επιτροπές προγραμματισμού και σε ομάδες εργασίας. Ο τρόπος παροχής υπηρεσιών αναφέρεται στη συνεργασία με τους χρήστες των υπηρεσιών αυτών που προέρχονται είτε από το γηγενή πληθυσμό είτε από τον εθνοτικό- μια συνεργασία που σημαίνει ότι οι χρήστες έχουν πραγματική ευκαιρία να ασκήσουν κάποια επιρροή στην πολιτική της οργάνωσης. Η χρησιμοποίηση επίσης διαπολιτισμικών μεσολαβητών οι οποίοι αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της κουλτούρας υποδοχής και της εθνοτικής ομάδας σε όλα τα επίπεδα παροχή υπηρεσιών είναι πολύτιμη και απαραίτητη ιδιαίτερα όταν το προσωπικό της οργάνωσης αποτελείται από επαγγελματίες που ανήκουν στην κυρίαρχη κουλτούρα. Σίγουρα θα ήταν περισσότερο λειτουργικό αν ήταν δυνατόν να προσληφθούν ως ανώτατα διοικητικά στελέχη τη οργάνωσης επαγγελματίες που ανήκουν σε κάποια εθνοτική ομάδα. Κατ αυτό τον τρόπο η προσιτότητα επικοινωνίας συντελείται σε όλα τα επίπεδα διοίκησης και παροχής υπηρεσιών με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη και αποτελεσματικότερη ανταποκριτικότητα και συμμετοχή των χρηστών. Παράλληλα η ~ 71 ~

72 χρησιμοποίηση διερμηνέων που λειτουργούν και ως διαμεσολαβητές είναι γνωστή και απαραίτητη πρακτική σε οργανώσεις που ασκούν διαπολιτισμική κοινωνική εργασία. Η χρησιμοποίηση επίσης επόπτη ή συμβούλου στην οργάνωση για υποστήριξη των επαγγελματιών που εργάζονται με εθνοτικές ομάδες και ιδιαίτερα με πρόσφυγες θεωρείται πρακτική αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη λειτουργία μιας πολυπολιτισμικής οργάνωσης. Συναισθηματική αντιμεταβίβαση, δευτερογενές τραύμα και επαγγελματική εξουθένωση συχνά εξαντλούν τους επαγγελματίες στο πλαίσιο αυτό, οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν ανάγκη από εκτόνωση συναισθημάτων και στήριξη μέσα σε επαγγελματικά δομημένο πλαίσιο. - Η αξιολόγηση. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων στο μακροεπίπεδο πραγματεύεται την εκτίμηση ικανοποιητικής ή μη εφαρμογής του σχεδιασμού σε κοινοτικά πλαίσια. Στη διαπολιτισμική πρακτική όμως η αξιολόγηση αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει εργαλεία μέτρησης σταθμισμένα και για τις εθνοτικές ομάδες με περιορισμένο κατά το δυνατόν τον παράγοντα της προκατάληψης και με έμφαση στην πολιτισμική ευαισθητοποίηση. Επιδιωκόμενοι πάντα στόχοι και προοπτικές σε κοινοτικά προγράμματα με μικτό πληθυσμό, γηγενή και εθνοτικό, είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής των πληθυσμών αυτών, η ειρηνική συνύπαρξη τους και η αμοιβαία αποδοχή των ιδιαιτεροτήτων και της διαφορετικότητας τους και από τα δύο μέρη. Η στήριξη και επιβοήθηση των εθνοτικών ομάδων στο μακροεπίπεδο συμπληρώνει την αντιμετώπιση τους στο μικροεπίπεδο, ολοκληρώνοντας την παρέμβαση της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας. ~ 72 ~

73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 1.ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ~ 73 ~

74 Το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας προωθεί την κοινωνική αλλαγή, την επίλυση προβλημάτων στις ανθρώπινες σχέσεις και την ενδυνάμωση (empowerment) και απελευθέρωση των ανθρώπων, ώστε να ενισχύσουν την ευημερία τους. Χρησιμοποιώντας θεωρίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των κοινωνικών συστημάτων, η κοινωνική εργασία παρεμβαίνει στα σημεία στα οποία οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. Οι αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι θεμελιώδεις στην κοινωνική εργασία (Τελώνη, 2006, σελ. 17). 3.2 ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥ 1. Η άσκηση του επαγγέλματος του Κοινωνικού Λειτουργού προϋποθέτει προσήλωση στα ιδεώδη της ελευθερίας και της δικαιοσύνης και πίστη στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και των δυνατοτήτων της. 2. Με βάση τις Θεμελιώδεις αρχές της προηγούμενης παραγράφου ο Κοινωνικός Λειτουργός: α. Αναγνωρίζει έμπρακτα το δικαίωμα κάθε ανθρώπου. (1) Να αποφασίζει στο να αποδεχθεί ή όχι το είδος των παρεχόμενων σ αυτόν υπηρεσιών και τον τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων του, εφόσον με τον τρόπο αυτό δεν εκτίθεται σε κίνδυνο η ασφάλεια και η ευημερία των συνανθρώπων του και του κοινωνικού συνόλου γενικότερα. (2)Να συμμετέχει εποικοδομητικά και στο μέτρο του δυνατού στη διαδικασία του σχεδιασμού των κοινωνικών μέτρων που τον αφορούν και να συμπράττει στην προσπάθεια κάλυψης των αναγκών του στο μέτρο που οι δυνατότητεές του, το επιτρέπουν. β. Ενεργεί κατά τρόπο που συμβάλλει στη δημιουργία ή παροχή ίσων ευκαιριών, σε άτομα, ομάδες και κοινότητες, χωρίς διάκριση καταγωγής, φύλου, ηλικίας, κοινωνικής θέσης, θρησκευτικών ή ~ 74 ~

75 πολιτικών πεποιθήσεων, τόσο για την κάλυψη των βιολογικών, συναισθηματικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών τους, όσο και για την ανάπτυξη και αξιοποίηση των δικών τους δυνατοτήτων. Συμβάλλει στην καλλιέργεια, μεταξύ των πολιτών, πνεύματος κοινωνικής ευθύνης και αλληλεγγύης και στην ευαισθητοποίηση και προετοιμασία τους για κοινωνική δράση (Τελώνη, 2006, σελ. 6). 3.3 ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΞΥΠΗΡΕΤΟΥΜΕΝΟ (είτε αυτός ειναι άτομο, είτε ομάδα, είτε κοινότητα): Σεβασμός της προσωπικότητας του εξυπηρετούμενου Παραδοχή των διαφορών μεταξύ των ανθρώπων Εξατομίκευση Σεβασμός της ελευθερίας της βούλησης Το δικαίωμα του εξυπηρετούμενου για αυτοδιάθεση και αυτοβοήθεια Εχεμύθεια Η ευθύνη του κοινωνικού λειτουργού για αξιοποίηση των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και πηγών της κοινότητας, προς όφελος των εξυπηρετούμενων και του κοινωνικού συνόλου. (Καλλινικάκη Θ., 1998, σελ. 45) ~ 75 ~

76 3.4 ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η επιστήμη της κοινωνικής εργασίας βασίζεται σε θεμελιώδεις αξίες, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ισότητας, της δημοκρατίας και της κοινωνικής αλλαγής. Οι αξίες αυτές συνιστούν το βασικό πυρήνα της ύπαρξής της. Αυτές τις αξίες εισηγείται και αυτές εφαρμόζει στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει τις ανθρώπινες υποσχέσεις και τα κοινωνικά προβλήματα και να προάγει τη βελτίωση της γενικής κοινωνικής πολιτικής. Αυτές καθοδηγούν τη σύθεση, τον προσανατολισμό και τον έλεγχο των οργανωμένων δραστηριοτήτων τις οποίες εκτελεί ο κοινωνικός λειτουργός κατά την άσκηση του επαγγέλματός του (σχεδιασμός, υλοποίηση και αξιολόγηση των παρεμβάσεων). Αυτές επηρεάζουν και τη διαμόρφωση των παρεμβάσεών της για την κοινωνική αλλαγή και τη βελτίωση της κοινωνικής πολιτικής. Η αξία την οποία προτάσσουν όλα σχεδόν τα κείμενα των διεθνών κωδίκων δεοντολογίας (και όχι μόνο), αφορά στη μοναδικότητα της προσωπικότητας κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Κάθε άτομο έχει μια μοναδική αξία, ανεξάρτητα από την καταγωγή, την εθνικότητα, το φύλο, την ηλικία, τις πεποιθήσεις, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση ή τη συνεισφορά του στην κοινωνία. Κάθε άτομο είναι επίσης ικανό: α. Να θέτει στόχους και να αναζητά τη βελτίωση και τη μεγιστοποίηση των ωφελειών που αναμένει από την επίτευξη των στόχων αυτών, και β. να αλλάζει αν το ίδιο το επιθυμεί, αν έχει κίνητρο για αλλαγή και εφόσον οι κοινωνικέρ, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες τού το επιτρέπουν. Η αξία αυτή αποτελεί την αφετηρία και την κατεύθυνση την οποία ακολουθεί η διαμόρφωση της ιδεολογίας της κοινωνικής εργασίας. ~ 76 ~

77 Οι κοινωνικοί λειτουργοί υπογραμμίζουν, αναδεικνύουν και υπερασπίζονται τα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν κοινωνικά προβλήματα. Με τον όρο «δικαιώματα», νοούνται όλες οι εξουσίες και τα προνόμια πόυ απονέμονται από το θετικό ή το εθιμικό δίκαιο σε ένα πρόσωπο, το οποίο και μπορεί νόμιμα να τα διεκδικήσει. Η αναγνώριση και η άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων εξαρτάται από τη μορφή της διακυβέρνησης και την πολιτική κατάσταση που ισχύει στη χώρα στην οποία ζει το άτομο, από το νομικό καθεστώς και από τη θέση του στην κοινότητα. Ο όρος «ατομικές ελευθερίες», σημαίνει την προσωπική και κοινωνική ευχέρεια δράσης που προκύπτει από τις σχέσεις του ατόμου ή του πολίτη. Οι ατομικές ελευθερίες διασφαλίζονται από του νόμους που προστατεύουν τους ανθρώπους από τον καταναγκασμό, με εξαίρεση τις περιπτώσεις όπου θίγεται το κοινωνικό αγαθό ή το δημόσιο συμφέρον (Farrelly, 1972, 79) (Καλλινικάκη Θ., 1998, σελ.42-43) 3.5 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή Η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία, δεν αποτελεί ένα μοναδικό, μεθοδολογικό μοντέλο εφαρμογής στην πολυπολιτισμική πραγματικότητα. Θεωρείται ως μία υπό διαμόρφωση προσσέγγιση, εφόσον η κλινική πράξη, η κοινοτική εμπειρία και η έρευνα, προσθέτουν συνεχώς, νέες γνώσεις και δεξιότητες λόγω της συνεχώς μεταβαλλόμενης κοινωνικοπολιτισμικής δυναμικής. Διαμορφώνεται ως ανταπόκριση στις αυξανόμενες ανάγκες, οι οποίες προέκυψαν από τις μετακινήσεις πληθυσμών και τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών στον ίδιο χώρο. Η πολυπολιτισμικότητα λοιπόν, καταλήγει να γίνει μια καθολική πραγματικότητα, μη αναστρέψιμη για τις περισσότερες χώρες του κόσμου σήμερα. Οι νέες παγκόσμιες δυναμικές ωστόσο, στο πλαίσιο ~ 77 ~

78 της κοινωνικής και πολιτικής παγκοσμιοποίησης, τείνουν να αναπαράγουν τακτικές διάσπασης, διαχωρισμού, ανισοτήτων και κοινωνικού αποκλεισμού, παρά ισότητας στη συνύπαρξη των διάφορων πολιτισμών. Αυτό έχει ως συνέπεια, τα προβλήματα των εθνοτικών ομάδων στις χώρες υποδοχής να οξύνονται, τα μέλη τους συχνά να περιθωριοποιούνται, ενώ η κοινωνική και η οικονομική ανισότητα να εντείνεται. Έτσι, στο πλαίσιο αυτής της νέας πραγματικότητας, οι κοινωνικές επιστήμες, θεωρητικές και εφαρμοσμένες με τη μελέτη, έρευνα και κλινική εμπειρία, συμβάλλουν στη σταδιακή κατανόηση του φαινομένου της διαλοπιτισμικότητας, αφυπνούν συνειδήσεις και εμβαθύνουν στις νέες κοινωνικές δυναμικές. Στην ίδια πορεία, η κοινωνική εργασία, ως εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη, αναζητά τα κατάλληλα μοντέλα, στρατηγικές και δεξιότητες, με σκοπό την ανακούφιση, την υποστήριξη, την ενδυνάμωση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων των μειονοτικών ομάδων. Η μεθοδολογική της διαδρομή, διέρχεται από το ψυχοδυναμικό μοντέλο, το προσωποκεντρικό, το μοντέλο παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης, το επικεντρωμένο σε στόχους μοντέλο, το συστημικό-οικολογικό, το γενικό-διαμεθοδικό, το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις και το μεταμοντέρνο μοντέλο των «κοινωνικών κατασκευών»(μαρία Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2006, σελ ). Η εφαρμοσμένη επιστήμη της Κοινωνικής Εργασίας, η οποία προωθεί την ισότητα των ευκαιριών και είναι νομικά και ηθικά υποχρεωμένη να αντιπαλεύει την ανισότητα και τις διακρίσεις, έχει αναπτύξει έναν εφαρμοσμένο κλάδο, την Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία. Η Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, είναι συνεχώς υπό διαμόρφωση καθώς η έρευνα και η κλινική πρακτική προσθέτουν νέες γνώσεις, νέα θεωρητικά υπόβαθρα και μια πλειάδα τεχνικών και δεξιοτήτων. (Δημοπούλου Λαγωνικά, 2006). Η Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, βασίζεται στην ιδεολογία του μοντέλου εναντίωσης στην καταπίεση και στις διακρίσεις. (Payne, Thompson 2001). Με τον ~ 78 ~

79 όρο προσέγγιση ενάντια στη διάκριση και στην καταπίεση, «αναφερόμαστε σε μια πρακτική ευαισθητοποιημένη απέναντι σε όσα συνιστούν τους κοινωνικούς διαχωρισμούς και τις κοινωνικές διακρίσεις, ιδιαίτερα αναφορικά με τη φυλή, το φύλο, την κοινωνική τάξη, τις ειδικές ανάγκες, τις σεξουαλικές ιδιαιτερότητες και την ηλικία του άλλου». (Κανδυλάκη, 2001: 146). Ο όρος «διαπολιτισμικός» αναφέρεται στην αλληλεπίδραση, ανταλλαγή, αμοιβαιότητα και αλληλεγγύη μεταξύ των διάφορων εθνοτικών ομάδων σε μια κοινότητα, ενώ ο όρος «πολυπολιτισμικός» περιγράφει μια κατάσταση συνύπαρξης εθνοτικών ομάδων σε μια κοινότητα (Συμβούλιο της Ευρώπης Ομάδα Εργασίας, ). Στην άσκηση της Διαπολιτισμικής Κοινωνικής Εργασίας, από τον επαγγελματία ή τον φοιτητή Κοινωνικό Λειτουργό, είναι απαραίτητη, η ελεγχόμενη και συνειδητή προσπάθεια συναισθηματικής ταύτισης ή ενσυναίσθησης με τους εξυπηρετούμενους και τις διάφορες εθνοτικές ομάδες. (Δημοπούλου Λαγωνίκα, 2006). Αναφερόμενοι στον όρο «πολιτισμική ενσυναίσθηση» οι Dyche & Zayas (2001: 246), επισημαίνουν ότι «η πολιτισμική ενσυναίσθηση επιτρέπει στους κοινωνικούς λειτουργούς να χρησιμοποιήσουν τις δεξιότητες τους σε καταστάσεις όπου απουσιάζουν οι συνήθεις ενδείξεις στις οποίες στηρίζονται για κατανόηση και επικοινωνία». Απαραίτητο κρίνεται ο κοινωνικός λειτουργός να γνωρίζει την δική του πολιτισμική ταυτότητα. (Παπαστυλιανού, Δημοπούλου Λαγωνίκα, 2006). Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνονται τα αποτελέσματα που θέτουν ειδικός ψυχικής υγείας και εξυπηρετούμενος, καθώς με την ενσυναίσθηση, επιτυγχάνεται η αποτελεσματικότητα του ειδικού ψυχικής υγείας (Παπαστυλιανού, 2000). Οι νέες κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνονται και η εξέλιξη της επιστήμης, καθιστούν αναγκαίο τον εκσυγχρονισμό θεωριών, όρων και εννοιών. Συνεπώς και η έννοια της ενσυναίσθησης έχει αναθεωρηθεί και έχει προσαρμοστεί στην διαπολιτισμικότητα. ~ 79 ~

80 Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η αποδοχή της ετερότητας, αντικατοπτρίζει τον πολιτισμό και την ηθική κάθε κράτους. Οι κοινωνικοί επιστήμονες, καλούμαστε να αναθεωρήσουμε τα στερεότυπα και να εκπαιδεύσουμε τις διάφορες κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού στην διαπολιτισμική ετοιμότητα. Εξάλλου, η κατανόηση και ο σεβασμός της διαφορετικότητας αποτελεί υποχρέωση αλλά και απαραίτητη γνώση, ώστε σε συνδυασμό με την κοινωνική δράση να επιτευχθούν η κοινωνική αλλαγή και η κοινωνική δικαιοσύνη. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση των προκαταλήψεων και στην δημιουργία θετικών αντιλήψεων για το πολιτισμικά διαφορετικό, διαδραματίζει η εκπαίδευση. Συγκεκριμένα, η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση αναφέρεται στην αποδοχή του άλλου, ανεξάρτητα της φυλής του και του πολιτισμού του και την παροχή ίσων ευκαιριών σε όλη την μαθητική κοινότητα. (Χατζηχρήστου, Γιαβρίμης & Λαμπροπούλου, 2005). Οι Essinger & Graf (1984: 24), αναφέρονται στους στόχους μάθησης της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης που έχουν ως σκοπό την κοινωνική ειρήνη: α. Την εξάλειψη των προκαταλήψεων, β. την εκπαίδευση για ενσυναίσθηση, γ. την εκπαίδευση για αλληλεγγύη, δ. την εκπαίδευση ενάντια στον εθνικό τρόπο σκέψης και ε. εκπαίδευση για απόκτηση ικανότητας σύγκρουσης (κοινωνικής δράσης). Η ανάγκη για παρέμβαση στο χώρο του σχολείου είναι αναγκαία και οφείλει να στοχεύει στην ενίσχυση και στην βελτίωση της κοινωνικής και συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών. Απαραίτητη είναι και η δημιουργία θετικού κλίματος, αλλά και η ανάπτυξη διαπροσωπικής επικοινωνίας. (Χατζηχρήστου, 2004). Ωστόσο δεν θα πρέπει να παραγκωνίζεται το γεγονός ότι, για να υπάρξει κοινωνική ένταξη των μαθητών διαφορετικών πολιτισμών στο χώρο του σχολείου, εκτός από την εγκαθίδρυση θετικού κλίματος, χρειάζεται και η ενίσχυση της σχολικής επιτυχίας (Ζωγράφου, 1997). ~ 80 ~

81 3.5.2 Η Διαπολιτισμική Ετοιμότητα στην εφαρμογή της Κοινωνικής Εργασίας ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διαπολιτισμική ετοιμότητα είναι σήμερα μια πραγματικότητα στην οποία δίνεται έμφαση κατά την άσκηση της κοινωνικής εργασίας και η οποία από τους μεγαλύτερους επαγγελματικούς οργανισμούς κοινωνικής εργασίας όπως είναι ο NASW και το Council on Social Work Education. Η έμφαση στην διαπολιτισμικη ετοιμότητα αντικατοπτρίζει το ενδιαφέρον των κοινωνιών αλλά και των επαγγελματικών και επιστημονικών ενώσεων στην πραγματικότητα της πολυπολιτισμικης αλλαγής των κοινωνιών. Όπως περιγράφεται από τους Lum (1999) και Sue et al (1998), η εφαρμογή της κοινωνικής εργασίας με άτομα από τις διάφορες εθνικές ομάδες στην Αμερική έχει συμπεριλάβει ένα μεγάλο αριθμό προσεγγίσεων που διαπνέονται από ευαισθητοποίηση και αναγνώριση των αναγκών και της διαφορετικότητας των ανθρώπων από διαφορετικό εθνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο όπως είναι η εθνική ευαισθητοποίηση, η πολιτισμική ενημέρωση, η πολιτισμική διαφορετικότητα και η πολιτισμική ετοιμότητα. Προσεγγίζοντας την διαπολιτισμικότητα Κάθε μια από τις προαναφερθείσες προσεγγίσεις έχει διαφορετικούς στόχους που εκτείνονται από την ανάπτυξη της ενημέρωσης των ~ 81 ~

82 επαγγελματιών για την σπουδαιότητα και την επίδραση της κουλτούρας στην ζωή των ανθρώπων, την βαθύτερη γνώση των πολιτισμικών ομάδων και των αναγκών τους, και την κατάκτηση της πλήρους πολιτισμικής ετοιμότητας που σημαίνει την ικανότητα των κοινωνικών λειτουργών και άλλων επαγγελματιών της υγείας να κατανοούν τις διαστάσεις της κουλτούρας και της πρακτικής της εφαρμογής σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των ατόμων, των ομάδων και των κοινοτήτων, και να εφαρμόσουν αυτή την γνώση στους εξυπηρετούμενους και στο κοινωνικό-πολιτισμικό τους περιβάλλον.(lum,1999). Η πολιτισμική ετοιμότητα είναι μια προσέγγιση η οποία χρησιμοποιείται και από αλλά επαγγέλματα υγείας, αναφέρεται δε κυρίως στην ανάπτυξη αναγκαίων επαγγελματικών προσόντων για να εξασφαλίσουν οι επαγγελματίες ποιοτικές υπηρεσίες στις εθνικές και πολιτισμικές ομάδες. (Sue et all, 1998). Αν και η πολιτισμική ετοιμότητα είναι μια σχετικά νέα έννοια για το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας, μπορούμε να πούμε ότι στηρίχθηκε στην μακρά παράδοση της κοινωνικής εργασίας να προσπαθεί να εξασφαλίζει ποιοτικές υπηρεσίες για τους εξυπηρετούμενους και να επιδιώκει την εξασφάλιση της εξάλειψης των ανισοτήτων για αυτούς και την ενάντια των διακρίσεων ( κοινωνικών, εθνικών, θρησκευτικών, φυλετικών) προσέγγιση της καθώς και στην συνεπή στάση της ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης και στις σταθερές και αμετακίνητες άξιες της υπέρ της ελεύθερης βούλησης του ατόμου και υπέρ της ατομικής, και κοινωνικής του ελευθερίας. ~ 82 ~

83 Πολιτισμική ετοιμότητα στα επαγγέλματα υγείας και πρόνοιας Ίσως η πρώτη οργάνωση που εφάρμοσε στην πράξη την πολιτισμική ετοιμότητα ήταν η CASSP ( Child and Adolescent Services Assistance Program) στο Georgetown University,Washington, DC (Cross, Bazron, Dennis and Isaacs, 1989). Στην CASSP η εφαρμογή της πολιτισμικής ετοιμότητας αναγνώρισε τα στοιχεία που την συνθέτουν και που είναι η πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών λειτουργών, η πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών υπηρεσιών αλλά και του συστήματος παροχής φροντίδας. Ως πολιτισμική ετοιμότητα ορίσθηκε ένα σύνολο συμπεριφορών, στάσεων και πολιτικών που ενισχύουν τα συστήματα παροχής κοινωνικής φροντίδας, τις κοινωνικές υπηρεσίες και τους επαγγελματίες ώστε να εργασθούν αποτελεσματικά σε διαπολιτισμικα περιβάλλοντα. Ο στόχος του μοντέλου εργασίας της CASS ήταν να δημιουργήσει αποτελεσματικές υπηρεσίες για παιδία από μειονότητες τα οποία αντιμετώπιζαν οξείες συναισθηματικές διαταραχες. Η δύναμη αυτού του μοντέλου ήταν στο ότι συμπεριέλαβε την ανάπτυξη της αυτό- ενημέρωσης και των συμπεριφορών των κοινωνικών λειτουργών και την αναγνώριση της ανάγκης για την ενσωμάτωση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων στις προσφερόμενες υπηρεσίες.( Lum 1999, Pierce and Pierce 1996, Hurdle 2002). Αυτό το πλαίσιο εργασίας εξακολουθεί να αποτελεί τον πυρήνα της θεωρίας και της εφαρμογής πολιτισμικής ετοιμότητας στην άσκηση της κοινωνικής εργασίας με παιδία και έφηβους. Την δεκαετία του 1990 η Ένωση για Πολυπολιτισμικη συμβουλευτική και ανάπτυξη ( AMCD), ανέπτυξε ένα πλαίσιο πολιτισμικής ετοιμότητας για επαγγελματίες σύμβουλους στον ~ 83 ~ τομέα της ψυχολογικής

84 υποστήριξης. Αυτό το μοντέλο λειτούργησε ως η νέα άποψη για ένα πλαίσιο πολιτισμικής ετοιμότητας στην κοινωνική εργασία και αναπτύχθηκε από την Lum (1999) και περιελάμβανε τρεις διαστάσεις (1) την ενημέρωση των συμβούλων για τις προσωπικές τους αξίες και την προσωπική τους αντίληψη για τις πολιτισμικές τους καταβολές και τις προσωπικές τους προκαταλήψεις έναντι όσων προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς από τον δικό τους (2) κατανόηση της διαφορετικής οπτικής για τον κόσμο των εξυπηρετούμενων που προέρχονται από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο από εκείνο των ίδιων των συμβουλών και (3) την ανάπτυξη απαραίτητων στρατηγικών και τεχνικών επίδρασης της διαφορετικής κουλτούρας στην παροχή αποτελεσματικής συμβουλευτικής. Σύμφωνα με την Sue et al (1998), σε αυτά πρέπει να προστεθεί η ανάπτυξη πολιτισμικής ικανότητας στην στάση, τις άξιες τα πιστεύω και την γνώση των συμβούλων αλλά και των υπηρεσιών. Πιστεύεται ότι ο συνδυασμός της προσωπικής ενημέρωσης και γνώσης σχετικά με την διαφορετική κουλτούρα των εξυπηρετούμενων με την ανάπτυξη των απαραίτητων επαγγελματικών προσόντων επιτρέπει στους σύμβουλους να εξασφαλίσουν τις κατάλληλες υπηρεσίες για τους εξυπηρετούμενους που ανήκουν σε διαφορετικές κουλτούρες. Η πολυπολιτισμικη συμβουλευτική και θεραπεία μοιάζει να είναι μια αναγκαιότητα στον σημερινό κόσμο και ονομάζεται «cross cultural counseling/therapy» (Sue, 1998). Σημαντικό έργο προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης της πολιτισμικής ετοιμότητας στην κοινωνική εργασία επιτελέσθηκε στον τομέα της οικογενειακής θεραπείας (family therapy). Οι McGoldrick (1998) και Laird (1998) ( οικογενειακή θεραπεία), επισημαίνουν ότι οι οικογένειες εδραιώνονται στην κοινωνία η περιθωριοποιούνται κυρίως εξαιτίας του ~ 84 ~

85 κοινωνικό-οικονομικού τους στατους, του συγκεκριμένου πολιτισμικού υπόβαθρου του οποίου είναι φορείς, και της διαφορετικής φυλής στην οποία ανήκουν. Αυτοί οι παράγοντες από την μια το πώς η κοινωνία καθορίζει την σχέση της με τις οικογένειες και από την άλλη τον τρόπο με τον οποίο η οικογενειακή διεργασία είναι δομημένη. Η «κουλτούρα» της κάθε οικογένειας δηλαδή γίνεται αντιληπτή σαν μια πολυδιάστατη δομή αποτελούμενη από επίπεδα συγκεκριμένων τρόπων αναγνώρισης που σχετίζονται με την εθνικότητα, την φυλή, το κοινωνικό-οικονομικό στατους και την σεξουαλική προτίμηση των μελών της ( Laird 1998). Ο Falicov (1995), επισημαίνει μερικούς ακόμα παράγοντες που επιδρούν στην κατανόηση της πολιτισμικής φύσης των οικογενειών και αναφέρει ανάμεσα σε άλλους την μετανάστευση, το επίπεδο απορρόφησης τής κουλτούρας του κράτους υποδοχής εκ μέρους των μελών των οικογενειών αλλά και την πίεση που ασκεί η φιλοξενούσα χώρα για τον «εκπολιτισμό» των οικογενειών (acculturation), την σχέση επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης που υιοθετούν οι οικογένειες με την υπόλοιπη κοινότητα,με το εργασιακό περιβάλλον και τους θεσμούς της χώρας στην οποία ζουν και τέλος τον κύκλο ζωής και την οργάνωση των οικογενειών. Κάθε ένας από τους παράγοντες αυτούς ποικίλει ανάμεσα στις διάφορες χώρες, τις διάφορες κουλτούρες, τα ποικίλα θρησκεύματα, και τα επίπεδα προσπάθειας «εκπολιτισμού» των μελών των οικογενειών στην κρατούσα κουλτούρα. Για την αξιολόγηση του ρόλου της κουλτούρας σε συγκεκριμένες οικογένειες ( οικογένειες μεταναστών, προσφύγων κλπ), έχουν δημιουργηθεί κάποια εργαλεία όπως είναι το «cultural genogram" από ~ 85 ~

86 τους Hardy,k Laszloffy ( 1995), το «culturagram" από τον Congress (1994), και το πολυδιάστατο συγκριτικό μοντέλο από τον Falicov (1995). Πολλοί επιστήμονες έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στον καίριο παράγοντα των οικογενειακών συμβουλών/θεραπευτών που εργάζονται με πολιτισμικά/ εθνικά διαφορετικές οικογένειες. Για παράδειγμα οι Dyche &Zayas (1995) επισημαίνουν ότι αν οι σύμβουλοι υιοθετήσουν μια εθνογραφική άποψη και στάση κατά την εργασία τους με οικογένειες με διαφορετική κουλτούρα ενισχύεται η ικανότητα τους να συνεργάζονται αποτελεσματικά μαζί τους και να μαθαίνουν την επίδραση της κουλτούρας σε κάθε έκφανση της ζωής αυτών των οικογενειών (cultural humility). Η νοσηλευτική είναι επίσης ένας επιστημονικός κλάδος ο οποίος εστίασε το ενδιαφέρον του στην ανάπτυξη της πολιτισμικής ετοιμότητας των εκπροσωπών της και υιοθέτησε την δυχπολιτισμικη σκέψη στην πρακτική εφαρμογή της νοσηλευτικής. Η Leininger(1985), η οποία θεωρείται η πρωτεργάτρια της Διαπολιτισμικη νοσηλευτικής, στην ανάλυση της για την έννοια και το περιεχόμενο της διαπολιτισμικη νοσηλευτικής επισημαίνει ότι οι διαπολιτισμικα εκπαιδευμένοι νοσηλευτές πρέπει να εστιάζουν το ενδιαφέρον τους όχι μόνο στην αποτελεσματική και ποιοτική νοσηλεία και φροντίδα των ασθενών τους αλλά στην κατανόηση των διαφορετικών πρότυπων ιατρικής φροντίδας που αυτοί μπορεί να έχουν εξαιτίας του διαφορετικού πολιτισμικού τους υποβάθρου και της διαφορετικής τους αντίληψης σχετικά με την υγεία την ασθένεια και το θάνατο. Υποστήριξε επίσης ότι ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίο ασθενείς με διαφορετική κουλτούρα αντιλαμβάνονται αυτές τις έννοιες και συχνά ασκούν διαφορετικές πρακτικές για ότι αφορά την υγειά τους έχουν εξαιρετικά μεγάλη ~ 86 ~

87 επίπτωση στην διατήρηση της κατάστασης υγείας αλλά και στην πορεία αντιμετώπισης κάποιας νόσου, κυρίως όταν αυτοί ζουν σε διαφορετικά πολιτισμικά και εθνικά περιβάλλοντα (πρόσφυγες, μειονότητες κλπ) Θεωρώντας δε ως δεδομένη την διαρκή προσπάθεια των αναπτυγμένων κοινωνιών για την εξασφάλιση του καλλίτερου δυνατού επιπέδου υγείας για όλους τους πολίτες και την παροχή αποτελεσματικής και κατάλληλης φροντίδας σε όλους πέρα από πολιτιστικές, εθνικές, γλωσσικές, η φυλετικές διάφορες, ανέπτυξε ένα μοντέλο διαπολιτισμικη ετοιμότητας για τους επαγγελματίες της υγείας. Τα συστατικά στοιχεία αυτού του μοντέλου είναι: η διαπολιτισμικη ενημέρωση (cultural awareness), η διαπολιτισμικη γνώση ( cultural knowledge), και η διαπολιτισμικη ικανότητα (cultural skills) (Leininger 1985). Οι Papadopoulos, Tilki &Taylor (1998), ανέπτυξαν το δικό τους μοντέλο Διαπολιτισμικη ετοιμότητας. Τα στοιχεία που συνθέτουν αυτό το μοντέλο πολύ σύντομα είναι: Πολιτισμική ενημέρωση-cultural awareness ( ενημέρωση για τον πολιτισμό τον δικό μας, η προσωπική μας πολιτισμική ταυτότητα, η κατανόηση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, το επίπεδο του εθνοκεντρισμού μας, η προσωπική μας τάση να δημιουργούμε στερεότυπα, η γνώση της εθνικής μας ιστορίας). Πολιτισμική γνώση- cultural knowledge ( απόψεις και συμπεριφορές σχετικές με την υγεία, κατανόηση των ανθρωπολογικών, κοινωνικοπολιτικών, ψυχολογικών και βιολογικών ομοιοτήτων και διαφορών, κατανόηση των ανισοτήτων στην οργάνωση και την παροχή υπηρεσιών υγείας). Πολιτισμική ευαισθητοποίηση- cultural sensitivity ( ανάπτυξη ικανότητας για διαπροσωπική σχέση και επικοινωνία, ~ 87 ~

88 κατανόηση συναισθημάτων -empathy, ανάπτυξη ικανότητας εμπιστοσύνης και σεβασμού για την διαφορά, αποδοχή των διαφορών, αναζήτηση των καταλληλότερων συμπεριφορών και πρακτικών, αναζήτηση και επισήμανση των παραγόντων που εμποδίζουν την ανάπτυξη ετοιμότητα της - διαπολιτισμικης cultural ευαισθητοποίηση). competence ( αξιολόγηση Πολιτισμική ικανοτήτων, διαγνωστικές ικανότητες, βελτίωση κλινικών ικανοτήτων, βελτίωση της ικανότητας να αναγνωρίζει τις προκαταλήψεις, τις διακρίσεις σε βάρος των ασθενών με πολιτισμικές και άλλες διαφορές, και τις υφισταμένες ανισότητες και να εργάζεται για την εξάλειψη τους από τις υπηρεσίες υγείας.). Σύμφωνα με την Leininger οι διαπολιτισμικα εκπαιδευμένοι νοσηλευτές είναι ικανοί να ενδυναμώσουν τους ασθενείς τους, να μειώσουν την αγωνιά τους η το φόβο τους για την ασθένεια και το σύστημα υγείας, να τους βοηθήσουν να ανταποκριθούν αποτελεσματικότερα στην θεραπεία, να βελτιώσουν το επίπεδο υγείας τους. Το μοντέλο πολιτισμικής ετοιμότητας των Papadopoulos, Tilki & Taylor είναι μελετημένο ώστε να δύναται να εφαρμοσθεί σε όλα τα επαγγέλματα που σχετίζονται με την παροχή βοήθειας στον άνθρωπο. Πολιτισμική ετοιμότητα στην κοινωνική εργασία Αρκετά μοντέλα πολιτισμικής ετοιμότητας έχουν εκπονηθεί για το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας ( Green 1999, Lum 1999,McPhatterl997). Πολιτισμική ετοιμότητα στην κοινωνική εργασία μπορεί να ορισθεί ως η ικανότητα να αντιλαμβάνεται ο κοινωνικός λειτουργός τις διαστάσεις του πολιτισμού και των πολιτισμικών ~ 88 ~

89 πρακτικών των εξυπηρετούμενων και να τις χρησιμοποιεί όταν εργάζεται με τους εξυπηρετούμενους και το πολιτισμικό -κοινωνικό τους περιβάλλον ( Luml999). Αυτό το μοντέλο έχει επηρεασθεί από τις προηγούμενες θεωρητικές προσεγγίσεις της κοινωνικής εργασίας όπως αυτή της διπλής - προοπτικής ( Norton 1993), την εθνικά ευαισθητοποιημένη Κοινωνική εργασία ( Devore & Schlesinger 1987, Granger & Portner 1985), και την κοινωνική εργασία με μειονοτικές ομάδες ( Chau 1989, Lum 1982, 1996), και φυσικά έχει δεχθεί επιδράσεις από τα μοντέλα πολιτισμικής ετοιμότητας που αναπτύχθηκαν σε άλλα επαγγέλματα. Το μοντέλο πολιτισμικής ετοιμότητας Lum (1999), αναγνωρίζει τέσσερις περιοχές πολιτισμικής ετοιμότητας στην άσκηση της κοινωνικής εργασίας : 1.Προσωπική και επαγγελματική ενημέρωση για την εθνικότητα από τον ίδιο τον κοινωνικό λειτουργό 2.Γνώση των πολιτισμικών διαφορών 3.Ανάπτυξη ικανοτήτων για εργασία με εξυπηρετούμενους με διαφορετική πολιτισμική, εθνική, γλωσσική και θρησκευτική προέλευση 4.Ικανότητα για συνεχή νέα γνώση. Σχετικά με την προσωπική ενημέρωση ο Lum ανέπτυξε ένα εργαλείο αυτοαξιολογησης το οποίο βοήθα τους κοινωνικούς λειτουργούς να αναγνωρίσουν και να βελτιώσουν την εμπειρία τους με εξυπηρετούμενους με πολιτισμικές διάφορες. Σε σχέση με τα δυο επόμενα συστατικά του μοντέλου δηλαδή την γνώση και την ανάπτυξη ικανοτήτων ο Lum πήγε πίσω στις θεωρίες για ~ 89 ~

90 τον ρατσισμό, τις διακρίσεις και τις προκαταλήψεις για να συζητήσει σχετικά με τις πολιτισμικές άξιες αλλά και σχετικά με τις θεωρίες της κοινωνικής δομής που οδηγούν σε νέα μοντέλα θεραπείας και παροχής κοινωνικής εργασίας. Σε ότι αφορά το την ικανότητα για συνεχή απόκτηση νέας γνώσης, Υποστηρίζει ότι είναι θεμελιώδους σημασίας για τους κοινωνικούς λειτουργούς καθώς η διαδικασία συνεχούς ανάπτυξης νέας γνώσης μαζί με την υπάρχουσα επαγγελματική γνώση και την χρήση των εξυπηρετούμενων ως πηγών πληροφορίας σχετικά με τις πολιτισμικές διάφορες, μπορούν να αναπτύξουν περαιτέρω την πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών λειτουργών. Τέλος δε υποστηρίζει ότι η πολιτισμική γνώση και ετοιμότητα δεν μπορούν να είναι μια στατική διαδικασία αλλά μια συνεχής και διαρκής διαδικασία μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό περιβάλλον. Το μοντέλο πολιτισμικής ετοιμότητας της Mc Phatter (1997), αποτελείται από τρεις αλληλοτεμνομενες σφαίρες πληροφοριών : την βασική πολιτισμική γνώση των κοινωνικών λειτουργών ως βάση του μοντέλου, την συνεπή ενημέρωση και την αποτελεσματική επαγγελματική ικανότητα να επικοινωνεί και να εργάζεται με εξυπηρετούμενους από διαφορετικές κουλτούρες. Υπάρχουν σαφείς ομοιότητες του εν λόγω μοντέλου με κάποια από τα προαναφερθέντα Η συνεπής ενημέρωση αναφέρεται στην ανακατασκευή της οπτικής του κοινωνικού λειτουργού, ως κίνηση από μια μονοπολιτισμικη κοινωνία ~ 90 ~

91 σε μια πολυπολιτισμικη έχοντας την δυνατότητα όμως να αντιλαμβάνεται ταυτόχρονα τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία της δικής του κουλτούρας και εκείνης των εξυπηρετούμενων. Ορίζοντας και εξερευνώντας την έννοια «πολιτισμική ετοιμότητα» στην κοινωνική εργασία Σύμφωνα με τον Webster 1997), η λέξη κουλτούρα περιγράφει τα βιωμένα σύμβολα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και περιλαμβάνει: προσωπικές και κοινωνικές άξιες, στάσεις έναντι συγκεκριμένων καταστάσεων της ζωής, συγκεκριμένους τρόπους επικοινωνίας με τους ανθρώπους και πιο συγκεκριμένα με ανθρώπους που διαφέρουν είτε εθνικά είτε θρησκευτικά είτε γλωσσικά, πράξεις που χαρακτηρίζουν την συγκεκριμένη κουλτούρα. Η λέξη ετοιμότητα έχει την έννοια της συναισθηματικής, γνωσιολογικής, και λογικής κατάστασης του «είμαι ικανός» αλλά και «επιδιώκω την συνεχή εξέλιξη της ικανότητας μου». Συνδυάζοντας τα πιο πάνω ορίζει ως πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών λειτουργών την προσωπική και επαγγελματική ικανότητα να ανταποκρίνονται στις μοναδικές και εξειδικευμένες ανάγκες αυτών των οποίων η κουλτούρα είναι διαφορετική από ότι μπορεί να θεωρείται κυρίαρχη κουλτούρα της συγκεκριμένης χώρας. Ο Webster(1997) καταλήγει ότι η πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών λειτουργών δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική αν δεν συνδυαστεί με την ταυτόχρονη ανάπτυξη πολιτισμικής ετοιμότητας των κοινωνικών υπηρεσιών, εννοώντας την ανάπτυξη και βελτίωση δομών και λειτουργίας αυτών των υπηρεσιών ώστε να λαμβάνουν υπ'οψην τους ~ 91 ~

92 εξυπηρετούμενους με διαφορετική κουλτούρα και να αντιμετωπίζουν τις ανάγκες τους με σεβασμό στην διαφορετικότητα τους ( ενίσχυση της επικοινωνίας με μετάφρασης, και πληροφοριακά έντυπα στην γλώσσα τους, αποδοχή των διαφορετικών θρησκευτικών τους πεποιθήσεων και ευελιξία ως προς την αναγνώριση του δικαιώματος τους για άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων). Το 1994 το τμήμα Δημόσιας υγείας και οικογενειακής ανάπτυξης του Seattle (US) έδωσε τον πιο κάτω ορισμό για την πολιτισμική ανάπτυξη, με τον οποίο ταυτόχρονα επιχειρείται η εξερεύνηση των επί μέρους εννοιών που εμπεριέχονται σε αυτόν. Έτσι ως πολιτισμική ετοιμότητα ορίζεται η ικανότητα των επαγγελματιών και των υπηρεσιών να ανταποκρίνονται με σεβασμό και αποτελεσματικότητα στις ανάγκες ανθρώπων από κάθε κουλτούρα, κοινωνική τάξη, εθνική προέλευση και θρησκεία, με τρόπο που αναγνωρίζει, επιβεβαιώνει και δίνει άξια στις πολιτισμικές διάφορες και ομοιότητες και στην άξια των ατόμων, οικογενειών και κοινοτήτων, δίνοντας έμφαση στην προστασία και την εξασφάλιση της αξιοπρέπειας τους. Η πολιτισμική ετοιμότητα εμπεριέχει αναγνώριση και σεβασμό των διάφορων μεταξύ των εξυπηρετούμενων, σε ότι αφορά το τι αναμένουν από τους επαγγελματίες και τις κοινωνικές υπηρεσίες, τις εμπειρίες τους με τους κοινωνικούς λειτουργούς και τις κοινωνικές υπηρεσίες. Εμπεριέχει επίσης πρακτικές εκ μέρους των επαγγελματιών και των υπηρεσιών, που βασίζονται στην αναγνώριση των πολιτισμικών και άλλων διαφορών των εξυπηρετούμενων. Και καταλήγει στο ότι η πολιτισμική ετοιμότητα είναι πιθανόν να συμβεί μόνο όταν επιτευχθεί ανάπτυξη της ικανότητας αποδοχής των διαφορών των ατόμων και ~ 92 ~

93 βελτιωθούν οι δομές των υπηρεσιών για να ανταποκριθούν σε αυτές τις διαφορές. ( Seattle King county of public health and family development 1994) Οι Heywood, Gonzi και Hager(1992), επισημαίνουν ότι η πολιτισμική ετοιμότητα είναι μια συνεχής διαδικασία η οποία περιλαμβάνει την αναγνώριση από μέρους των κοινωνικών λειτουργών των στάσεων τους και των άξιων τους και την αναζήτηση της γνώσης και της εκτίμησης των πολιτισμικών, κοινωνικών,θρησκευτικών διάφορων και ομοιοτήτων ανάμεσα αλλά και μεταξύ των ομάδων και κοινοτήτων. Ένα σύστημα παροχής κοινωνικών υπηρεσιών Αναγνωρίζεται ως πολιτισμικά έτοιμο και ικανό από το πόσο επηρεάζεται από την πολιτισμική διαφοροποίηση του πληθυσμού που εξυπηρετεί και πόσο ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, εφαρμόζοντας πολιτικές, διαδικασίες και καθημερινές πρακτικές αλλά και στην βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού του με συνεχή και διαπολιτισμικα στοχευόμενη εκπαίδευση και συνεχή συμμετοχή τους στην αξιολόγηση του ίδιου του συστήματος. Γιατί η πολιτισμική ετοιμότητα είναι σημαντική στην άσκηση της κοινωνικής εργασίας? Σύμφωνα με τους Betancourt (2000), Hurdle (2002), Lump (1999), Sue (1998), Falcon (1995) και άλλους, τα αποτελεσματικά προγράμματα υγείας και κοινωνικής εργασίας αναγνωρίζουν και ενσωματώνουν την κουλτούρα των ανθρώπων με τους οποίους και για τους οποίους εργάζονται, στις υπηρεσίες που προσφέρουν και στην επανεκπαίδευση των επαγγελματιών που εργάζονται μαζί τους. Η κουλτούρα διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν τον κόσμο ~ 93 ~

94 στον οποίο ζουν, τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουν το περιβάλλον τους, τον τρόπο με τον οποίο επιλέγουν τον τρόπο ζωής των οικογενειών τους και τέλος τον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουν και αποκτούν ρόλο στην ζωή των κοινοτήτων τους. Επεκτείνοντας αυτές τους τις απόψεις για την κουλτούρα θεωρούν ότι αποτελεί ζωτικό παράγοντα του πως οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στις υπάρχουσες Υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής εργασίας, ποιες είναι οι εμπειρίες τους από αυτές και πόσο ικανοποιημένοι αισθάνονται. Η κοινωνική εργασία μέσα από την εξελικτική της πορεία είναι από τις κοινωνικές επιστήμες που έδωσαν από την αρχή έμφαση σε τέσσερις κυρίως παράγοντες: Τον σεβασμό της προσωπικότητας του εξυπηρετούμενου Τον σεβασμό στην ελεύθερη βούληση του εξυπηρετούμενου ακόμα και σε καταστάσεις με τις οποίες ο κοινωνικός λειτουργός δεν συμφωνεί Την προάσπιση των δικαιωμάτων του εξυπηρετούμενου Την εξάλειψη των προκαταλήψεων και των ανισοτήτων. Είναι προφανές σύμφωνα με τους πιο πάνω επιστήμονες ότι η στροφή που εχεινα κάνει η κοινωνική εργασία ώστε να ενσωματώσει στην φιλοσοφία της την διαπολιτισμικη ετοιμότητα των εκπροσωπών της αλλά και τις υπηρεσίες εφαρμογής της είναι πολύ πιο εύκολο να επιτευχθεί από άλλες επιστήμες. Το τι χρειάζεται να γίνει είναι σύμφωνα με τον Betancourt (2000), είναι η ενσωμάτωση της αναγνώρισης της σημασίας της κουλτούρας για την ζωή των εξυπηρετούμενων αλλά και ως θεμελιώδους βάσης της εφαρμογής της κοινωνικής εργασίας.. Γιατί είναι σημαντική η πολιτισμική ετοιμότητα? Η Sue (1998), αναφέρει τρεις λόγους: ~ 94 ~

95 η κοινωνική εργασία οφείλει να προωθεί την προσπάθεια και τις πρακτικές της προς όλους και αυτό δεν μπορεί να γίνει πράξη εάν άνθρωποι που ανήκουν σε μειονότητες δεν έχουν καθόλου η έχουν πολύ περιορισμένη προσβασιμότητα στις κοινωνικές υπηρεσίες η όταν η προσβασιμότητα εξαρτάται από την προσωπική θέληση του επαγγελματία κοινωνικού λειτουργού. Η διεύρυνση της διαπολιτισμικη παροχής υπηρεσιών των κοινωνικών λειτουργών και στις πολιτισμικές, κοινωνικές, η θρησκευτικές μειονότητες, καθιστούν την λειτουργία της αποτελεσματικότερη που είναι και το τελικό ζητούμενο Η διαπολιτισμικη ετοιμότητα οδηγεί την κοινωνική εργασία ως επιστήμη και φυσικά ως πράξη στην πρωτοπορία της σύγχρονης σκέψης και ερευνάς και την καθιστά ικανή να ανταποκρίνεται στην ραγδαίες πολιτικές, πολιτιστικές και δημογραφικές αλλαγές των σύγχρονων κοινωνιών. Διαπολιτισμικη διάσταση στην εκπαίδευση της κοινωνικής εργασίας Η NASW (National Committee on Racial and Ethnic Diversity US ), έχει ήδη από τον Ιούνιο του 2001 αποδεχθεί τα εθνικά στάνταρτ για την πολιτισμική ετοιμότητα των κοινωνικών λειτουργών, τα οποία έχουν γίνει αποδεκτά από τους οργανισμούς παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και έχουν ενσωματωθεί τόσο από τις κοινωνικές υπηρεσίες όσο και από τα Πανεπιστημιακά τμήματα εκπαίδευσης κοινωνικών λειτουργών. Η πολιτισμική ετοιμότητα ως μια περιοχή εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος έχει ήδη ενταχθεί στ ακαδημαϊκά προγράμματα αρκετών Αμερικανικών Πανεπιστήμιων (Columbia university, university of Michigan, and Middlesex university of London, university of Leeds etc) και οι ~ 95 ~

96 σπουδαστές κοινωνικής εργασίας ενθαρρύνονται να συμμετέχουν παράλληλα με τα σχετικά μαθήματα σε εργαστήρια όπου διαπολιτισμικα εκπαιδευμένοι καθηγητές εφαρμόζουν το μοντέλο της βιωματικής μάθησης κυρίως για τα πρώτα σταδία της διαπολιτισμικη εκπαίδευσης ( cultural awareness, cultural knowledge), επίσης ενθαρρύνεται η πρακτική άσκηση των σπουδαστών σε κοινωνικές υπηρεσίες που εφαρμόζουν διαπολιτισμικη κοινωνική 8pyaoia.(Callegos 1982, NASW 2000, Rank &Hutchison 2000). Στον Ευρωπαϊκό χώρο δεν υπάρχουν πολλές αποδείξεις ότι η επίσημη εκπαίδευση στην Κοινωνική εργασία έχει ήδη ενσωματώσει την διαπολιτισμικη ετοιμότητα αν και στα περισσότερα πανεπιστήμια παρέχονται γνώσεις για την εθνικότητα και την επίδραση της στην προσωπικότητα, στις θεωρίες ενσωμάτωσης των διαφορετικών πολιτισμών και στις θεωρίες ανάπτυξης του ρατσισμού. Στο Middlesex university έχει δημιουργηθεί ένα ερευνητικό κέντρο Διαπολιτισμικη ετοιμότητας στο οποίο έχει ενταχθεί η διαπολιτισμικη ετοιμότητα στην ερευνά καθώς και ένα Μασέρ στην διαπολιτισμικη ετοιμότητα για επαγγελματίες υγείας. Αντίθετα από ότι συμβαίνει στο χώρο της εκπαίδευσης της κοινωνικής εργασίας, στην εκπαίδευση της Νοσηλευτικής, η Διαπολιτισμικη ετοιμότητα παρέχεται με οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα προσανατολισμένα στη αναγνώριση της σπουδαιότητας της διαφορετικότητας και έχει ήδη μακρά ιστορία, στην διαπολιτισμικα προσανατολισμένη 1991,1994,1995, εκπαίδευση Papadopoulos των 1998, νοσηλευτών( 20002, Papadopoulos 1999,Mackenzie& Crowcroft 1996). Επίλογος ~ 96 ~ 2005, Leininger Gerish &

97 To άρθρο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης της διαπολιτισμικής ετοιμότητας στην εφαρμογή και την εκπαίδευση της κοινωνικής εργασίας. Ο στόχος της συγγραφέα ήταν να παρουσιάσει τις πιο πρόσφατες μελέτες για την ανάπτυξη της διαπολιτισμικη ετοιμότητας στον χώρο της κοινωνικής εργασίας και παράλληλα να παρουσιάσει με συντομία τα ποικίλα μοντέλα προσέγγισης της πολιτισμικής ετοιμότητας. Η μεταστροφή της Ελληνικής κοινωνίας σε πολυπολιτισμικη κοινωνία, νομίζω ότι θα πρέπει να στρέψει το ενδιαφέρον της Κοινωνικής εργασίας στην Ελλάδα στην ανάπτυξη τρόπων για την εξασφάλιση όσο το δυνατόν αποτελεσματικών υπηρεσιών για όλους χωρίς διακρίσεις εξαιτίας των διαφορών στην γλώσσα, στην θρησκεία, στην πολιτισμική και εθνική προέλευση. Είναι ίσως η πιο κατάλληλη στιγμή η Κοινωνική εργασία να αποδείξει ότι μπορεί να είναι πρωτοπόρος στις εξελίξεις. 3.6 ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Τα μοντέλα αυτά, δημιουργήθηκαν στο δυτικό πολιτισμό και συνεπώς, εκπροσωπούν την ιδεολογία, τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απορρέουν από ένα εθνοκεντρικό κοινωνικοπολιτισμικό σύστημα. Επιπλέον, παρουσιάζουν διαφορετικό βαθμό «προσαρμογής» τους στην πολυπολιτισμικότητα. Παρακάτω, παρατίθενται ορισμένα επιλεγμένα μοντέλα που θεωρούνται ιδιαίτερα αποτελεσματικά στην επαγγελματεκή πολυπολιτισμική πρακτική: 1. Το ψυχοδυναμικό-ψυχοκοινωνικό μοντέλο 2. Το ροτζεριανό-προσωποκεντρικό μοντέλο 3. Το μοντέλο παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης 4. Το μοντέλο της επικεντρωμένης σε στόχους κοινωνικής εργασίας ~ 97 ~

98 5. Το συστημικό-οικολογικό μοντέλο 6. Το γενικό-ολιστικό-διαμεθοδικό μοντέλο 7. Το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις 8. Το μεταμοντέρνο μοντέλο των «κοινωνικών κατασκευών» Το ψυχοδυναμικό-ψυχοκοινωνικό μοντέλο Προήλθε από τη φροϋδική και ψυχοδυναμική παράδοση, βάσει του οποίου ασκείται η «παραδοσιακή» κοινωνική εργασία. Θεωρείται ένα κατεξοχήν εθνοκεντρικό μοντέλο και αρκετά δύσκολο για εφαρμογή σε πολυπολιτισμικό πλαίσιο. Βασίζεται στις έννοιες του «ψυχικού ντετερμινισμού», του ασυνειδήτου, καθώς και στην ατομική παθολογία σχετικά με την προέλευση των ανθρώπινων προβλημάτων. Η μεθοδολογία της κοινωνικής εργασίας και το ψυχοδυναμικό μοντέλο, προήλθαν από κοινωνίες που έδιναν ιδιαίτερη αξία στην ατομικότητα, στο ατομικό συμφέρον, στην ανεξαρτησία και στην ιδιωτικότητα (Τριζελιώτης, 1996: 43). Πολλλές από αυτές τις αξίες, δεν είναι κατανοητές από κάποια μέλη εθνοτικών ομάδων, εφόσον δεν αποτελούν μέρος της κουλτούρας τους. Συνεπώς, δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν λεκτικά σε ατομικές συνεντεύξεις, να αποκαλύψουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, ενώ δεν κατανοούν το λόγο για τον οποίο πρέπει να έρχονται στα γραφεία των κοινωνικών λειτουργών μόνο για συζήτηση, εκτός από τη διεκδίκηση χρημάτων και υλικών αγαθών, τα οποία πιστεύουν ότι δικαιούνται στην χώρα υποδοχής. Η ατομική συμβουλευτική, πιθανώς να διευκολύνεται όταν σκόπιμα εμπλέκονται και άλλα μέλη της οικογένειας ή άτομα επιρροής της ίδιας κουλτούρας, εάν πρόκειται για πατερναλιστική δομή οικογένειας, όπου το «εγώ» ανάγεται στο «εμείς» και όπου δεν υπάρχει εχεμύθεια και ιδιωτικότητα μεταξύ των μελών. Αυτή, είναι μία ακόμη διαφορά μεταξύ του ψυχοκοινωνικού μοντέλου και της διαπολιτισμικής πρακτικής. Επιπλέον, η εκτόνωση συναισθημάτων και η συχνά παθητική ~ 98 ~

99 διερευνητική στάση του κοινωνικού λειτουργού, αποτελούν επίσης χαρακτηριστικά του παραδοσιακού ψυχοδυναμικού μοντέλου. Τέλος, ενδεικνυόμενες δεξιότητες επικοινωνίας και παρέμβασης, είναι κυρίως οι υποστηρικτικές που βασίζονται στην αξιολόγηση των δυνάμεων του Εγώ του ατόμου και όχι δεξιότητες αυτεπίγνωσης (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2006, σελ ) Το ροτζεριανό-προσωποκεντρικό μοντέλο Το προσωποκεντρικό μοντέλο διαμορφώθηκε από τον Rogers, ο οποίος είναι ο κύριος εκπρόσωπος του ουμανισμού (=ανθρωπισμού). Η πιο σημαντική συμβολή του αναφέρεται στη συμβουλευτική, η οποία είναι κατεξοχήν μη κατευθυντική (Αρχοντάκη και Φιλίππου, 2003, 27). Ως βασική αρχή του, διατυπώνεται η μοναδικότητα και η αξία του ατόμου, ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που αυτό αντιμετωπίζει. Κάθε άτομο είναι λογικό, συνεπώς, έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει την πραγματικότητα με ρεαλισμό (Κανδυλάκη, 2001, 108). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, ο κοινωνικός λειτουργός, αναμένεται να είναι αυθεντικός, μη κατευθυντικός και συνεπής στο πλαίσιο της επαγγελματικής του σχέσης, να αποδέχεται το άτομο χωρίς όρους και βέβαια, να έχει ενσυναίσθηση προς αυτό. Ακόμη, δίνει έμφαση στο εδώ και στο τώρα και όχι στο ιστορικό των προβλημάτων του ατόμου (;Payne, 2000, 324). Δεξιότητες του μοντέλου αυτού, ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν στη διαπολιτισμική πρακτική, εφόσον δίνει έμφαση στην προσωπική δύναμη του ατόμου, επεξεργάζεται ιδιαιτέρως τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης, η οποία μπορεί να διατυπωθεί και ως «πολιτισμική ενσυναίσθηση» (Γιωτσίδη και Στάλικας, 2004, 43) και αποδέχεται την ανθρώπινη αξία «άνευ όρων». Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε ότι το «μη κατευθυντικό» σχήμα της συμβουλευτικής του συγκεκριμένου μοντέλου, δυσκολεύει την επικοινωνία με άτομα εθνοτικών ομάδων, τα οποία περιμένουν από τον επαγγελματία, ρόλο καθοδηγητικό και πατερναλιστικό (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ. 501). ~ 99 ~

100 3.6.3 Το μοντέλο παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης Είναι γνωστό, πως η θεωρία της κρίσης προήλθε από τις Η.Π.Α., με πρώτους θεωρητικούς τους Lindenman, Caplan, Rapoport, Parad και άλλους. Το μοντέλο αυτό, στη θεωρητική του «κατασκευή και σύλληψη», καθώς και την πρακτική του εφαρμογή, παρόλο που αποτελεί μία ακόμη δυτική «δημιουργία», αποτελεί την κατεξοχήν εννοιολογική θεραπευτική παρέμβαση για εθνοτικές ομάδες σε πολυπολιτισμικό πλαίσιο. Κρίση είναι μία ανατροπή στην ομοιοστατική ισορροπία του ατόμου και του συστήματος σε μια σταθερή κατάσταση. Σε περιπτώσεις κρίσης, οι μηχανισμοί που συνηθίζονται δεν επαρκούν, ούτε οδηγούν γρήγορα στην προηγούμενη ισορροπία. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να παρατηρείται μια αποδιοργάνωση στη βιοψυχοκοινωνική λειτουργικότητα των ατόμων, οικογενειών, ομάδων, ευρύτερων συστημάτων. Για παράδειγμα, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, οι οποίοι εγκαταλείπουν την πατρίδα τους και την οικογένειά τους είτε για λόγους βιοποριστικούς, είτα για να σώσουν τη ζωή τους, από την καταδίωξη και τα βασανιστήρια-, βιώνουν έντονα την κρίση του ξεριζωμού και της εγκατάλειψης. Συνεπώς, η ομοιοστατική τους ισορροπία έχει ανατραπεί, ενώ αρχίζει να φαίνεται μια συνολική αποδιοργάνωση στην λειτουργικότητά τους. Ωστόσο, κατά την φάση της φυγής, ιδιαίτερα οι πρόσφυγες, επιστρατεύουν νέους προσαρμοστικούς μηχανισμούς για να επανακάμψουν την λειτουργικότητά τους, ακριβώς επειδή η δύναμη της επιβίωσης είναι έντονη. Το δυναμικό που διαθέτουν για αλλαγή, ενεργοποιείται και δραστηριοποιείται. Εντούτοις, στην χώρα υποδοχής τα πράγματα συχνά αλλάζουν. Η νέα κοινωνικοπολιτισμική πραγματικότητα, ο ρατσισμός από τα μέλη της κυρίαρχης κουλτούρας, οι προκαταλήψεις, ο άνισος ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, η σταδιακή περιθωριοποίηση και ο κοινωνικός αποκλεισμός κατακλύζει και διαπερνά τα μέλη των εθνοτικών ομάδων. ~ 100 ~

101 Συνεπώς, η πολλαπλότητα των κρίσεων που βιώνουν, πολύ συχνά δεν τους αφήνει περιθώρια για επανάκαμψη. Ως εκ τούτου, παρόλο που στην αρχική του διαμόρφωση, η θεωρία της κρίσης παραπέμπει σε ένα εθνοκεντρικό, δυτικού τύπου κλινικό μοντέλο, στη συνέχεια οι τραυματικές εμπειρίες των ατόμων που βιώνουν πολλαπλές κρίσεις στην πατρίδα τους και στη χώρα υποδοχής, τροποποίησαν το μοντέλο αυτό για προσαρμογή σε πλαίσιο πολυπολιτισμικό. Η αναγνώριση των πολιτισμικών παραμέτρων, καθώς και η διερεύνηση γνώσεων και δεξιοτήτων από άλλες προσεγγίσεις, διευκόλυναν τους επαγγελματίες να αντιμετωπίσουν τις εθνοτικές ομάδες στη χώρα υποδοχής. Δεξιότητες όπως η διαπολιτισμική ενσυναίσθηση, η αντανάκλαση συναισθημάτων, η υποστήριξη, η παραδοχή της διαφορετικότητας, ο διαχωρισμός και η εστίαση του προβλήματος και η ενδυνάμωση, ενδείκνυνται ιδιαίτερα για τα πολιτισμικά διαφοροποιημένα άτομα και οικογένειες, που διέρχονται από πολλαπλές κρίσεις. Είναι χρήσιμο να επισημανθούν, οι διαφορές ορισμένων μοντέλων παρέμβασης σε καταστάσεις κρίσης. Το μοντέλο της Golan: στην αρχική φάση, η πρόκληση εκδήλωσης έντονων συναισθηματικών αντιδράσεων στο στρεσογόνο γεγονός, για αποφόρτιση και ανακούφιση, μπορεί να μην ενδύκνειται σε έναν πρόσφυγα ο οποίος έχει υποστεί πολλαπλές κρίσεις στη ζωή του και εμφανίζει ως άμυνα, επιφανειακή απάθεια και επίπεδο συναίσθημα. Σύμφωνα με την Ελευθεριάδου (1999), «η απότομη φύση των γεγονότων, συχνά σημαίνει ότι το άτομο δεν βιώνει το σοκ, παρά σε ένα μεταγενέστερο στάδιο». Αντίθετα, κατά την Marlin (1992), το γεγονός αυτό συνδέεται με την άρνηση της απώλειας. Το άτομο επομένως, θα μπορέσει να θρηνήσει» αργότερα, όταν θα αρχίσει να ανασυγκροτείται ο εξωτερικός του κόσμος, όταν πρώτα θα καλυφθούν οι ζωτικές ανάγκες αξιοπρεπούς διαβίωσής του. Επιπλέον, η λήψη ιστορικού, το οποίο σύμφωνα με την Golan διενεργείται σε μια μεταγενέστερη φάση, αφού πρώτα βέβαια τα ~ 101 ~

102 συναισθήματα του ατόμου εκτονωθούν, μπορεί να μην εφαρμόσιμη πάντα με τα μέλη των εθνοτικών ομάδων. είναι Περισσότερο προσαρμοσμένο στην πολυπολιτισμική πραγματικότητα, εκτιμάται ότι είναι το νεότερο μοντέλο παρέμβασης σε κρίση του Roberts (2000), ο οποίος προτείνει οδηγίες, για την αντιμετώπιση των πολιτισμικά διαφοροποιημένων οικογενειών σε κρίση. (Roberts, 2000) (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ ). Επιλπέον, είναι σημαντικό να αναφέρουμε τον εμπεριστατωμένο απολογισμό της θεωρίας της παρέμβασης στην κρίση που προσέφερε η Golan (1978). Η Golan συνοψίζει και σκιαγραφεί τα κύρια σημεία της θεωρίας αυτής ως εξής: Κάθε, άτομο, ομάδα και οργανισμός περνά κρίσεις. Τα επικίνδυνα γεγονότα είναι σοβαρά προβλήματα. Τα επικίνδυνα γεγονότα μπορεί να είναι αναμενόμενα (όπως η εφηβεία, ο γάμος, η μετακόμιση) ή μη αναμενόμενα (όπως ο θάνατος, το διαζύγιο, η απόλυση από την εργασία, οι περιβαλλοντικές καταστροφές). Οι καταστάσεις ευαλώτητας σχετίζονται με εκείνα τα επικίνδυνα γεγονότα, τα οποία κάνουν τους ανθρώπους να χάνουν την αίσθηση ισορροπίας τους. Όταν διαταράσσεται η αίσθηση ισορροπίας μας, δοκιμάζουμε τους συνηθισμένους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων μας. Κάθε αποτυχία συνοδεύεται από ένταση και άγχος. Ένας αιφνίδιος παράγοντας ο οποίος προστίθεται στα ανεπίλυτα προβλήματα, αυξάνει την ένταση και προκαλεί μια αποδιοργανωμένη κατάσταση ενεργού κρίσης. Στη θεώρηση αυτή, η κρίση παρουσιάζεται ως μια αλληλουχία γεγονότων ωστόσο οι Parad και Parad (1990b, 5-7), την ~ 102 ~

103 περιγράφουν ως μια διάταξη παραγόντων ή ένα καλούπι, θεωρώντας πολλά γεγονότα ως αλληλοσυνδεόμενα. Οι αιφνίδιοι παράγοντες μπορεί να παρουσιαστούν στον κοινωνικό λειτουργό, ως βασικό πρόβλημα του πελάτη, εντούτοις, αυτοί δεν αποτελούν κρίση, είναι μόνο ένα κομμάτι στην αλληλουχία. Όσο πιο επιτυχής ήταν η αντιμετώπιση των προβλημάτων στο παρελθόν, τόσο περισσότερες θα είναι οι διαθέσιμες στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων στο μέλλον. Όλες οι κρίσεις βρίσκουν μια λύση σε διάστημα 6-8 εβδομάδων. Τα άτομα σε κρίση είναι πιο πρόθυμα να αποδεχθούν βοήθεια από εκείνα που δεν βρίσκονται σε κρίση. Κατά την «ανασυγκρότηση» η οποία ακολουθεί την ενεργό κρίση, τα άτομα εδραιώνουν τους νεοαποκτηθέντες τρόπους επίλυσης προβλημάτων. Ο Roberts (1991), περιγράφει επτά (7) στάδια αντιμετώπισης μιας κρίσης. Αυτά είναι τα εξής: 1. Εκτίμηση του κινδίνου και των θεμάτων που αφορούν την ασφάλεια των πελατών και άλλων προσώπων. 2. Εδραίωση συμμαχίας και σωστής επικοινωνίας με τους πελάτες. 3. Προσδιορισμός των σημαντικότερων προβλημάτων. 4. Διαχείριση συναισθημάτων και παροχή υποστήριξης. 5. Διερεύνηση πιθανών εναλλακτικών λύσεων. 6. Διατύπωση ενός σχεδίου δράσης. 7. Παροχή συνεχιζόμενης υποστήριξης. ~ 103 ~

104 Οι Parad και Parad (1990b, 7), εστιάζονται σε «συναισθηματικούς, γνωστικούς και συμπεριφορικούς» στόχους. Η Golan ωστόσο, προτείνει μια διαδικασία παρόμοια με την επικεντρωμένη σε στόχους εργασία του Reid: Διερεύνηση των διάφορων επιλογών. Παροχή βοήθειας για την επιλογή μιας λύσης. Αίτηση για την παροχή μιας υπηρεσίας. Δοκιμή της υπηρεσίας. Εξοικείωση και ανάπτυξη δεξιοτήτων ως προς τη χρήση της υπηρεσίας. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι οι κοινωνικοί λειτουργοί, παρέχουν υποστήριξη και βοήθεια καθ ۥ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής (Payne, 2000, σελ ) Το μοντέλο της επικεντρωμένης σε στόχους κοινωνικής εργασίας (Reid και Shyne). Η επικεντρωμένη σε στόχους κοινωνική εργασία, είναι γνωστή και ως «σύντομη θεραπεία» ή «βραχύχρονη εργασία» και προήλθε από την κοινωνική εργασία με άτομα κατά το ψυχοδυναμικό μοντέλο. Αυτό το μοντέλο παρέμβασης, έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό σε όλους τους τομείς εφαρμογών, συμπεριλαμβανομένης και της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας. Είναι μία μέθοδος σύντομης χρονικής διάρκειας, η οποία επικεντρώνεται στο πρόβλημα και όχι στο πρόσωπο, όπως συμβαίνει με το ψυχοδυναμικό μοντέλο. Έχει επηρεαστεί από τη θεωρία της μάθησης, την συστημική θεώρηση, την πρακτική κατά των διακρίσεων. Κεντρική και καίρια θέση έχει η διατύπωση του προβλήματος-στόχου από το άτομο. Ο καλύτερος και ιδανικότερος τρόπος για την χρησιμοποίηση των δυνατοτήτων και ικανοτήτων του ατόμου, θεωρείται πως είναι η επικέντρωση στα προβλήματα-στόχους, όπως τα αντιλαμβάνεται και τα προσδιορίζει το ~ 104 ~

105 ίδιο τα άτομο. Το μοντέλο αυτό έθεσε τα θεμέλια για την ενδυνάμωση των χρηστών των κοινωνικών οργανώσεων. Ωστόσο, ο επαγγελματίας θα πρέπει να είναι ιδιαιτέρως προσεκτικός στην εφαρμογή του συγκεκριμένου μοντέλου με εθνοτικές ομάδες, όσον αφορά την εφαρμογή του «συμβολαίου» και της συμφωνίας για περιορισμένο χρόνο παρακολούθησης. Και αυτό γιατί, η αίσθηση του χρόνου για το πολιτισμικά διαφοροποιημένο, συχνά εκδηλώνεται με διαφορετικούς ρυθμούς από ό,τι συμβαίνει στο δυτικό πολιτισμό. Σύμφωνα με τον Hall (1959, 1966, 1974, 1983), ο χρόνος αποτελεί μία από τις βασικότερες παραμέτρους, στις οποίες διαφοροποιούνται οι πολιτισμοί μεταξύ τους. Διακρίνει το χρόνο σε μονοχρονικό και πολυχρονικό. Κατά την μονοχρονική άποψη, που επικρατεί στον δυτικό πολιτισμό, ο χρόνος ορίζεται στη βάση εικοσιτετραώρου, ενώ η πολυχρονική άποψη υποστηρίζει, ότι κάθε πράγμα και κάθε άτομο έχουν το δικό τος χρόνο. Μάλιστα, οι δυτικοί πολιτισμοί, χαρακτηρίζονται από αυστηρή οριοθέτηση όσον αφορά το χρόνο. Η καθυστέρηση σε ένα ραντεβού, συνήθως ερμηνεύεται ως έλλειψη συνέπειας και ως ένδειξη αντίστασης (Γιωτσίδης & Σταλίκας, 2004: 47). Συνεπώς, η επιλεκτική εφαρμογή του μοντέλου της επικεντρωμένης σε στόχους κοινωνικής εργασίας με εθνοτικές ομάδες είναι δυνατή και χρήσιμη, εφόσον αμβλυνθούν κάποιοι από τους οριοθετημένους κανόνες της και προσαρμοστούν σε πολυπολιτισμικό πλαίσιο (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ ). Είναι επιπλέον, πολύ σημαντικό να αναφέρουμε την επικεντρωμένη σε στόχους κοινωνική εργασία με άτομα, σύμφωνα με τους: Reid και Epstein. Η πληρέστερη παρουσίαση της επικεντρωμένης σε στόχους κοινωνικής εργασίας με άτομα, βρίσκεται στα βιβλία των Reid (1978, 1992) και Epstein (1992), ενώ μια πρωτοποριακή παρουσίασή της, βρίσκεται στο ~ 105 ~

106 κοινό τους έργο Επικεντρωμένη σε Στόχους Εργασία (Reid &Epstein, 1972). Στην επικεντρωμένη σε στόχους εργασία, οι κοινωνικοί λειτουργοί επιλύουν προβλήματα που παρουσιάζουν οι πελάτες. Κάθε θεωρία κοινωνικής εργασίας λοιπόν, πρέπει, να καταδεικνύει πώς προκύπτουν τα προβλήματα, ποια είναι αυτά και πώς μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε. Η βραχεία παρέμβαση καθορισμένης διάρκειας, αποτελεί ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της προσέγγισης αυτής (Payne, 2000, σελ. 197). Η επικεντρωμένη σε στόχους κοινωνική εργασία ασχολείται με προβλήματα τα οποία: Οι πελάτες αναγνωρίζουν ή παραδέχονται. Μπορούν να επιλυθούν μέσω δράσης που διεξάγεται έξω από το πλαίσιο των επαφών με τους επαγελματίες. Μπορούν να προσδιοριστούν με σαφήνεια. Προέρχονται από πράγματα ή καταστάσεις, τα οποία οι πελάτες επιθυμούν να αλλάξουν στην ζωή τους. Προέρχονται από «ανικανοποίητες επιθυμίες» του πελάτη αντί να ορίζονται από τρίτους. Κατά τον Reid (1992, 18-9), μόνο προβλήματα που ο πελάτης παραδέχεται παρέχουν την αναγκαία δυνατότητα συνεργασίας. Επιπροσθέτως, ορισμένα προβλήματα των πελατών, αφορούν και άλλα πρόσωπα στη ζωή τους τα οποία μπορεί να αντιλαμβάνονται και να ορίζουν το πρόβλημα με τον ίδιο τρόπο. Δεν υπάρχει πάντα συμφωνία όσον αφορά τα κοινά προβλήματα. Άλλα άτομα δηλαδή, μπορεί να αντιλαμβάνονται διαφορετικά από τον πελάτη (Payne, 2000, σελ ). Η στρατηγική της παρέμβασης έχει δύο στόχους: 1. Να βοηθήσει τους πελάτες να επιλύσουν προβλήματα που τους απασχολούν. ~ 106 ~

107 2. Να προσφέρει μια καλή εμπειρία επίλυσης προβλημάτων, ώστε να αναπτυχθεί περαιτέρω η μελλοντική ικανότητα των πελατών να αντιμετωπίζουν δυσκολίες και η ετοιμότητά τους να αποδέχονται βοήθεια. Ο απολογισμός αυτός των γενικών αρχών του μοντέλου καταδεικνύει πώς οι απόψεις του, απορρέουν από διάφορες ψυχολογικές και κοινωνιολογικές πηγές. Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης επηρεάζει τον τρόπο δράσης, προσδιορίζοντας τα προβλήματα προς επίλυση και τους στόχους (Payne, 2000, σελ.204). Στόχος της διαγνωστικής εκτίμησης δεν είναι όπως στην ψυχοδυναμική θεωρία να εξετάσει τις συναισθηματικές αντιδράσεις ή το προσωπικό ιστορικό των πελατών, αλλά να προσδιορίσει: 1. τις προϋποθέσεις της δράσης 2. τους παράγοντες που παρεμποδίζουν τη δράση 3. τους περιοριστικούς παράγοντες που δεν μπορούν να αλλάξουν (Payne, 2000, σελ.205). Γενικότερα, ο Gambrill (1994) υποστηρίζει ότι η επικεντρωμένη σε στόχους κοινωνική εργασία -και κατ ۥ επέκταση πολλές μορφές βραχείας θεραπείας- ανταποκρίνεται ελάχιστα σε σοβαρά κοινωνικά προβλήμτα. Αποκρύπτει έτσι, την ανεπάρκεια των πόρων και την αδυναμία της πολιτικής βούλησης να ανταποκριθεί ρεαλιστικά σε βαθιά ριζωμένα προβλήματα φτώχειας και κοινωνικής ανισότητας. (Payne, 2000, σελ ) Το συστημικό-οικολογικό μοντέλο Το συστημικό-οικολογικό μοντέλο, θεωρείται το καταλληλότερο σχήμα για την κατανόηση της αλληλεπίδρασης του «προσώπου σε σχέση με το περιβάλλον του» (person-in-environment) και εμπεριέχεται στη διαπολιτισμική πρακτική. Κατά το μοντέλο αυτό, οι αλληλεπιδράσεις και η αλληλεξάρτηση μεταξύ ενός οργανισμού-υποσυστήματος-και του ~ 107 ~

108 περιβάλλοντός του -μακροσύστημα- θεωρούνται σημαντικές για την επιβίωση και των δύο. Επιπλέον, οποιαδήποτε αλλαγή σε ένα από τα υποσυστήματα, μπορεί να έχει θετικές ή αρνητικές επιδράσεις στο άλλο. Υπογραμμίζεται ακόμη η πολυπλοκότητα και η διαφορετικότητα μεταξύ των ατόμων και των διάφορων συστημάτων καθώς συναλλάσσονται και αλληλεπιδρούν συνέχεια, με σκοπό την αμοιβαία συνύπαρξη.(mcmahon, 1996: 27). Το συστημικό-οικολογικό μοντέλο διαφοροποιείται εν μέρει από την αρχική προσέγγιση που βασίζεται στη θεωρία των γενικών συστημάτων. Σύμφωνα με τους Pincus και Minahan (1973), θεμελιωτές της θεωρίας των γενικών συστημάτων στην κοινωνική εργασία, οι παρεμβατικές διεργασίες είναι οι ακόλουθες: 1. επιβοήθηση των ατόμων συστημάτων για βελτίωση των προσαρμοστικών τους ικανοτήτων, 2. σύνδεση των ατόμων συστημάτων με τα δίκτυα και τους κοινοτικούς πόρους, 3. διευκόλυνση αλληλεπίδρασης των κοινοτικών πόρων, 4. επιρροή κοινωνικής πολιτικής, 5. παροχή υλικών αγαθών και 6. συμμετοχή σε διαδικασίες κοινωνικού ελέγχου (Devore & Schlesinger, 1991: 146). Από όλους τους συγγραφείς των συστημικών μοντέλων, οι Germain και Gitterman (1980), οι οποίοι διατύπωσαν τη συστημική-οικολογική προσέγγιση, αναφέρονται ιδιαίτερα σε θέματα εθνότητας, μειονοτήτων και ταξικής διαφοροποίησης. Αναλύοντας την έννοια της αμοιβαιότητας και αλληλοσυσχέτισης του «προσώπου σε σχέση με το περιβάλλον του» (person-in-environment), αναγνωρίζουν ότι τα ανθρώπινα προβλήματα προέρχονται από την αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων, από την ανάγκη για ισορροπία των οργανισμών στο ευρύτερο οικοσύστημα και από τις περιβαλλοντικές πιέσεις που μπορεί να καταλήξουν σε ~ 108 ~

109 δυπροσάρμοστη συμπεριφορά. Οι περιβαλλοντικές πιέσεις, μπορεί να προέρχονται από: 1. τη μη διαθεσιμότητα των αναγκαίων πόρων, 2. την έλλειψη ικανότητας των ατόμων να χρησιμοποιήσουν τους πόρους της κοινότητας, 3. τη μη ανταποκριτικότητα των κοινοτικών πόρων σε ορισμένες ανάγκες ατόμων, τα οποία είναι κοινωνικά, καθώς και πολιτισμικά διαφοροποιημένα. Συνεπώς, στο μοντέλο αυτό δίνεται έμφαση στην κοινωνική τάξη και την εθνότητα, ενώ παράλληλα διατυπώνονται στρατηγικές και δεξιότητες παρέμβασης για σύνδεση των χρηστών με τους κοινοτικούς πόρους, καθώς και για επαγγελματική επιρροή σε ατομικό επίπεδο και επίπεδο κοινωνικής πολιτικής (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ ) Το γενικό-ολιστικό-διαμεθοδικό μοντέλο Το γενικό-ολιστικό-διαμεθοδικό μοντέλο, αναφέρεται στην ενοποίηση των τριών παραδοσιακών μεθόδων: 1. της κοινωνικής εργασίας με άτομα, 2. της κοινωνικής εργασίας με άτομα και με κοινότητες, 3. στη διαμόρφωση μιας ενιαίας πρακτικής στην κοινωνική εργασία. Αποτελεί τη σύγχρονη εφαρμογή του επαγγέλματος, η οποία οδηγεί σε μια ευρύτερη και αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των αναγκών των ατόμων και συστημάτων μέσα στο οικολογικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον. Αυτή η προσέγγιση, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο οικολογικό-συστημικό μοντέλο, στην επικέντρωση στην ανάγκη και το πρόβλημα του ατόμου/συστήματος, στην ισότιμη σχέση κοινωνικού λειτουργού και ατόμου/συστήματος, στην πολυεπίπεδη παρέμβαση στο μικρό, μέσο και μακροεπίπεδο, στην προσεκτική και επιλεκτική χρησιμοποίηση πολλών και διαφόρων θεωριών, καθώς και στη διεργασία επίλυσης προβλημάτων. Επομένως είναι, μια πρακτική, η οποία χαρακτηρίζεται από ευρύτητα και ελαστικότητα στην εφαρμογή ~ 109 ~

110 της, ενώ το θεωρητικό της πλαίσιο εμπεριέχει και όλα εκείνα τα δυναμικά στοιχεία που συνθέτουν και ερμηνεύουν την πολυπολιτισμικότητα. Η διαπολιτισμική πρακτική δεν μπορεί να κατανοηθεί, παρά ως μια γενικευμένη, ολιστική πρακτική, η οποία περιλαμβάνει όλα τα επίπεδα παρέμβασης καθώς και τις αξίες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες που αναφέρονται στην πολυπολιτισμικότητα και την εναντίωση στις διακρίσεις. (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ. 506) Το μοντέλο εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις Η ιδεολογία της πρακτικής ενάντια στην καταπίεση, αναφέρεται στην απόδοση κοινωνικής δικαιοσύνης και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των καταπιεσμένων από τις κοινωνικές δομές ατόμων, ομάδων και κοινοτήτων. Η καταπίεση είναι γενικευμένη, και αποδίδεται σε όλες τις μορφές της κοινωνικής ζωής-στο νομικό πλαίσιο, στον πολιτισμό, στους δεσμούς, στο πολιτικό σύστημα, στην κοινωνικοοικονομική διάρθρωση και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η πρακτική ενάντια στην καταπίεση αναγνωρίζει ότι τα προσωπικά προβλήματα των ατόμων αυτών είναι αποτέλεσμα κοινωνικής και πολιτικής αδικίας. Κατά τον Dominelli η πρακτική εναντίωσης στην καταπίεση (anti-oppressive practice), «είναι μια μορφή κοινωνικής εργασίας που απευθύνεται στις κοινωνικές διαιρέσεις και τις δομικές ανισότητες. Στοχεύει στην παροχή κατάλληλων και ευαίσθητων υπηρεσιών, ανταποκρινόμενη στις ανάγκες των χρηστών, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση. Ενσωματώνει μια προσωποκεντρική φιλοσοφία και ένα ισότιμο σύστημα αξιών, που αποσκοπεί στη μείωση των επιπτώσεων των δομικών ανισοτήτων που επιβάλλονται στη ζωή των ανθρώπων. Είναι μια μέθοδος που στοχεύει στην ενδυνάμωση των χρηστών με τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της ιεραρχίας» (Dominelli, 1993). Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι επαγγελματίες ευαισθητοποιούνται στην πρακτική ενάντια στις διακρίσεις και ~ 110 ~

111 ιδιαίτερα στη διερεύνηση των προκαταλήψεών τους, που αναφέρονται στην προέλευση, τη φυλή, τη θρησκεία, την κοινωνική τάξη, το γένος, τη σωματική ή ψυχική απόκλιση. Η προκατειλημμένη στάση περιλαμβάνει άρνηση αποδοχής της διαφορετικότητας και των «κοινωνικών κατασκευών», όπως οι παραπάνω παράμετροι. Επιπροσθέτως, η ενδυνάμωση και η συνηγορία, είναι δύο βασικές δεξιότητες των προσεγγίσεων εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις. Και οι δύο δεξιότητες, οι οποίες αναλύονται και χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα στη μέθοδο της κοινοτικής εργασίας, διαμορφώθηκαν στη σύγχρονή τους μορφή, κατά τις δεκαετίες του 80 ۥ και του 90 ۥ. Σκοπός της ενδυνάμωσης είναι, να βοηθήσει τα άτομα να αναπτύξουν την ικανότητα να λαμβάνουν αποφάσεις και πρωτοβουλίες για τη ζωή τους, να περιορίσουν όσο το δυνατόν περισσότερο την επίδραση και τη δύναμη των κοινωνικών ή προσωπικών παραγόντων, οι οποίοι παρεμποδίζουν την ήδη υπάρχουσα άσκηση δύναμης και να γίνουν ικανοί να τη χρησιμοποιήσουν προς ίδιο όφελος (Payne, 2000). Η θεώρηση αυτή, έχει ως σκοπό, να επιτρέπει στα άτομα να ικανοποιήσουν τις ατομικές τους ανάγκες-προσωπική δύναμη- να αυξάνει την ικανότητά τους να επηρεάσουν τους άλλους-διαπροσωπική δύναμη-και στη συνέχεια, να αναπτύσσει μια ικανότητα για επηρεασμό της ευρύτερης κατανομή της δύναμης-πολιτική δύναμη- (Payne, 2000 Anderson et al., 1994). Παράλληλα, ο σκοπός της συνηγορίας είναι, η εκπροσώπηση των συμφερόντων ανίσχυρων ατόμων και ομάδων από ισχυρά άτομα και κοινωνικές δομές. Η συνηγορία, εφόσον μπορεί να εφαρμοστεί για την διεκδίκηση πόρων ή για την αλλαγή του τρόπου με τον οποίο οι ισχυρές ομάδες αντιλαμβάνονται τις αδύνατες ομάδες, συνιστά εν μέρει ένα στοιχείο της ενδυνάμωσης (Payne, 2000). Επιπλέον, τα μοντέλα εναντίωσης στις διακρίσεις και στην καταπίεση περιλαμβάνουν στην ιδεολογία τους αρχές, οι οποίες αναφέρονται στη συνειδητοποίηση της πολιτικής αδικίας, της άνισης κατανομής της δύναμης, της αναγνώρισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από τη φυλή, την πολιτισμική προέλευση, την ~ 111 ~

112 κοινωνική τάξη, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τη σωματική και ψυχική ικανότητα ή ανεπάρκεια. Το σκεπτικό όλων αυτών των προσεγγίσεων, υπαγορεύει ότι σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες, η κατανομή της δύναμης μεταξύ των εθνοτικών ομάδων και της κυρίαρχης κουλτούρας επαναπροσδιορίζεται, απαιτώντας αλλαγή στα ευρύτερα θεσμικά συστήματα. Και οι δύο προσεγγίσεις εκφράζουν στο σύνολό τους μια κριτική για την παραδοσιακή μορφή της κοινωνικής εργασίας, σχετικά με την αποτυχία της, να ενσωματώνει την ουσιαστική κοινωνική αλλαγή, με στόχο την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη για τις μειονοτικές και καταπιεσμένες ομάδες (Payne, 2000). Τέλος, είναι φανερό ότι τα μοντέλα εναντίωσης στην καταπίεση και τις διακρίσεις, ταυτίζονται με τη σύγχρονη διαπολιτισμική κοινωνική εργασία στη ριζοσπαστική της διάσταση (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ.506,507,508) Το μεταμοντέρνο μοντέλο των «κοινωνικών κατασκευών» Το μοντέλο αυτό, επεξεργάζεται θεωρητικά τις «κοινωνικές κατασκευές» οποιουδήποτε τμήματος της κοινωνίας και ως εκ τούτου τις εθνοτικές και μειονοτικές ομάδες και την πολυπολιτισμικότητα στο σύνολό της. Οι Berger και Luckman, υποστηρίζουν ότι η «πραγματικότητα αποτελεί γνώση που καθοδηγεί τη συμπεριφορά μας, όλοι όμως έχουμε διαφορετικές απόψεις γι ۥ αυτήν. Ο κονστρουκτιβισμός αναφέρεται στην πεποίθησή μας ότι δεν μπορούμε να είμαστε γνώστες μιας αλήθειας αντικειμενικής, ξεχωρίζοντάς την από τις απόψεις τις οποίες έχουμε γι ۥ αυτήν. Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός, δίνει έμφαση στις κοινωνικές μορφές της γνώσης, καθώς και στην επιρροή των πολιτισμικών, ιστορικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών. Αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, συμβιβαζόμενοι με τις ~ 112 ~

113 κοινωνικά αποδεκτές αναπαραστάσεις του κόσμου, τις οποίες δεχόμαστε ως πραγματικότητα» (Μπέργκερ & Λούκμαν, 2003). Οι ιδέες του μεταμοντερνισμού, άρχισαν να επηρεάζουν την κοινωνική εργασία από την δεκαετία του 90 ( ۥ Chambon & Irving, 1994 Howe, 1994 Parton, 1994). Ερμηνεύουν τους τρόπους με τους οποίους η μεταβιομηχανική κοινωνία επηρεάζει το «κοινωνικό γίγνεσθαι», δηλαδή όλες τις πλευρές οργάνωσης και χωρισμού της κοινωνίας που αναφέρονται σε «κατασκευές» σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων (Payne, 2000). Η κοινωνική εργασία, μέσα σε αυτό το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, ως εκ τούτου ανταποκρίνεται με τις ίδιες δυναμικές στη σύγχρονη κοινωνία. Συνεπώς, η «κοινωνική κατασκευή» αποτελεί μέρος των μεταμοντέρνων ιδεών. Ο θεωρητικός προσανατολισμός της κοινωνικής εργασίας των «κοινωνικών κατασκευών», περιλαμβάνει ιδέες και υποθέσεις οι οποίες προέρχονται από τη θεωρία του «κονστρουκτιβισμού» (constructivism), από τη δύναμητης γλώσσας, από το ανθρώπινο δυναμικό, τη φύση των προβλημάτων και την αλλαγή. Επίσης, περιλαμβάνει αξίες και έννοιες της αντικαταπιεστικής πρακτικής, τη δέσμευση για κοινωνική δικαιοσύνη, την ενδυνάμωση, τη βοήθεια και τη φροντίδα, καθώς και την εφαρμογή του κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας που ισχύει για κάθε χώρα (Parton & O ۥ Burne, 2000). Ακόμη, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις σχέσεις εξουσίας, που εκφράζονται μέσω της γλώσσας, οι οποίες διαμορφώνουν επιχειρήματα υπέρ της ενδεχόμενης δύναμης ή αδυναμίας ορισμένων ανθρώπων ή ιδιαίτερων ομάδων (Payne, 2000). Η αφηγηματική προσέγγιση στην εφαρμογή του συγκεκριμένου μοντέλου, των «κοινωνικών κατασκευών» στην κοινωνική εργασία, επηρεάστηκε από τις απόψεις του Foucault (1980, 1984) και των White και Epston (1990). Κατασκευάζονται πρότυπα καθορισμένα κοινωνικοπολιτισμικά, βάση των οποίων διαμορφώνεται η ζωή των ανθρώπων, με τέτοιο τρόπο, ώστε η ζωή τους να υποτάσσεται σε αυτά (Parton & O ۥ Burne, 2000). Τέλος, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι το μοντέλο αυτό, των «κοινωνικών κατασκευών», διατυπώνει ένα σημαντικό ιδεολογικό ~ 113 ~

114 προσανατολισμό για την πολυπολιτισμικότητα, χωρίς ωστόσο να διαμορφώνει ακόμη μια σαφή μέθοδο προσέγγισης για επαναπροσδιορισμό και αλλαγής της ήδη υπάρχουσας κατάστασης (Δημοπούλου-Λαγωνίκα, 2005, σελ ). 3.7 ΑΠΟΔΟΣΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ, ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ή ΕΜΠΟΔΙΑ; Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ Κάποιες σκέψεις για την πιθανή συνεισφορά της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας Του καθηγητή Jan Fook, του Πανεπιστημίου Deakin Geelong, Αυστραλία Η κοινωνική εργασία σε παγκόσμιο επίπεδο, τόσο διεθνώς όσο και διαπολιτισμικά, είναι πιθανώς πιο σημαντική τώρα από ποτέ πριν στην ιστορία. Μπορεί να είναι η ίδια η ιδέα που έχουμε για την Διαπολιτισμική εργασία που χρειάζεται να επανεξεταστεί υπό το πρίσμα των διεθνών αλλαγών και της αβεβαιότητας. Σ αυτή τη σύντομη εργασία επιθυμώ να καταθέσω κάποιες σκέψεις σχετικά με το πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε το πεδίο της διαπολιτισμικής κοινωνικής εργασίας έτσι ώστε να αποκτήσουμε νέα προσέγγιση στο πως εργαζόμαστε τόσο τοπικά όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Για μένα, πολλά απ όσα ευαγγελίζεται η κοινωνική εργασία βρίσκονται στην επικέντρωση της στον τρόπο που κατηγοριοποιούμε τους εαυτούς μας, τις ιδέες μας, τις εμπειρίες μας σε σχέση με τους άλλους. Αυτή καθεαυτή η ιδέα της διαπολιτισμικης κοινωνικής εργασίας βασίζεται στις υποθέσεις σχετικά με σύνορα, διαφορές, τρόπους διαφοροποίησης και ορισμού εμπειριών. Εφόσον αυτές θεωρούνται πολιτισμικές, εθνικές ή κατώτερης σημασίας. Τη στιγμή που θα αναγκαστούμε να εξετάσουμε αυτές τις υποθέσεις σχετικά με το πώς και το γιατί κατηγοριοποιούμε τους εαυτούς μας σε σχέση με τους ~ 114 ~

115 άλλους με συγκεκριμένους τρόπους, τότε ανοίγει ο δρόμος για μας να είμαστε πιο κριτικοί με την βάση των,συχνά βαθιά ριζωμένων, σκέψεων μας. Αυτή η συνειδητοποίηση σχετικά με το πώς και το γιατί οι αντιλήψεις για την διαφορετικότητα λειτουργούν με τον τρόπο που λειτουργούν μπορεί πιθανά να διευρύνει τον τρόπο σκέψης μας σε πολλούς τομείς πέρα από την εθνική ή πολιτισμική «ταμπελοποίηση» μέσω της οποίας κατηγοριοποιούμε τις διαφορές ανάμεσα σε εμάς και τους άλλους. Θεωρώντας λοιπόν την διαπολιτισμικη κοινωνική εργασία ένα πιθανό πεδίο κατανόησης της δημιουργίας των διαφορών,μας παρέχεται η δυνατότητα να εξετάσουμε κριτικά τις βάσεις της πρακτικής που εφαρμόζουμε σε κάθε περίσταση, αφού μεγάλο μέρος της πρακτικής περιλαμβάνει κάποιου είδους κατηγοριοποίηση φαινομένων. Αυτό που πρεσβεύω μπορεί να ειπωθεί με άλλους όρους, όπως η «αντανακλαστική» δυνατότητα που προσφέρει η διαπολιτισμικη κοινωνική εργασία. Στη δουλειά μου μέχρι τώρα θεωρώ ότι η ικανότητα να είναι κανείς «αντανακλαστικός» είναι ζωτικής σημασίας στην καλή διενέργεια της πρακτικής στην κοινωνική εργασία, σε συνδυασμό με μια έμφυτη προδιάθεση προς την κριτική σκέψη. Σε μια δικιά μου έκφανση της κριτικής «αντανάκλασης»περιλαμβάνω και την αντανακλαστική ικανότητα ( η ικανότητα του να αναγνωρίζει κανείς πως ο ίδιος ο εαυτός του επηρεάζει τις προκείμενες καταστάσεις). Αυτές οι συνδυασμένες ικανότητες οδηγούν στην επίγνωση του πως μπορούν κάποιες μη εξετασμένες σκέψεις να κάνουν έναν επαγγελματία να δημιουργήσει ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Επιπλέον μερικές φορές οι λανθάνουσες υποθέσεις που κάνουμε παραμένουν ανεξιχνίαστες λόγω των αναγκών μας, της κοινωνικής μας θέσης και του υποβάθρου μας. Για παράδειγμα, αν σκεφτούμε κριτικά σχετικά με την πρακτική μας όσον αφορά την δημιουργία πολιτισμικών κατηγοριών, ίσως να βρούμε ότι βασίζεται περισσότερο σε υποκειμενικές υποθέσεις σχετικά με την ανάγκη για ταξινόμηση ή για την ανάγκη να ορίσει κανείς το «ανήκειν», παρά σε αδιαφιλονίκητα εμπειρικά χαρακτηριστικά διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων. Φυσικά το πρόβλημα με την κατηγοριοποίηση που βασίζεται στις δικές μας ~ 115 ~

116 υποκειμενικές ανάγκες, είναι ότι αυτό μπορεί να λειτουργήσει εναντίων οξιών όπως η κοινωνική δικαιοσύνη ή η συνεργασία μεταξύ ομάδων. Η κριτική αντανάκλαση στην διαπολιτισμικη ή την διεθνή κοινωνική εργασία, μπορεί να μας βοηθήσει να εξετάσουμε την ορθότητα αυτών των υποθέσεων και να μας βοηθήσει να αναπτύξουμε συστήματα κατηγοριοποίησης που να είναι πιο σωστά ως προς το σύστημα αξίων και πιο ενθαρρυντικά όσον αφορά τον κοινό διάλογο και την αμοιβαία κατανόηση. Για παράδειγμα αν όντως αναγνωρίσουμε ότι μπορεί να χρησιμοποιούμε πολιτισμικές κατηγορίες ως ένα τρόπο να ταξινομούμε τον κόσμο και να αισθανόμαστε άνετα με το να ορίζουμε την θέση μας σε αυτόν (τον κόσμο),αυτό μας οδηγεί να εξετάσουμε αν και κατά πόσο είναι σωστό να αποδίδουμε διαφορετικότητα σε άλλους ανθρώπους ή αν στην πραγματικότητα θα ήταν καλύτερα να εστιάσουμε στο πως θα δουλέψουμε μαζί. Στο πεδίο της διαπολιτισμικης κοινωνικής εργασίας, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι αντί να εστιάζουμε στις διαφορες/ομοιοτητες μεταξύ των χωρών, θα ήταν καλύτερο να αναρωτηθούμε τι μπορούμε να μάθουμε από την εμπειρία μας σε κάθε χώρα. Άρα θέτοντας κανείς κριτικά ερωτήματα για τις πρακτικές μας, παρέχει τις βάσεις για την ανάπτυξη άλλων τρόπων εργασίας. Το να αναγνωρίσουμε την προέλευση των βαθιά ριζωμένων υποθέσεων μας, και το πως και γιατί επηρεάζουν τους επαγγελματικούς μας σκοπούς, είναι υποχρεωτικό για κριτική και εποικοδομητική άσκηση της κοινωνικής εργασίας. Η διαπολιτισμικη κοινωνική εργασία είναι ένα προφανές πεδίο για να καλλιεργήσει κανείς μια τέτοια κριτική στάση. Θα ήταν καλό να τονιστούν σ αυτό το σημείο κάποιες σκέψειςυποθέσεις οι οποίες επηρεάζουν την άσκηση της κοινωνικής εργασίας και στις οποίες εύκολα στρέφει το ενδιαφέρον της η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία. Προφανώς, όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν υποθέσεις για το τι συνιστά την «διαφορετικότητα». Είναι σαφώς πιο εύκολο να υποθέτουμε η διάφορα εκδηλώνεται με τα πιο εμφανή στοιχεία όπως η εξωτερική εμφάνιση, οι πολιτισμικές πρακτικές, η γεωγραφική απόσταση ή οι κοινές παραδόσεις. Εργάζομαι και ζω στην Αυστραλία, είμαι Αυστραλός τόσο στην εθνικότητα όσο και στην καταγωγή. Συχνά ~ 116 ~

117 ταξιδεύω σε διάφορα μέρη του κόσμου για να διεξάγω εργαστήρια πάνω στην «κριτική αντανάκλαση», όταν συζητώ με τους συναδέλφους μου κάποιες πτυχές των εργαστηρίων, πάντα εκπλήσσομαι με το πώς σπεύδουμε να αποδώσουμε πιθανές δυσκολίες μάθησης στις εθνικές διαφορές. Για παράδειγμα, ένα ζήτημα που ανέκυψε σχετικά με την κριτική αντανάκλαση ήταν η ανάγκη για ευθύτητα, ειλικρίνεια και εμπιστοσύνη. Οι διεθνείς ομάδες με τις οποίες δουλεύω, συχνά συμπέραιναν ότι κάτι τέτοιο μπορεί να είναι αποδεκτό στην Αυστραλία, αλλά δεν είναι κάτι που αποτελεί μέρος της εθνικής τους κουλτούρας. Δεν διαφωνώ με αυτό καθώς υποθέτω ότι ξέρουν την κουλτούρα τους καλύτερα από μένα. Αλλά αυτό που δεν τους λέω πάντα είναι ότι σχεδόν όλες οι ομάδες που έκανα σε όποιο μέρος του κόσμου και αν ήταν αυτές, θεωρούσαν το ίδιο ζήτημα ως πρόβλημα. Ναι είναι ένα ζήτημα πολιτισμικής διαφοράς, αλλά όχι απαραίτητα εθνικής διαφοράς. Είναι ένα ζήτημα που έχει να κάνει με τις πολιτισμικές αξίες που αφορούν την αποκάλυψη ( του εαυτού). Κάτι τέτοιο δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με τις εθνικές διαφορές αλλά περισσότερο με πιο σύνθετες αξίες της υποκουλτούρας που συχνά διαφέρουν με βάση με το φύλο την κοινωνική τάξη το επαγγελματικό υπόβαθρο. Ακόμα, όταν βρίσκομαι στο εξωτερικό υπάρχει η υπόθεση ότι η όποια διαφορά πρέπει να αποδίδεται πρωτίστως στην εθνικότητα, καθώς αυτή είναι σαφώς η πιο εμφανής διάφορα μεταξύ μας. Λες και σε ένα διεθνές περιεχόμενο, το εθνικό στοιχείο υπερισχύει και αποσιωπεί όλες τις άλλες διαφορές. Αξίζει να εξετάσουμε αυτού του είδους την ιεραρχία των διαφορών για να κατανοήσουμε με υποθέσεις μας έχουν να κάνουν με την κατηγοριοποίηση. Οι πιο εμφανής και μακρύτερα κατηγορίες είναι αυτές που αναζητούμε πρώτα σαν ένα τρόπο να προσδιορίσουμε την διαφορά. Έτσι, ο τόπος (σαν εθνικά σύνορα ) και η κουλτούρα ( σαν κοινή ιστορία και παραδόσεις), μπορεί να είναι πιο σημαντικές και ίσως ξεχωρίζουν από άλλες διαφορές όπως η ηλικία και το φύλο. Αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί καταλήγουμε τόσο γρήγορα στις πιο εμφανείς και εύκολες διαφορές για να εξηγήσουμε μια κατάσταση. Γιατί πράγματι ~ 117 ~

118 αποδίδουμε τόσο γρήγορα διαφορετικότητα στους άλλους; Σε τι μας εξυπηρετεί η κατηγοριοποίηση; Σαν κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να εξετάσουμε τις ετικέτες που χρησιμοποιούμε για να κατηγοριοποιήσουμε συναδέλφους και αυτούς με τους οποίους δουλεύουμε. Σε επαγγελματικούς κύκλους έχουμε ξεκάθαρες διαμάχες όσον αφορά τα σχετικά πλεονεκτήματα διαφόρων παραδειγμάτων, μεθόδων, αξιακων συστημάτων και προοπτικών για την έρευνα και την πρακτική. Πρέπει όμως να αναρωτηθούμε πώς και γιατί αυτές οι κατηγορίες είναι τόσο σημαντικές. Δεν λέω απαραίτητα ότι δεν είναι σημαντικές, αλλά είναι χρήσιμο να καταλάβουμε τι κρύβεται πίσω από την εξάρτηση μας από τέτοιες κατηγοριοποιήσεις. Πόσο πολύ χρειαζόμαστε την κατηγοριοποίηση για να κάνουμε την δουλειά μας πιο αποτελεσματικά και ευαίσθητα; Κάποιες έρευνες πάνω στη φύση της επαγγελματικής εξειδίκευσης, δείχνουν ότι η ανάγκη για στηριξη σε επίσημες θεωρητικές κατηγορίες είναι σημάδι ενός αρχάριου επαγγελματία. Υποθετικά οι νέοι επαγγελματίες πρέπει να βασίζονται σε προκαθορισμένες κατηγορίες για να κατανοήσουν μια νέα κατάσταση. Απ την άλλη ειδικοί επαγγελματίες τείνουν να δημιουργουν την δική τους θεωρία σύμφωνα με την προκειμένη κατάσταση. Αυτή η ικανότητα να προσαρμόζεις κατηγοριοποιήσεις ανάλογα με το περιεχόμενο της κάθε κατάστασης είναι κάτι που αναπτύσσουν οι επαγγελματίες με τον χρονο και την πείρα. Η ανάγκη κατηγοριοποίησης λοιπόν εξυπηρετεί πρωταρχικούς σκοπούς και ίσως δεν είναι χρήσιμος τρόπος αντιμετώπισης όταν πρόκειται για πιο περίπλοκη και εξειδικευμένη ανάληψη δράσης. Ίσως οι υποθέσεις μας για κάποιες κατηγορίες διαφορών βασίζονται στην ανάγκη μας να ταξινομήσουμε ή να επιβάλουμε την δική μας εξήγηση για τα στοιχεία μιας κατάστασης, παρά στην πρόθεση μας να καταλάβουμε την κατάσταση σε σχέση με, και απ την οπτική γωνία των πρωταγωνιστών της. Αυτό φυσικά περιλαμβάνει μια ποικιλία διαφορετικών απόψεων. Σχετικές μ αυτές τις ιδέες είναι οι υποθέσεις που κάνουμε όσον αφορά την ομοιογένεια και την συναίνεση. Το πεδίο της διαπολιτισμικης κοινωνικής εργασίας μας ευαισθητοποιεί στην ιδέα ~ 118 ~

119 ότι οι καταστάσεις είναι περίπλοκες. Σε κάθε κατάσταση υπάρχουν πολλές εναλλασομενες και ποικίλες πολιτισμικές οπτικές. Στην κοινωνική εργασία επίσης μας οδηγεί στο να ευαισθητοποιηθούμε σχετικά ζητήματα που αφορούν την εύλογη «νομιμοποιημένη» γνώση και το πώς αυτή παράγεται. Ερωτήσεις σαν αυτές βρίσκονται στην καρδιά των συζητήσεων για τις διαφορές στην έρευνα. Επίσης μας οδηγει στο να σκεφτούμε πολιτικά ερωτήματα. Ποιανού η γνώση και οι τρόποι παραγωγής της θεωρούνται νόμιμα; Αυτή η ερώτηση έχει ένα ευρύ φάσμα εφαρμογης από πολύ γενικά μέχρι πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα, από τον σχεδιασμό μιας έρευνας μέχρι μια ατομική συνεδρία. Αν μη τι άλλο όταν θέτουμε ερωτήσεις για το ποιανού η γνώση αντιπροσωπεύεται ή εκτιμάται, στην πραγματικότητα ρωτάμε ποια κουλτούρα υπερισχύει και ποιος έχει την δύναμη. Αυτά είναι κεντρικά ερωτήματα σε κάθε δράση της κοινωνικής εργασίας, και μάλιστα όταν ζητήματα για την κυρίαρχη οπτική κρύβονται ή αρνιούνται τότε γίνονται πιο κρίσιμα (τα ερωτήματα). Η διεθνής κοινωνική εργασία θέτει αυτά τα ερωτήματα προς εξέταση. Αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό σε διαλογους που αφορούν αυτόχθονες και τοπικότητα. Μια κριτική στάση στην διαπολιτισμικη κοινωνική εργασία μπορεί επομένως να μας ανοίξει τον δρόμο για να καταλάβουμε πολύ περισσότερα για το τι είναι σημαντικό στην κοινωνική εργασία. Στην διαπολιτισμική αντίληψη συναίσθηση μπορούν να βοηθήσουν ερωτήσεις όπως: πως το φυσικό, κοινωνικοπολιτισμικό, και ιστορικό περιβάλλον επηρεάζει τον τρόπο που κατηγοριοποιούμε; Πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την κατανόηση των βάσεων της πρακτικής μας για να βελτιώσουμε τις υπηρεσίες που προσφέρουμε και τις σχέσεις; Πως μπορούμε να περάσουμε από την κατηγοριοποίηση σε απλό επίπεδο ( πολιτισμός, εθνικότητα) σε ένα πιο περίπλοκο και εμπεριστατωμένο πλαίσιο δουλειάς; Και με το να αναρωτιόμαστε αυτά, μπορούμε να αρχίσουμε να ελπίσουμε ότι θα αναπτύξουμε πιο εμπεριστατωμένες και κατάλληλες ιδέες για ένα εύρος διαφορών. Με το να είμαστε σε θέση να εξετάζουμε τα θεμέλια την διαπολιτισμικης ~ 119 ~

120 μας κατανόησης, μπορούμε να αναπτύξουμε πρακτικές και προσεγγίσεις που να ανταποκρινονται στις νέες και συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. ΚΡΙΤΗΡΙΟ 3ο Διαπολιτισμική γνώση- οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να έχουν και να εξελίσσουν συνεχώς εξειδικευμένη γνώση και κατανόηση για την ιστορία τις παραδόσεις τις αξίες τα οικογενειακά συστήματα και τον τρόπο έκφρασης όσον αφορά την τέχνη των ομάδων που εξυπηρετούν Επεξήγηση Η πολιτισμική ετοιμότητα δεν είναι στατική και προϋποθέτει συχνή επανάληψη της μάθησης και της κατανόησης της ποικιλότητας. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να αδράξουν κάθε ευκαιρία να επεκτείνουν την γνώση και την εξειδίκευση τους σχετικά με τους διάφορους πολιτισμούς- κουλτούρες με το να επεκτείνουν την κατανόηση τους στους εξής τομείς : «η επίδραση της κουλτούρας στη συμπεριφορά, στις στάσεις στις αξίες η συμπεριφορές που αφορούν την αναζήτηση βοήθειας σε διακριτές ομάδες εξυπηρετούμενων, ο ρόλος της γλώσσας των μοντέλων διαλόγου και των τρόπων επικοινωνίας των διαφόρων ομάδων εξυπηρετουμένων στις κοινότητες. Η επίδραση των πολιτικών κοινωνικής πολιτικής στις ομάδες αυτές. οι πηγές (πρακτορεία, ανθρώπινο δυναμικό, άτυπα δίκτυα βοήθειας και έρευνα ) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκ μέρους των ομάδων. οι τρόποι με τους οποίους οι επαγγελματικές αξίες μπορούν είτε να έρθουν σε αντίθεση είτε να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των ομάδων.οι σχέσεις εξουσίας στην κοινότητα, οι δομές και η επιρροή αυτών στην ομάδα. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να κατέχουν εξειδικευμένη γνώση σχετικά με τις συγκεκριμένες ομάδες πελατών με τις οποίες δουλεύουν ~ 120 ~

121 η οποία να περιλαμβάνει ιστορικά στοιχεία, ατομική ή ομαδική καταπίεση (που ίσως υφίστανται), τρόπους προσαρμογής, κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, τρόπους μάθησης, γνωστικές δεξιότητες, τρόπο σκέψης, κοσμοθεωρίες και συγκεκριμένα πολιτισμικά έθιμα και πρακτικές. ορισμούς και πεποιθήσεις και αιτιολογίες σχετικά με την ευεξία και την αρρώστια, το φυσιολογικό και μη, και την άποψη τους σχετικά με τις υπηρεσίες πρόνοιας και πως πρέπει κατ αυτους να παρέχονται. Πρέπει επίσης να αναζητούν γνώση σχετικά με κοινωνικά, πολιτισμικά και πολιτικά συστηματα, πως αυτά λειτουργούν και πως εξυπηρετούν ή όχι συγκεκριμένες ομάδες πελατών. Αυτό περιλαμβάνει γνώση των θεσμικών, ταξικών, πολιτισμικών, και γλωσσικών εμποδίων που αποτρέπουν τις ομάδες αυτές να κάνουν χρήση των υπηρεσιών. Η πολιτισμική ετοιμότητα απαιτεί γνώση των παραδοσιακών θεωριών και αρχών που αφορούν τομείς όπως η ανθρώπινη συμπεριφορά, ο κύκλος της ζωής, ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, πρόληψη και αποκατάσταση. Οι κοινωνικοί λειτουργοί χρειάζονται την σημαντική ικανότητα του να κάνουν τις σωστές ερωτήσεις, να είναι άνετοι με το να συζητούν πολιτισμικές διαφορες, και να ρωτούν τη γνώμη των πελατών γι'αυτες τις συζητήσεις. Επιπλέον οι πολιτισμικά έτοιμοι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να γνωρίζουν τα όρια και τα πλεονεκτήματα των υπαρχουσών θεωριών, διεργασίες και μοντέλα πρακτικής τα οποία είναι σχετικά και μπορούν να εφαρμοστούν για την εξυπηρέτηση των αναγκών των ομάδων που διαφέρουν πολιτισμικά. ΚΡΙΤΗΡΙΟ 4ο Διαπολιτισμικες δεξιότητες- οι κοινωνικοί λειτουργοί οφείλουν να χρησιμοποιούν κατάλληλες μεθοδολογικές προσεγγίσεις, δεξιότητες και τεχνικές που αντανακλούν την κατανόηση τους για τον ρολο της κουλτούρας στη διαδικασία αναζήτησης βοήθειας. Επεξήγηση ~ 121 ~

122 Τα προσωπικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός πολιτισμικά έτοιμου κοινωνικού λειτουργού, περικλείουν αξίες που αντανακλούν αυθεντικότητα, εμπάθεια και ζεστασιά, η ικανότητα του να ανταποκρίνεται ευέλικτα σε ένα εύρος πιθανών λύσεων. Το να είναι ανοικτός και να αποδέχεται τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. Η προθυμία να μάθει να δουλεύει με πελάτες διαφορετικών υποβάθρων, αναγνώριση και ξεκαθαρηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων και συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο μπορούν αυτά ( προκαταλήψεις, στερεότυπα ) να έρθουν σε αντιπαράθεση με τις ανάγκες των διαφορετικών ομάδων και προσωπική αφοσίωση στην μείωση του ρατσισμού, του σεξισμού, των ηλικιακών διακρίσεων, και της φτώχιας. Αυτά τα γνωρίσματα είναι σημαντικά τόσο στον ίδιο τον επαγγελματία όσο και την υπηρεσία Πιο συγκεκριμένα οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να έχουν την ικανότητα να: Δουλεύουν με ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων που είτε διαφέρουν πολιτισμικά με τους ίδιους είτε όχι, και να δημιουργήσουν τρόπους μάθησης των πολιτισμικών χαρακτηριστικών των εξυπηρετούμενων τους Εκτιμούν τη σημασία της κουλτούρας σε άτομα και σε ομάδες, να ενθαρρυνουν τον ανοικτό διάλογο σχετικά με τις διαφορές και να ανταποκρίνονται σε ενδείξεις πολιτισμικής προταταληψης Διαχειρίζονται τεχνικές συνέντευξης οι οποίες αντανακλούν μια κατανόηση του ρόλου της γλώσσας στην κουλτούρα του πελάτη. Διεξάγει εμπεριστατωμένες εκτιμήσεις των συστημάτων του πελάτη στα οποία πολιτισμικές νόρμες και συμπεριφορές αξιολογούνται σαν δυναμικά στοιχεία και να τα διαφοροποιεί από προβληματικές ή συμπτωματικές συμπεριφορές Ενσωματώνει την πληροφορία που κερδίζει από την πολιτισμική εκτίμηση σε κατάλληλο πλάνο παρέμβασης και να εμπλέκει τους πελάτες. Να σέβεται τις επιλογές τους για στοχοθεσιες όσον αφορά την παροχή υπηρεσιών ~ 122 ~

123 Επιλέγει και να αναπτύσσει κατάλληλες μεθόδους, ικανότητες και τεχνικές οι οποίες να προσαρμόζονται στις πολιτισμικές εμπειρίες των πελατών στο περιβάλλον τους. Δημιουργεί ευρύ φάσμα λεκτικών και μη λεκτικών επικοινωνιακών δεξιοτήτων σε απάντηση των άμεσων οι εμμεσων επικοινωνιακών στυλ των διαφορετικών ομάδων Να κατανοεί την διαντιδραση μεταξύ των πολιτισμικών συστημάτων του ίδιου, του πελατη,της συγκεκριμένης υπηρεσίας στην οποία δουλεύει και της ευρύτερης άμεσης κοινότητας Χρησιμοποιεί αποτελεσματικά το φυσικό σύστημα υποστήριξης του πελάτη στην επίλυση προβλημάτων για παράδειγμα παραδοσιακούς θεραπευτές θρησκευτικούς και πνευματικούς ηγέτες και άλλες πήγες της κοινότητας Συνηγορεί και να ενδυναμώνει τους πελάτες αναγνωρίζοντας και πηγαίνοντας κόντρα στα στερεότυπα που διαιωνίζονται από άτομα και θεσμούς Αναπτύσσει συστήματα παροχής υπηρεσιών ή μοντέλα τα οποία είναι κατάλληλα για την συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα στόχο και να κάνει κατάλληλες αναφορές όπου ενδείκνυται Συμβουλεύεται επόπτες και συναδέλφους για ανατροφοδότηση και να παρακολουθει την επαγγελματική του επίδοση και να εντοπίζει χαρακτηριστικά της επαγγελματικής του πρακτικής που ευνοούν η όχι την διαπολιτισμικη ετοιμότητα Να αξιολογεί την εγκυρότητα και την δυνατότητα εφαρμογής των νέων τεχνικών, ερευνών και γνώσεων για εργασία με διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, Ενσυναίσθηση και Εκπαίδευση ~ 123 ~

124 Στη σύγχρονη μετανεωτερική πραγματικότητα, όπου οι κοινωνίες βρίσκονται σε κρίση και τα μέλη τους αναζητούν νόημα σε πολλούς τομείς, καλούμαστε να απαντήσουμε κατά πόσο είμαστε διαπολιτισμικά έτοιμοι να αποδεχτούμε και να εντάξουμε την ετερότητα στην κοινωνία μας. Η εφαρμοσμένη επιστήμη της Κοινωνικής Εργασίας, η οποία προωθεί την ισότητα των ευκαιριών και είναι νομικά και ηθικά υποχρεωμένη να αντιπαλεύει την ανισότητα και τις διακρίσεις, έχει αναπτύξει έναν εφαρμοσμένο κλάδο, την Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία. Η Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, είναι συνεχώς υπό διαμόρφωση καθώς η έρευνα και η κλινική πρακτική προσθέτουν νέες γνώσεις, νέα θεωρητικά υπόβαθρα και μια πλειάδα τεχνικών και δεξιοτήτων. (Δημοπούλου Λαγωνικά, 2006). Η Διαπολιτισμική Κοινωνική Εργασία, βασίζεται στην ιδεολογία του μοντέλου εναντίωσης στην καταπίεση και στις διακρίσεις. (Payne, Thompson 2001). Με τον όρο προσέγγιση ενάντια στη διάκριση και στην καταπίεση, «αναφερόμαστε σε μια πρακτική ευαισθητοποιημένη απέναντι σε όσα συνιστούν τους κοινωνικούς διαχωρισμούς και τις κοινωνικές διακρίσεις, ιδιαίτερα αναφορικά με τη φυλή, το φύλο, την κοινωνική τάξη, τις ειδικές ανάγκες, τις σεξουαλικές ιδιαιτερότητες και την ηλικία του άλλου» (Κανδυλάκη, 2001: 146). BEYOND EMPATHY: AN ETHNOGRAPHIC APPROACH TO CROSS SOCIAL WORK PRACTICE (JANET CLARK, 2008, UNIVERSITY OF TORONTO) Στην σύγχρονη Κοινωνική Εργασία έχουν δημιουργηθεί τεράστιες αλλαγές στον αιώνα που διανύουμε. Τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα καθιστούν αναγκαίο τον εκσυγχρονισμό των θεωριών και της πρακτικής της Κοινωνικής Εργασίας. Ανέκαθεν οι Κοινωνικοί Λειτουργοί προβληματίζονταν σχετικά με την έννοια της ενσυναίσθησης και την αποδοχή του πολιτισμικά διαφορετικού. ~ 124 ~

125 Η διατύπωση ενός ορισμού για την ενσυναίσθηση, μια έννοια που ήταν ανέκαθεν πολυδιάστατη και αφηρημένη, δεν βρήκε σύμφωνους όσους μελετητές αποπειράθηκαν να την ορίσουν είτε επιστημονικά είτε περισσότερο καθημερινά, αφού ο προσδιορισμός και ο μηχανισμός της ενσυναίσθησης φαίνονται ασαφείς. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών έκανε την εμφάνιση του ένα νέο κίνημα, το οποίο άρχισε να αναπτύσσεται γοργά στους κόλπους των επιστημών της ψυχικής υγείας, ιδιαίτερα, της κοινωνικής εργασίας, της ψυχοθεραπείας και της συμβουλευτικής. Αυτό είναι το κίνημα της διαπολιτισμικότητας, που ήρθε να αντιταχθεί στην λεγόμενη καθολική προοπτική, ή στο λεγόμενο μύθο της ομοιομορφίας. Οι εν λόγω υποθέσεις υποστηρίζουν την ύπαρξη θεμελιωδών δομών στην αναπαράσταση της ανθρώπινης εμπειρίας, παραγνωρίζουν τη σημασία της φυλής, του πολιτισμικού πλαισίου και των καταστάσεων ζωής και θεωρούν ότι οι παραδοσιακές επαγγελματικές πρακτικές είναι το ίδιο χρήσιμες και αποτελεσματικές για όλους τους εξυπηρετούμενους ανεξαρτήτως πολιτισμικού πλαισίου. Η διαπολιτισμική προσέγγιση στάθηκε αφετηρία ενός υγιούς σκεπτικισμού που οδήγησε στην αμφισβήτηση της καταλληλότητας και της σχετικότητας στο πλαίσιο της κοινωνικής εργασίας πληθυσμών πολιτισμικά διαφορετικών. Βάση αυτής της προοπτικής, ανάμεσα στις παραδοσιακές πρακτικές, που θεωρήθηκαν ακατάλληλες για την ορθή προσέγγιση ατόμων προερχόμενων από τους λεγόμενους «μειονοτικούς» πληθυσμούς, ή από έναν πολιτισμό διαφορετικό από εκείνον του ειδικού ψυχικής υγείας, συναντάται και η ενσυναίσθηση, η οποία αποκαλείται «πολιτισμική ενσυναίσθηση». Ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχόλιο των Dyche & Zayas (2001), ότι η πολιτισμική ενσυναίσθηση επιτρέπει στους κοινωνικούς λειτουργούς να χρησιμοποιούν τις δεξιότητές τους σε καταστάσεις όπου απουσιάζουν οι συνήθεις ενδείξεις στις οποίες στηρίζονται για κατανόηση και επικοινωνία με τον εξυπηρετούμενο. 1. Ο όρος «διαπολιτισμικός» αναφέρεται στην αλληλεπίδραση, ανταλλαγή, αμοιβαιότητα και αλληλεγγύη μεταξύ των διάφορων εθνοτικών ομάδων σε μια κοινότητα, ενώ ο όρος «πολυπολιτισμικός» ~ 125 ~

126 περιγράφει μια κατάσταση συνύπαρξης εθνοτικών ομάδων σε μια κοινότητα (Συμβούλιο της Ευρώπης Ομάδα Εργασίας, ). Στην άσκηση της Διαπολιτισμικής Κοινωνικής Εργασίας, από τον επαγγελματία ή τον φοιτητή Κοινωνικό Λειτουργό, είναι απαραίτητη, η ελεγχόμενη και συνειδητή προσπάθεια συναισθηματικής ταύτισης ή ενσυναίσθησης με τους εξυπηρετούμενους και τις διάφορες εθνοτικές ομάδες. (Δημοπούλου Λαγωνίκα, 2006). Αναφερόμενοι στον όρο «πολιτισμική ενσυναίσθηση» οι Dyche & Zayas (2001: 246), επισημαίνουν ότι «η πολιτισμική ενσυναίσθηση επιτρέπει στους κοινωνικούς λειτουργούς να χρησιμοποιήσουν τις δεξιότητες τους σε καταστάσεις όπου απουσιάζουν οι συνήθεις ενδείξεις στις οποίες στηρίζονται για κατανόηση και επικοινωνία». Απαραίτητο κρίνεται ο κοινωνικός λειτουργός να γνωρίζει την δική του πολιτισμική ταυτότητα. (Παπαστυλιανού, Δημοπούλου Λαγωνίκα, 2006). Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνονται τα αποτελέσματα που θέτουν ειδικός ψυχικής υγείας και εξυπηρετούμενος, καθώς με την ενσυναίσθηση, επιτυγχάνεται η αποτελεσματικότητα του ειδικού ψυχικής υγείας. (Παπαστυλιανού, 2000). Οι νέες κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνονται και η εξέλιξη της επιστήμης, καθιστούν αναγκαίο τον εκσυγχρονισμό θεωριών, όρων και εννοιών. Συνεπώς και η έννοια της ενσυναίσθησης έχει αναθεωρηθεί και έχει προσαρμοστεί στην διαπολιτισμικότητα. Εμφανής γίνεται η διαφορά στον πίνακα που ακολουθεί. Παραδοσιακή Ενσυναίσθηση Η πραγματικότητα του εξυπηρετούμενου φαίνεται ως γνωστή Εναρμόνιση για βαθύτερα συναισθήματα Κεντροανθρωποκεντρική Παραμελημένες Αναθεωρημένη Ενσυναίσθηση Η κατανόηση του προβλήματος από τον επαγγελματία είναι μερική και με σφάλματα Εναρμόνιση με τη γλώσσα και το νόημα Πολιτισμικό και κοινωνικοπολιτικό κέντρο κοινωνικές Εξέταση κοινωνικών τοποθεσιών ~ 126 ~

127 τοποθεσίες Ειδική στάση Μανθάνων (αρχάρια) στάση Προνομιούχες αντιλήψεις του Προνομιούχες αντιλήψεις του επαγγελματία εξυπηρετούμενου Κατευθυντικός επαγγελματίας Αμοιβαιότητα Αφαιρετική αντίληψη Επαγωγική και διαλεκτική κατανόηση Υποχρεωτική αυτοαντίληψη Υποχρεωτικός αυτό στοχασμός (αμφισβήτηση και σκέψη) Πηγή:Clark J.2 (χ.χ. σελ. 10), μτφρ. Πιλήσης Θ. 2. βλ. Clark J., Beyond Empathy: An Ethnographic Approach to Cross Cultural Social Work Practice. Faculty of Social Work, University of Toronto. (χ.χ.). Η εναισθησία, η αμοιβαία συμμετοχή και η ενδυνάμωση, συντελούν στην αποδοχή της ετερότητας καθώς μέσω των προηγούμενων, επιχειρείται η ενίσχυση των ισχυρών σημείων των εξυπηρετούμενων. (Payne, 2000). Εξίσου σημαντική για την αποδοχή της ετερότητας αλλά και την ενδυνάμωση, κρίνεται η αποδοχή της θρησκείας, καθώς αποτελεί έναν ισχυρό παράγοντα της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας των ατόμων (Μαγριπλής, 2008) και με αυτό τον τρόπο ο κοινωνικός επιστήμονας, μπορεί να ασκήσει κοινοτική εργασία αλλά και κλινική κοινωνική εργασία σεβόμενος την ιδιοτυπία κάθε πολιτισμού. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση των προκαταλήψεων και στην δημιουργία θετικών αντιλήψεων για το πολιτισμικά διαφορετικό, διαδραματίζει η εκπαίδευση. Συγκεκριμένα, η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση αναφέρεται στην αποδοχή του άλλου, ανεξάρτητα της φυλής του και του πολιτισμού του και την παροχή ίσων ευκαιριών σε όλη την μαθητική κοινότητα. (Χατζηχρήστου, Γιαβρίμης & Λαμπροπούλου, 2005). Οι Essinger & Graf (1984: 24), αναφέρονται στους στόχους μάθησης της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης που έχουν ως σκοπό την κοινωνική ειρήνη: α. Την εξάλειψη των προκαταλήψεων, β. την εκπαίδευση για ενσυναίσθηση, γ. την εκπαίδευση για ~ 127 ~

128 αλληλεγγύη, δ. την εκπαίδευση ενάντια στον εθνικό τρόπο σκέψης και ε. εκπαίδευση για απόκτηση ικανότητας σύγκρουσης (κοινωνικής δράσης). Η ανάγκη για παρέμβαση στο χώρο του σχολείου είναι αναγκαία και οφείλει να στοχεύει στην ενίσχυση και στην βελτίωση της κοινωνικής και συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών. Απαραίτητη είναι και η δημιουργία θετικού κλίματος, αλλά και η ανάπτυξη διαπροσωπικής επικοινωνίας. (Χατζηχρήστου, 2004). Ωστόσο δεν θα πρέπει να παραγκωνίζεται το γεγονός ότι, για να υπάρξει κοινωνική ένταξη των μαθητών διαφορετικών πολιτισμών στο χώρο του σχολείου, εκτός από την εγκαθίδρυση θετικού κλίματος, χρειάζεται και η ενίσχυση της σχολικής επιτυχίας. (Ζωγράφου, 1997). Εν κατακλείδι, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η αποδοχή της ετερότητας, αντικατοπτρίζει τον πολιτισμό και την ηθική κάθε κράτους. Οι κοινωνικοί επιστήμονες, καλούμαστε να αναθεωρήσουμε τα στερεότυπα και να εκπαιδεύσουμε τις διάφορες κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού στην διαπολιτισμική ετοιμότητα. Εξάλλου, η κατανόηση και ο σεβασμός της διαφορετικότητας αποτελεί υποχρέωση αλλά και απαραίτητη γνώση, ώστε σε συνδυασμό με την κοινωνική δράση να επιτευχθούν η κοινωνική αλλαγή και η κοινωνική δικαιοσύνη ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ΔΕΙΚΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ ΤΗΣ (NASW) ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΟΙΜΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Πρότυπα στην πολιτισμική ετοιμότητα για την πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας Πρότυπο 1. Δεοντολογία και Αξίες Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα λειτουργήσουν σύμφωνα με τις αξίες, την δεοντολογία, και τα πρότυπα του επαγγέλματος, αναγνωρίζοντας πώς οι προσωπικές και οι επαγγελματικές αξίες μπορούν να συγκρουστούν ή να προσαρμοστούν με τις ανάγκες διαφορετικών πελατών. ~ 128 ~

129 Πρότυπο 2. Αυτογνωσία Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα επιδιώξουν να αναπτύξουν την κατανόηση των προσωπικών τους, πολιτιστικών αξιών και πεποιθήσεων ως έναν τρόπο εκτίμησης της σημασίας των πολυπολιτισμικών ταυτοτήτων στις ζωές των ανθρώπων. Πρότυπο 3. Διαπολιτιστική Γνώση Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα πρέπει και θα συνεχίσουν να αναπτύσσουν εξειδικευμένη γνώση και κατανόηση περίπου σχετικά με την ιστορία, τις παραδόσεις, τις αξίες, τα οικογενειακά συστήματα και τις καλλιτεχνικές εκφράσεις σημαντικών ομάδων πελατών που εξυπηρετούν. Πρότυπο 4. Διαπολιτισμικές Δεξιότητες Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα χρησιμοποιήσουν κατάλληλες μεθοδολογικές προσεγγίσεις, δεξιότητες, και τεχνικές που απεικονίζουν την κατανόηση των εργαζομένων του ρόλου του πολιτισμού στην υποστηρικτική διαδικασία. Πρότυπο 5. Παροχή Υπηρεσιών Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα είναι πεπειραμένοι σχετικά και επιδέξιοι στη χρήση των διαθέσιμων υπηρεσιών της κοινότητας και ευρύτερης κοινωνίας και να είναι σε θέση να κάνουν τις κατάλληλες παραπομπές για τους διαφορετικούς πελάτες τους. Πρότυπο 6. Ενδυνάμωση και Συνηγορία Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα πρέπει να γνωρίζουν την επίδραση των κοινωνικών πολιτικών και προγραμμάτων για τους διαφορετικούς πληθυσμούς των πελατών, συνηγορώντας για και με τους πελάτες όποτε χρειάζεται. Πρότυπο 7. Διάφορο εργατικό δυναμικό Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα υποστηρίξουν και θα συνηγορήσουν για την στρατολόγηση, τις αποδοχές και την πρόσληψη, και τη διατήρηση των προσπαθειών στα προγράμματα κοινωνικής εργασίας και τις ~ 129 ~

130 αντιπροσωπείες που εξασφαλίζουν την ποικιλομορφία μέσα στο επάγγελμα. Πρότυπο 8. Επαγγελματική Εκπαίδευση Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα υποστηρίξουν και θα συμμετάσχουν στα εκπαιδευτικά και επιμορφωτικά προγράμματα που βοηθούν την πρόοδο της πολιτιστικής ετοιμότητας μέσα στο επάγγελμα. Πρότυπο 9. Ποικιλομορφία Γλώσσων Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα επιδιώξουν να παρέχουν ή να υποστηρίξουν την παροχή πληροφοριών, παραπομπών, και υπηρεσιών στη κατάλληλη γλώσσα για τον πελάτη, η οποία μπορεί να περιλάβει τη χρήση διερμηνέων. Πρότυπο 10. Διαπολιτισμική Ηγεσία Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα είναι σε θέση να μεταδώσουν πληροφορίες σχετικά με τις διαφορετικές ομάδες πελατών σε άλλους επαγγελματίες. Εισαγωγή Τα πρότυπα για την πολιτιστική ικανότητα στην πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας είναι βασισμένα στην πολιτική έκθεση Πολιτιστική Ετοιμότητα στο επάγγελμα της Κοινωνικής Εργασίας που δημοσιεύεται στο Η Κοινωνική Εργασία μιλά: Πολιτικές δηλώσεις της NASW (Εθνική Ένωση Κονωνικών Λειτουργών) (2000b) και ο Κώδικας της αξιών της NASW (2000a), τα οποία δεσμεύουν τους κοινωνικούς λειτουργούς με την ηθική ευθύνη να είναι πολιτιστικά ικανοί. Και οι δύο αυτές αναφορές υιοθετήθηκαν αρχικά από την συνέλευση των εκπροσώπων της NASW. Οι Δείκτες για το Επίτευγμα των Προτύπων της NASW για την Πολιτιστική Ετοιμότητα στο Επάγγελμα της Κοινωνικής Εργασίας σχεδιάστηκαν ως επέκταση των Προτύπων που παρέχουν πρόσθετες οδηγίες σχετικά με την εφαρμογή και πραγματοποίηση της πολιτιστικά ικανής πρακτικής. Η NASW υποστηρίζει και ενθαρρύνει την ανάπτυξη των προτύπων για την πολιτιστική ικανή πρακτική της κοινωνικής εργασίας, ένας ~ 130 ~

131 καθορισμός της εμπειρίας, και την πρόοδο των μοντέλων πρακτικής που σχετίζονται με το φάσμα αναγκών και των υπηρεσιών που αντιπροσωπεύουν από τους διαφορετικούς πληθυσμούς πελατών (NASW, 2000b, σελ. 61). Το υλικό που ακολουθεί είναι η πρώτη προσπάθεια από το επάγγελμα να σκιαγραφηθούν τα πρότυπα για την πολιτιστικά ικανή πρακτική της κοινωνικής εργασίας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες υποβάλλονται συνεχώς σε σημαντικές δημογραφικές αλλαγές. Το 1990 ως το 2000 η αύξηση του πληθυσμού ήταν η μεγαλύτερη στην Αμερικάνικη ιστορία με μια δραματική αύξηση στους έγχρωμους ανθρώπους από 20 τοις εκατό σε 25 τοις εκατό (Perry & Mackum, 2001). Εκείνες οι αλλαγές αλλάζουν και αυξάνουν την ποικιλομορφία που αντιμετωπίζουν οι κοινωνικοί λειτουργοί καθημερινά μέσα στις υπηρεσίες τους. Οι περιπλοκές που συνδέονται με πολιτιστική ποικιλομορφία στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει επιπτώσεις σε όλες τις πτυχές της επαγγελματικής πρακτικής της κοινωνικής εργασίας, απαιτώντας οι κοινωνικοί λειτουργοί να προσπαθήσουν να παραδώσουν πολιτιστικά ικανές υπηρεσίες σε μία συνεχώς αυξανόμενη ευρεία κλίμακα πελατών. Το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας παραδοσιακά έχει υπογραμμίσει τη σημασία του προσώπου στο περιβάλλον και τη διπλή προοπτική, η έννοια δηλαδή ότι όλοι οι άνθρωποι είναι μέρος δύο συστημάτων: το μεγαλύτερο κοινωνικό σύστημα και τα άμεσα περιβάλλοντά τους (Norton, 1978). Οι κοινωνικοί λειτουργοί που χρησιμοποιούν το πλαίσιο εργασίας το πρόσωπο στο περιβάλλον για την ανάγκη αξιολόγησης, χρειάζεται να περιλάβει ποικίλους σημαντικούς πολιτιστικούς παράγοντες βαθμών οι οποίοι έχουν νόημα για τους πελάτες και απεικονίζουν τον πολιτισμό τουκόσμου γύρω τους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η πολιτιστική ποικιλομορφία στην κοινωνική εργασία έχει συνδεθεί πρώτιστα με τη φυλή και την αγάπη για το έθνος, αλλά η ποικιλομορφία παίρνει μία ευρύτερη έννοια για να περιλάβει τις κοινωνικοπολιτιστικές εμπειρίες των ανθρώπων των διαφορετικών γενεών, κοινωνικών τάξεων, θρησκευτικών και πνευματικών ~ 131 ~

132 πεποιθήσεων, σεξουαλικών προσανατολισμών, ηλικιών, και φυσικών και διανοητικών δυνατοτήτων. Μια συνοπτική αναθεώρηση της λογοτεχνίας της κοινωνικής εργασίας στο παρελθόν σημειώνει την έκταση των περιοχών που απαιτούν πολιτιστικά ευαίσθητες και πολιτιστικά ικανές παρεμβάσεις. Αυτές περιλαμβάνουν την εξέταση του φυλετικού σχηματισμού ταυτότητας για τους έγχρωμους ανθρώπους καθώς επίσης και για τους λευκούς ανθρώπους την αλληλεξάρτηση μεταξύ της τάξης, της φυλής, του έθνους, και του γένους την συνεργασία με τις οικογένειες χαμηλού εισοδήματος την συνεργασία με τους ηλικιωμένους την σημασία της θρησκεία και της πνευματικότητας στις ζωές των πελατών την ανάπτυξη της ταυτότητας του γένους και του σεξουαλικού προσανατολισμού την μετανάστευση, τον εκπολιτισμό, και την επισήμανση της αφομοίωσης τον διπλός πολιτισμό την συνεργασία με ανθρώπους με ειδικές ανάγκες τις δεξιότητες ενδυνάμωσης την δημιουργία κοινότητας την συνεργασία με έγχρωμους πληθυσμούς και τον τρόπο εκπαίδευσηςωτων επαγγελματιών σχετικά με τα ικανά πολιτισμικά μοντέλα πρακτικής. Επομένως, η πολιτισμική ετοιμότητα στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας υπονοεί μια υψηλή συναίσθηση για το πώς οι πελάτες βιώνουν τη μοναδικότητά τους και αντιμετωπίζουν τις διαφορές και τις ομοιότητές τους μέσα σε ένα μεγαλύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Το επίτευγμα της πολιτιστικής ετοιμότητας είναι μια τρέχουσα διαδικασία. Αν και αυτοί οι δείκτες περιγράφουν ένα ιδανικό κράτος, η Εθνική Επιτροπή της Φυλετικής και Εθνικής Ποικιλομορφίας (NCORED) ενθαρρύνει τους επαγγελματίες της κοινωνικής εργασίας και τους ηγέτες υπηρεσιών να προάγουν την καλή πίστη και τις προσπάθειες που θα χρησιμοποιηθούν υπέρ της. Ορισμοί Το διοικητικό συμβούλιο της NASW, στην συνεδρίαση του τον Ιούνιο του 2001, δέχτηκε τους ακόλουθους ορισμούς του πολιτισμού, της ετοιμότητας, και της πολιτιστικής ετοιμότητας στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας. Αυτοί οι ορισμοί προέρχονται από τον Κώδικα Δεοντολογίας της NASW και από το Η Κοινωνική Εργασία μιλά. ~ 132 ~

133 Τομείς Πρακτικής «Αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να είναι υπό μορφή άμεσης πρακτικής, οργάνωσης κοινότητας, επίβλεψης, συμβουλευτικής, διοίκησης, υπεράσπισης, κοινωνικής και πολιτικής δράσης, χάραξη πολιτικής και εφαρμογή της, εκπαίδευσης, και έρευνας και αξιολόγησης» (NASW, 1999, σελ. 1). Πελάτες "Ο όρος «πελάτες» χρησιμοποιείται εξ ολοκλήρου για να αναφερθεί στα άτομα, τις οικογένειες, τις ομάδες, τις οργανώσεις, και τις κοινότητες" (NASW, 1999, σελ. 1). Πολιτισμός "Η λέξη «πολιτισμός» χρησιμοποιείται επειδή υπονοεί το ολοκληρωμένο πρότυπο της ανθρώπινης συμπεριφοράς το οποίο περιλαμβάνει τις σκέψεις, επικοινωνίες, ενέργειες, έθιμα, πεποιθήσεις, αξίες, και παραδόσεις μίας φυλετικής, εθνικής, θρησκευτικής, ή κοινωνικής ομάδας" (NASW, 2000b, σελ. 61). Ο πολιτισμός συχνά αναφέρεται ως ένα σύνολο συμπεριφορών που δίνονται από γενιά σε γενιά. Ο όρος πολιτισμός περιλαμβάνει συμπεριφορές ανθρώπων με ειδικές ανάγκες ή διαφορετικών θρησκευτικών υπόβαθρων ή ανθρώπων ομοφυλόφιλων, λεσβιών, ή ανθρώπων που έχουν κάνει αλλαγή φύλου, οι οποίοι όλοι βιώνουν τον κόσμο γύρω τους. Ο Πρόλογος στον κώδικα Δεοντολογίας της NASW αρχίζει με τη δήλωση: Η αρχική αποστολή του επαγγέλματος της κοινωνικής εργασίας είναι να ενισχύσει την ανθρώπινη ευημερία και η βοήθεια συναντά τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες όλων των ανθρώπων, με ιδιαίτερη προσοχή στις ανάγκες και την ενδυνάμωση των ανθρώπων ποιοι είναι ευάλωτοι, καταπιεσμένοι, και ζώντας στην ένδεια. Και συνεχίζει αναφέροντας, «Οι κοινωνικοί λειτουργοί είναι ευαίσθητοποιημένοι στην πολιτισμική και εθνική ποικιλομορφία και επιζητούν να βάλουν ένα τέλος στη διάκριση, στην καταπίεση, στην ~ 133 ~

134 ένδεια, και σε άλλες μορφές κοινωνικής αδικίας» (NASW, 2000a, σελ. 1). Δεύτερον, ο πολιτισμός αναφέρεται σε δύο δεοντολογικά πρότυπα: Αξία: Κοινωνική δικαιοσύνη και η Δεοντολογική Αρχή: Οι κοινωνικοί λειτουργοί καταπολεμούν την κοινωνική αδικία. Αυτό σημαίνει ότι οι προσπάθειες των κοινωνικών λειτουργών για κοινωνική αλλαγή επιδιώκουν να προωθήσουν την ευαισθησία και τη γνώση για την καταπίεση και την πολιτισμική και εθνική ποικιλομορφία. Αξία: Η Αξιοπρέπεια και η Αξία του Ατόμου και η Δεοντολογική Αρχή: Οι κοινωνικοί λειτουργοί σέβονται τον ενυπάρχουσα αξιοπρέπεια και αξία του ατόμου. Αυτή η αξία δηλώνει ότι οι κοινωνικοί λειτουργοί μεταχειρίζονται κάθε ένα άτομο με φροντίδα και με ένα τρόπο πλήρη σεβασμού, υπολογίζοντας τις διαφορές των ατόμων και την πολιτισμική και εθνική ποικιλομορφία. Ετοιμότητα Η λέξη ετοιμότητα χρησιμοποιείται επειδή υπονοεί ότι έχει την δυνατότητα να λειτουργήσει αποτελεσματικά μέσα στο πλαίσιο των πολιτισμικά ενσωματωμένων σχεδίων της ανθρώπινης συμπεριφοράς το οποίο καθορίζεται από την ομάδα. Στον Κώδικα της Δεοντολογίας η ετοιμότητα συζητείται με διάφορους τρόπους. Πρώτα ως αξία του επαγγέλματος: Αξία: Ικανότητα και η Δεοντολογική αρχή: Η πρακτική των κοινωνικών λετουργών στους τομείς αρμοδιότητάς τους που σχετίζονται με την ετοιμότητα, αναπτύσσει και ενισχύει την επαγγελματική εμπειρία τους. ~ 134 ~

135 Αυτή η αξία ενθαρρύνει τους κοινωνικούς λειτουργούς συνεχώς να προσπαθούν να αυξήσουν την επαγγελματική γνώση και δεξιότητές τους ώστε να τις εφαρμόσουν στην πράξη. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να επιδιώξουν να συμβάλουν στη βάση των γνώσεων του επαγγέλματος. Δεύτερον, η ετοιμότητα συζητείται ως δεοντολογικό πρότυπο: Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να παρέχουν υπηρεσίες και αντιπροσωπεύουν τον εαυτό τους ως ικανοί μόνο μέσα από τα όρια της εκπαίδευσής τους, της κατάρτισής τους, της άδειας ασκήσεως επαγγέλματός τους, της πιστοποίησης τους, της λήψης συμβουλευτικής, της εποπτευόμενης εμπειρίας, ή άλλης σχετικής επαγγελματικής πείρας. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να παρέχουν υπηρεσίες μέσα ουσιώδεις περιοχές ή να χρησιμοποιούν τεχνικές διαμεσολάβησης ή προσεγγίσεις που είναι νέες σε αυτούς μόνο μετά από τη συμμετοχή τους σε κατάλληλες σπουδές, εκπαίδευση, συμβουλευτική, και επίβλεψη από ανθρώπους οι οποίοι είναι ικανοί σε εκείνες τις διαμεσολαβήσεις ή τεχνικές. Όταν αναγνωρίζονται γενικά ότι τα πρότυπα δεν ακολουθούνται με σεβασμό όσον αφορά μια αναδυόμενη περιοχή πρακτικής, οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να εξετάσει με προσεκτική κρίση και να λάβει τα αρμόδια μέτρα (τα οποία προϋποθέτουν κατάλληλη μόρφωση, έρευνα, εκπαίδευση, συμβουλευτική, και επίβλεψη) για να εξασφαλίσουν την ετοιμότητα/ικανότητα της εργασίας τους και για να προστατεύσουν τους πελάτες από μια επιζήμια κατάσταση. Η πολιτισμική ετοιμότητα δεν συνειδητοποιείται ποτέ πλήρως, ή επιτυγχάνεται ή ολοκληρώνεται αλλά μάλλον η πολιτισμική ετοιμότητα είναι μια ισόβια διαδικασία για τους κοινωνικούς λειτουργούς οι οποίοι θα αντιμετωπίζουν πάντα διαφορετικούς πελάτες και νέες καταστάσεις στην πρακτική τους. Οι επόπτες και οι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν την προσδοκία ότι η πολιτισμική ετοιμότητα είναι μια συνεχόμενη διαδικασία εκμάθησης, αναπόσπαστο και κεντρικό θέμα στην καθημερινή εποπτεία. ~ 135 ~

136 Πολιτισμική ετοιμότητα Η πολιτισμική ετοιμότητα αναφέρεται στη διαδικασία κατά την οποία άτομα και συστήματα αποκρίνονται με σεβασμό και αποτελεσματικά στους ανθρώπους όλων των πολιτισμών, γλώσσών, κατηγοριών, φυλών, εθνικών υπόβαθρων, θρησκειών, και άλλων παραγόντων ποικιλομορφίας με έναν τρόπο που αναγνωρίζει, βεβαιώνει, και εκτιμά την αξία των ατόμων, οικογενειών, και κοινοτήτων και προστατεύει και συντηρεί την αξιοπρέπεια κάθε ενός από τους παραπάνω παράγοντες. «Η πολιτισμική ετοιμότητα είναι ένα σύνολο συγκλίνων συμπεριφορών, τοποθετήσεων, και πολιτικών που συνταιριάζονται μαζί σε ένα σύστημα ή μια υπηρεσία ή μεταξύ των επαγγελματίων το οποίο τους επιτρέπει να εργάζονται αποτελεσματικά σε διαπολιτισμικές καταστάσεις» (NASW, 2000b, σελ. 61). Λειτουργικά καθορισμένη, η πολιτισμική ετοιμότητα είναι η ολοκλήρωση και ο μετασχηματισμός της γνώσης σχετικά με τα άτομα και τις ομάδες ανθρώπων με συγκεκριμένα πρότυπα, πολιτικές, πρακτικές, και στάσεις χρησιμοποιημένες στις κατάλληλες πολιτισμικές τοποθετήσεις για να αυξηθεί η ποιότητα των υπηρεσιών, ώστε με αυτόν τον τρόπο να παράγονται καλύτερα αποτελέσματα (Davis & Donald, 1997). Ετοιμότητα στη διαπολιτισμική λειτουργία σημαίνει την εκμάθηση νέων προτύπων συμπεριφοράς και αποτελεσματικά να τα εφαρμόσει στις κατάλληλα περιβάλλοντα. Ο Gallegos (1982) παρείχε μία από τις πρώτες αντιλήψεις της εθνικής ετοιμότητας ως «ένα σύνολο διαδικασιών και δραστηριοτήτων που χρησιμοποιούνται για την απόκτηση των πολιτισμικά σχετικών ιδεών σχετικά με τα προβλήματα των πελατών μειονότητας και τα μέσα ώστε να εφαρμοστούν τέτοιες ιδέες για την ανάπτυξη στρατηγικών παρέμβασης οι οποίες είναι πολιτισμικά κατάλληλες για αυτούς τους πελάτες» (σελ. 4). Αυτό το είδος της εξηζητημένης πολιτισμικής ετοιμότητας δεν προσεγγίζει εύκολα οποιονδήποτε κοινωνικό ~ 136 ~

137 λειτουργό και απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο επαγγελματισμού και γνώσης. Υπάρχουν πέντε απαραίτητα στοιχεία που συμβάλλουν στη δυνατότητα ενός συστήματος να γίνει πιό πολιτισμικά ικανό. Το σύστημα πρέπει (1) να εκτιμά την ποικιλομορφία, (2) να έχει την ικανότητα για την πολιτισμική αυτοαξιολόγηση, (3) να έχει επίγνωση της ενυπάρχουσας δυναμικής όταν οι πολιτισμοί αλληλεπιδρούν, (4) να θεσμοποιεί την πολιτισμική γνώση, και (5) να αναπτύσσει προγράμματα και υπηρεσίες που απεικονίζουν μια κατανόηση της ποικιλομορφίας μεταξύ και μέσα στους πολιτισμούς. Αυτά τα πέντε στοιχεία πρέπει να είναι εμφανή σε κάθε επίπεδο του συστήματος παροχής υπηρεσιών. Πρέπει να απεικονιστούν στις στάσεις, στις δομές, στις πολιτικές, και στις υπηρεσίες. Τα συγκεκριμένα Δεοντολογικά πρότυπα για πολιτισμικά ικανή πρακτική κοινωνικής εργασίας περιλαμβάνεται στην Ενότητα 1. Δεοντολογικές ευθύνες των κοινωνικών λειτουργών προς τους πελάτες. Συγκεκριμένα: Πολιτισμική ετοιμότητα και Κοινωνική Ποικιλομορφία Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να καταλάβουν τον πολιτισμό και τις λειτουργίες του στην ανθρώπινη συμπεριφορά και την κοινωνία, αναγνωρίζοντας τς δυνατότητες που υπάρχουν σε όλους τους πολιτισμούς. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να έχουν μια βάση γνώσεων για τους πολιτισμούς των πελατών τους και να είναι σε θέση να καταδείξουν ετοιμότητα στην παροχή υπηρεσιών οι οποίες είναι ευαισθητοποιημένες σχετικα με τους πολιτισμούς των πελατών και στις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων και των πολιτιστικών ομάδων. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να λάβουν την σχετική εκπαίδευση και να επιδιώξουν να καταλάβουν τη φύση της κοινωνικής ποικιλομορφίας και καταπίεσης όσον αφορά τη φυλή, το έθνος, την εθνική προέλευση, το χρώμα, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ηλικία, την οικογενειακή ~ 137 ~

138 κατάσταση, την πολιτική πεποίθηση, την θρησκεία, και την διανοητική ή φυσική ανικανότητα. Τέλος, ο Κώδικας τονίζει και πάλι τη σημασία της πολιτισμικής ετοιμότητας στο τελευταίο τμήμα του, Ενότητα 6. Οι Δεοντολογικές ευθύνες των Κοινωνικών Λειτουργών στην ευρύτερη κοινωνία. Συγκεκριμένα: Κοινωνική και πολιτική δράση Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να ενεργήσουν για να επεκτείνουν την επιλογή και την ευκαιρία για όλους τους ανθρώπους, με ειδικό σεβασμό στοιυς ευάλωτους, μειονεκτούντες, καταπιεσμένους, και υπό εκμετάλλευση άνθρωπους και ομάδες. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να προωθήσουν τις συνθήκες εκείνες που ενθαρρύνουν το σεβασμό για την πολιτισμική και κοινωνική ποικιλομορφία στις Ηνωμένες Πολιτείες και παγκόσμια. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να προωθήσουν τις πολιτικές και τις πρακτικές που καταδεικνύουν το σεβασμό στη διαφορετικότητα, που υποστηρίζουν την επέκταση της πολιτισμικής γνώσης και των πηγών, που συνηγορούν για προγράμματα και ιδρύματα τα οποία καταδεικνύουν την πολιτισμική ετοιμότητα, και που προάγουν πολιτικές οι οποίες διαφυλάσσουν τα δικαιώματα και επιβεβαιώνουν τη ισότητα και τη κοινωνική δικαιοσύνη για όλους τους ανθρώπους. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να ενεργήσουν για να αποτρέψουν και να αποβάλουν την κυριαρχία, εκμετάλλευση, και διάκριση ενάντια σε οποιοδήποτε πρόσωπο, ομάδα, ή κατηγορία με βάση τη φυλή, το έθνος, την εθνική προέλευση, το χρώμα, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, την πολιτική πεποίθηση, τη θρησκεία, ή τη διανοητική ή φυσική ανικανότητα. Σκοποί και στόχοι των προτύπων Αυτά τα πρότυπα καλύπτουν την ανάγκη για τον καθορισμό, την υποστήριξη, και την ενθάρρυνση για την ανάπτυξη ενός υψηλού επιπέδου πρακτικής της κοινωνικής εργασίας που ενθαρρύνει την ~ 138 ~

139 πολιτισμική ετοιμότητα μεταξύ όλων των κοινωνικών λειτουργών έτσι ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά, γνωστικά, με ευαισθησία, και επιδέξια στην ποικιλομορφία που ενυπάρχει στις υπηρεσίες στις οποίες εργάζονται και στους πελάτες και τις κοινότητες τις οποίες εξυπηρετούν. Αυτά τα πρότυπα σκοπεύουν να μεταφέρουν τη συζήτηση για την πολιτισμική ετοιμότητα εντός της πρακτικής της κοινωνικής εργασίας προς την κατεύθυνση ανάπτυξης σαφέστερων κατευθυντήριων γραμμών, σκοπών, και αντικειμενικών στόχων για το μέλλον της πρακτικής της κοινωνικής εργασίας. Οι συγκεκριμένοι στόχοι των προτύπων είναι για να διατηρήσουν και να βελτιώσουν την ποιότητα των πολιτισμικά ικανών υπηρεσίων παρεχόμενες από κοινωνικούς λειτουργούς και προγράμματα παραδοθέντα από κοινωνικούς φορείς υπηρεσιών για να καθιερώσουν επαγγελματικές προσδοκίες έτσι ώστε οι κοινωνικοί λειτουργοί να μπορούν να ελέγξουν και να αξιολογήσουν τη πολιτισμικά ικανή πρακτική τους για να παρέχουν ένα πλαίσιο εργασίας για τους κοινωνικούς λειτουργούς για να αξιολογήσουν την πολιτισμικά ικανή πρακτική για να ενημερώσουν τους καταναλωτές, τους κυβερνητικούς ρυθμιστικούς οργανισμοί, και άλλους, όπως οι ασφαλιστικοί μεταφορείς, σχετικά με τα πρότυπα του επαγγέλματος για πολιτισμικά ικανή πρακτική για να καθορίσουν τις συγκεκριμένες δεοντολογικές οδηγίες για πολιτισμικά ικανή πρακτική κοινωνικής εργασίας σε υπηρεσία ή σε περιβάλλοντα ιδιωτικής πρακτικής για να παρέχει την τεκμηρίωση των επαγγελματικών προσδοκιών για τις υπηρεσίες, όμοια για την αναθεώρηση επιτροπών, κρατικών ρυθμιστικών οργανισμών, για την ασφάλεια φορέων και άλλων. Πρότυπα για την Πολιτισμική Ετοιμότητα στην Πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας ~ 139 ~

140 Πρότυπο 1. Δεοντολογία και Αξίες Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα λειτουργήσουν σύμφωνα με τις αξίες, την δεοντολογία, και τα πρότυπα του επαγγέλματος, αναγνωρίζοντας πώς οι προσωπικές και επαγγελματικές αξίες μπορούν να συγκρουστούν με ή να προσαρμοστούν τις ανάγκες των διαφορετικών πελατών. Διασαφήνιση Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό ενός επαγγέλματος είναι η δυνατότητά του να καθιερώνει τα δεοντολογικά πρότυπα ώστε να βοηθήσει τους επαγγελματίες να προσδιορίσουν τα δεοντολογικά ζητήματα στην πράξη και να τους καθοδηγήσει στον καθορισμό αυτής που είναι δεοντολογικά αποδεκτή και απαράδεκτη συμπεριφορά (Reamer, 1998). Η κοινωνική εργασία έχει αναπτύξει ένα περιεκτικό σύνολο δεοντολογικών προτύπων που ενσωματώνονται στον Κώδικα Δεοντολογίας της NASW όπου αναφέρει "αντιμετωπίζουν ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένων, παραδείγματος χάριν, τον χειρισμό των κοινωνικών λειτουργών εμπιστευτικών πληροφοριών, σεξουαλικής επαφής μεταξύ των κοινωνικών λειτουργών και των πελατών τους, συγκρούσεις συμφερόντων, την επίβλεψη, εκπαίδευση και κατάρτιση, και κοινωνική και πολιτική δράση " (Reamer, 1998, σελ. 2). Ο Kώδικας περιλαμβάνει μια δήλωση αποστολής, η οποία εκθέτει διάφορα στοιχεία-κλειδιά στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας, κυρίως τη δέσμευση των κοινωνικών λειτουργών για την ενίσχυση της ανθρώπινης ευημερίας και την υποστήριξη της συνεύρεσης των βασικών ανθρώπινων αναγκών όλου του κόσμου την ενδυνάμωση των πελατών την παροχή υπηρεσιών σε ανθρώπους που είναι ευάλωτοι και καταπιεσμένοι την εστίαση στη ευημερία του κάθε ατόμου σε ένα κοινωνικό πλαίσιο την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής αλλαγής και την ευαισθησία στην πολιτισμική και εθνική ποικιλομορφία. Οι κοινωνικοί λειτουργοί έχουν σαφώς την ηθική ευθύνη του να είναι πολιτισμικά ικανοί επαγγελματίες. ~ 140 ~

141 Ο Κώδικας αναγνωρίζει ότι ο πολιτισμός και η αγάπη για το έθνος μπορούν να επηρεάσουν στο πώς τα άτομα αντιμετωπίζουν τα προβλήματα και αλληλεπιδρούν το ένα με το άλλο. Αυτό που είναι συμπεριφοριστικά κατάλληλο σε έναν πολιτισμό μπορεί να φανεί ασυνήθιστο σε έναν άλλο. Η αποδεκτή πρακτική σε έναν πολιτισμό μπορεί να απαγορεύεται σε έναν άλλο. Για να καταλάβουν πλήρως και να εκτιμήσουν αυτές τις διαφορές, οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να εξοικειωθούν με τις ποικίλες πολιτισμικές παραδόσεις και κανόνες. Τα πολιτιστικά υπόβαθρα των πελατών μπορούν να επηρεάσουν τις επιδιωκώμενες συμπεριφορές τους για βοήθεια, επίσης. Οι τρόποι με τους οποίους οι κοινωνικές υπηρεσίες είναι προγραμματισμένες και με τους οποίους εφαρμόζονται χρειάζεται να είναι πολιτισμικά ευαισθητοποιημένοι ώστε να είναι πολιτισμικά αποτελεσματικοί. Η πολιτισμική ετοιμότητα οικοδομείται στην εκτιμώμενη θέση του επαγγέλματος, στην αυτοδιάθεση, αξιοπρέπεια και αξία του κάθε ατόμου, συνυπολογίζοντας, την ανοχή και τον σεβασμό στην ποικιλομορφία σε όλες τις μορφές της. Απαιτεί οι κοινωνικοί λειτουργοί να αντιμετωπίσουν τα δεοντολογικά διλήμματα που προκύπτουν από τις συγκρούσεις αξίας ή των ειδικών αναγκών των διαφορετικών πελατών όπως το να βοηθήσουν τους πελάτες να εγγραφούν στην λίστα εξουσιοδοτημένης κατάρτισης ή σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας που είναι πολιτισμικά απαθείς. Η πολιτισμική ετοιμότητα απαιτεί οι κοινωνικοί λειτουργοί να αναγνωρίσουν τις δυνάμεις που ενυπάρχουν σε όλους τους πολιτισμούς. Αυτό δεν υπονοεί μία καθολική ούτε αυτόματη αποδοχή όλων των πρακτικών όλων των πολιτισμών. Παραδείγματος χάριν, μερικοί πολιτισμοί υποτάσσουν τις γυναίκες, καταπιέζουν τα άτομα βασιζόμενοι στον σεξουαλικό προσανατολισμό, και εκτιμούν τη χρήση της σωματικής τιμωρίας και την ποινή του θανάτου. Η πολιτισμική ετοιμότητα στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας πρέπει να είναι ενημερωμένη από και εφαρμοσμένη εντός του πλαισίου του Κώδικα Δεοντολογίας της NASW και της Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Πολιτειών. Δείκτες ~ 141 ~

142 Οι διαπολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα καταδείξουν 1. τη γνώση του Κώδικα Δεοντολογίας της NASW 2. τη γνώση της κοινωνικής δικαιοσύνης και των αρχών των ανθρώπινων δικαιωμάτων 3. τη δυνατότητα να περιγράφουν τα πεδία των συγκρούσεων και του συμβιβασμού μεταξύ των προσωπικών αξιών, των επαγγελματικών αξιών, και εκείνων άλλων πολιτισμών. 4. τη δυνατότητα να αναγνωριστεί η σύγκλιση και η διαφορά μεταξύ των αξιών της επικρατούσας κοινωνίας και των αξιών των ιστορικά καταπιεσμένων, υπο-εκπροσωπούμενων, και ανεπαρκούντων πληθυσμών 5. την εκτίμηση και τον σεβασμό των πολιτισμικών διαφορών και δυνάμεων 6. την συνειδητοποίηση των δεοντολογικών διλημμάτων που μπορούν να αντιμετωπίσουν όταν εργάζονται με διαφορετικούς πελάτες σε σχέση με: τα όρια τους κανόνες της συμπεριφοράς τις μορφές της υπεράσπισης τις διαφορετικές αξίες και πεποιθήσεις τις διπλές σχέσεις τις μορφές αντιμετώπισης των συγκρούσεων. Πρότυπο 2. Αυτογνωσία Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα αναπτύξουν μια κατανόηση των δικών τους προσωπικών και πολιτισμικών αξίων και των πεποιθήσεων τους σαν το πρώτο βήμα της εκτίμησης της σημασίας των πολυπολιτισμικών ταυτοτήτων στις ζωές των ανθρώπων. Διασαφήνιση ~ 142 ~

143 Η πολιτισμική ετοιμότητα απαιτεί οι κοινωνικοί λειτουργοί να εξετάσουν τα δικά τους πολιτισμικά υπόβαθρά και τις δικές τους ταυτότητες για να αυξήσουν τη συνειδητοποίηση των προσωπικών υποθέσεων, αξιών, και προκαταλήψεων. Η αυτογνωσία των εργαζομένων σχετικά με τις πολιτισμικές τους ταυτότητες είναι τόσο θεμελιώδης στην πρακτική όπως οι αναφερόμενες υποθέσεις σχετικά με τα πολιτισμικά υπόβαθρα και εμπειρίες των πελατών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η συνειδητοποίηση των προσωπικών αξιών, των πεποιθήσεων, και των προκαταλήψεων ενημερώνει την πρακτική τους και επηρεάζουν τις σχέσεις τους με τους πελάτες. Η πολιτισμική ετοιμότητα περιλαμβάνει τη γνώση και την παραδοχή το πώς φόβοι, άγνοια, και τα καταληκτικά σε «ισμός» (ρατσισμός, σεξισμός, εθνοκεντρισμός, ετεροφυλισμός, η προκατάληψη κατά των ηλικιωμένων, η ταξικότητα ) έχουν επηρεάσει τις στάσεις, τις πεποιθήσεις, και τα συναισθήματά τους. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να είναι σε θέση να ελίσσονται από το να είναι πολιτισμικά ενήμεροι για την κληρονομιά τους στο να γίνουν πολιτισμικά ενήμεροι για την κληρονομιά των άλλων. Μπορούν να εκτιμήσουν και να εξυμνήσουν τις διαφορές στους άλλους παρά να διατηρήσουν μια εθνοκεντρική θέση και μπορούν να καταδείξουν την υποστήριξη των διαφορών μεταξύ τους και με άλλους. Έχουν μια συνειδητοποίηση των προσωπικών και επαγγελματικών περιορισμών που μπορούν να επιτρέψουν την παραπομπή ενός πελάτη σε έναν άλλο κοινωνικό λειτουργό ή σε μια υπηρεσία που μπορεί καλύτερα να ικανοποιήσει τις ανάγκες των πελατών. Η αυτογνωσία βοηθά επίσης στην κατανόηση της διαδικασίας της ταυτότητας του πολιτισμικού σχηματισμού και στη διαφύλαξη απέναντι στην στερεοτυπία. Δεδομένου ότι το ένα αναπτύσσει την ποικιλομορφία εντός της ομάδας κάποιου, το άλλο μπορεί να είναι περισσότερο διαθέσιμο στην ποικιλομορφία εντός άλλων ομάδων. Η πολιτισμική ετοιμότητα απαιτεί επίσης οι κοινωνικοί λειτουργοί να εκτιμήσουν το πώς οι εργαζόμενοι χρειάζονται να ελίσσονται από την ~ 143 ~

144 πολιτισμική συνειδητοποίηση στην πολιτισμική ευαισθησία πριν επιτύχουν πολιτισμική ετοιμότητα και να αξιολογούν την αύξηση και την εξέλιξη δια μέσου αυτών των διαφορετικών βαθμίδων της πολιτισμικής ετοιμότητας στην πράξη. Η αυτογνωσία γίνεται η βάση για την επαγγελματική ανάπτυξη και θα πρέπει να υποστηριχθεί από την επίβλεψη και την διοίκηση των υπηρεσιών. Οι διοικήσεις των υπηρεσιών και οι συνήγοροι των δημόσιων πολιτικών επίσης χρειάζεται να αναπτύξουν στρατηγικές για να μειώσουν τις δικές τους προκαταλήψεις και να διευρύνουν την αυτογνωσία τους. Δείκτες Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα 1. εξετάσουν και θα περιγράψουν το πολιτισμικό τους υπόβαθρο, τις κοινωνικές ταυτότητες, και τη πολιτισμική κληρονομιά για να αυξήσουν τη συνειδητοποίηση των υποθέσεων, των αξιών, των πεποιθήσεων, και των προκαταλήψεων και θα αναγνωρίζουν πώς αυτές επηρεάζουν τις υπηρεσίες και επιδρούν στις σχέσεις και στις αλληλεπιδράσεις με τους πελάτες. 2. προσδιορίζουν πώς η απουσία της γνώσης, οι φόβοι, και τα καταληκτικά σε "ισμός" (ρατσισμός, σεξισμός, εθνοκεντρισμός, ετεροφυλετισμός, η προκατάληψη κατά των ηλικιωμένων, ταξικότητα) έχουν επηρεάσει τις στάσεις, τις πεποιθήσεις, και τα συναισθήματά τους. 3. αναπτύξουν και θα εφαρμόσουν στρατηγικές για να ενημερώσουν και για να αλλάξουν τις επιζήμιες στάσεις, πεποιθήσεις, και συναισθήματα τους. 4. καταδείξουν μια συνειδητοποίηση των προσωπικών ή επαγγελματικών περιορισμών που μπορούν να επιτρέψουν την παραπομπή ενός πελάτη ή μιας οργάνωσης σε άλλη πηγή που μπορεί ~ 144 ~

145 να ικανοποιήσει τις ανάγκες τους, η οποία έχει τις ικανότητες για να κάνει αυτό αποτελεσματικότερα. 5. καταδείξουν την αυξανόμενη υποστήριξη αυτογνωσίας των ιδίων και των άλλων σχετικά με τα διαφορετικά πολιτισμικά έθιμα και τις απόψεις του κόσμου. 6. χρησιμοποιήσουν τις σχέσεις με τους επόπτες, τους σύμβουλους, και τους συναδέλφους για να εμπλουτίσουν την αυτογνωσία. Πρότυπο 3. Διαπολιτισμική Γνώση Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα έχουν και θα συνεχίσουν να αναπτύσσουν εξειδικευμένη γνώση και να κατανοούν ό,τι σχετίζεται με την ιστορία, τις παραδόσεις, τις αξίες, τα οικογενειακά συστήματα, και καλλιτεχνικές εκφράσεις σημαντικού αριθμού ομάδων πελατών που εξυπηρετούνται. Διασαφήνιση Η πολιτισμική ετοιμότητα δεν είναι στατική και απαιτεί συχνά την αναθεώρηση και επανεξέταση όσον αφορά την ποικιλομορφία. Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να εκμεταλλευθούν κάθε ευκαιρία ώστε να διευρύνουν την πολιτισμική γνώση και πείρα τους με το να επεκτείνουν την κατανόησή τους στα ακόλουθα πεδία: "ο αντίκτυπος του πολιτισμού στη συμπεριφορά, τις στάσεις, και αξίες οι συμπεριφορές που επιδιώκουν την υποστήριξη διαφορετικών ομάδων πελατών ο ρόλος της γλώσσας, οι τρόποι ομιλίας και οι μορφές επικοινωνίας διαφόρων ομάδων πελατών στις κοινότητες που εξυπηρετούνται ο αντίκτυπος των κοινωνικών πολιτικών των υπηρεσιών στις διάφορες ομάδες πελατών οι πηγές (υπηρεσίες, άνθρωποι, άτυπα δίκτυα παροχής φροντίδας, και η έρευνα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξ ονόματος των διαφορετικών ομάδων πελατών οι τρόποι με τους οποίους οι επαγγελματικές αξίες μπορούν να συγκρουστούν ή να προσαρμοστούν με τις ανάγκες των διαφορετικών ομάδων πελατών και οι σχέσεις ισχύος στην κοινότητα, στις υπηρεσίες, ή στα ιδρύματα και ο αντίκτυπός τους στις διαφορετικές ομάδες πελατών "(Gallegos, σελ. 7-8). ~ 145 ~

146 Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να κατέχουν ειδική γνώση σχετικά με τους συγκεκριμένους φορείς παροχής υπηρεσιών και τις ομάδες πελατών με τους οποίους εργάζονται συμπεριλαμβανομένης της πληθώρας ιστορικών εμπειριών, τα σχέδια επανατακτοποίησης,του ατόμου και της καταπιεσμένης ομάδας, τις μορφές προσαρμογής, τα κοινωνικοοικονομικά υπόβαθρα, τις διαδικασίες ζωής, τις μορφές εκμάθησης, τις γνωστικές δεξιότητες, τις κοσμοθεωρίες και συγκεκριμένα πολιτισμικά έθιμα και πρακτικές, ο καθορισμός τους και τις πεποιθήσεις για την αιτιολογία της ευημερίας και της ασθένειας ή κανονικότητας και αντικανονικότητας, και πώς η φροντίδα και οι υπηρεσίες πρέπει να διανέμονται. Πρέπει επίσης να επιδιώξουν εξειδικευμένη γνώση για τα κοινωνικά, πολιτισμικά, και πολιτικά συστήματα των Ηνωμένων Πολιτειών, πώς λειτουργούν, και πώς χρησιμεύουν ή αποτυγχάνουν στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένες ομάδων πελατών. Αυτό περιλαμβάνει τη γνώση της καθιερωμένης τάξης, πολιτισμού, και γλωσσικών εμποδίων που αποτρέπουν τα μέλη διαφορετικής ομάδας πελατών από τη χρησιμοποίηση των υπηρεσιών. Η πολιτισμική ετοιμότητα απαιτεί την αποκλειστική γνώση των παραδοσιακών θεωρών και αρχών σχετικά με τέτοιες περιοχές όπως η ανθρώπινη συμπεριφορά, η ανάπτυξη κύκλων ζωής, οι δεξιότητες επίλυσης προβλήματος, η πρόληψη και η αποκατάσταση. Οι κοινωνικοί λειτουργοί χρειάζονται την κριτική ικανότητα ώστε να κάνουν τις σωστές ερωτήσεις, να είναι άνετοι με το να συζητούν των πολιτισμικές διαφορές, και να ρωτούν τους πελάτες σχετικά με το τί είναι κατάλληλο και το τί είναι άνετο γι αυτούς στις συζητήσεις αυτές. Επιπλέον, οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί χρειάζεται να γνωρίζουν τους περιορισμούς και τις δυνάμεις των τρεχουσών θεωριών, διαδικασιών και μοντέλα πρακτικής, και που έχουν συγκεκριμένη καταλληλότητα και εφαρμογή σχετικά με τις ανάγκες της υπηρεσίας των πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων πελατών. Δείκτες ~ 146 ~

147 Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα 1. επεκτείνουν την πολιτισμική γνώση και πείρα τους με τη μελέτη: των επιδιωκόμενων συμπεριφορών υποστήριξης και την πορεία των διαφορετικών ομάδων πελατών του ιστορικού πλαισίου των διαφορετικών κοινοτήτων του ρόλου της γλώσσας, των γλωσσικών τύπων, και των μορφών επικοινωνίας των διαφορετικών ομάδων πελατών του αντίκτυπου των κοινωνικών πολιτικών των υπηρεσιών σε διαφορετικές ομάδες που εξυπηρετούνται των πόρων όπως οι υπηρεσίες, οι άνθρωποι, τα άτυπα δίκτυαπαροχής φροντίδας, και της έρευνας που μπορούν να στρατολογηθούν εξ ονόματος των διαφορετικών πελατών 2. κατέχουν τη ειδική γνώση για τους παραδοσιακούς και μη παραδοσιακούς φορείς υπηρεσιών και ομάδων πελατών που εξυπηρετούν, συμπεριλαμβάνοντας: τις ιστορικές εμπειρίες, την μετανάστευση, τα σχέδια επανατακτοποίησης, το άτομο και την καταπιεσμένη ομάδα, τις μορφές προσαρμογής, τα κοινωνικοοικονομικά υπόβαθρα και τις διαδικασίες ζωής τις μορφές εκμάθησης, τις γνωστικές δεξιότητες, τις κοσμοθεωρίες, και συγκεκριμένες πολιτισμικές ανησυχίες και πρακτικές τους ορισμούς και πεποιθήσεις σχετικά με τις αρχές της αναφερόμενης υπηρεσίας, έννοιες όπως η αιτιολογία της ευημερίας και της ασθένειας, των φυσικών και ψυχολογικών διαταραχών, της κανονικότητας και αντικανονικότητας, των οικογενειακών ρόλων και ευθυνών, των πρακτικών ανατροφής παιδιών, της γέννησης, του γάμου, του θανάτου και επιθανάτιου και ούτω καθ'εξής τις πεποιθήσεις και πρακτικές που σχετίζονται για το πώς πρέπει να διανέμονται η φροντίδα και οι υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων διαφορετικών προσεγγίσεων στην παροχή υπηρεσιών και την εναλλακτική λύση θεραπείας τους παράγοντες που συνδέονται με την ενσωμάτωση και την αφομοίωση. 3. καταδείξουν τη γνώση της δύναμης των σχέσεων στην κοινότητα και μέσα στα ιδρύματα, και πώς αυτές επιδρούν στις διαφορετικές ομάδες. ~ 147 ~

148 4. κατέχουν ειδική γνώση για τις Ηνωμένες Πολιτείες, τα παγκόσμια, κοινωνικά, πολιτισμικά, και πολιτικά συστήματα-πώς λειτουργούν και πώς εξυπηρετούν ή αποτυγχάνουν να εξυπηρετούν τις ομάδες πελατών περιλαμβάνουν τη γνώση για τα καθιερωμένα, ταξικά, πολιτισμικά, και γλωσσικά εμπόδια στην υπηρεσία. 5. αναγνωρίσουν τους περιορισμούς και τις δυνάμεις των σύγχρονων θεωριών και μοντέλων πρακτικής και θα προσδιορίσουν εκείνους που έχουν τη δυνατότητα εφαρμογής και καταλληλότητα στο συγκεκριμένο πληθυσμό των πελατών τους. 6. αναγνωρίσουν την ετερογένεια εντός των πολιτισμικών ομάδων και την ομοιότητα δια μέσου των πολιτισμικών ομάδων. 7. περιγράψουν πώς το προνόμιο φανερώνεται από τους ανθρώπους εντός των διαφορετικών ομάδων. 8. περιγράψουν τα αποτελέσματα που έχουν οι επικρατούσες και μη επικρατούσες αντιλήψεις στις διαπροσωπικές σχέσεις και η δυναμική της ομάδας στον εργασιακό χώρο. 9. διακρίνουν μεταξύ σκόπιμου και ακούσιου ισχυρισμού του προνομίου της φυλής και τάξης. 10. αναγνωρίσουν τη διατομή των καταληκτών "ισμός" (για παράδειγμα, τον ρατσισμό με την ταξικότητα) και θεσμοποίηση των καταληκτικών σε "ισμός". 11. αναγνωρίσουν τους τρόπους με τους οποίους τα μέλη τους στις διάφορες κοινωνικές ομάδες επηρεάζουν την κοσμοθεωρία τους και η οποία συμβάλλει στα δικά τους σχέδια της προνομιούχας συμπεριφοράς ή της εσωτερικοποιημένης καταπίεσης. 12. κατανοήσουν την αλληλεπίδραση των πολιτισμικών συστημάτων του κοινωνικού λειτουργού, του πελάτη, την ιδιαίτερη υπηρεσία που θέτουν, και την ευρύτερη άμεση κοινότητα. ~ 148 ~

149 Πρότυπο 4. Διαπολιτισμικές Δεξιότητες Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα χρησιμοποιήσουν κατάλληλες μεθοδολογικές προσεγγίσεις, δεξιότητες, και τεχνικές οι οποίες απεικονίζουν την κατανόηση των εργαζομένων όσον αφορά τον ρόλο του πολιτισμού στη υποστηρικτική διαδικασία. Διασαφήνιση Τα προσωπικά χαρακτηριστικά ενός πολιτιστικά ικανού κοινωνικού λειτουργού περιλαμβάνουν τις ιδιότητες που απεικονίζουν γνησιότητα, ενσυναίσθηση, και εγκαρδιότητα την ικανότητα να ανταποκρίνονται με ευελιξία σε μια σειρά πιθανών λύσεων μια αποδοχή και μια ειλικρίνεια στις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων μια προθυμία να μάθει να εργάζεται με πελάτες διαφορετικών υποβάθρων μια εκφώνηση και διευκρίνιση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων και πώς αυτοί μπορούν να προσαρμόσουν ή να συγκρουστούν με τις ανάγκες των διαφορετικών ομάδων πελατών και την προσωπική υποχρέωση ώστε να ελλατωθεί ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η προκατάληψη κατά των ομοφυλόφιλων, η προκατάληψη κατά των ηλικιωμένων και η φτώχεια. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι σημαντικά για τον άμεσο επαγγελματία και για τον διευθύνων της υπηρεσίας. Πιό συγκεκριμένα, οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να έχουν τις ικανότητες να: εργάζονται με ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων που είναι πολιτισμικά διαφορετικοί ή όμοιοι με τους ίδιους, και να καταρτίσουν τις διόδους για την εκμάθηση των πολιτισμών αυτών των πελατών αξιολογούν την έννοια του πολιτισμού για τον κάθε πελάτη ξεχωριστά και για τις ομάδες πελατών, ενθαρρύνοντας τον ανοικτό διάλογο για την συζήτηση των διαφορών, και να ανταποκρίνονται στα πολιτισμικά προκατειλημμένα συνθήματα κατέχουν τεχνικές συνέντευξης που να απεικονίζουν την κατανόηση του ρόλου της γλώσσας στον πολιτισμό του πελάτη ηγηθούν μια γενικής αξιολόγησης των συστημάτων του πελάτη στα οποία οι πολιτιστικοί κανόνες και συμπεριφορές αξιολογούνται ως δυνάμεις οι οποίες διαφοροποιούνται από τις προβληματικές ή συμπτωματικές συμπεριφορές ~ 149 ~

150 ενσωματώνουν τις πληροφορίες που λαμβάνονται από τη πολιτισμικά ικανή αξιολόγηση σε πολιτισμικά κατάλληλα σχέδια επέμβασης όπου θα περιλαμβάνουν τους πελάτες και θα σέβονται τις επιλογές τους στην διαδικασία ανάπτυξης στόχων για την υπηρεσία επιλέγουν και αναπτύσσουν τις κατάλληλες μεθόδους, δεξιότητες, και τεχνικές οι οποίες εναρμονίζονται με τις πολιτισμικές, διπολιτισμικές, ή οριακές εμπειρίες στα περιβάλλοντά τους παράγουν μια ευρεία ποικιλία λεκτικών και μη λεκτικών δεξιοτήτων επικοινωνίας σε απάντηση προς τις άμεσες και έμμεσες μορφές επικοινωνίας των διαφορετικών πελατών κατανοούν την αλληλεπίδραση των πολιτισμικών συστημάτων του κοινωνικού λειτουργού, του πελάτη και της άμεσης ευρύτερης κοινότητας χρησιμοποιούν αποτελεσματικά το φυσικό υποστηρικτικό σύστημα των πελατών στην επίλυση προβλημάτων-για παράδειγμα, οι λαϊκοί θεραπευτές, οι θρησκευτικοί και πνευματικοί ηγέτες, οι οικογένειες της δημιουργίας, και άλλες πηγές της κοινότητας καταδείξουν τις δεξιότητες της υπεράσπισης και της ενδυνάμωσης στην εργασία με τους πελάτες, αναγνωρίζοντας και καταπολεμώντας τις καταληκτικές λέξεις σε "ισμός", τα στερεότυπα και τους μύθους που κατέχουν τα άτομα και τα ιδρύματα προσδιορίζουν τα συστήματα παροχής υπηρεσιών ή τα μοντέλα που είναι κατάλληλα για τον πληθυσμο-στόχο του πελάτη και να κάνει τις κατάλληλες παραπομπές όταν ενδείκνυται διαβουλεύονται με τους επόπτες και τους συναδέλφους για ανατροφοδότηση και για έλεγχο της απόδοσης και να προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του δικού τους επαγγελματικού ύφους που εμποδίζουν ή ενισχύουν την πολιτιστικά ικανή πρακτική τους αξιολογούν την αξιοπιστία και τη δυνατότητα εφαρμογής νέων τεχνικών, έρευνας, και γνώσης για την εργασία με διαφορετικές ομάδες πελατών. Δείκτες Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα: ~ 150 ~

151 1. αλληλεπιδρούν με άτομα από ένα ευρύ φάσμα πολιτισμών 2. εκθέτουν την πρόοδο της εμπειρίας τους, συζητώντας τις πολιτισμικές διαφορές με τους συναδέλφους και τους πελάτες. 3. αναπτύσσουν και θα εφαρμόζουν μια περιεκτική αξιολόγηση των πελατών κατά την οποία η πολιτισμικά δεοντολογική συμπεριφορά είναι διαφοροποιημένη από το πρόβλημα ή τη συμπτωματική συμπεριφορά. 4. αξιολογούν τις πολιτισμικές δυνάμεις και τους περιορισμούς/προκλήσεις και τον αντίκτυπό τους στο άτομο και την λειτουργία της ομάδας και θα ενσωματώνει την κατανόηση αυτή ατα σχέδια παρέμβασης. 5. επιλέγουν και θα αναπτύσσουν κατάλληλες μεθόδους, δεξιότητες και τεχνικές οι οπολιες είναι προσαρμοσμένες στις πολιτισμικές, διπολιτισμικές ή οριακές εμπειρίες των πελατών στα περιβάλλοντά τους. 6. προσαρμόζουν και θα χρησιμοποιούν ποικίλα ειδικά πολιτισμικά μοντέλα. 7. επικοινωνούν αποτελεσματικά με τους πολιτισμικά και γλωσσολογικά διαφορετικούς πελάτες μέσω της απόκτησης γλώσσας, της κατάλληλης χρήσης των διερμηνέων, των λεκτικών και μη λεκτικών δεξιοτήτων και των κατάλληλων πολιτισμικών πρωτοκόλλων. 8. συνηγορούν για τη χρήση διερμηνέων όπου και οι δύο πλευρές θα είναι πολιτισμικά και γλωσσολογικά ικανές και προετοιμασμένες να εργαστούν στο κοινωνικό περιβάλλον των υπηρεσιών. 9. χρησιμοποιούν αποτελεσματικά το φυσικό υποστηρικτικό περιβάλλον των πελατών στην επίλυση προβλημάτων, για παράδειγμα,τους λαϊκούς θεραπευτές, τις γηγενείς θεραπείες, τους θρησκευτικούς ηγέτες, τους φίλους και άλλους αρμόδιους στην κοινότητα και οργανώσεις. ~ 151 ~

152 10. συνηγορούν, θα διαπραγματεύονται και θα κατέχουν τις δεξιότητες ενδυνάμωσης στην εργασία τους με τους πελάτες. 11. διαβουλεύονται με τους επόπτες και τους συναδέλφους για ανατροφοδότηση και έλεγχο της απόδοσης και θα προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του δικού τους επαγγελματικού ύφους που εμποδίζουν ή ενισχύουν την πολιτιστικά ικανή πρακτική τους. Πρότυπο 5. Παροχή υπηρεσιών Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα είναι γνώστες και επιδέξιοι σχετικά με τη χρήση των υπηρεσιών οι οποίες είναι διαθέσιμες στην κοινότητα και στην ευρύτερη κοινωνία και θα είναι σε θέση να κάνουν τις κατάλληλες παραπομπές για τους διαφορετικούς πελάτες τους. Διασαφήνιση Οι υπηρεσίες και οι επαγγελματικές οργανώσεις της κοινωνικής εργασίας χρειάζεται να προάγουν την πολιτισμική ετοιμότητα, υποστηρίζοντας την αξιολόγηση των μοντέλων παροχής μιας πολιτισμικά ικανής υπηρεσίας και θέτοντας πρότυπα για πολιτισμική ετοιμότητα μέσα σε αυτές τις τοποθετήσεις. Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να γνωρίζουν και να επαγρυπνούν για τη δυναμική που προκύπτει από τις πολιτιςμικές διαφορές και ομοιότητες μεταξύ εργαζόμενων και πελατών. Αυτό περιλαμβάνει την παρακολούθηση της πολιτισμικής ετοιμότητας μεταξύ των κοινωνικών λειτουργών (αξιολογήσεις υπηρεσιών, εποπτεία, επιμόρφωση στους πλήρη απασχολούμενους και ανατροφοδότηση από τους πελάτες). Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να ανιχνεύσουν και να αποτρέψουν τον αποκλεισμό των διαφορετικών πελατών από τις ευκαιρίες της υπηρεσίας και να επιδιώκουν να δημιουργήσουν ευκαιρίες για τους πελάτες, που να ταιριάζουν με τις ανάγκες τους με πολιτισμικά ικανά συστήματα παροχής υπηρεσιών ή να προσαρμόζουν τις υπηρεσίες για να ικανοποιηθούν καλύτερα οι πολιτισμικά μοναδικές ανάγκες των πελατών. Επιπλέον, πρέπει να υιοθετήσουν πολιτικές και διαδικασίες ~ 152 ~

153 που να βοηθούν να εξασφαλιστεί η πρόσβαση στην περίθαλψη η οποία να εξυπηρετεί τις ποικίλες πολιτισμικές πεποιθήσεις. Για τους άμεσους επαγγελματίες, τους σχεδιαστές πολιτικής, ή τους διοικητές, αυτό συγκεκριμένα περιλαμβάνει την ενεργά πρόσληψη πολυεθνικού προσωπικού, συμπεριλαμβάνοντας προϋποθέσεις πολιτισμικής ικανότητας στις περιγραφές εργασίας, στην επίδοση και στα μέτρα προώθησης την αναθεώρηση τρέχοντων και ανερχόμενων δημογραφικών τάσεων για την γεωγραφική περιοχή που εξυπηρετείται από μια οργάνωση ώστε να καθορίσει τις ανάγκες της υπηρεσίας για διάταξη μεταφραστικών υπηρεσιών και διερμηνείας την δημιουργία συστημάτων παροχής υπηρεσιών ή προτύπων που είναι πιό κατάλληλα για τους απευθυνόμενους πληθυσμούς πελατών ή να συνηγορήσει για την δημιουργία τέτοιων υπηρεσιών την συμμετοχή των πελατών ως μείζονες συνεργάτες στην ανάπτυξη των συστημάτων παροχής υπηρεσιών την εξασφάλιση ότι ο σχεδιασμός και η δημιουργία προγράμματος είναι ανακλαστική της πολιτισμικής κληρονομιάς των πελατών και των οικογενειών που χρησιμοποιούν την υπηρεσία την παρακολούθηση των κοινωνικών ζητημάτων (παραδείγματος χάριν, την στέγαση, την εκπαίδευση, την αστυνομία και την κοινωνική δικαιοσύνη) που αφορά τους πελάτες διαφορετικών υποβάθρων την μη αποδοχή των αναφορών του προσωπικού που προσβάλλουν ή εξευτελίζουν τους πελάτες και τον πολιτισμό τους την υποστήριξη του συνυπολογισμού των πολιτισμικά ικανών προτύπων στους διαπιστευμένους οργανισμούς και στις οργανωτικές πολιτικές καθώς επίσης στη χορήγηση αδειών και στις εξετάσεις πιστοποίησης την ανάπτυξη σχεδίων στελέχωσης που απεικονίζουν την οργάνωση και τον στοχοθετημένο πληθυσμό πελατών (παραδείγματος χάριν, την πρόσληψη, τις περιγραφές θέσης, τις αξιολογήσεις επίδοσης, την κατάρτιση) την ανάπτυξη των μέτρων επίδοσης που αξιολογούν την πολιτισμικά ικανή πρακτική ~ 153 ~

154 την συμμετοχή των ομάδων πελατών στην ανάπτυξη της έρευνας και επεξεργασίας των πρωτοκόλλων. Δείκτες Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα: 1. προσδιορίζουν τους επίσημους και ανεπίσημους πόρους της κοινότητας, θα περιγράφουν τις δυνάμεις τους και τις αδυναμίες τους, και θα διευκολύνουν τις παραπομπές όπως ενδείκνυται, προσαρμοσμένες στις πολιτισμικά σχετικές ανάγκες του πελάτη. 2. συνηγορούν ενεργά και θα συνεργάζονται με τις προσπάθειες δημιουργίας πολιτισμικά ικανών υπηρεσιών και προγραμμάτων με: την πρόσληψη πολυεθνικού/πολυπολιτισμικού προσωπικού, συμπεριλαμβανομένων των προϋποθέσεων πολιτισμικής ετοιμότητας στις περιγραφές εργασίας, επίδοσης και μέτρων προώθησης την αναθεώρηση τρέχοντων και ανερχόμενων δημογραφικών τάσεων για τη γεωγραφική περιοχή που εξυπηρετείται από μια οργάνωση ώστε να καθορίσει τις ανάγκες της υπηρεσίας για διάταξη μεταφραστικών υπηρεσιών και διερμηνείας την δημιουργία συστημάτων παροχής υπηρεσιών ή μοντέλων που είναι πιό κατάλληλα για τους απευθυνόμενους πληθυσμούς των πελατών ή με την υποστήριξη για την ανάπτυξη και εφαρμογή τέτοιων υπηρεσιών την συμπερίληψη των πελατών ως μείζονες συνεργάτες στην συμμετοχή λήψης απόφασης και αξιολόγησης των συστημάτων παροχής υπηρεσιών την εξασφάλιση ότι ο σχεδιασμός και η δημιουργία προγράμματος είναι ανακλαστική της πολιτισμικής κληρονομιάς των πελατών και των οικογενειών που χρησιμοποιούν την υπηρεσία την παρακολούθηση των κοινωνικών ζητημάτων (παραδείγματος χάριν, την στέγαση, την εκπαίδευση, την αστυνομία και την κοινωνική δικαιοσύνη) που αφορά τους πελάτες διαφορετικών υποβάθρων ~ 154 ~

155 την εύρεση αποτελεσματικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση των παρατηρήσεων του προσωπικού που προσβάλλουν ή εξευτελίζουν τους πελάτες και τον πολιτισμό τους την υποστήριξη του συνυπολογισμού των πολιτισμικά ικανών προτύπων στους διαπιστευμένους οργανισμούς και στις οργανωτικές πολιτικές καθώς επίσης στη χορήγηση αδειών και στις εξετάσεις πιστοποίησης την ανάπτυξη σχεδίων στελέχωσης που απεικονίζουν την οργάνωση και τον στοχοθετημένο πληθυσμό πελατών (παραδείγματος χάριν, την πρόσληψη, τις περιγραφές θέσης, τις αξιολογήσεις επίδοσης, την κατάρτιση) την ανάπτυξη των μέτρων επίδοσης που αξιολογούν την πολιτισμικά ικανή πρακτική την υποστήριξη της συμμετοχής των ομάδων πελατών στην ανάπτυξη της έρευνας, επεξεργασίας και παρέμβασης των πρωτοκόλλων 3. εποικοδομούν τις πολιτισμικά ικανές οργανώσεις μέσω των ακόλουθων πολιτικών και των πρακτικών: μια διαχειριστική αποστολή και ένας σκοπός που ενσωματώνουν την πολιτισμική ετοιμότητα/ικανότητα στις αξίες, στόχους και πρακτικές. αποτελεσματική στρατολόγηση πολύγλωσσου και πολυπολιτισμικού προσωπικού σύνθεση προσωπικού που απεικονίζει την ποικιλομορφία του πληθυσμού των πελατών στρατηγική προγραμματισμού υπηρεσιών που περιλαμβάνει την αξιολόγηση/ανάλυση την δημογραφία των πελατών έναντι των δημογραφικών εξελίξεων της υπηρεσίας την κοινότητας η επεκταθείσα δυναμικότητα των υπηρεσιών να βελτιώσουν το εύρος και το βάθος των υπηρεσιών σε μία μεγαλύτερη ποικιλία πολιτισμικών ομάδων ο βαρυσήμαντος συνυπολογισμός των πελατών και των μελών της κοινότητας που αντιπροσωπεύουν σχετικές πολιτισμικές ομάδες στη λήψη αποφάσεων και συμβουλευτικής κυβερνητικών οντοτήτων, στον σχεδιασμό προγράμματος, στην αξιολόγηση προγράμματος, και σε ερευνητικές προσπάθειες φυσικές κτιριακές εγκαταστάσεις που σχεδιάζονται και διακοσμούνται με τρόπο που να καλωσορίζει τις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες που εξυπηρετούνται ~ 155 ~

156 δέσμευση στην υπεράσπιση βελτίωσης των κοινωνικών ζητημάτων σχετικά με την ομάδα πελατών ένα κλίμα εργασίας, μέσω επίσημων και ανεπίσημων μέσων, το οποίο εξετάζει τις προκλήσεις της ποικιλομορφίας του εργατικού δυναμικού και προωθεί τον σεβασμό για τους πελάτες και συναδέλφους των διαφορετικών υποβάθρων τεκμηριωμένη υπεράσπιση για πολιτισμικά ικανές πολιτικές και διαδικασίες έγκρισης, χορηγήσεως αδειών, πιστοποίησης οργανισμών, συμβαλλόμενων υπηρεσιών και ούτω καθ'εξής συνυπολογισμός της πολιτισμικής ετοιμότητας ως ένα συστατικό της διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού στις περιγραφές εργασίας, αξιολογήσεων επίδοσης, προωθήσεων, κατάρτισης και άλλες πεδίων. Πρότυπο 6. Ενδυνάμωση και Συνηγορία Οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να γνωρίζουν την επίδραση των κοινωνικών πολιτικών και προγραμμάτων για τους διαφορετικούς πληθυσμούς των πελατών, συνηγορώντας για και με τους πελάτες όποτε κρίνεται απαραίτητο. Διασαφήνιση Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί είναι έντονα ενήμεροι για τα επιβλαβή αποτελέσματα του ρατσισμού, του σεξισμού, της προκαταληψης κατά των ηλικιωμένων, του ετεροσεξισμού ή της προκατάληψης της ομοφυλοφιλίας, του αντισημιτισμού, του εθνοκεντρισμού, του κλασσισμού, και της ξενοφοβίας στις ζωές των πελατών και η ανάγκη για κοινωνική υπεράσπιση και κοινωνική δράση για την όσο το δυνατόν καλύτερη ενδυνάμωση των διαφορετικών πελατών και των κοινοτήτων. Αρχικώς, καθορίζεται από τον Solomon (1976), «η ενδυνάμωση περιλαμβάνει την διευκόλυνση της σύνδεσης των πελατών με τις δικές τους δυνάμεις και, στη συνέχεια, ενδυναμώνονται από την ίδια την πράξη της επίτευξης απέναντι στα πολιτισμικά εμπόδια. Η ενδυνάμωση ~ 156 ~

157 αναφέρεται στη δυνατότητα των ατόμων να δρουν για τον ίδιο τους τον εαυτό ενώ η υπεράσπιση υπονοεί την δράση για τον πελάτη. Ακόμη και στην πράξη της υπεράσπισης, οι κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει να είναι προσεκτικοί ώστε να μην επιβάλουν τις αξίες τους στους πελάτες και πρέπει να επιδιώξουν να κατανοήσουν ποιοι πελάτες επωφελούνται από την υπεράσπιση. Συνεργασία με πλήρη σεβασμό πρέπει να πραγματοποιηθεί για να προαγάγει αμοιβαία συμφωνία- των στόχων για την αλλαγή. Οι κοινωνικοί λειτουργοί χρειάζονται μια κλίμακα των δεξιοτήτων και των δυνατοτήτων για να συνηγορήσουν για και με τους πελάτες ενάντια στην ελλοχεύουσα υποτίμηση των πολιτισμικών εμπειριών σχετικών με τη διαφορετικότητα, την καταπίεση, την δύναμη και το προνόμιο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η παράδοση της ενδυνάμωσης στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας προτείνει την προώθηση των συνειδητά συνδυασμένων στόχων, αυξάνοντας και αναπτύσσοντας μια αίσθηση προσωπικής δύναμης και δεξιοτήτων καθώς εργαζόμαστε προς την κατεύθυνση της κοινωνικής αλλαγής. Η καλύτερη πρακτική αντιλαμβάνεται αυτό ως μια διαδικασία και έκβαση της προοπτικής της ενδυνάμωσης (Gutierrez, 1990 Simon, 1994). Οι κοινωνικοί λειτουργοί που χρησιμοποιούν αυτό το πρότυπο θα εφαρμόσουν μια προοπτική οικοσυστημάτων και έναν προσανατολισμό δυνάμεων στην πράξη. Αυτό σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι εξετάζουν τις καταστάσεις των πελατών δεδομένου ότι αυτοί περιγράφουν τις ανάγκες από την άποψη των παροδικών προκλήσεων παρά των πάγιων προβλημάτων. Σύμφωνα με τους Gutierrez και Lewis (1999), η ενδυνάμωση είναι ένα μοντέλο για την πρακτική, μια προοπτική και ένα σύνολο δεξιοτήτων και τεχνικών. Η προσδοκία είναι ότι οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί απεικονίζουν αυτές οι αξίες στην πρακτική τους. ~ 157 ~

158 Δείκτες Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα: 1. συνηγορούν για τις δημόσιες πολιτικές που σέβονται τις πολιτισμικές αξίες, πρότυπα, και συμπεριφορές των διαφορετικές ομάδων και κοινοτήτων. 2. επιλέγουν τις κατάλληλες στρατηγικές παρέμβασης ώστε να βοηθούν τους συναδέλφους, συνεργάτες, και θεσμικούς αντιπροσώπους να εξετάζουν την δική τους συνειδητοποίηση και έλλειψη συνειδητοποίησης και συμπεριφοριστικών συνεπειών των καταληκτικών σε "ισμός," όπως κατ' εξαίρεση συμπεριφορές, ή καταπιεστικές πολιτικές με: την αξιολόγηση του επιπέδου ετοιμότητας ανατροφοδότηση και επέμβαση του κυρίαρχου μέλους της ομάδας. για την την επιλογή είτε της εκπαίδευσης είτε του διαλόγου, αυξάνοντας την επαφή που υπάρχει μεταξύ των ομάδων, την κοινωνική υπεράσπιση, ή την κοινωνική δράση ως στρατηγική. την συμμετοχή στην κοινωνική υπεράσπιση και την κοινωνική δράση για να ενδυναμωθούν όσο το δυνατόν καλύτερα οι διαφορετικοί πελάτες και κοινότητες στο τοπικό, το κρατικό, ή/και εθνικό επίπεδο. 3. χρησιμοποιήσουν τις πρακτικές μεθόδους και προσεγγίσεις που βοηθούν τους πελάτες να διευκολύνουν μια σύνδεση με την δύναμή τους με έναν τρόπο που είναι κατάλληλος για το πολιτισμικό τους πλαίσιο. 4. παρέχουν την υποστήριξη στις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες οι οποίες συνηγορούν εξ ονόματός τους. 5. ο συνάδελφος, συνεργάζεται, και κάνει συμμαχία με τις ομάδες των πελατών ~ 158 ~

159 στις προσπάθειες υπεράσπισης. 6. εργαστούν για να αυξήσουν τις δεξιότητες της ομάδας των πελατών και την αίσθηση της αποτελεσματικότητας ως πράκτορες της κοινωνικής αλλαγής. 7. καταδείξουν την κατάλληλη περίσκεψη σχετικά με το ρόλο των δικών τους προσωπικών αξιών, ιδιαίτερα από την άποψη του πότε να υποστηρίξουν τις προσωπικές αξίες κατά τη διάρκεια της εργασίας της συνηγορίας και πότε να αποφύγουν τις προσωπικές αξίες κατά τη διάρκεια της εργασίας της ενδυνάμωσης. 8. καταδείξουν την σκόπιμη προσπάθεια να εγγυηθούν ότι δεν επιβάλλει κάποιος τις προσωπικές αξίες κάποιου άλλου στην πρακτική. Πρότυπο 7. Διαφορετικό εργατικό δυναμικό Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα υποστηρίξουν και θα συνηγορήσουν για την στρατολόγηση, τις αποδοχές και την μίσθωση, και την διατήρηση των προσπαθειών στα προγράμματα κοινωνικής εργασίας και των υπηρεσιών που θα εξασφαλίζουν την ποικιλομορφία μέσα στο επάγγελμα. Διασαφήνιση Η αυξανόμενη πολιτισμική ετοιμότητα μέσα στο επάγγελμα απαιτεί τις καταδειγμένες προσπάθειες να στρατολογήσει και να διατηρήσει ένα διαφορετικό μόνιμο προσωπικό κοινωνικών λειτουργών, όπου πολλοί από αυτούς θα έφεραν κάποια "γηγενή" πολιτισμική ετοιμότητα στο επάγγελμα καθώς επίσης και καταδειγμένες προσπάθειες να αυξηθούν οι δίοδοι για την απόκτηση πολιτισμικά ικανών δεξιοτήτών από όλους τους κοινωνικούς λειτουργούς. Η ποικιλομορφία πρέπει να αντιπροσωπευθεί σε όλα τα επίπεδα της οργάνωσης, και όχι μόνο μεταξύ των άμεσων επαγγελματιών. Το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας έχει υιοθετήσει μια δέσμευση στην ποικιλομορφία, τον συνυπολογισμό, και την θετική δράση. ~ 159 ~

160 Εντούτοις, οι διαθέσιμες στατιστικές δείχνουν ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες οι κοινωνικοί λειτουργοί είναι κυρίως λευκοί (88,5 τοις εκατό) και γυναίκες (78 τοις εκατό). Το ποσοστό των έγχρωμων ανθρώπων έχει παραμείνει σχετικά σταθερό στα μέλη της κοινωνικής εργασίας της Εθνικής Ένωσης των Κοινωνικών Λειτουργών, μιας περιόδου αρκετών ετών: 5,3 τοις εκατό προσδιορίζουν τους εαυτούς τους ως Αφρικανοαμερικανοί Ισπανοί συμπεριλαμβανομένων Μεξικανών Αμερικανών, Πορτορικανών και άλλων Ισπανικών ομάδων που αποτελούν περίπου το 2,8 τοις εκατό των μελών οι Ασιάτες και μέλη από τα Ειρηνικά Νησιά αποτελούν το 1,7 τοις εκατό και οι Αμερικανικοί Ινδοί/άνθρωποι των Πρώτων Εθνών αποτελούν το 0,5 τοις εκατό (Gibelman & Schervish, 1997). Οι πληθυσμοί των πελατών της κοινωνικής εργασίας είναι πιό διαφορετικοί από το ίδιο το επάγγελμα της κοινωνικής εργασίας. Σε πολλές περιπτώσεις, η υπηρεσία προς τους πελάτες στοχεύει να περιθωριοποιήσει τις κοινότητες και τους ειδικούς πληθυσμούς, τις ομάδες που περιλαμβάνουν χαρακτηριστικά δυσανάλογα υψηλούς αριθμούς έγχρωμων ανθρώπων, ηλικιωμένων ανθρώπων, ανθρώπων με ειδικές ανάγκες, και πελάτες χαμηλότερης κοινωνικοοικονομικής θέσης. Συνταιριάζοντας το εργατικό δυναμικό στους πληθυσμούς των πελατών μπορεί να είναι αποτελεσματική στρατηγική για την γεφύρωση των πολιτισμικών διαφορών μεταξύ του κοινωνικού λειτουργού και του πελάτη, αν και αυτή δεν μπορεί να είναι η μόνη στρατηγική. Η υπόθεση είναι ότι τα άτομα των παρόμοιων υποβάθρων μπορούν να κατανοούν ο ένας τον άλλον καλύτερα και να επικοινωνούν αποτελεσματικότερα. (Jackson & López, 1999). Ακόμα ένα εξίσου εξαναγκάσιμο γεγονός είναι ότι "η πλειοψηφία των νοσοκομειακών γιατρών από τον επικρατούντα κυρίαρχο πολιτισμό συνήθως παρέχουν φροντίδα για έναν μεγάλο αριθμό ασθενών διαφορετικών εθνικών ή/και πολιτισμικών υποβάθρων. Σαφώς αυξάνοντας τους αριθμούς των πολιτισμικά διαφορετικών κοινωνικών λειτουργών δεν είναι αρκετό. Ακόμη και αυτοί οι ~ 160 ~

161 επαγγελματίες θα πρέπει να είναι σε θέση να παρέχουν φροντίδα σε ασθενείς που δεν είναι όπως εκείνοι (Jackson & López, 1999). Επιπλέον, οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί που φέρουν μία ειδική ικανότητα ή γνώση στο επάγγελμα, όπως διπολιτισμικές δεξιότητες και δεξιότητες διγλωσσίας, ή Δεξιότητες Αμερικανικής Νοηματικής Γλώσσας (ASL=American Sign Languagε skills), έχουν δικαίωμα στην επαγγελματική επιείκεια και δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την πείρα τους αλλά πρέπει να είναι κατάλληλα εξισορροπημένοι για τις δεξιότητες που ενισχύουν την παροχή υπηρεσιών στους πελάτες. Δείκτες Οι πολιτισμικά ικανοί κοινωνικοί λειτουργοί θα: 1. συνηγορούν και θα υποστηρίζουν πολιτικές για το ανθρώπινο δυναμικό και τις διαδικασίες που θα εξασφαλίζουν ποικιλομορφία και συνυπολογισμό μέσα στην οργάνωσή τους. 2. εργάζονται για να επιτύχουν ένα εργατικό δυναμικό και μια οργάνωση που θα απεικονίζουν την δημογραφικότητα του πληθυσμού που εξυπηρετείται σε όλα τα επίπεδα της οργάνωσης. 3. συνηγορούν για και θα υποστηρίζουν πολιτικές που θα βεβαιώνουν δικαιοσύνη και κατάλληλες αμοιβές για τους κοινωνικούς λειτουργούς που φέρουν ειδικές δεξιότητες ή γνώση στο επάγγελμα, όπως διπολιτισμικές δεξιότητες και δεξιότητες διγλωσσίας ή Δεξιότητες Αμερικανικής Νοηματικής Γλώσσας. 4. συνηγορούν για και θα υποστηρίζουν την στρατολόγηση και την διατήρηση στρατηγικών που αυξάνουν την ποικιλομορφία μέσα στο επάγγελμα μέσω προγραμμάτων κοινωνικής εργασίας και σχολείων της κοινωνικής εργασίας. 5. προωθούν και θα διατηρούν την προσδοκία που όλο το προσωπικό, ανεξάρτητα από την πολιτισμική ιδιότητα του κάθε μέλους, συνεχώς δεσμεύει στο στάδιο της βελτίωσης της πολιτισμικής ικανότητας και της δυνατότητας ώστε να εξυπηρετήσουν ποικίλους πληθυσμούς. ~ 161 ~

162 Οι πολιτισμικά ικανές οργανώσεις θα: 1. αναπτύξουν και θα εφαρμόσουν το ανθρώπινο δυναμικό και άλλες οργανωτικές πολιτικές, διαδικασίες, και πρακτικές που θα υποστηρίζουν την ποικιλομορφία του προσωπικού. 2. αναπτύξουν και θα εφαρμόσουν τις πολιτικές, τις διαδικασίες, τις πρακτικές που θα εξετάζουν αποτελεσματικά την δυναμική ενός διαφορετικού εργατικού δυναμικού. 3. ελέγχουν τακτικά το βαθμό στον οποίο η διαχείριση και η σύνθεση προσωπικού τους απεικονίζουν την ποικιλομορφία του πληθυσμού των πελατών. 4. λάβουν διορθωτικά μέτρα ως κατάλληλες και αναθεωρημένες προσπάθειες στρατολόγησης θα αναθεωρήσουν την επιλογή πολιτικών για τον ακούσιο αποκλεισμό της υπο-εκπροσωπούμενης, υποεπωφελούμενης και καταπιεσμένης πολιτισμικής ομάδας. 5. ελέγχουν τακτικά και θα λαμβάνουν τα διορθωτικά μέτρα όταν απαιτείται για να εξασφαλιστεί ότι οι ομάδες πελατών μπορούν να λάβουν υπηρεσίες στην εγγενή ή προτιμημένη γλώσσα αυτών με: την ενεργά στρατολόγηση και επιδίωξη διατήρηση πολύγλωσσου προσωπικού. την παροχή των σειρών μαθημάτων "δεύτερης γλώσσας" στο υπάρχον προσωπικό. την παροχή των κατάλληλων αμοιβών για τους κοινωνικούς λειτουργούς που φέρουν την ειδική ικανότητα γλώσσας ή γνώση στο επάγγελμα, όπως οι διπολιτισμικές δεξιότητες και οι δεξιότητες διγλωσσίας ή οι Δεξιότητες Αμερικάνικης Νοηματικής Γλώσσας. 6. περιλαμβάνουν την πολιτισμική ετοιμότητα ως προϋπόθεση για επαγγελματική επίδοση συμπεριλαμβάνοντας αυτές τις προϋποθέσεις στις περιγραφές εργασίας, στις αξιολογήσεις, προωθήσεις και στην κατάρτιση. ~ 162 ~

163 7. ενθαρρύνουν ένα κλίμα εργασίας, μέσω επίσημων και ανεπίσημων μέσων, τα οποία διευθύνουν τις προκλήσεις του διαφορετικού εργατικού δυναμικού και θα προωθούν το σεβασμό προς τους πελάτες και τους συναδέλφους των διαφορετικών υποβάθρων. 8. καθιερώσουν τα πολιτισμικά πρότυπα της ειλικρίνειας και του σεβασμού για την συζήτηση καταστάσεων κατά τις οποίες οι απαθείς ή οι απαγορευτικές συμπεριφορές ήταν βιωμένες. 3.9 «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΟΤΙΚΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΕΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣΕΥΡΩΠΗΣ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ» Social Work & Society, Volume 5, 2007 Charles Husbands, University of Bradford Μετάφραση και Επιμέλεια: Πιλήσης Θεοδόσιος, Τελειόφοιτος Κοινωνικός Λειτουργός Το παρόν άρθρο αφορά το πολιτικοποιημένο πλαίσιο της πρακτικής της κοινωνικής εργασίας σε συνδυασμό με την εθνική κοινωνική πολιτική και τις προσβαλλόμενες αξίες και ταυτότητες. Τονίζεται η ανάγκη της κοινωνικής εργασίας για την αποδοχή της ετερότητας και των νέων εθνικών ρευμάτων, καθώς και για την προφύλαξη της κοινωνικής ιδιότητας των πολιτών από τα ευρωπαϊκά κράτη, χωρίς αποκλεισμούς αλλά δημιουργώντας μία πολυεθνική Ευρώπη. Η ακαδημαϊκή και πολιτική συζήτηση επικεντρώνεται στην κοινωνική συνοχή αλλά και στην υπονόμευση της ικανότητας της Κοινωνικής Εργασίας για την παροχή κατάλληλων και εθνοτικά ευαίσθητων υπηρεσιών. Απαραίτητο κρίνεται η Κοινωνική Εργασία και συγκεκριμένα η πολιτική και η ~ 163 ~

164 πρακτική της, να εξασφαλίζουν την ισότητα στην παροχή των υπηρεσιών. Η Κοινωνική Εργασία τα τελευταία τριάντα χρόνια ανέπτυξε τη διαπολιτισμική κατανόηση, λόγω των προκλήσεων που καλούνταν να αντιμετωπίσει, κυρίως στα ευρωπαϊκά κράτη. Τα δημογραφικά στοιχεία των Ευρωπαϊκών Κρατών έχουν μετασχηματιστεί με την μετανάστευση και την δημιουργία νέων εθνοτικών κοινοτήτων. Ωστόσο τα κράτη εχθρεύονταν το διαπολιτισμικά διαφορετικό και αυτό φαινόταν με περιπτώσεις κοινωνικού αποκλεισμού και φυλετικής εχθρότητας. Σε αυτό το πλαίσιο η Κοινωνική Εργασία ανέπτυξε θεωρίες, αρχές και ιδέες, εννοιολογικούς και πολιτικούς προβληματισμούς. Έτσι δημιουργήθηκαν η διαπολιτισμική και αντιρατσιστική Κοινωνική Εργασία. Σημαντικό και καινοτόμο ρόλο στην προσπάθεια αυτή διαδραμάτισε ο Lorenz, με τις γραπτές του αναφορές, τη διδασκαλία και την πρακτική του (Lorenz, A. 2006B.). Η πάροδος του χρόνου, απέδειξε ότι η προσέγγιση και η πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας ενάντια στις διακρίσεις και στην καταπίεση δεν έχει δώσει αποτελέσματα, αλλά αντίθετα έχει προκαλέσει ρήξη στον επαγγελματικό κόσμο. Επιπρόσθετα οι ειδικές εθνοτικές μειονοτικές ομάδες αμφισβήτησαν το αντιρατσιστικό κίνημα. Η σύγχρονη πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας οφείλει να περιλαμβάνει τρία χαρακτηριστικά, τα οποία είναι σχετικά αυτόνομα, αλλά η αλληλεπίδραση τους είναι βοηθητική για την κοινωνική εργασία. Συγκεκριμένα είναι : Η ατζέντα για την κοινωνική πολιτική ~ 164 ~

165 Η κοινωνία των πολιτών Οι ακαδημαϊκές συζητήσεις Συγκεκριμένα η ατζέντα για την κοινωνική πολιτική και η κοινωνία των πολιτών, αποτελούν σημαντικό βήμα για την κάλυψη των αναγκών των εξυπηρετούμενων αλλά και τη διασφάλιση της κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη, με τη δική τους συμμετοχή. Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η διαπολιτισμική και αντιρατσιστική Κοινωνική Εργασία σταδιακά εντάσσονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στα ευρωπαϊκά πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών των σχολών Κοινωνικής Εργασίας. Στις σχολές Κοινωνικής Εργασίας, γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την έννοια της «κοινωνικής συνοχής». Γενικά θεωρείται ότι έχει ένα θετικό περιεχόμενο, αλλά από τότε που σχετίστηκε με την κοινωνική ενσωμάτωση απέκτησε και αρνητικό έως και προβληματικό χαρακτήρα. Επίσης τόσο ως έννοια, όσο και ως πρακτική δημιουργεί περιθωριοποίηση και κοινωνικό αποκλεισμό, διότι δημιουργεί συνοχή μόνο στα μέλη των εθνοτικών μειονοτήτων και τα αποκλείει από τον κοινωνικό ιστό. Οι σύγχρονες πολιτικές αξίες και τα πλαίσια της κοινωνικής πολιτικής είναι ελάχιστα θετικά διακείμενες στην διαπολιτισμικότητα και την διαπολιτισμική επικοινωνία. Σε αυτό το πλαίσιο αναφοράς η κοινωνική εργασία οφείλει να ανακαλύψει τη δική της πολιτική ακεραιότητα. Ο Φεμινισμός δίδαξε ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό», αλλά και η αντιστροφή είναι εξίσου αληθινή, δηλαδή ότι «το πολιτικό είναι προσωπικό». Μέσα στα πλαίσια της υπάρχουσας πολυπολιτισμικής πολιτικής της Ευρώπης, οι κοινωνικοί λειτουργοί δεν μπορούν να ~ 165 ~

166 κλείνονται στον εαυτό τους. Η σύγχρονη πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας οφείλει να ξεφύγει από την καθιερωμένη επαγγελματική ρουτίνα και να δώσει δικαίωμα συμμετοχής στους εξυπηρετούμενους. (Διαδικτυακό Περιοδικό: Διαβατήριο) «Παροχή ψυχοκοινωνικών Υπηρεσιών σε Μετανάστες και Πρόσφυγες» «ΠΑΡΟΧΗ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ» ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΕ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΚΑΙ Η έλευση του 21ου αιώνα, σηματοδότησε την αύξηση του φαινομένου της μετακίνησης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού. Οι ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές ανακατατάξεις, ανάγκασαν πολλούς ανθρώπους, να αναζητήσουν νέες συνθήκες διαβίωσης σε άλλες χώρες και να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες κουβαλούν στις αποσκευές τους, αναμνήσεις από την πατρίδα τους, αλλά και τον πόνο, τη θλίψη και τον αποχωρισμό. Η προσπάθεια προσαρμογής και ένταξής τους στο νέο κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο μπορεί να μην διέπεται από διαπολιτισμικές αρχές και αξίες, δημιουργεί επιπρόσθετα προβλήματα, όπως άγχος και φοβίες. Η ξενοφοβία και η κοινωνική απομόνωση που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα άτομα, οι οικογένειες, οι ομάδες και οι κοινότητες των μεταναστών και των προσφύγων, οδηγεί στην εκδήλωση προβλημάτων ψυχοκοινωνικής υγείας. Συγκεκριμένα, οι μετανάστες, είναι ευάλωτοι στην εκδήλωση συμπτωμάτων ψυχοκοινωνικής παθολογίας, όταν δεν διατηρούν τις αξίες και τις αρχές τους από την πατρίδα καταγωγής, όταν δεν ενισχύονται από το άτυπο (οικογένεια, φίλοι) και τυπικό (κοινωνικές υπηρεσίες, φορείς για την προστασία των μεταναστών κ.ά.) κοινωνικό υποστηρικτικό σύστημα. Αναφορικά με τους πρόσφυγες, οι κύριες διαταραχές που αντιμετωπίζουν είναι η Διαταραχή του Μετατραυματικού Stress και η Μείζονος Κατάθλιψη. ~ 166 ~

167 Αξίζει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν αρκετοί μύθοι σχετικά με τη ψυχική υγεία των μεταναστών και των προσφύγων. Χαρακτηριστικά θεωρείται ότι είναι γλωσσικά απομονωμένοι και εκδηλώνουν παρανοϊκή συμπτωματολογία, όσοι αφομοιώνονται έχουν λιγότερες πιθανότητες να εμφανίσουν ψυχικές διαταραχές και ότι ανήκουν στις ομάδες «υψηλού κινδύνου». Σαφώς οι μύθοι αυτοί έχουν καταρριφθεί από ομάδες έμπειρων ερευνητών, επιστημόνων υγείας και κοινωνικών επιστημόνων. Ωστόσο οι μετανάστες και οι πρόσφυγες ανήκουν στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού και τα ανθρώπινα δικαιώματά τους καταπατώνται συνεχώς από ανθρώπους χωρίς διαπολιτισμική ετοιμότητα, δεκτικότητα και ηθική. Γι αυτό το λόγο κρίνεται απαραίτητη η ενδυνάμωση και αναδιάρθρωση του Κράτους Πρόνοιας για την άμεση και αποτελεσματική παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών. Από τον Οκτώβριο του 2000, λειτουργεί το Ελληνικό Ιατρείο Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο, εξυπηρετώντας μετανάστες, με τη βοήθεια μεταφραστών. Παρέχονται ψυχιατρικές, ψυχοκοινωνικές και υποστηρικτικές υπηρεσίες από ειδικά εκπαιδευμένους επιστήμονες διαφόρων κλάδων. Στα εξωτερικά ιατρεία παρακολουθούνται και μη νόμιμοι μετανάστες, ενώ υπό ειδικές περιστάσεις είναι δυνατή και η νοσηλεία τους. Σε τελευταία ανάλυση, ο ανθρώπινος πόνος δεν κάνει διακρίσεις, ανάλογα με το φύλο, τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία και το χρώμα. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας είναι ηθικά και νομικά υποχρεωμένοι να παρέχουν τις υπηρεσίες τους στους εξυπηρετούμενους και παράλληλα να αντιπαλεύουν τις διακρίσεις, τον αποκλεισμό και την ανισότητα Μετανάστευση Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένας αυξημένος αριθμός μεταναστών στην χώρα μας. Αυτή τη στιγμή υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου ένα εκατομμύριο αλλοδαποί στην Ελλάδα. ~ 167 ~

168 Ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν πρόσφυγες. Η διεθνής βιβλιογραφία χρησιμοποιεί διαφορετικούς όρους χαρακτηρίζοντας τους ανθρώπους που μεταναστεύουν, ανάλογα με τους λόγους που τους οδήγησαν σ' αυτή την απόφαση. Μετανάστες είναι οι άνθρωποι που μετακινούνται σε άλλη χώρα για να ζήσουν ή για να εργαστούν είτε προσωρινά, είτε σε πολλές περιπτώσεις, μόνιμα. Πρόσφυγες: Οι άνθρωποι αυτοί χαρακτηρίζονται ως πρόσφυγες με βάση την σύμβαση της Γενεύης του 1951 και προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες. Σύμφωνα με την σύμβαση της Γενεύης, ως πρόσφυγας ορίζεται κάποιος ο οποίος αναγκάζεται να φύγει από την χώρα του, επειδή σε αυτή κινδυνεύει η ζωή του λόγω πολιτικών πεποιθήσεων, φυλής, θρησκείας, εθνότητας, ή υπαγωγής του σε μία συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Για να γίνει κατανοητό το τι σημαίνει για το παιδί να ζει και να μεγαλώνει σε μία άλλη χώρα είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητό το τι σημαίνει η εμπειρία αυτή για τους γονείς του. Η μετανάστεύση είναι μία πολύπλοκη κατάσταση, η οποία επηρεάζει ολόκληρη την οικογένεια σε πολλά επίπεδα. Η πολιτισμική διαφορά και η οικογένεια: Όταν οι άνθρωποι βρίσκονται έξω από το οικείο τους πολιτισμικό περιβάλλον, βιώνουν πολιτισμικό σοκ. Η οικογένεια που μεταναστεύει περνά από διάφορα στάδια σε σχέση με την εμπειρία της μετανάστευσης. Στην πρώτη φάση υπάρχει η αρχική σκέψη της μετανάστευσης. H οικογένεια δηλαδή παλεύει με την σκέψη να φύγει. Στην δεύτερη φάση, η οικογένεια έχοντας πλέον πάρει την απόφαση, μεταναστεύει. Η φάση αυτή αφορά την εμπειρία του ταξιδιού. H εμπειρία αυτή μπορεί να είναι πολύ διαφορετική για ορισμένους πληθυσμούς, ιδιαίτερα όταν γίνεται κάτω από τραυματικές συνθήκες και κινδύνους, όπως συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις προσφύγων. Το τρίτο στάδιο είναι αυτό της εγκατάστασης στο νέο τους περιβάλλον. Στη φάση αυτή οι οικογένειες συχνά δεν βιώνουν ακόμα το συσσωρευμένο στρες της εμπειρίας τους που βρίσκεται στο ασυνείδητο επίπεδο. Στο τέταρτο στάδιο, αφού έχουν εγκατασταθεί, αρχίζουν να βιώνουν τις απώλειες μαζί με το πολιτισμικό σοκ. Μπορεί να πάρει χρόνια για να βρει η οικογένεια μια νέα ισορροπία. Το πέμπτο στάδιο αφορά την μεταφορά της σύγκρουσης του πολιτισμικού σοκ στην επόμενη γενιά. Τα παιδιά των μεταναστών και των προσφύγων ζουν ανάμεσα σε δύο ~ 168 ~

169 κόσμους και πολιτισμούς. Οι διαφορές που παρέμειναν άλυτες για τους γονείς έρχονται στο προσκήνιο και γίνονται αιτία συγκρούσεων όταν πλέον τα παιδιά τους αρχίζουν να μεγαλώνουν στη νέα χώρα, υιοθετώντας άλλες αξίες και συνήθειες. Προκλήσεις και συγκρούσεις που βιώνουν τα παιδιά Οικογένεια: Τα παιδιά βιώνουν προκλήσεις και συγκρούσεις σε πολλά επίπεδα. Κατ' αρχήν υπάρχει το πρόβλημα της γλώσσας. Ακόμα κι όταν τα παιδιά μάθουν τη γλώσσα της χώρας υποδοχής, η γλώσσα αυτή είναι διαφορετική από εκείνη που μιλούν στο σπίτι. Σε μερικές περιπτώσεις τα παιδιά που μεγαλώνουν από πολύ μικρά στη νέα χώρα μαθαίνουν καλύτερα τη γλώσσα της χώρας υποδοχής ενώ είναι φτωχά στη γνώση της γλώσσας της χώρας καταγωγής. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην επικοινωνία της οικογένειας, ιδιαίτερα όταν οι γονείς ή ένας από τους δύο γονείς δεν χειρίζονται καλά τη γλώσσα της νέας τους χώρας. Τα προβλήματα μεταξύ των γενεών γίνονται πιο πολύπλοκα ιδιαίτερα επειδή το παιδί κοινωνικοποιείται σε μία χώρα, υιοθετώντας τις συνήθειες και τα ήθη του πληθυσμού της. Σε περιπτώσεις μεγάλης διαφοράς των δύο πολιτισμών αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια. Τα παιδιά αυτά μπορεί να μεγαλώνουν ανάμεσα σε συγκρουόμενους κόσμους όταν στο σπίτι τα περιμένουν να συμπεριφέρονται με τους κανόνες της κουλτούρας της χώρας καταγωγής ενώ στο σχολείο απαιτείται να συμπεριφέρονται όπως τα παιδιά της κυρίαρχης κουλτούρας. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα παιδιά δυσκολεύονται να βρούνε πρότυπα για μίμηση και ταύτιση. Τα παιδιά αυτά μπορεί να δυσκολευτούν να ενοποιήσουν τις διαφορετικές αυτές απαιτήσεις, ζώντας έτσι μία διπλή ζωή, όπου σε διαφορετικά περιβάλλοντα συμπεριφέρονται με διαφορετικές αξίες. Αυτό όμως δημιουργεί ασυνέχεια στην εμπειρία τους και δυσκολεύει την ανάπτυξη μιας πολιτισμικής ταυτότητας. Τα παιδιά έχουν μία έμφυτη τάση να προσαρμόζονται στο περιβάλλον πιο γρήγορα απ ότι οι ενήλικες. ~ 169 ~

170 Επειδή τα παιδιά μαθαίνουν πιο γρήγορα, συχνά παρατηρείται αντιστροφή ρόλων μέσα στην οικογένεια. Έτσι παρατηρείται συχνά το παιδί να γίνεται μεταφραστής όχι μόνο της γλώσσας, αλλά και της κουλτούρας της χώρας υποδοχής στους γονείς του. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αίσθημα αυξημένων ευθυνών και μείωση του σεβασμού προς τους μεγαλύτερους, που μπορεί όμως να είναι μία σημαντική πολιτισμική αξία για πολλούς από αυτούς τους πολιτισμούς. Επίσης μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα με την εφαρμογή της πειθαρχίας. Σε μερικές κουλτούρες θεωρούνται κανονικές ορισμένες μορφές πειθαρχίας που σε άλλες θεωρούνται ως κακοποίηση. Αυτό μπορεί να φέρει την οικογένεια αντιμέτωπη με πολλές καταστάσεις. Μία άλλη πηγή στρες αποτελούν οι υψηλές προσδοκίες για επιτυχία που συχνά η οικογένεια τοποθετεί στα παιδιά. Πολλοί μετανάστες ή πρόσφυγες φτάνουν στη νέα τους χώρα έχοντας εγκαταλείψει κάθε ελπίδα για μία καλύτερη ζωή. Συχνά, όταν συμβαίνει αυτό, ονειρεύονται τα παιδιά τους να έχουν μια καλύτερη μοίρα απ ότι οι ίδιοι και να αναπληρώσουν με αυτόν τον τρόπο, τα όσα νοιώθουν οι ίδιοι ότι έχασαν στη ζωή τους. Σε καταστάσεις όπου η οικογένεια δεν έχει ξεκάθαρο νομικό καθεστώς στη χώρα υποδοχής επιβαρύνεται με πρόσθετο άγχος και ανασφάλεια. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει εντάσεις τόσο στις ενδοοικογενειακές σχέσεις, όσο και στις σχέσεις της οικογένειας με το νέο της περιβάλλον. Σε περιπτώσεις όπου η οικογένεια μετανάστευσε κάτω από τραυματικές συνθήκες, όπως συμβαίνει συχνά στους πρόσφυγες, το μετατραυματικό στρες μπορεί να δημιουργήσει επιπρόσθετα προβλήματα. Πολλά παιδιά μπορεί να έχουν δει βίαιες σκηνές και σκοτωμούς, βασανιστήρια ή βιασμούς άλλων, ή και μελών της οικογένειάς τους. Τα παιδιά των προσφύγων ή μεταναστών, είναι πιθανόν να σωματοποιήσουν όλο αυτό το στρες αναπτύσσοντας ψυχοσωματικά συμπτώματα. Παιδιά που μεταναστεύουν μόνα - ασυνόδευτα ανήλικα: ~ 170 ~

171 Μερικές φορές τα παιδιά αυτά είναι ευάλωτα όσον αφορά την πιθανότητα εμπλοκής τους σε αντικοινωνικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα όταν έχουν μεταναστεύσει κάτω από τραυματικές συνθήκες και βρίσκονται στη χώρα υποδοχής χωρίς κατάλληλη γονεϊκή επίβλεψη. Τα παιδιά αυτά βρίσκουν τον εαυτό τους σε μια χώρα στην οποία δεν έχουν ρίζες. Έχουν χωριστεί από την οικογένειά τους, το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσαν και συχνά δεν γνωρίζουν άλλη γλώσσα από την δική τους. Στη χώρα υποδοχής βρίσκονται περιθωριοποιημένα από την φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό, το ρατσισμό, ενώ συχνά έχουν βιώσει βία ή πόλεμο. Τα παιδιά αυτά είναι ευάλωτα στην εκμετάλλευση και στο να εμπλακούν σε παράνομες δραστηριότητες τόσο ως θύματα όσο και ως θύτες. Στις περιπτώσεις αυτές αυτό δεν συμβαίνει επειδή τα παιδιά έχουν προδιάθεση να εμπλακούν σε αυτές τις δραστηριότητες, αλλά επειδή για αυτή την ομάδα προσφύγων ή μεταναστών συνήθως δεν υπάρχουν μέτρα που να ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες τους. Τα δικαιώματα του παιδιού Η σύμβαση των δικαιωμάτων του παιδιού του 1989 καθορίζει πολλά από τα δικαιώματα του παιδιού, καλύπτοντας όλες τις πτυχές της ζωής του από υγεία και εκπαίδευση μέχρι κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Η βασική καινοτομία της σύμβασης αυτής είναι οι αρχές της τριάδας των δικαιωμάτων που δίνει στα παιδιά. Οι αρχές αυτές αναγνωρίζονται πλέον διεθνώς. Οι αρχές της τριάδας των δικαιωμάτων είναι : α) το μεγαλύτερο όφελος (best interests rule), β) η μη διάκριση (non-discrimination) και γ) το δικαίωμα συμμετοχής. Η αρχή του μεγαλύτερου οφέλους βρίσκει εφαρμογή, τόσο σε κρατική κοινωνική πολιτική, όσο και σε ανάγκες λήψης αποφάσεων για κάθε ατομική περίπτωση. Η αρχή της μη διάκρισης απαιτεί από τις χώρες που ~ 171 ~

172 υπέγραψαν τη σύμβαση να εφαρμόσουν τις αρχές της σε όλα τα παιδιά που βρίσκονται στην επικράτειά της και στην δικαιοδοσία της ανεξαρτήτως φυλής, εθνικότητας, κοινωνικής καταγωγής, ή άλλης κατάστασης. Η αρχή της συμμετοχής δίνει την δυνατότητα στο παιδί που είναι σε θέση να σχηματίσει άποψη, να την εκφράσει. Έτσι το παιδί μπορεί να εκφράσει την άποψή του για θέματα που αφορούν το ίδιο και το μέλλον του. Η αρχή αυτή βοηθά τους ενήλικες να παίρνουν αποφάσεις, όντας καλύτερα πληροφορημένοι για τις ανάγκες και τη θέληση του παιδιού, βοηθά όμως και το παιδί στην ανάπτυξή του με το να λαμβάνει μέρος στη λήψη αποφάσεων. Μέτρα και πολιτικές Τα μέτρα και οι πολιτικές που μπορεί να υιοθετήσει η χώρα αφορούν τέσσερις βασικούς άξονες: α) πρόληψη β) απ' ευθείας βοήθεια στο παιδί γ) βοήθεια στο παιδί μέσω της οικογένειας και δ) βοήθεια στο παιδί και στην οικογένεια μέσω βοήθειας στην κοινότητα. Πρόληψη Η πρόληψη γίνεται με βάση την ανεύρεση των παραγόντων που προκαλούν στρες. Η πρόληψη περιλαμβάνει: Σταθμιστικά μέτρα. Κατ αρχήν ένας πρώτος σκοπός της πρόληψης είναι να βοηθήσει την οικογένεια να λειτουργήσει όσο το δυνατόν πιο φυσιολογικά γίνεται, απομακρύνοντας παράγοντες που τυχόν δυσχεραίνουν περαιτέρω την προσαρμογή τους στη νέα χώρα. Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να είναι διαφορετικοί κατά περίπτωση. ~ 172 ~

173 Σταθερότητα. Τα παιδιά μεταναστών και προσφύγων, έχοντας βιώσει πολλές αλλαγές έχουν αυξημένες ανάγκες για μία σταθερή και προβλέψιμη ρουτίνα. Διευκόλυνση για εγγραφή σε σχολεία, εξασφάλιση παιχνιδιού, επαρκής τροφή και κατάλληλη υγιεινή, βοηθούν στην επίτευξη μιας σταθερής και προβλέψιμης ζωής. Μόνιμες λύσεις. Οι οικογένειες χρειάζονται βοήθεια προκειμένου να νοιώσουν ότι εγκαθίστανται μόνιμα κάπου. Πολλές από τις οικογένειες αυτές δεν έχουν καθορισμένο νομικό καθεστώς, γεγονός που αυξάνει την ανασφάλεια και τους δίνει μια αίσθηση προσωρινότητας. Κατάλληλη συμβουλευτική και καθοδήγηση μπορεί να βοηθήσει την οικογένεια να χρησιμοποιήσει διαθέσιμες πηγές που μπορεί να μην γνωρίζει σχετικά με τον καθορισμό του νομικού της καθεστώτος. Απ ευθείας βοήθεια στα παιδιά. Η απ' ευθείας βοήθεια στα παιδιά αφορά την εξασφάλιση δυνατότητας παιχνιδιού και αθλοπαιδιών, που είναι βασικά για την φυσιολογική ανάπτυξη όλων των παιδιών. Ιδιαίτερη φροντίδα χρειάζεται να πάρουν οικογένειες με νεογνά. Σε περιπτώσεις που υπάρχει παραμέληση ή κακοποίηση, χρειάζεται άμεση αναφορά σε ειδικές υπηρεσίες και παρέμβαση. Όσο πιο τραυματικές είναι οι συνθήκες που έζησαν οι γονείς τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος να κακοποιήσουν τα παιδιά τους με διάφορους τρόπους (π.χ. παραμέληση, συναισθηματική παραμέληση, ανάθεση ακατάλληλης εργασίας κ.α.). Στον σχεδιασμό των παρεμβάσεων καλό είναι να λαμβάνεται η γνώμη του ίδιου του παιδιού. Επίσης οι ομάδες παιδιών ή εφήβων μπορεί να είναι πολύ βοηθητικές. Στις περιπτώσεις των ασυνόδευτων ανήλικων χρειάζεται να γίνει προσπάθεια εντοπισμού των γονέων. Αν ανευρεθούν, το παιδi ή ο έφηβος χρειάζεται βοήθεια για να παραμείνει σε επαφή μαζί τους. Η πρώιμη απώλεια της οικογένειας βάζει τα παιδιά αυτά σε ομάδα κινδύνου. Χρειάζεται να οριστεί κατάλληλη επίβλεψη μέσω του κράτους ή υπευθύνων φορέων για τα παιδιά αυτά. Η λύση της ανάδοχης οικογένειας θεωρείται η προτιμότερη. ~ 173 ~

174 Βοήθεια στα παιδιά μέσω βοήθειας στην οικογένεια. Ο πιο απλός και κατάλληλος τρόπος παροχής βοήθειας στα παιδιά αυτά είναι η βοήθεια στην οικογένειά τους. Η οικογένεια έχοντας χάσει το παραδοσιακό υποστηρικτικό της περιβάλλον μπορεί να χρειαστεί βοήθεια να χτίσει νέο υποστηρικτικό δίκτυο και να αναπτύξει νέους μηχανισμούς αντιμετώπισης των δυσκολιών της ζωής. Η συμβουλευτική μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, όπως και η βοήθεια για ανεύρεση εργασίας. Επίσης, είναι απαραίτητη η υποστήριξη στους γονείς έτσι ώστε να ανταποκριθούν στις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών τους. Βασική βοήθεια αποτελεί η αναγνώριση των αναγκών των ίδιων των γονέων. Σε περιπτώσεις μονογονεϊκών οικογενειών χρειάζεται πολλές φορές αυξημένη βοήθεια για πρακτικά θέματα (π.χ. ανεύρεση παιδικού σταθμού). Βοήθεια στα παιδιά μέσω βοήθειας στην κοινότητα. Η αίσθηση της αυτάρκειας είναι σημαντική για τους ανθρώπους αυτούς. Χρειάζονται να νοιώσουν ότι έχουν έλεγχο στη ζωή τους και ότι μπορούν να ρυθμίσουν τα θέματα που τους απασχολούν. Το να νοιώθει κανείς μόνος και αβοήθητος δημιουργεί πολλά ψυχικά προβλήματα. Είναι λοιπόν βασικό να νοιώθουν οι άνθρωποι ότι είναι ασφαλείς, ότι μπορούν να μετακινούνται ελεύθερα και ότι έχουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Η ενημέρωση της κοινότητας (π.χ. γειτονιές, σχολεία, ευρύτερη κοινωνία) για τις ανάγκες των ανθρώπων αυτών, βοηθά στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, τον ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Στην χώρα μας ορισμένες οργανώσεις που ασχολούνται με την βοήθεια σε πρόσφυγες και μετανάστες είναι: Γιατροί του κόσμου. Γιατροί χωρίς σύνορα. Ελληνικό Συμβούλιο για τους πρόσφυγες. ~ 174 ~

175 Ίδρυμα κοινωνικής εργασίας. Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός. Διεθνής Κοινωνική Υπηρεσία. Εθελοντική Εργασία. Μ.Meyer, Ι. Τσιάντης ~ 175 ~

176 Η Διαπολιτισμικότητα, ως φιλοσοφία, μπορεί να εφαρμοστεί σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς με τα συγκεκριμένα μοντέλα. Με άλλα λόγια, η Διαπολιτισμικότητα, ως προσανατολοσμός, διέπει όλα αυτά τα μοντέλα που προαναφέρθηκαν, τα οποία χρησιμοποιούνται στην Κοινωνική Εργασία, από την αρχή των σπουδών. Ωστόσο, διαφέρουν στην ιδεολογία. ~ 176 ~

177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο 4.ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΜΟΣ 4.1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ Αρχικά πρέπει να τονίσουμε ότι ο αποκλεισμός είναι μια κατάσταση που προσδιορίζεται από την: ~ 177 ~

178 έλλειψη ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων που η κάθε κοινωνία θεωρεί βασικά, έλλειψη συμμετοχής στην παραγωγή και την απόλαυση κοινωνικών και δημόσιων αγαθών, έλλειψη συμμετοχής στη διαμόρφωση της έννοιας αλλά και στην άσκηση της εξουσίας (Μουσούρου,1998). Η απαξίωση, η διάκριση, η μεροληψία και οι προκαταλήψεις οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό των ατόμων, που έχουν διαφορετικά φυλετικά, εθνικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά ως προς τα αντίστοιχα του κυρίαρχου πληθυσμού. Κοινωνικός αποκλεισμός είναι η άρση ή η μη συνειδητοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών, τα οποία αναφέρονται στη διανομή δημοσίων και κοινωνικών αγαθών όπως η εργασία, η κατοικία, η υγεία, η εκπαίδευση, η ψυχαγωγία, και οι κοινωνικές σχέσεις, κ.α. ( 25 /11 /2008). Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις, οι κατηγοριοποιήσεις, οι κοινωνικές κατασκευές για τα χαρακτηριστικά της φυλής, του φύλου, της υγείας ή της ασθένειας δεν επιτρέπει και μερικές φορές απαγορεύει στις ευπαθείς ομάδες να κρατήσουν την θέση τους στη συλλογική ζωή ( 25/11/2008). Η μη ισόνομη και ισότιμη αντιμετώπιση αυτών των ατόμων που φέρουν κάποιο διαφορετικό χαρακτηριστικό, από τις δημόσιες και διοικητικές υπηρεσίες ονομάζεται διοικητικός αποκλεισμός. Η μειονεκτική θέση των συναλλασσόμενων με το κράτος έναντι των δημόσιων υπηρεσιών με τις οποίες συναλλάσσονται, ιδίως αυτών που ~ 178 ~

179 δεν διαθέτουν αυξημένη ικανότητα ή γνώσεις διαχείρισης των υποθέσεων τους, όπως είναι διάφορες κατηγορίες πολιτών (π.χ. άτομα χαμηλής μόρφωσης, μετανάστες κ.τ.λ.) έχει ως αποτέλεσμα τον παραγκωνισμό τους από τους δημόσιους φορείς ( 25/11/2008) ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΜΟΣ Ρατσισμός Η θεωρία που υποστηρίζει την ανωτερότητα μιας φυλής και αποβλέπει στη διατήρηση της καθαρότητα της και στην κυριαρχία της επί των άλλων. ( Τεγόπουλος- Φυτράκης, 1993 ) Αντιρατισμός Ο αντιρατσισμός είναι η θεωρία που εναντιώνεται στις διακρίσεις, που βασίζονται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής, εθνικής ή κοινωνικής ομάδας και στην καλλιεργημένη αντίληψη των μελών της ότι οφείλουν να περιφρονήσουν την αμιγή σύσταση, την καθαρότητα της ομάδας τους, καθώς και τον κυρίαρχο τους ρόλο έναντι των υπόλοιπων φυλετικών, εθνικών, κοινωνικών κλπ. ομάδων, που θεωρούνται από αυτά κατώτερες (Μπαμπινιώτης, 1998) Αντιρατσιστικό Μοντέλο Το αντιρατσιστικό μοντέλο τονίζει τις κοινωνικές δυνάμεις και ~ 179 ~

180 αντιτίθεται στους θεσμούς και τις δομές της κοινωνίας μέσα από τις οποίες εμφανίζεται ο ρατσισμός. Οι βασικοί του στόχοι είναι: Η ισότητα των ατόμων ανεξάρτητα από τη φυλετική/εθνική τους προέλευση, κάτι που προϋποθέτει το μετασχηματισμό των δομών και των συστημάτων που ευνοούν την ανισότητα. Η δικαιοσύνη που το κράτος οφείλει να παρέχει σε όλους, δίνοντας ίσες ευκαιρίες ζωής, ανάπτυξης και συμμετοχής σε όσα η κοινωνία προσφέρει. Η χειραφέτηση και απελευθέρωση από τα ρατσιστικά πρότυπα των καταπιεζόμενων και των καταπιεστών. ( 25/11/2008) Θεωρίες Αντιρατσισμού Η Dominelli (1988) εναντιώνεται στην αποδοχή της ανωτερότητας μιας υποτιθέμενης φυλής ως προς τις άλλες και αρνείται τον έλεγχο που αυτή ασκεί στους φυσικούς και κοινωνικούς πόρους καθώς επίσης και στις πολιτισμικές αξίες των άλλων. Ο Pierre - Andre Taguieff (1995) ξεχώρισε πέντε βασικές κατηγορίες οι οποίες εκφράζουν αντιρατσιστικές θέσεις: 1η κατηγορία: ο αποικιοκρατικός αντιρατσισμός. Αποτελεί την πιο παλαιά αντιρατσιστική παράδοση που αναπτύχθηκε την εποχή της Διαφώτισης και του Ουρανισμού. Η σημαντικότερη ~ 180 ~

181 προσφορά αυτού του κινήματος είναι η ανάπτυξη δύο ιδεολογιών που είναι ο αντιαποικιοκρατικός ουρανισμός αφενός και αφετέρου το επαναστατικό αντιαποικιακό κίνημα του 19ου και του 20ου αιώνα. Και τα δυο αυτά κινήματα έχουν χάσει πλέον τη χρησιμότητά τους διότι τα προβλήματα με τα οποία ασχολήθηκαν έχουν εξαφανιστεί 2η κατηγορία: ο αντισημιτικός αντιρατσισμός. Εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Το αντιρατσιστικό αυτό κίνημα αντιδρά εναντίον πάσης μορφής διακρίσεως ανάμεσα στους πολίτες και διακηρύσσει την πλήρη προσκόλληση των οπαδών της στη δημοκρατική ιδέα της υποστήριξης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. 3η κατηγορία: ο αντιγερμανικός αντιρατσιμός. Αναπτύχθηκε μετά τον γαλλο-γερμανικό πόλεμο του Λειτούργησε σαν σύμβολο της γαλλικής λαϊκής ξενοφοβικής αντίστασης εναντίον της Γερμανίας, με σκοπό να κρατήσει το γαλλικό λαό στρατευμένο για την ώρα της αντεκδίκησης. Το κίνημα αυτό ισχυροποιείται από εξτρεμιστικά ακροδεξιά πολιτικά κόμματα, αλλά η επιρροή του στο λαό παραμένει χαμηλή. 4η κατηγορία: ο αντιιμπεριαλιστικός και αντιδυτικοευρωπαίκος αντιρατσισμός. Η αντιρατσιστική αυτή αντίδραση προέρχεται από ένα μείγμα κομουνιστικών ιδεών που αναπτύχθηκαν στη Γαλλία προπολεμικά. Πρόκειται για υπανάπτυκτων ένα χώρων. συνονθύλευμα Η ιδεών αντιρατσιστική ~ 181 ~ υποστήριξης αυτή των αντίδραση

182 χρησιμοποιήθηκε από όλα τα εθνικιστικά κινήματα στις δεκαετίες του 1960, 1970 και 1980, σε συνδυασμό με διάφορες παραλλαγές και αντιθέσεις. Μια σύγχρονη και ιδιότυπη μορφή αυτού του αντιμπεριαλισμού αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α. 5η κατηγορία: ο αντιεθνικιστικός αντιρατσισμός. Είναι η πιο σύγχρονη μορφή αντιρατσιστικού κινήματος, αναπτύχθηκε στα μέσα της δεκαετίας του Διαφέρει από τις προηγούμενες αντιρατσιστικές μορφές διότι το καινούριο φαινόμενο εδώ είναι << η εθνικιστική κάθαρση >> η οποία χρησιμοποιείται ως κινητήριος δύναμη του ρατσισμού που πρέπει να καταπολεμηθεί. Για τους εθνικιστές αυτής της κατηγορίας το να διακηρύσσεις ότι είσαι ρατσιστής σημαίνει ότι γίνεσαι αντιεθνικιστής. Για τους πρωτεργάτες του κινήματος αντίδρασης σε αυτή την ιδεολογία ο εθνικισμός αποτελεί το καινούρια μονοπάτι που οδηγεί στην γενοκτονία και για αυτό πρέπει να ξεριζωθεί από την κοινωνία. Είναι η θεωρία που εναντιώνεται στις διακρίσεις, που βασίζονται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής ΔΙΑΦΟΡΈΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΌΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΜΟΎ Είναι απαραίτητο να σημειωθεί ότι οι παρακάτω διαφορές προκύπτουν έπειτα από προσωπική μελέτη και σύγκριση της διαπολιτισμικής και αντιρατσιστικής προσέγγισης. Η διαπολιτισμική προσέγγιση δίνει έμφαση στην ύπαρξη πολλών και διαφόρων πολιτιστικών παραδόσεων, από την άλλη όμως, η αντιρατσιστική προσέγγιση υποστηρίζει πως με το να επικεντρωνόμαστε στον πολιτισμό αδιαφορούμε για το ρατσισμό και τις επιπτώσεις του. ~ 182 ~

183 Νόμοι και θεσμοί της κοινωνίας μέσα από τους οποίους μπορεί να εμφανιστούν δείγματα ρατσισμού, σύμφωνα με την αντιρατσιστική προσέγγιση θα πρέπει να καταργούνται ή να τροποποιούνται. Οι οπαδοί της διαπολιτισμικότητας όμως, θεωρούν τον πολιτισμό μια σημαντική και δυναμική οντότητα που δημιουργεί νέες ιδέες και προοπτικές αλλαγής με στόχο τη βελτίωση του τρόπου ζωής Τέλος, έχει παρατηρηθεί πως οι υποστηρικτές της διαπολιτισμικότητας δίνουν έντονη έμφαση στο μοντέλο του πολιτισμικού πλουραλισμού. Ενώ αντίθετα, οι αντιρατσιστές αγνοούν και αδιαφορούν για την ύπαρξη εθνικού πολιτισμού και εθνικής ταυτότητας, με αποτέλεσμα τη μη επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων και των δυο θεωριών (Παπαδοπούλου Ε.) ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΜΕ ΣΤΌΧΟ ΤΗΝ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΎ ΔΙΑΛΌΓΟΥ Κατ αρχήν, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε ότι υπάρχει εύρος προγραμμάτων που στοχεύουν στην ανάπτυξη διαπολιτισμικού διαλόγου. Παρακάτω καταγράφονται ενδεικτικά ορισμένα από αυτά Το «2008», Ευρωπαϊκό Έτος Διαπολιτισμικού Διαλόγου ~ 183 ~

184 Δεδομένων των διαδοχικών διευρύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της αυξημένης κινητικότητας των πολιτών, η συμβολή των κρατικών μελών, στην ανάπτυξη του πολιτισμού έχει αποκτήσει πλέον ουσιαστικό χαρακτήρα. Στο πλαίσιο αυτού του πνεύματος λοιπόν, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε το 2008 να κηρυχθεί Ευρωπαϊκό Έτος Διαπολιτισμικού Διαλόγου. Ειδικότερα, το Ευρωπαϊκό Έτος Διαπολιτισμικού Διαλόγου αποσκοπεί στην αύξηση της προβολής, της αποτελεσματικότητας και της συνοχής του συνόλου των κοινοτικών προγραμμάτων και ενεργειών που συμβάλουν στον διαπολιτισμικό διάλογο, όπως το πρόγραμμα για την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στα κοινά. Όλες οι ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν, αφορούσαν στην : Εκστρατεία πληροφόρησης και προώθησης σε κοινοτική κλίμακα καθώς και σε τοπική ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο. Συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και παραγωγή κατάλληλων εργαλείων και μέσων. Σειρά ερευνών και μελετών για την εκτέλεση μιας αξιολόγησης και μιας μακροπρόθεσμης παρακολούθησης του Ευρωπαϊκού Έτους Διαπολιτισμικού Διαλόγου, που προβλέπεται το αργότερο για το τέλος του Επιχορήγηση, μέχρι ποσοστού 80%, ενός αριθμού εμβληματικών ενεργειών σε κοινοτική κλίμακα που θα στοχεύει στην ευαισθητοποίηση ιδιαίτερα των νέων, στους στόχους του Ευρωπαϊκού Έτους. Τέλος, συγχρηματοδότηση σε κλίμακα ενεργειών που έχουν ισχυρή ευρωπαϊκή διάσταση, δυνάμενων να επωφεληθούν ~ 184 ~

185 κοινοτικής ενίσχυσης μέχρι ποσοστού 50% κατ ανώτατο όριο του συνολικού κόστους ( 25/9/2008) Πρόγραμμα «Μελίνα» Στο πρόγραμμα αυτό, η διδακτική πράξη οριοθετείται ως κορυφαίο πολιτισμικό γεγονός στη ζωή κάθε ανθρώπου, ιδιαίτερα του μικρού παιδιού. Η μελέτη και ο σχεδιασμός του προγράμματος ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1994 στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και συνεχίστηκε με τη στήριξη του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Υπουργείου Πολιτισμού. Το πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ» καλεί τις τέχνες (το θέατρο, τη μουσική, το χορό, την εικαστική και οπτικοακουστική έκφραση) να συμβάλλουν στην προβολή και ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης της εκπαίδευσης καθώς επίσης και στο να τονιστεί η διαχρονική αξία της παιδαγωγικής πράξης. Η πειραματική εφαρμογή του προγράμματος ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1995 από την Α τάξη του δημοτικού σχολείου, σε 46 δημοτικά σχολεία της χώρας. Από τότε έχουν προστεθεί δεκάδες άλλα σχολεία από όλη τη χώρα και μερικά σχολεία της Κύπρου( 25/11/2008) Πρόγραμμα «Πολιτισμός» Μέσω αυτού του προγράμματος προβλέπεται προϋπολογισμός ύψος 400 εκατ. ευρώ για την ανάπτυξη της διακρατικής πολιτισμικής συνεργασίας ανάμεσα σε πολιτιστικούς φορείς από διάφορες χώρες της ~ 185 ~

186 Ευρωπαϊκής Ένωσης ή τρίτες χώρες που συμμετέχουν σε αυτό το πρόγραμμα. Βασίζεται σε τρις στόχους: στην προώθηση της διακρατικής κινητικότητας των εργαζομένων στον τομέα του πολιτισμού, στην ενθάρρυνση της διακρατικής κυκλοφορίας των καλλιτεχνικών και πολιτιστικών έργων και προϊόντων πέρα από τα εθνικά σύνορα. στην ενθάρρυνση του διαπολιτισμικού διαλόγου. Για την υλοποίηση των στόχων αυτών, απαιτείται η παρέμβαση στα τρία ακόλουθα επίπεδα: 1. Επίπεδο. Στήριξη πολιτιστικών ενεργειών μέσω των σχεδίων πολυετούς συνεργασίας. Τα σχέδια αυτά βασίζονται στη συνεργασία τουλάχιστον έξι πολιτιστικών φορέων από έξι διαφορετικές χώρες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Τα σχέδια συνεργασίας διαρκούν από τρία έως πέντε έτη και βασίζονται σε συμφωνία συνεργασίας. Στόχος της κοινωνικής στήριξης είναι να βοηθήσει τις συνεργασίες αυτές στο ξεκίνημα τους ή στο στάδιο της γεωγραφικής επέκτασης τους προκειμένου να τεθούν σε βιώσιμες βάσεις. 2. Επίπεδο. Στήριξη σε οργανισμούς που δραστηριοποιούνται στον πολιτιστικό τομέα. Η στήριξη αυτή αφορά τους οργανισμούς οι οποίοι διαθέτουν δυνητική ακτινοβολία στο επίπεδο όλης της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή καλύπτουν επτά ευρωπαϊκές χώρες. 3. Επίπεδο. Στήριξη εργασιών ανάλυσης καθώς και της συλλογής και διάδοσης πληροφοριών και αύξησης στο μέγιστο της επίδρασης των σχεδίων στον τομέα της πολιτιστικής συνεργασίας και της ανάπτυξης της πολιτικής. Σκοπός του σκέλους αυτού είναι η αύξηση του όγκου και της ποιότητας των πληροφοριών και των οριομητικών στοιχείων σχετικά με την πολιτιστική συνεργασία και την ανάπτυξη της πολιτικής στον τομέα του πολιτισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο καθώς και η ενθάρρυνση της διάδοσης τους και μέσω Διαδικτύου. ~ 186 ~

187 4.4.4 Πρόγραμμα «Living Together» To Living Together είναι ένα από τα πιο σημαντικά προγράμματα που φιλοδοξεί να αποτελέσει γέφυρα επικοινωνίας για διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες από 27 χώρες την Ευρώπης, με σκοπό την ανάδειξη του παγκόσμιου διαπολιτισμικού διαλόγου. Στόχος του είναι να συνεισφέρει στην ανάπτυξη του διαπολιτισμικού διαλόγου και της κατανόησης ανάμεσα στις χώρες της Νότιας- Ανατολικής και Βόρειας Ευρώπης, καθώς και της Βρετανίας, αναλαμβάνοντας τη διαμόρφωση μιας σειράς δικτύων δημοσίων συζητήσεων σχετικά με τις δυνατότητες, τις προσκλήσεις και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι ολοένα και πιο πολύπλοκες κοινωνίες μας. Το Living Together στοχεύει σε δυο βασικούς θεματικούς άξονες. Την συμμετοχή των εθνικών κοινοτήτων στην δημόσια ζωής και τις Νέες Μεταναστευτικές κοινότητες. Κάθε μια από τις συμμετέχουσες χώρες αναπτύσσει έναν από αυτούς τους άξονες. Επιπλέον το πρόγραμμα περιλαμβάνει εκθέσεις φωτογραφίας, διαγωνισμοί ταινιών, προγράμματα για νέους και διεθνή εργαστήρια ( ~ 187 ~

188 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο 5.Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΗΣ 5.1ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Στη δεκαετία του 1980 πολλοί θεωρητικοί εξέφρασαν διάφορες θέσεις για την πολυπολιτισμικότητα και την Εκπαίδευση, που σταδιακά σχηματοποιήθηκαν σε συγκεκριμένες προσεγγίσεις, πρότυπα / μοντέλα εκπαίδευσης. Οι κυρίαρχες θέσεις αυτών των προτύπων καθορίζουν την εκπαιδευτική πολιτική που υιοθετείται και διαχέουν την φιλοσοφία και σχεδιασμό εκπαιδευτικών προγραμμάτων που αφορούν τον κοινωνικό ~ 188 ~

189 και εργασιακό αποκλεισμό των μειονοτήτων και μεταναστών (Βακαλιός Αθ., 1997). Οι εμπειρίες από τις χώρες που έχουν ήδη ένα ιστορικό πολυπολιτισμικης επαφής έχουν να μας προσφέρουν πληροφορίες και ερεθίσματα, ώστε να διευκολυνθεί η διαδικασία αναζήτησης διεξόδων και λύσεων σε ανησυχίες και προβληματισμούς που αφορούν στην εξεύρεση του τρόπου με τον οποίο και η χώρα μας θα ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός πολιτισμικά ανομοιογενούς κόσμου (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Η εκπαίδευση αποτέλεσε το κύριο εργαλείο διαχείρισης ζητημάτων πολιτισμικής ομοιογένειας ή ανομοιογένειας και κατ επέκταση οι στόχοι της αναφέρονταν στην εκάστοτε πολιτική που ασκήθηκε έναντι των μειονοτήτων (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004) Το Αφομοιωτικό Μοντέλο Στην ιστορία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 60 ο κύριος στόχος ήταν η αφομοίωση των πολιτισμικά διαφορετικών, ενώ επικρατούσε η θεωρία της «πολιτισμικής χοάνης» (melting pot). Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, το αιτούμενο ήταν η υιοθέτηση από την πλευρά των μειονοτήτων του κυρίαρχου πολιτισμικού προτύπου, αφήνοντας τα στοιχεία του δικού τους πολιτισμού. Η προσοχή ήταν στραμμένη αποκλειστικά στο ζήτημα της γλώσσας. Η εκμάθηση της γλώσσας θεωρούνταν ικανή και αναγκαία συνθήκη για την πολιτισμική αφομοίωσή τους. Για το λόγο αυτό το αφομοιωτικό μοντέλο στηρίζονταν στα εντατικά μαθήματα γλώσσας. Η μέγιστη έκθεση (maximum exposure) στη γλώσσα, μέσω προγραμμάτων ~ 189 ~

190 εμβύθισης (submersion), έθεταν τους εκπαιδευόμενους προ του διλήμματος «κολύμπησε ή πνίξου», πράγμα που για τους υποστηρικτές της συγκεκριμένης μεθόδου, μπορούσε να ασκήσει την κατάλληλη πίεση ώστε οι εκπαιδευόμενοι να ανταποκριθούν ταχύτερα και αποτελεσματικότερα στην πρόσκτηση της δεύτερης γλώσσας και κατ επέκταση στην πολιτισμική προσαρμογή στο νέο τους περιβάλλον. Τα προγράμματα αυτά θεωρούνταν ικανά να λειτουργήσουν αντισταθμιστικά (compensatory) έναντι του «γλωσσικού ελλείμματος» των μειονοτήτων, καθιστώντας τις έτσι ικανές να αγωνιστούν επί «ίσοις όροις» με το γηγενή πληθυσμό για επιβίωση ή/και για κοινωνική και οικονομική άνοδο και επιτυχία. Οι πολιτισμικές τους ιδιαιτερότητες αγνοήθηκαν εντελώς, ενώ θεωρήθηκε δεδομένη η σταδιακή προσαρμογή των μειονοτήτων στα νέα δεδομένα (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Οι Η.Π.Α ήταν η πρώτη χώρα στην οποία εφαρμόστηκε, κυρίως, το συγκεκριμένο μοντέλο. Το στοιχείο της «χοάνης των πολιτισμών» αποτέλεσε κεντρική έννοια του εθνικού μύθου της χώρας, αν και στην πραγματικότητα κυρίαρχο στοιχείο της αποτέλεσε το Αγγλοσαξονικό πολιτισμικό πρότυπο, στο οποίο οι μετανάστες καλούνταν να ενταχθούν πλήρως. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 60 εφαρμόστηκε κατά κόρον το αφομοιωτικό μοντέλο, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη αυστηρότητα, ανάλογα με τις εθνικές και τις διεθνείς συγκυρίες. Αντισταθμιστικά μαθήματα γλώσσας, ως προπαρασκευής για την πλήρη ένταξη στο κύριο εκπαιδευτικό σύστημα, εφαρμόστηκαν και σε ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα στην Αγγλία και στην Γαλλία στις αρχές του 60 και του 70 αντίστοιχα (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). ~ 190 ~

191 5.1.2 Το Μοντέλο της Ενσωμάτωσης Ωστόσο, έγινε συνειδητό ότι το μοντέλο αυτό κάθε άλλο παρά επέφερε την επιτυχία που επαγγέλονταν, γεγονός που οδήγησε και στην αμφισβήτησή του. Άρχισε να γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι το γλωσσικό δεν ήταν και το μοναδικό στοιχείο διαφοροποίησης των μειονοτήτων, αλλά ότι υπήρχαν και άλλα, εξίσου σημαντικά στοιχεία, που συνιστούσαν την πολιτισμική τους ταυτότητα, όπως ο τρόπος ζωής, το σύστημα αξιών, ο τρόπος σκέψης και θεώρησης της πραγματικότητας κτλ. Με την παραδοχή αυτών των ιδιαιτεροτήτων, ο στόχος μετατέθηκε από την πλήρη αφομοίωση στην ενσωμάτωση των μειονοτήτων (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Παρά το γεγονός της παραδοχής αυτής, ο στόχος της αφομοίωσης δεν εγκαταλείφθηκε. Οι μειονότητες μπορούσαν, αν ήθελαν, να διατηρήσουν κάποια στοιχεία της πολιτισμικής τους ιδιαιτερότητας, αρκεί αυτά να μην παρεμπόδιζαν την ενσωμάτωσή τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύστημα. Σύμφωνα με το λεγόμενο μοντέλο της ενσωμάτωσης, γίνονταν σεβαστές και ανεκτές οι θρησκευτικές, ηθικές αισθητικές αξιακές κτλ. Ιδιαιτερότητες των μειονοτήτων, αρκεί να μην παρεμπόδιζαν την ενσωμάτωσή τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύστημα (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Αν και το προαναφερόμενο μοντέλο παρουσίαζε μεγαλύτερο βαθμό ανεκτικότητας, ο τρόπος ζωής και τα προβλήματα των μειονοτήτων δεν παρουσίαζαν κάποια βελτίωση. Στις χώρες όπου υπήρχαν μειονότητες, αυτές εξακολουθούσαν να ανήκουν στις χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις του πληθυσμού, να ζουν και να εργάζονται σε συνθήκες εκμετάλλευσης και καταπίεσης από τις κυρίαρχες τάξεις ~ 191 ~

192 και με περιορισμένες αν όχι ανύπαρκτες δυνατότητες ανόδου, ενώ τα διαιωνιζόμενα προβλήματα των παιδιών τους στον τομέα της κπαίδευσης δεν άφηναν πολλά περιθώρια έστω και διαγενεακής κοινωνικής κινητικότητας (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004) Το Πολυπολιτισμικό Μοντέλο Η περιθωριοποίηση και τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα οδήγησαν σταδιακά σε κοινωνικοπολιτικές ζημώσεις κατά τις οποίες οι μειονότητες άρχισαν να διεκδικούν κάποια δικαιώματα. Μέσα σε αυτό το κλίμα, κατά τη δεκαετία του 70, εμφανίστηκε το λεγόμενο πολυπολιτισμικό μοντέλο. Στην εμφάνιση του μοντέλου αυτού συνετέλεσαν και το Κίνημα Πολιτικών Δικαιωμάτων στις ΗΠΑ, καθώς και πρωτοβουλίες που ανέλαβαν κάποιοι Αφροαμερικανοί ακαδημαϊκοί και διανοούμενοι, οι οποίοι έθεσαν θέμα πολιτικών δικαιωμάτων, ελευθεριών, πολιτικής ισχύος και οικονομικής ένταξης των μειονοτήτων. Όμως και στην Ευρώπη, κυρίως στην Αγγλία, από τα τέλη της δεκαετίας του 60, άρχισε να αναγνωρίζεται η σπουδαιότητα του οικείου πολιτισμού των μειονοτήτων, ως βασικού στοιχείου για την ένταξή τους στη χώρα υποδοχής (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Οι θεωρητικοί της πολυπολιτισμική προσέγγισης έδωσαν έμφαση στο θέμα του σεβασμού των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των μειονοτικών ομάδων, συνδέοντάς τα με τα ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Υπογράμμισαν το ζήτημα έλλειψης δικαιωμάτων των μειονοτήτων που είχαν σαν αποτέλεσμα τη διαιώνιση της καταπίεσης, της εκμετάλλευσης και της περιθωριοποίησής τους, αναλύοντας τα αποτελέσματα των προαναφερόμενων μοντέλων με πολιτικούς όρους. Σύμφωνα με την ~ 192 ~

193 κριτική που άσκησαν, οι κυρίαρχες ομάδες υποχρεώνουν τις μειονότητες να ενταχθούν σ ένα σύστημα στο οποίο δεν έχουν το δικαίωμα άρθρωσης του δικού τους λόγου, ενώ εάν αποτύχουν να το κάνουν, τους χρεώνουν την αποτυχία αποδίδοντάς την στις χαμηλές τους επιδόσεις και επομένως στις περιορισμένες τους ικανότητες (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Η κοινωνική περιθωριοποίηση οδηγεί με τη σειρά της σε αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης των ίδιων των μειονοτήτων καθώς και ενοχών για την πολιτιστική τους ιδιαιτερότητα. Στη δημιουργία αυτών των συναισθημάτων συμβάλλουν και οι κυρίαρχες ομάδες, «που τείνουν να εδραιώσουν τον ηγεμονικό τους ρόλο εμφυσώντας μια εικόνα κατωτερότητας στους υπόδουλους». Ο φόβος άλλωστε της κοινωνικής περιθωριοποίησης σε συνδυασμό με την ανάγκη για επιβίωση οδηγούν, εκτός από τα συναισθήματα συλλογικής ενοχής, στην προσπάθεια απόκρυψης της πολιτισμικής ταυτότητας, με αποτέλεσμα την καλλιέργεια συναισθημάτων αποξένωσης από το κοινωνικό σύνολο, αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό, που αυτοαναιρείται και αισθάνεται μειονεκτικά (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Τα αδιέξοδα και ο φαύλος κύκλος των προβλημάτων αποκαλύπτονται με ενάργεια στην περίπτωση της εκπαίδευσης των παιδιών των μειονοτήτων. Έτσι, για παράδειγμα, η πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείο από τα παιδιά των μειονοτήτων χρεώνεται στα ίδια τα παιδιά και τις περιορισμένες τους ικανότητες αφού δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν τις «ίσες ευκαιρίες» του εκπαιδευτικού συστήματος το οποίο έχει τις ίδιες απαιτήσεις από αυτά τα παιδιά με αυτές των γηγενών συμμαθητών τους, χωρίς να τους παρέχει κάποια υποστήριξη. Τα ίδια τα παιδιά βιώνουν τις δυσκολίες της φτωχής κοινωνικοοικονομικής τους ~ 193 ~

194 προέλευσης σε συνδυασμό με την πολιτισμική απομάκρυνση. Αποξενώνονται και τείνουν να πιστέψουν ότι υπολείπονται σε ικανότητες ακόμα και αν η βασική αιτία είναι οι ανάγκες πρόωρης εισόδου τους στην αγορά εργασίας για την κάλυψη βιοτικών αναγκών, δεδομένου ότι συνήθως οι μειονότητες ανήκουν στις πιο ευπαθείς οικονομικά τάξεις του πληθυσμού. Με τον ίδιο τρόπο νομιμοποιείται στα μάτια της ευρύτερης κοινωνίας, αλλά και στις ίδιες τις μειονότητες και η κοινωνική τους στασιμότητα, αφού η εγκατάλειψη του σχολείου σημαίνει και τον αποκλεισμό τους από ένα βασικό μηχανισμό κοινωνικής ανέλιξης των σύγχρονων κοινωνιών, όπως η εκπαίδευση. Κατ αυτό τον τρόπο η κοινωνία, στο όνομα της ισότητας, διαιωνίζει στην πραγματικότητα την ανισότητα σε βάρος των μειονοτήτων, κατά ένα απάνθρωπο, άδικο αλλά και υποκριτικό τρόπο (Δημοπουύλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Με το πολυπολιτισμικό μοντέλο δίνεται έμφαση στην καλλιέργεια του σεβασμού των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών όλων των διαφορετικών ομάδων που συμβιώνουν μέσα σε μια κοινωνία, ενώ η διαφορετικότητα αυτή εκλαμβάνεται ως πλούτος και όχι ως απειλή για την κοινωνική συνοχή και την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Η ιδέα της πολυπολιτισμικότητας αποβλέπει στην ανάδειξη και προστασία του εθνικοπολιτισμικού υπόβαθρου της κάθε κοινότητας, γιατί αποδίδει σε αυτό ένα ξεχωριστό νόημα. Έτσι σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, η πολιτισμική ετερότητα παρέχει τη δυνατότητα διεύρυνσης των πολιτισμικών οριζόντων μιας χώρας. Για το λόγο αυτό στόχος δεν θα πρέπει να είναι ούτε η εξομάλυνση των διαφορών ούτε και η προσπάθεια να συρθούν οι μειονότητες στο κυρίαρχο πολιτισμικό μοντέλο (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). ~ 194 ~

195 Η αποδοχή των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων των μειονοτήτων αφορά τόσο το εκπαιδευτικό σύστημα όσο και την ευρύτερη κοινωνία. Τα σχολικά προγράμματα, οι εκπαιδευτικές πρακτικές και, γενικότερα, το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να προσανατολίζονται στην προοπτική μιας πολυφυλετικής τάξης αφού οι σημερινές ανάγκες αφορούν σε μια πολυφυλετική κοινωνία, μέρος ενός αλληλένδετου κόσμου. Το σχολικό πρόγραμμα πρέπει να είναι ευέλικτο και να έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται στις ανάγκες των παιδιών από διαφορετικές ομάδες παρέχοντάς τους έτσι πραγματικά ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004) Το Αντιρατσιστικό Μοντέλο Γύρω σστα τέλη της δεκαετίας του 80 κάνει την εμφάνισή του, κυρίως στις ΗΠΑ και την Αγγλία, το λεγόμενο αντιρατσιστικό μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό, πρόβλημα δεν είναι οι γλωσσικές ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητας των μειονοτήτων, αλλά το κοινωνικοοικονομικό σύστημα, του οποίου η θεσμοθετημένη ανισότητα αποτελεί το δομικό συστατικό του. Έτσι, διαιωνίζεται η ανισοκατανομή της ισχύος, αποκλείοντας τις μειονότητες από κάθε έννοια ίσης συμμετοχής στην κοινωνία, την οικονομία και την εξουσία. Επομένως, σύμφωνα με το αντιρατσιστικό μοντέλο, θα πρέπει κανείς να αναφέρεται στις προβληματικές αυτές δομές και όχι, όπως έχει καθιερωθεί, σε «προβλήματα των μειονοτήτων» αφού με αυτόν τον τρόπο οι μειονότητες φαίνεται να είναι υπόλογες μιας προβληματικής κοινωνίας, της οποίας είναι τα κύρια θύματα. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της προσέγγισης, η πολυπολιτισμική προσέγγιση αποτελεί ένα καταπραϋντικό για τις μειονότητες ώστε να μην εξεγερθούν ενάντια σε ~ 195 ~

196 ένα σύστημα που στηρίζεται στην ανισότητα και το θεσμοθετημένο ρατσισμό, ενώ στην πραγματικότητα δεν ασχολείται με τις πραγματικές αιτίες της καταπίεσης και της θυματοποίησης των μειονοτήτων. Γι αυτούς το πολυπολιτισμικό μοντέλο αποτελεί ένα τέχνασμα που αποσκοπεί στην αποτροπή έντονων αντιδράσεων των μειονοτήτων, όπως οι εξεγέρσεις και οι ταραχές, ενώ βοηθάει στη συντήρηση του βασικού ιδεολογικού στηρίγματος του καπιταλισμού περί ισότητας των ευκαιριών ως βασικό προκάλυμμα για τη διατήρηση των προνομίων της καθεστηκυίας τάξης (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004) Το Διαπολιτισμικό Μοντέλο Το διαπολιτισμικό μοντέλο εκπαίδευσης εμφανίζεται και αυτό στη δεκαετία του 80, κυρίως στην Ευρώπη. Προτεραιότητα για το μοντέλο αυτό αποτελεί η αλληλεπίδραση και η αμοιβαία συνεργασία ανάμεσα σε άτομα διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης και έχει σαν στόχο τη δημιουργία ανοιχτών κοινωνιών που θα χαρακτηρίζονται από αλληλοκατανόηση και αλληλοαποδοχή. Η διαπολιτισμική προσέγγιση δεν επικεντρώνεται μόνο στις γλωσσικές και πολιτισμικές μειονότητες, αλλά σε όλες τις ομάδες του πληθυσμού. Υπερασπίζεται την αναγνώριση των πολιτισμικών διαφορών και της αξίας κάθε πολιτισμού, αφήνοντας πίσω τους στόχους της πολιτισμικής ομοιογένειας και την προώθηση της πολιτισμικής ποικιλομορφίας. Έτσι, ο όρος διαπολιτισμικός δηλώνει μια διαλεκτική σχέση, μια δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης και αμοιβαίας αναγνώρισης και συνεργασίας ανάμεσα σε άτομα διαφορετικών ομάδων (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). ~ 196 ~

197 Τόσο το πολυπολιτισμικό όσο και το διαπολιτισμικό μοντέλο δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο στοιχείο της ευρύτερης πολιτισμικής ταυτότητας. Ωστόσο και για τα δύο αυτά μοντέλα το θέμα της γλώσσας δεν χάνει τη σημασία του, αφού η γλώσσα αποτελεί το κύριο μέσο επικοινωνίας, αλλά και φορέα πολιτισμικού κεφαλαίου του ατόμου και των κοινωνιών. Η πρόσκτηση της δεύτερης γλώσσας δεν αποτελεί μια απλουστευμένη διαδικασία, όπως συμβαίνει με τους υποστηρικτές του αφομοιωτικού μοντέλου και του μοντέλου της ενσωμάτωσης. Προβάλλεται και εφαρμόζεται η λεγόμενη δίγλωσση εκπαίδευση, που έχει σκοπό την προώθηση της ικανότητας γραπτού λόγου και στις δύο γλώσσες, ενώ απορρίπτονται κατηγορηματικά τα αντισταθμιστικά προγράμματα εκμάθησης της γλώσσας (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Οι προασπιστές της δίγλωσσης εκπαίδευσης υποστηρίζουν ότι η δεύτερη γλώσσα διδάσκεται παράλληλα με τη μητρική γλώσσα, αφού η διδασκαλία της πρέπει να είναι μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος. Υποστηρίζουν ότι η καλή γνώση της μητρικής γλώσσας αποτελεί τη βάση για την εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας, αφού ήδη μέσα από τη μητρική γλώσσα έχει αναπτυχθεί και εξελιχθεί η σκέψη. Έτσι, «η ενίσχυση της εννοιολογικής υποδομής των παιδιών στην πρώτη τους γλώσσα θα τους παράσχει ένα θεμέλιο για την μακροπρόθεσμη ανάπτυξη των ακαδημαϊκών γλωσσικών δεξιοτήτων τους και στη δεύτερη γλώσσα». Η εκπαίδευση στη μητρική γλώσσα, εκτός των άλλων, αναμένεται να τονώσει το συναίσθημα της περηφάνιας για την οικεία κουλτούρα και να αμβλύνει τα συναισθήματα ενοχής γι αυτή και ~ 197 ~ επομένως της χαμηλής

198 αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Η εκπαίδευση στη δεύτερη γλώσσα δεν εκλαμβάνεται ως απλή εκμάθηση λέξεων και γραμματικών κανόνων, αλλά θα πρέπει να αφορά και σε γενικότερα γλωσσικά θέματα, όπως ψυχολογικές και κοινωνιολογικές έννοιες και βασικές εκφράσεις στη γλώσσα στόχο. «Η διάσταση αυτή δεν έχει στόχο την ανάπτυξη της ευχέρειας του λόγου, αλλά την κατανόηση μερικών γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων σε σχέση με τη συνολική πράξη της επικοινωνίας» (Δημοπουύλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Για τους υποστηρικτές του μοντέλου αυτού, η «επικοινωνία είναι μια μορφή σχέσης μεταξύ των ανθρώπων που προέρχεται από την ανάγκη να συνδεθούν και να αλληλεπιδράσουν εντός και εκτός της κοινωνικοπολιτιστικής τους ομάδας. Η επικοινωνία εμπλέκεται κατά τη διάρκεια μετάδοσης του μηνύματος με τη γλώσσα, τη σκέψη και τον πολιτισμό, δεν είναι απλά λέξεις ή τα μέρη του όλου, αλλά είναι κάτι μεγαλύτερο από το άθροισμα των επιμέρους κομματιών» (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). Οι υποστηρικτές αυτού του μοντέλου δεν αρνούνται το γεγονός ότι οι δομές εξουσίας ευνοούν τις φυλετικές διακρίσεις και την καταπίεση και εκμετάλλευση των μειονοτήτων. Θεωρούν όμως ότι, με κύριο εργαλείο υποστήριξης την εκπαίδευση με την έννοια που αναλύθηκε ανωτέρω, ανοίγει η προοπτική της κοινωνικής αλλαγής, όπου τα μέλη των μειονοτήτων θα μπορούν να έχουν έναν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση καλύτερων για τους ίδιους συνθηκών (Δημοπούλου Λαγωνίκα Μαρία, 2004). ~ 198 ~

199 Έτσι, κι αν ακόμα είναι γεγονός ότι το εκπαιδευτικό σύστημα ουσιαστικά αναπαράγει τις υπάρχουσες δομές εξουσίας, ωστόσο παρέχει και τις ευκαιρίες ανατροπής του. Η εξάλειψη του αναλφαβητισμού και μέσα στους κόλπους των μειονοτικών ομάδων, για παράδειγμα, μπορεί να οδηγήσει σε τόνωση των συναισθημάτων αυτοεκτίμησης, στην απενοχοποίηση από την πολιτισμική ταυτότητα και, κυρίως, σε κριτική θεώρηση της πραγματικότητα και διεκδίκηση δικαιωμάτων. Όλα αυτά είναι στοιχεία που σταδιακά μπορούν να επιφέρουν κοινωνικές αλλαγές, όχι μόνο προς όφελος των μειονοτήτων, αλλά προς όφελος όλου του πληθυσμού προς την κατεύθυνση της ουσιαστικής δημοκρατίας (Δημοπούλου Λαγωνίκα, 2004). 5.2 ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΤΟΙΜΟΤΗΤΑΣ Η γένεση του μοντέλου της διαπολιτισμικής ετοιμότητας αναπτύχθηκε για πρώτη φορά το 1994 από τους PAPADOPOULOS, TILKI, TEILOR ακολουθώντας μια μελέτη έρευνας για την διαπολιτισμική εκπαίδευση και εκδόθηκε το Σύμφωνα με αυτούς λοιπόν, διαπολιτισμική ετοιμότητα ορίζεται ως η ικανότητα εξασφάλισης αποτελεσματικών υπηρεσιών για όλους τους ανθρώπους, λαμβάνοντας υπόψη τις πολιτισμικές τους πεποιθήσεις, τις συμπεριφορές τους και τις ανάγκες τους. Η διαπολιτισμική ετοιμότητα είναι και διαδικασία και αποτέλεσμα και απορρέει από τη σύνθεση της γνώσης και της εξειδίκευσης που αποκτήσαμε κατά τη διάρκεια της προσωπικής και επαγγελματικής μας ζωής και που συνεχώς εμπλουτίζουμε Δομές και στάδια της διαπολιτισμικής ετοιμότητας ~ 199 ~

200 Η διαπολιτισμική ετοιμότητα περιλαμβάνει τις εξής δομές και στάδια: α) πολιτισμική αυτογνωσία, β) πολιτισμική/ διαπολιτισμική γνώση, γ) διαπολιτισμική ευαισθητοποίηση. Α) Πολιτισμική αυτογνωσία Περιλαμβάνει: 1) Την διαδικασία ανάπτυξης της αυτογνωσίας μας. 2) Την πολιτισμική μας ταυτότητα. 3) Την αναγνώριση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. 4) Αναγνώριση του εθνοκεντρισμού μας. 5) Γνώση της εθνικής μας ιστορίας. Πού και πότε αναπτύσσεται Από τι επηρεάζεται 1) Στα αρχικά στάδια της ζωής μας. 2) Στην οικογένειά μας και σχετίζεται άμεσα με τον οικογενειακό μας πολιτισμό. 3) Από τα κοντινά κοινωνικά περιβάλλοντα της πρώιμης παιδικής μας ηλικίας ( φίλοι, σχολείο) 4) Από τον πολιτισμό της κοινωνίας στην οποία μεγαλώνουμε. Α) Το πρώτο στάδιο στο μοντέλο είναι η πολιτισμική αυτογνωσία η οποία ξεκινάει με μια διερεύνηση της προσωπικής μας βάσης αξιών και πεποιθήσεων. Οι αξίες και τα πιστεύω είναι οι αρχές που χρησιμοποιούμε για να καθοδηγούμαστε στη ζωή και να παίρνουμε αποφάσεις. Είναι το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπουμε τον κόσμο. Διαμορφώνουμε τις αξίες μας από μικρή ηλικία και συνεπώς η οικογένειά μας, η κουλτούρα της οικογένειάς μας και το κοντινό κοινωνικό μας περιβάλλον επηρεάζει τις αξίες μας. Αν συγκρίνουμε τις ~ 200 ~

201 αξίες μας με έναν φίλο μας ή έναν συμμαθητή που προέρχεται από διαφορετική πολιτιστική καταγωγή, σύντομα θα ανακαλύψουμε ότι έχουμε πολλά κοινά, για παράδειγμα, μπορεί να ανακαλύψουμε ότι και οι δύο έχουμε ως πρότυπο την αγάπη, την ζωή, τη δικαιοσύνη, την οικογενειακή ζωή, την υγεία κ.τ.λ. Όμως μπορεί να ανακαλύψουμε πως οι ερμηνείες της αγάπης, της ζωής, της δικαιοσύνης, της οικογενειακής ζωής και της υγείας, διαφέρουν σε κάποιο βαθμό. Αυτή η διαφορά οφείλεται σε έναν αριθμό παραγόντων όπως το διαφορετικό φύλο, διαφορετική ηλικία, διαφορετική πολιτιστική προέλευση και τις διαφορετικές εμπειρίες μας στη ζωή. Αυτό θα μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε πως παρά τα τόσα κοινά σημεία που έχουμε ως άνθρωποι μικρές και ανεπαίσθητες διαφορές είναι σημαντικές, καθώς είναι αυτές που καθορίζουν την μοναδικότητα και την ατομικότητά μας. Η ατομικότητά μας συνδέεται στενά με την αντίληψη της προσωπικής ταυτότητας, η οποία επίσης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως ακόμα και αν δεν έχουμε συνειδητή επίγνωση των αξιών, των πεποιθήσεων και της πολιτιστικής μας ταυτότητας αυτά υπάρχουν σε ένα υποσυνείδητο επίπεδο και επηρεάζουν την συμπεριφορά μας έναντι των άλλων. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε κάποια στιγμή κρίνει ανθρώπους με αρνητικό τρόπο, απλά γιατί η συμπεριφορά τους και ο τρόπος ζωής τους δεν ανταποκρινόταν στα δικά μας πρότυπα. Όταν θεωρούμε πως οι αξίες της εθνικής ή πολιτισμικής μας ομάδας είναι ανώτερες από εκείνες ανθρώπων διαφορετικής εθνικής ή πολιτιστικής προέλευσης, γινόμαστε εθνοκεντρικοί. Άρα πριν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε την σημαντικότητα της εθνικής προέλευσης άλλων ανθρώπων, πρέπει πρώτα να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τη δική μας. Μια άλλη σημαντική υποδομή σχετιζόμενη με την πολιτισμική αυτογνωσία ή την πολιτισμική γνώση είναι η εθνοιστορία. Ο Heininger όρισε την εθνοιστορία ως «όλα εκείνα τα γεγονότα του παρελθόντος, συμβάντα, περιστάσεις, εμπειρίες ατόμων, ομάδων, πολιτισμών και ιδρύματα ανθρωποκεντρικά που περιγράφουν, εξηγούν ~ 201 ~

202 και μεταφράζουν τον τρόπο ζωής ανθρώπων μέσα σε συγκεκριμένα πολιτιστικά πλαίσια σε μεγάλες ή μικρές περιόδους». Σε πρακτικούς όρους αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να αποκτήσουμε κατανόηση του ιστορικού, γεωγραφικού και κοινωνικοπολιτικού παρελθόντος των ανθρώπων που μας ενδιαφέρουν. Β) Πολιτισμική γνώση Περιλαμβάνει : 1) Την ικανότητα να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να μιλήσουν για την ζωή τους. 2) Την ικανότητα να ακούμε προσεκτικά τι αυτοί λένε. 3) Την ανάπτυξη της ικανότητας να μπορούμε να δούμε τα πράγματα από την δική τους οπτική γωνία. 4) Να κατανοούμε τις αξίες, τις απόψεις και τις πρακτικές τους. 5) Να γίνουμε ικανοί να κατανοούμε γιατί κάνουν ότι κάνουν. 6) Την ικανότητα να χρησιμοποιούμε την επικοινωνία μαζί τους για να αναπτύξουμε την γνώση μας για αυτούς και τον πολιτισμό τους. Β) Τι είναι η πολιτισμική γνώση και ποιος την παράγει? Αν χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό που δώσαμε νωρίτερα ότι «Πολιτισμική παράδοση είναι ο τρόπος ζωής μιας ομάδας ανθρώπων που περιλαμβάνει πιστεύω, αξίες, ιδέες, γλώσσα, επικοινωνία, κανόνες και ορατά εκφρασμένες μορφές όπως έθιμα, τέχνη, μουσική, ένδυση και εθιμοτυπίες. Η κουλτούρα επηρεάζει τον τρόπο ζωής των ατόμων, την προσωπική ταυτότητα και τις σχέσεις τους με τους άλλους, μέσα και έξω από τον πολιτισμό τους», τότε μπορούμε να δούμε πως η πολιτισμική γνώση μπορεί να πηγάζει από όλους τους επιστημονικούς ~ 202 ~

203 κλάδους όπως η ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, ψυχολογία, βιολογία, νοσηλευτική, ιατρική και τέχνες. Γ) Πολιτισμική ευαισθητοποίηση Περιλαμβάνει: 1) Empathy/ συναίσθηση 2) Αναγνώριση των επικοινωνίας. εμποδίων ανάπτυξης διαπολιτισμικής 3) Ικανότητα διαπροσωπικής επικοινωνίας. 4) Εμπιστοσύνη/ σεβασμό. 5) Αποδοχή της διαφορετικότητας. 6) Επιλογή κατάλληλων πρακτικών από διαμεσολαβητών ώστε να καταστεί αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεών τους. μέρους των δυνατή η Γ) Η πολιτισμική ευαισθητοποίηση συνεπάγεται τη σημαντική ανάπτυξη κατάλληλων διαπροσωπικών σχέσεων με τους πελάτες μας. Ένα σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της πολιτισμικής ευαισθητοποίησης είναι πως οι επαγγελματίες βλέπουν τους ανθρώπους ως προς την φροντίδα τους. Εκτός και αν οι πελάτες θεωρούνται πραγματικοί συνεργάτες, η φροντίδα ως πολιτισμική ευαισθητοποίηση επιτυγχάνεται και εμείς διακινδυνεύουμε να χρησιμοποιήσουμε την δύναμή μας με έναν καταπιεστικό τρόπο. Οι ίσες συνεργασίες περιλαμβάνουν εμπιστοσύνη, αποδοχή και σεβασμό καθώς επίσης διευκόλυνση και διαπραγμάτευση. Η ανάπτυξη της συνεργασίας στην επαγγελματική φροντίδα των πελατών βασίζεται στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων με βάση ~ 203 ~

204 την εμπιστοσύνη και την αποτελεσματική επικοινωνία. Οι Husband και Hoffman πρότειναν πως όλες οι διαπροσωπικές σχέσεις περικλείουν την πιθανότητα ασάφειας ή μη κατανόησης. Οι πιθανότητες μη κατανόησης και φτωχής επικοινωνίας γίνονται μεγαλύτερες σε περιπτώσεις που υπάρχουν πολιτιστικά όρια. Οι Purnell και Paulanka (1998) πρότειναν οι επιδεξιότητες επικοινωνίας να περιλαμβάνουν δεξιότητες λεκτικής γλώσσας, παραγλωσσικές ποικιλίες, μη λεκτικές επικοινωνίες, χρονικότητα και το βαθμό επισημότητας στη χρήση των ονομάτων. Όλα αυτά τα συστατικά μπορεί να ποικίλουν από κουλτούρα σε κουλτούρα και η αγνόησή τους να οδηγεί σε εμπόδια επικοινωνίας. Σε πολλές μελέτες βρήκαμε ότι τα εμπόδια στην επικοινωνία όχι μόνο υπήρχαν αλλά ήταν και οι κύριες αιτίες ανικανότητας φροντίδας. Διαπολιτισμική ετοιμότητα: Αποτελεί την έμπρακτη έκφραση της ανάπτυξης των προαναφερθεισών ικανοτήτων εάν και εφόσον σκοπός μας είναι να γίνουμε διαπολιτισμικά έτοιμοι ως επαγγελματίες / διαμεσολαβητές. Ο συνδυασμός των ικανοτήτων μπορεί να οδηγήσει τους πολιτισμικούς διαμεσολαβητές να γνωρίζουν: 1) Πώς να ρωτούν γενικές και περισσότερο εξειδικευμένες ερωτήσεις τους μετανάστες. 2) Πώς να ξεπερνούν αποτελεσματικά κάθε εμπόδιο στην επικοινωνίας τους με τους μετανάστες. 3) Πώς να επικοινωνούν διαδραστικά με το άμεσο περιβάλλον των μεταναστών. ~ 204 ~

205 4) Πώς να εκμαιεύουν σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο ζωής, τις αξίες και τα πιστεύω των μεταναστών χωρίς να δημιουργούν κλίμα ανασφάλειας. 5) Πώς να εκφράζουν τον σεβασμό τους για τον ίδιο τον μετανάστη, τη ζωή του και τα κοινωνικά και θρησκευτικά του πιστεύω. Διαπολιτισμική ετοιμότητα Φτάνοντας σ αυτό το στάδιο του μοντέλου διαπολιτισμικής ετοιμότητας των Papadopoulos, Tilki και Taylor οι πολιτισμικοί διαμεσολαβητές θα έχουν αναπτύξει: 1) Ικανότητα αξιολόγησης των καταστάσεων 2) Διαγνωστική ικανότητα 3) Ικανότητα να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά την Προκατάληψη, τις Διακριτικές πρακτικές και την Ανισότητα, στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των μεταναστών. ~ 205 ~

206 «Δίδαξέ με και θα το ξεχάσω, δείξε μου και θα το θυμάμαι, βάλε με να συμμετέχω και θα το καταλάβω, δώσε μου τη δυνατότητα και θα δράσω». Κινέζικο ρητό ~ 206 ~

207 ΜΕΡΟΣ Β ~ 207 ~

208 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ~ 208 ~

209 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1 1. Μια φιλοσοφική προσέγγιση είναι ο θετικισμός. Όπως συμβαίνει με πολλές φιλοσοφικές θέσεις που έχουν αποτελέσει αντικείμενο επεξεργασίας επί σειρά ετών. Ο θετικισμός μπορεί να ορισθεί με διάφορους τρόπους. Με τον πρώτο που συνδέεται η θετικιστική παράδοση είναι ο Comte. Ο οποίος ήταν ο πρώτος που ισχυρίστηκε ότι η κοινωνιολογία είναι φυσική επιστήμη της κοινωνίας καθώς είναι εφικτό να βρεθούν κανόνες για την κοινωνική οργάνωση όπως αυτοί που ισχύουν στις θετικές επιστήμες. Σύμφωνα όμως με τον Durkheim τα εξωτερικά γεγονότα συνίστανται σε τρόπους δράσεις, σκέψεις και αισθημάτων εξωτερικούς σε σχέση με το άτομο και προικισμένους με μία δύναμη εξαναγκασμού, χάρη στην οποία του επιβάλλονται.(κυριαζή, 2005). Ο Giddens λέει ότι η θετικιστική προσέγγιση στην κοινωνιολογία περιλαμβάνει τρία βασικά στοιχεία. Πρώτον θεωρείται ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι δυνατό να μελετηθεί με τις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Δεύτερον στόχος της κοινωνιολογικής έρευνας είναι η διαμόρφωση γενικών κανόνων για τα κοινωνικά φαινόμενα παρόμοιων με τους κανόνες που ισχύουν για τα φυσικά φαινόμενα. Τρίτον τα αποτελέσματα της διερεύνησης και της ανάλυσης της κοινωνικής πραγματικότητας έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα. Δηλαδή τα εμπειρικά δεδομένα είναι ανεξάρτητα από τις προσωπικές αξίες και πεποιθήσεις του ερευνητή. Συνεπώς εφαρμόζοντας την επιστημονική μέθοδο των θετικών επιστημών εξασφαλίζεται η αντικειμενική και ουδέτερη απεικόνιση της κοινωνικής πραγματικότητας. Η κοινωνική πραγματικότητα διερευνάται αμερόληπτα με την εφαρμογή κατάλληλων και ουδέτερων ερευνητικών εργαλείων, καθώς η ~ 209 ~

210 αντικειμενική της ύπαρξη δεν επηρεάζεται από το πώς την προσλαμβάνει ο ερευνητής.(κυριαζή, 2005). 2. Σχετικισμός. Οι εμπειριστές υποθέτουν ότι τα παρατηρήσιμα στοιχεία για τον εξωτερικό κόσμο είναι αντιληπτά από τον άνθρωπο και αποτελούν θεμέλια της επιστήμης. Ωστόσο η ίδια η ανθρώπινη αντίληψη δεν είναι αντικειμενική. Επηρεάζεται και διαμορφώνεται ανάλογα με τον άνθρωπο, τον πολιτισμικό χώρο όπου βρίσκεται και την θεωρητική σχολή που τον έχει επηρεάσει. Με δεδομένη την σχετικότητα των παρατηρήσιμων στοιχείων. Η επιστήμη που βασίζεται σε αυτά είναι επίσης σχετική με τα άτομα, το πολιτισμικό πλαίσιο και την θεωρητική σχολή. (Κυριαζή, 2005). 3. Μεταθετικισμός. Οι μεταθετικιστές αποδέχονται ότι οι θεωρίες, οι υποθέσεις, το γνωστικό υπόβαθρο και οι αξίες του ερευνητή μπορούν να επηρεάσουν αυτό που παρατηρεί. Ωστόσο εξακολουθεί να υπάρχει μια δέσμευση στην αντικειμενικότητα η οποία προσεγγίζεται αναγνωρίζοντας τις ενδεχόμενες επιπτώσεις αυτών των πιθανών μεροληψιών. Οι μεταθετικιστές πιστεύουν επίσης ότι υπάρχει μια μόνο πραγματικότητα, αλλά θεωρούν ότι μπορεί να γίνει γνωστή μόνο εν μέρει και βάσει πιθανοτήτων εξαιτίας των περιορισμών του ερευνητή.( Robson, 2007). 4. Κονστρουκτιβισμός. Ο όρος κονστρουκτιβισμός είναι χρήσιμος επειδή σηματοδοτεί το βασικό αξίωμα αυτής της προσέγγισης. Δηλαδή ότι η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη. Ωστόσο ονομάζεται συνήθως και ερμηνευτική ή νατουραλιστική. Οι κονστρουκτιβιστές υποστηρίζουν ότι το έργο του ερευνητή είναι να κατανοήσει τις πολλαπλές κοινωνικές κατασκευές του νοήματος και της γνώσεις. Έτσι τείνουν να χρησιμοποιούν ερευνητικές μεθόδους όπως οι συνεντεύξεις και η παρατήρηση που τους επιτρέπουν να αποκτήσουν πολλαπλές προοπτικές. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα θεωρείται ότι βοηθούν στην κατασκευή της πραγματικότητας μαζί με τους ερευνητές. Επειδή όμως υπάρχουν πολλαπλές πραγματικότητες τα ερευνητικά ~ 210 ~

211 ερωτήματα δεν μπορούν να θεμελιωθούν πλήρως πριν από αυτήν την διαδικασία.( Robson, 2007). 5. Φεμινιστικές. Οι φεμινίστριες ερευνήτριες εστιάζουν σε ανισορροπίες που αναφέρονται στο φύλο. Υποστηρίζουν ότι η φεμινιστική έρευνα διαφέρει σημαντικά από την παραδοσιακή ανδροκρατούμενη έρευνα, επειδή εγείρει προβλήματα και ανησυχίες που είναι πιο σημαντικές για τις γυναίκες παρά για τους άνδρες. Ο σκοπός της φεμινιστικής έρευνας είναι να διευκολύνει την απελευθέρωση των γυναικών και την κατανόηση των κοσμοθεωριών τους.( Robson, 2007). 6. Ρεαλισμός και κριτικός ρεαλισμό Ο ρεαλισμός σαν ρεύμα σκέψης στις κοινωνικές επιστήμες έχει μια μακρόχρονη παράδοση. Πιο συγκεκριμένα, οι νεότερες εκδοχές του ρεαλισμού δίνουν διέξοδο στην επιστημονική εξήγηση και ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων αποφεύγοντας τόσο τον σχετικισμό όσο και τον θετικισμό. (Ιωσηφίδης, 2003). Ο ρεαλισμός είναι μια αντίληψη που αποδέχεται την ανεξαρτησία της πραγματικότητας από την ανθρώπινη συνείδηση. Διαχωρίζεται σε απλοϊκό ή αφελή και κριτικό ρεαλισμό. Σύμφωνα με τον απλοϊκό η γνώση είναι αντανάκλαση της εμπειρικής πραγματικότητας,ενώ σύμφωνα με τον κριτικό δίνετε έμφαση στις μεθόδους προσέγγισης της πραγματικότητας μέσω μηχανισμών, οι οποίες εξηγούν και ερμηνεύουν τα φαινόμενα μέσα στα εκάστοτε πλαίσια στα οποία γεννιούνται η αναπαράγονται. (Ιωσηφίδης, 2003). Κάποιες κεντρικές έννοιες τις προσέγγισης αυτής είναι η σχέση κοινωνικής δομής και κοινωνικής δράσης,οι μηχανισμοί και τα πλαίσια εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων και η διάκριση ανοιχτών και ~ 211 ~

212 κλειστών συστημάτων θέσεις,προσέγγισης και ερμηνείας του κοινωνικού κόσμου.(ιωσηφίδης, 2003). Ως προς τη σχέση μεταξύ κοινωνικής δομής και κοινωνικής δράσης,η ρεαλιστική αντίληψη προκρίνει το ουσιαστικό ξεπέρασμα της διάκρισης αυτής. Έχει ως στόχο της την ολοκλήρωση και συνύπαρξη αντικειμενικών και υποκειμενικών θεωρήσεων για την ερμηνεία του κοινωνικού κόσμου,η οποία προϋποθέτει την αποκάλυψη, τη περιγραφή και την ανάλυση των μηχανισμών που παράγουν και αναπαράγουν τα κοινωνικά φαινόμενα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία εμφανίζονται και αναπαράγονται τα φαινόμενα. (Ιωσηφίδης, 2003). Τα προαναφερόμενα οδηγούν στην εξήγηση της ρεαλιστικής αιτιακής φύσης των φαινομένων, η οποία εντάσσεται στη λογική του ανοιχτού συστήματος όπου τα φαινόμενα ερμηνεύονται με όρους πιθανότητας παρά βεβαιότητας. (Ιωσηφίδης, 2003). 1.2 ΤΙ ΜΕΛΕΤΑ Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η ποιοτική έρευνα εφαρμόζεται όταν έχουμε στόχο τη μελέτη σε βάθος των κοινωνικών φαινομένων. Ενδιαφέρεται περισσότερο να κατανόηση τις προσωπικές αντιλήψεις των αντικειμένων για τον κόσμο (Bell, 1997). Αυτό σημαίνει ότι ο ερευνητής συγκεντρώνεται σε λίγες περιπτώσεις του υπό έρευνα φαινομένου και μέσω της ανάλυσης που αφορά την ολότητα της κάθε περίπτωσης, επιχειρεί να ανακαλύψει όσο το δυνατόν περισσότερα κοινά στοιχεία (κύριο εργαλείο της οποίας είναι η συνέντευξη). Στις ποιοτικές έρευνες τα στοιχεία που συλλέγουμε οδηγούν στην έρευνα. Σκοπός της ποιοτικής είναι η ανεύρεση και η συνεχής αποσαφήνιση θεωρητικών εννοιών που συνοψίζουν το υπό ~ 212 ~

213 μελέτη φαινόμενο και βάσει των οποίων συγκροτείται η θεωρία. Κατά συνέπεια η ποιοτική έρευνα τονίζει από την φύση της τη σημασία που έχει το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο για την ερμηνεία που αποδίδουν τα υποκείμενα στη συμπεριφορά τους και στην συμπεριφορά των άλλων.(κυριαζή, 2005) 1.3 ΤΙ ΜΕΛΕΤΑ Η ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Ποσοτική έρευνα χρησιμοποιείται για την ανάλυση στατιστικών δεδομένων. Τα εργαλεία τα οποία χρησιμοποιούνται για να διεκπεραιωθεί η ποσοτική έρευνα είναι το ερωτηματολόγιο το οποίο απευθύνεται στο ερευνητικό κοινό. Η ανάλυση των δεδομένων που παίρνουμε από τις απαντήσεις των ερωτηματολογίων επεξεργάζονται με τα διαθέσιμα λογισμικά πακέτα. Το πιο γνωστό και διαδεδομένο είναι το SPSS (Statistical Package for the social Sciences) Πακέτο Στατιστικής για τις Κοινωνικές Επιστήμες ) Το SPSS δεν είναι το μόνο διαθέσιμο πακέτο. Το πεδίο της ανάλυσης των ποσοτικών δεδομένων είναι σύνθετο και εξειδικευμένο. 1.4 ΓΙΑΤΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ Στην εργασία διαπολιτισμικότητα θα χρησιμοποιήσουμε ποιοτική έρευνα. Ο λόγος που θα χρησιμοποιηθεί είναι διότι πρόκειται για ένα πάρα πολύ λεπτό ζήτημα που δεν μας αρκούν μόνο ερωτήσεις κλειστού τύπου. Θέλουμε μέσα από το ναι η το όχι να εκμαιεύσουμε πληροφορίες που θα μας οδηγήσουν στο σωστό δρόμο της έρευνας πρέπει να μπορούμε να ελέγχουμε τα δεδομένα μας και να καταλάβουμε το 100% των όσων λένε οι συνεντευξιαζόμενοι. Η ποιοτική έρευνα μας έχει πιο κοντά στην πληθυσμιακή ομάδα που θέλουμε. Μέσω της ποιοτικής έρευνας μπορούμε να διευκρινίσουμε απαντήσεις των συνεντευξιαζόμενων και να καταλάβουμε το καθετί. Η ~ 213 ~

214 διαπολιτισμικότητα είναι ένα σύνθετο θέμα μελέτης. Οι διηγήσεις και οι αφηγήσεις των συνεντευξιαζόμενων περιγράφονται ποικιλοτρόπως και είναι πιο << ζωντανές >> και πιο κοντά στη μελέτη. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης μπορεί να προκύψει κάτι απρογραμμάτιστο κάτι που να μην το είχε σκεφτεί ο ερευνητής αλλά η ποιοτική έρευνα που χρησιμοποιεί να του επιτρέψει να πάρει τις πληροφορίες αυτές που μπορεί να του φανούν σημαντικές για την εξέλιξη της ερευνάς του. 1.5 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Πλεονεκτήματα 1. Η διερεύνηση στην ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται από λεπτομέρεια και βάθος.(ιωσηφίδης, 2003). 2. Υπάρχει πιθανότητα να οδηγήσει στην εξέταση διαδικασιών, φαινομένων και συμπεριφορών που δεν είχαν προνοηθεί από πριν.(ιωσηφίδης, 2003). 3. Είναι η διερεύνηση της εμπειρίας των κοινωνικών υποκειμένων. Ο ερευνητής αποκτά σαφή αντίληψη και βλέπει τον κόσμο μέσα από τα μάτια και την κατανόηση των κοινωνικών υποκειμένων. (Ιωσηφίδης, 2003). 4. Επιδιώκεται η αποφυγή των a priori κρίσεων.(ιωσηφίδης, 2003). 5. Δίνει την δυνατότητα στον ερευνητή να διευκρινίσει τις απαντήσεις του συνεντευξιαζόμενου.(ιωσηφίδης, 2003). ~ 214 ~

215 1.5.2 Μειονεκτήματα 1. «Συνήθως αφορά μικρά δείγματα».(ιωσηφίδης, 2003). 2. Η δυνατότητα γενίκευσης και σύγκρισης είναι σχεδόν αδύνατη.(ιωσηφίδης, 2003). 3. Είναι αρκετά εξαρτημένη από τις ικανότητες επικοινωνίας του ερευνητή και τις προσωπικές του αντιλήψεις.(ιωσηφίδης, 2003). 4. Τα χαρακτηριστικά του υπό μελέτη φαινομένου μπορεί να τροποποιηθούν με την συμμετοχή ή την εμπλοκή του ερευνητή.(ιωσηφίδης, 2003). 1.6 ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η αξιοπιστία στην ποιοτική έρευνα αφορά κατά πόσο το εργαλείο που χρησιμοποιούμε στην ερευνά μας δίνει συνεπή αποτελέσματα μετά από επαναλαμβανόμενη χρήση. Η αξιοπιστία είναι υποχρεωτική για να έχει εγκυρότητα η ερευνά μας και τα αποτελέσματα της.(κυριαζή, 2005) Αύξηση αξιοπιστίας στην ποιοτική έρευνα 1. Η αξιοπιστία στην ποιοτική έρευνα συνδέεται με την χρήση τυποποιημένων ερευνητικών εργαλείων π.χ. κλίμακες μετρήσεις. (Robson, 2007). ~ 215 ~

216 2. Με την σωστή εκπαίδευση των παρατηρητών που παρακολουθούν τα υπό εξέταση άτομα. Όπου ο ερευνητήςπαρατηρητής αποτελεί και το εργαλείο της έρευνας.(robson, 2007). ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ Η εγκυρότητα έχει σχέση με το πόσο σωστή είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων που προκύπτει από την ερευνά μας. Επίσης έχει σχέση και με το όργανο μέτρησης της θεωρίας μας. Το όργανο μέτρησης πρέπει να καλύπτει αποκλειστικά την θεωρητική έννοια για την οποία κατασκευάστηκε. (Κυριαζή, 2005). ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΤΗΝ ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με τον Maxwell(1992) οι απειλές που μπορεί να προκύψουν στην εγκυρότητα είναι: 1. Η μη έγκυρη περιγραφή από μέρους του ερευνητή αυτών που είδε. Το οποίο οδηγεί στην μη ορθότητα και την ατέλεια των δεδομένων.(robson, 2007). 2. Απειλή σε μια έγκυρη ερμηνεία. Δηλαδή μπορεί να δοθεί ένα πλαίσιο ή ένα νόημα σε αυτό που συμβαίνει αντί να το αφήσουν να προκύψει από αυτά που έμαθαν από την εμπλοκή τους από το περιβάλλον.(robson, 2007). 3. Απειλή στην θεωρία. Η κύρια απειλή εδώ είναι στο να μην θεωρούνται εναλλακτικές εξηγήσεις ή κατανοήσεις για το φαινόμενο που μελετάτε.(robson, 2007). ~ 216 ~

217 Οι Lincoln και Guba(1985) αναφέρουν κάποιες άλλες απειλές στην ποιοτική έρευνα. Αντιδραστικότητα. Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει περίπτωση η παρουσία του ερευνητή να παρεμβαίνει με κάποιον τρόπο στο επίκεντρο της μελέτης και συγκεκριμένα στην συμπεριφορά των ανθρώπων που συμμετέχουν στην μελέτη.(robson, 2007). Τις μεροληψίες του αποκρινόμενου. Μπορεί να συμβεί με την απόκρυψη πληροφοριών από μέρος του ερωτώμενου. Λόγω του ότι π.χ. ο ερευνητής μπορεί να αντιμετωπίζεται ως απειλή. Επίσης μπορεί ο αποκρινόμενος να προσπαθεί να δώσει τις απαντήσεις ή τις εντυπώσεις που κρίνει ότι θέλει ο ερευνητής. (Robson, 2007). Η μεροληψία του ερευνητή. Όσον αφορά τις παραδοχές και τις προκαταλήψεις του. Οι οποίες μπορεί με κάποιο τρόπο να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται στο ερευνητικό περιβάλλον, ίσως και προς τα άτομα που έχουν επιλεγεί για παρατήρηση ή συνέντευξη. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζουν τα είδη των ερωτήσεων που θα τεθούν και το πώς θα παρουσιαστούν και αναλυθούν αυτά τα δεδομένα. (Robson 2007). 1.7 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΕΙΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ Παρατεταμένη εμπλοκή. Στις περισσότερες σύγχρονες μελέτες που ακολουθούν την εθνογραφική προσέγγιση έρευνας οι απαιτήσεις του χρόνου είναι μειωμένες αλλά συνεχίζουν να καλύπτουν μεγάλη χρονική περίοδο σε σχέση με τις τυπικές προκαθορισμένες μεθόδους έρευνας. Αυτή η παρατεταμένη ~ 217 ~

218 εμπλοκή βοηθάει να μειωθούν η αντιδραστικότητα και η μεροληψία του ερωτώμενου. Λόγω του ότι ο ερευνητής περνά πολύ καιρό στο περιβάλλον του ερωτώμενου. Έτσι έχουμε την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης ερευνητή και ερωτώμενου. (Robson, 2007). Τριγωνισμός. Είναι η χρήση πολλαπλών πηγών και μεθόδων συλλογής στοιχείων για να αυξηθεί η αυστηρότητα στην έρευνα. Ο Denzin(1988) έχει διακρίνει τέσσερις τύπους τριγωνισμού: α)τριγωνισμός δεδομένων: η χρήση μιας ή περισσότερων μεθόδων συλλογής δεδομένων. β)τριγωνισμός παρατηρητή: η χρήση περισσότερων του ενός παρατηρητών στη μελέτη. γ)μεθοδολογικός τριγωνισμός: ο συνδυασμός ποσοτικών και ποιοτικών προσεγγίσεων. δ)θεωρητικός τριγωνισμός: η χρήση πολλαπλών θωριών ή αντιλήψεων. (Robson, 2007). Ενημέρωση και υποστήριξη συναδέλφων. Ομάδες συναδέλφων που συμμετέχουν σε μια ποιοτική έρευνα. Οι ομάδες αυτές βοηθούν στο να επιτευχθεί η αποφυγή μεροληψίας του ερευνητή μέσω συνεδριάσεων ενημέρωσης κατά περιόδους στο ερευνητικό περιβάλλον.(robson, 2007). Έλεγχος από τα μέλη. Αυτό σημαίνει ότι επιστρέφονται στους αποκρινόμενους της έρευνας υλικό από τον ερευνητή ή την ερευνητική ομάδα. Όπως χειρόγραφες αναφορές και ερμηνείες που έχουν γίνει. Αυτό μειώνει την μεροληψία του ερευνητή και δείχνει ότι ο ερευνητής δίνει αξία στις αντιλήψεις και στην βοήθεια τους. Επιπλέον οι διαφωνίες μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης με τρόπο που να αντιπροσωπεύει τόσο τα ενδιαφέροντα των αποκρινόμενων όσο και τις ανάγκες της μελέτης.(robson, 2007). Ανάλυση της αρνητικής περίπτωσης. Ο ερευνητής θα πρέπει να αφιερώνει χρόνο και στην αναζήτηση περιπτώσεων που να διαψεύδουν την θεωρία του. Αυτό συνήθως συμβάλει στην ~ 218 ~

219 ανάπτυξη μιας πιο εκλεπτυσμένης άποψης της θεωρίας σας. (Robson, 2007). Πλήρης καταγραφή δραστηριοτήτων. Ο ερευνητής καταγράφει όλες του τις δραστηριότητες κατά την διάρκεια της μελέτης. π.χ. χειρόγραφες σημειώσεις, λεπτομέρειες για την κωδικοποίηση και ανάλυση των δεδομένων. (Robson 2007). 1.8 ΘΕΜΑΤΑ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Σύμφωνα με τον Ιωσηφίδη Θ., 2003 θέματα ηθικής και δεοντολογίας ανακύπτουν σε όλα τα είδη κοινωνικής έρευνας, ποιοτικής ή ποσοτικής. Στην ποιοτική κοινωνική έρευνα τα θέματα αυτά έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα και σημασία λόγω της άμεσης επαφής και πολύ συχνά της μακρόχρονης εμπλοκής του ερευνητή ή των ερευνητών με πλευρές της ζωής των κοινωνικών υποκειμένων. Τα θέματα αυτά θα πρέπει να καταλαμβάνουν κεντρική θέση στην ερευνητική διαδικασία και να αποτελούν οργανικό μέρος. Γενικά τα θέματα ηθικής και δεοντολογίας στην ποιοτική κοινωνική έρευνα σχετίζονται με τα μέσα που χρησιμοποιεί ο εκάστοτε ερευνητής για να επιτύχει τους σκοπούς του. Η επίτευξη των ερευνητικών σκοπών δεν δικαιολογεί τη χρήση κάθε δυνατού μέσου, αλλά αυτών τα οποία είναι γενικά, κοινωνικά και επιστημονικά παραδεκτά και ενδεδειγμένα και συναντούν τη συναίνεση των συμμετεχόντων στην ερευνητική διαδικασία. Μερικές φορές γίνεται διαχωρισμός μεταξύ δεοντολογίας και ηθικής. Αν και τα δύο ασχολούνται με το τι είναι καλό ή κακό, σωστό ή λάθος, η δεοντολογία συνήθως θεωρείται ότι αναφέρεται σε γενικές ~ 219 ~

220 αρχές περί του τι πρέπει κάποιος να κάνει, ενώ η ηθική θεωρείται συνήθως ότι αναφέρεται στο εάν μια συγκεκριμένη πράξη είναι συνεπής με την αποδεκτή έννοια του σωστού ή του λάθους ή όχι. Οι όροι «δεοντολογία» και «ηθική» στη ποιοτική κοινωνική έρευνα χρησιμοποιούνται όταν αναφερόμαστε στην «σωστή» συμπεριφορά (Collin R., 2007). Ορισμένα από τα πιο συνηθισμένα και πιο σημαντικά θέματα ηθικής και δεοντολογίας που ανακύπτουν στην ποιοτική κοινωνική έρευνα είναι τα ακόλουθα : Εμπιστευτικότητα και ανωνυμία. Σε πολλές περιπτώσεις ποιοτικών ερευνών η ανωνυμία των συμμετεχόντων στην ερευνητική διαδικασία θα πρέπει να είναι απόλυτα εγγυημένη. Και αυτό διότι οι συμμετέχοντες μοιράζονται με τον ερευνητή στοιχεία από την προσωπική ή την κοινωνική τους ζωή που δεν θα δημοσιοποιούσαν επώνυμα. Εντιμότητα και εμπιστοσύνη. Σε κάθε στάδιο της έρευνας ο ερευνητής θα πρέπει να διατηρεί στο ακέραιο την εντιμότητά του απέναντι στους συμμετέχοντες. Με τον τρόπο αυτό οικοδομούνται σχέσεις αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ τους ερευνητή και των συμμετεχόντων οι οποίες είναι προϋπόθεση για την συλλογή ουσιαστικών και ποιοτικών δεδομένων (Punch, 1986). Προστασία από τυχόν κινδύνους. Αρκετές φορές δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για διάφορους κινδύνους για τους συμμετέχοντες στην ερευνητική διαδικασία. Κίνδυνοι που είτε αφορούν τις κοινωνικές τους σχέσεις, το επίπεδο ~ 220 ~

221 αυτοεκτίμησης τους, την ιδιωτική τους ζωή κτλ. Η προστασία των συμμετεχόντων από τυχόν κινδύνους κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας της ερευνητικής διαδικασίας θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τον ερευνητή. Πληροφορημένη συναίνεση. Το θέμα της πληροφορημένης συναίνεσης είναι ίσως το σημαντικότερο θέμα δεοντολογίας της ερευνητικής διαδικασίας. Αφορά τη διάθεση του συνόλου των πληροφοριών που σχετίζονται με το ερευνητικό εγχείρημα στους συμμετέχοντες σε αυτό. Οι πληροφορίες αυτές έχουν να κάνουν με τους σκοπούς της έρευνας, με τις μεθόδους άντλησης των στοιχείων και των δεδομένων, καθώς και με τις χρήσεις των ερευνητικών αποτελεσμάτων και ευρημάτων. Με βάση λοιπόν τα πραγματικά δεδομένα της έρευνας, τα οποία γίνονται πλήρως γνωστά στους συμμετέχοντες, ζητείται η συναίνεσή τους για τη συμμετοχή τους σε αυτή. Κόστος, όφελος και αμοιβαιότητα. Τα πιθανά οφέλη της έρευνας, που μπορεί να είναι είτε άμεσα είτε έμμεσα, θα πρέπει να γίνονται γνωστά στους συμμετέχοντες σε αυτή ώστε να υπάρχει κίνητρο για τη συμμετοχή τους και άρση των επιφυλάξεων λόγω του κόστους που συνεπάγεται η συμμετοχή σε αυτή (π.χ. απώλεια χρόνου κτλ.). Τα οφέλη αυτά θα πρέπει να αναφέρονται στους συμμετέχοντες στην πραγματική τους διάσταση και να αποφεύγονται οι υπερβολές. Αυτά τα οφέλη θα πρέπει να αποτελούν το βασικότερο κίνητρο για συμμετοχή στην ερευνητική διαδικασία και θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση άλλων κινήτρων, π.χ. των χρηματικών (Miles και Huberman, 1994). ~ 221 ~

222 Πρόσβαση στα αποτελέσματα της έρευνας. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις ο ερευνητής θα πρέπει να εγγυηθεί πλήρη πρόσβαση των συμμετεχόντων στην ερευνητική διαδικασία στα αποτελέσματα της έρευνας. Η διαδικασία πρόσβασης στα αποτελέσματα είναι δυνατόν να εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς. Μπορεί να είναι μέρος μιας συμφωνίας μεταξύ τους ερευνητή και των συμμετεχόντων η οποία βέβαια θα πρέπει να τηρείται, μπορεί να είναι μέρος μιας στρατηγικής ευρείας δημοσιοποίησης των αποτελεσμάτων τόσο για επιστημονικούς λόγους όσο και για πρακτικούς λόγους π.χ. για την πρόκληση αλλαγής πολιτικής για ένα συγκεκριμένο ζήτημα ή πρόβλημα. Χρήση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Η χρήση των ερευνητικών ευρημάτων είναι ένα τεράστιο θέμα που αφορά τις έρευνες όλων των ειδών, είτε αφορούν τις φυσικές είτε τις κοινωνικές επιστήμες. Στην ποιοτική κοινωνική έρευνα είναι συχνές οι περιπτώσεις κακής χρήσης των ευρημάτων, που είτε αφορούν τη χρήση τους για σκοπούς πέραν των επιστημονικών, για σκοπούς για τους οποίους οι συμμετέχοντες δεν είχαν ενημερωθεί από πριν και για σκοπούς που πιθανόν να βλάψουν τους συμμετέχοντες στην έρευνα (Schwandt, 2001). ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΥΘΥΝΕΣ Η έρευνα στον πραγματικό κόσμο σύμφωνα με τον Collin R., 2007, μπορεί να οδηγήσει τον ερευνητή να αποκαλύψει συμπεριφορές που ~ 222 ~

223 παρουσιάζουν δεοντολογικά διλήμματα. Στις πλέον σοβαρές περιπτώσεις όπου ανακαλύπτεται κάτι παράνομο, όπως η σεξουαλική ή σωματική κακοποίηση παιδιών. Αυτό πρέπει να αναφερθεί στην αστυνομία ή σε άλλες αρμόδιες αρχές. Η υποχρέωση να αναφερθεί υπερισχύει οποιονδήποτε συμφωνιών έχουν προηγηθεί. Υπάρχουν και άλλες καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν ανησυχία, αν και δεν αποκαλύπτουν παράνομες ή αθέμιτες δραστηριότητες π.χ. απειλές, εκβιασμοί, εγκλήματα κτλ. Όμως δεν υπάρχουν γενικοί κανόνες που να εφαρμόζονται σε όλες αυτές τις καταστάσεις. Αρχικά θα πρέπει να συζητηθούν με τους επιβλέποντες της έρευνας ή με συναδέλφους. Εάν συμφωνούν με την εκτίμηση της σοβαρότητας των ευρημάτων του ερευνητή και με την ανάγκη για δράση, τότε αυτό θα πρέπει να κοινοποιηθεί αρμοδίως στις επαφές του με τον οργανισμό ή με κάποιον αρμόδιο ανώτερο. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι θα πρέπει να αποσυρθεί από οποιαδήποτε εμπλοκή με τους ανθρώπους που ενέχονται. Ένα εναλλακτικό σενάριο θα μπορούσε να είναι ότι μετά από προσεκτική σκέψη και συζήτηση ο ερευνητής καταλήγει στην άποψη ότι αυτό που αρχικά τον ενόχλησε μπορεί να είναι αποδεκτό και κοινότυπο στο συγκεκριμένο περιβάλλον και ότι ίσως προσπαθεί να υποβάλλει τις προσωπικές του αξίες και προσδοκίες, ενώ ο δεοντολογικός δρόμος είναι να αναζητήσει την κατανόηση του τι συμβαίνει λέγοντας το όπως είναι. Να θυμηθεί ότι ενώ έχει συγκεκριμένες δεοντολογικές ευθύνες ως ερευνητής, αυτό δεν σημαίνει ότι έχει προνομιακή φωνή στο τι συνιστά δεοντολογική συμπεριφορά για τους άλλους. 1.9 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ~ 223 ~

224 Ως πληθυσμός ορίζεται το ευρύτερο σύνολο των ομοειδών περιπτώσεων στο οποίο ενδιαφερόμαστε να γενικευθούν τα εμπειρικά μας ευρήματα ( Ι. Παρασκευόπουλος, 1993). Στην παρούσα έρευνα που διεξάγεται στο δήμο Πατρέων του νομού Αχαΐας κατά την περίοδο Σεπτεμβρίου Ιανουαρίου 2009 ως πληθυσμός ορίζονται οι κοινωνικές υπηρεσίες που βρίσκονται εντός των ορίων του δήμου Πατρέων στις οποίες απασχολούνται ως επαγγελματίες οι κοινωνικοί λειτουργοί αλλά και φοιτητές κοινωνικής εργασίας που διενεργούν εκεί την εργαστηριακή πρακτική τους άσκηση. Ο καθορισμός του πληθυσμού εξαρτάται από το ίδιο το αντικείμενο έρευνας, τις επιλεγμένες υποθέσεις εργασίας, τον τύπο του υιοθετημένου δείγματος και τα υλικοτεχνικά εμπόδια που προκύπτουν. (C. Javeau, 1996) ΔΕΙΓΜΑ Ως δείγμα ορίζεται το κλασματικό μέρος το οποίο μελετάμε στη πράξη και με βάση το οποίο θα διατυπώσουμε συμπεράσματα για τον πληθυσμό ( Ι. Παρασκευόπουλος, 1993). Το δείγμα, δηλαδή το σύνολο των ατόμων που πρόκειται να ερωτηθούν είναι μέρος του ευρύτερου πληθυσμού από το οποίο ξεκινά ( C. Javeau, 1996 ). Από το υποσύνολο αυτό ή την μικρότερη ομάδα του πληθυσμού συλλέγουμε πληροφορίες κατά τρόπο ώστε η γνώση που ~ 224 ~

225 αποκομίζεται να είναι αντιπροσωπευτική του συνολικού μελετώμενου πληθυσμού. ( L. Cohen, L. Manion, 2000). Στην ποιοτική έρευνα το δείγμα πρέπει να συμπεριλαμβάνει 30 συνεντεύξεις ώστε τα αποτελέσματα να θεωρηθούν αξιόπιστα. Στην παρούσα έρευνα η οποία διεξάγεται στο δήμο Πατρέων το διάστημα Οκτώβριος 2008 Ιανουάριος 2009 το δείγμα θα αποτελέσουν 15 άτομα εκ των οποίων 8 θα είναι οι επαγγελματίες και 7 οι φοιτητές. Οφείλει να παρατηρηθεί πως το δείγμα είναι πολύ μικρότερο επειδή περιοριζόμαστε γεωγραφικά και η επιλογή γίνεται βάση συγκεκριμένο χαρακτηριστικών των ατόμων. Τα άτομα επιλέχθηκαν με τη μέθοδο της απλής τυχαίας δειγματοληψίας. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή το δείγμα επιλέγεται στη τύχη μέσα από έναν κατάλογο του πληθυσμού (ένα πλαίσιο δειγματοληψίας) ο απαιτούμενος αριθμός υποκειμένων που θα αποτελέσουν το δείγμα (L. Cohen, L. Manion, 2000) ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στις βασικότερες μεθόδους συλλογής ποιοτικών δεδομένων και διεξαγωγής ποιοτικής κοινωνικής έρευνας. Συγκεκριμένα θα αναφερθούμε στην συνέντευξη έρευνας, στην παρατήρηση-συμμετοχική παρατήρηση, ομάδες εστίασης (focus groups) και στην ανάλυση περιεχομένου Παρατήρηση Συμμετοχική παρατήρηση Η παρατήρηση χαρακτηρίζεται ως η απλούστερη μέθοδος συλλογής ποιοτικών δεδομένων. Συνίσταται στην οργανωμένη και συστηματική παρατήρηση κοινωνικών συμπεριφορών, διαδικασιών και ~ 225 ~

226 πλαισίων, κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. (Ιωσιφίδης,2003) Πλεονεκτήματα παρατήρησης Τα κύρια πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι η άμεση άντληση πληροφορίας για ατομικές οι κοινωνικές συμπεριφορές, η κατανόηση του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο συμβαίνει κάποιο φαινόμενο η κοινωνική διαδικασία και η δυνατότητα διεξαγωγής έρευνας σε φυσικά περιβάλλοντα. (Ιωσιφίδης,2003) Μειονεκτήματα παρατήρησης Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι τα εξής: είναι επίπονη, χρονοβόρα, απαιτεί έμπειρους και απόλυτα συγκεντρωμένους παρατηρητές ενώ η παρουσία τους μπορεί να αλλάξει τις κοινωνικές συμπεριφορές και να διαστρέψει το ποιοτικό υλικό που συλλέγεται. Τέλος αν η παρατήρηση δεν είναι συστηματική υπάρχει ο κίνδυνος να καταγραφούν συμπεριφορές που να είναι αποκλειστικά μη τυπικές. (Ιωσιφίδης,2003) Στη συμμετοχική παρατήρηση ο παρατηρητής προσπαθεί να γίνει μέλος της υπό παρατήρηση ομάδας. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο την απλή παρουσία του και μοίρασμα των εμπειριών αλλά την είσοδό του στον κοινωνικό και συμβολικό κόσμο της ομάδας μέσω εκμάθησης συνηθειών τους όπως είναι για παράδειγμα η κοινή γλώσσα και η μη λεκτική επικοινωνία. (Colin Robson, 2007) Η συμμετοχική παρατήρηση εφαρμόζεται περισσότερο για την έρευνα μικρών κοινωνικών ομάδων, φαινομένων και διαδικασιών και αποσκοπεί στην βαθύτερη ανάλυση και κατανόηση των ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων. (Ιωσιφίδης,2003) Πλεονεκτήματα συμμετοχικής παρατήρησης Τα βασικότερα πλεονεκτήματα έχουν να κάνουν με την έρευνα κοινωνικών συμπεριφορών και διαδικασιών στο χώρο που ~ 226 ~

227 διαδραματίζονται και στη συλλογή δεδομένων και πληροφοριών σε βάθος. (Ιωσιφίδης,2003) Μειονεκτήματα συμμετοχικής παρατήρησης Μια σειρά μειονεκτημάτων της μεθόδου είναι το γεγονός ότι αποτελεί μια εξαιρετικά χρονοβόρα μέθοδος και προϋποθέτει την ανάπτυξη σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αποδοχής η οποίες σε πολλές περιπτώσεις παρατείνουν την διάρκεια ή το κόστος της έρευνας. Ο ερευνητής πρέπει να διαθέτει αυξημένα επικοινωνιακά προσόντα και να αποφεύγει παγίδες και ερευνητικές συμπεριφορές που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την αξιοπιστία της ερευνητικής διαδικασίας. (Ιωσιφίδης,2003) 1.12 ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (Focus groups) Το βασικό χαρακτηριστικό της μεθόδου και η σημαντικότερη θεωρητική της αφετηρία είναι η αξιοποίηση, η κατανόηση και η ερμηνεία της δυναμικής των ομάδων. Η κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν την ομαδική συμπεριφορά και δυναμική είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ερμηνεία, την αξιολόγηση και παρουσίαση ποιοτικών δεδομένων που προκύπτουν. Οι πιο σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ομαδική δυναμική και την απόδοση των ομάδων εστίασης είναι τα χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων ομοιογένεια ετερογένεια ομάδας και οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας μέσα στην ομάδα. (Ιωσιφίδης,2003) Πλεονεκτήματα ομάδων εστίασης Αποτελεί την πιο αποτελεσματική τεχνική για την ποιοτική συλλογή δεδομένων καθώς ο αριθμός των δεδομένων αυξάνεται λόγω της συλλογής από πολλά άτομα συγχρόνως. Ακόμα λειτουργούν φυσικοί έλεγχοι ποιότητας κατά την διάρκεια συλλογής ποιοτικών δεδομένων, στα σημαντικότερα θέματα είναι εύκολη η αποτίμηση, η έκταση στην οποία υπάρχει συνεχείς και κοινή άποψη. Οι συμμετέχοντες συνήθως απολαμβάνουν την εμπειρία και η μέθοδος ~ 227 ~

228 χαρακτηρίζεται ως φτηνή, ευέλικτη και μπορεί να στηθεί αρκετά γρήγορα. Όσοι συμμετέχουν έχουν τη δυνατότητα να σχολιάζουν με δικά τους λόγια ενώ ταυτόχρονα επηρεάζονται από τις σκέψεις και τα σχόλια των υπολοίπων μελών της ομάδας. Ακόμα, άτομα τα οποία αισθάνονται πως δεν έχουν να πουν κάτι σε περίπτωση που δώσουν μόνοι τους συνέντευξη ενθαρρύνονται. Τέλος, σε πολλά θέματα ταμπού τα λιγότερο συνεσταλμένα μέλη μπορούν να προσφέρουν αμοιβαία υποστήριξη και σπάσουν τον πάγο. (Colin Robson, 2007) Μειονεκτήματα ομάδων εστίασης Ένα από τα βασικότερα μειονεκτήματα των ομάδων εστίασης είναι ότι στις συναντήσεις τους οι σημαντικές ερωτήσεις περιορίζονται σε μικρό αριθμό. Ακόμα η ομαδική διαδικασία απαιτεί ειδικές δεξιότητες. Η συνέντευξη επίσης είναι δυνατόν σε περίπτωση μη σωστής διαχείρισης να επηρεάσει τα λιγότερο ομιλητικά άτομα με αποτέλεσμα να μην μοιραστούν τις απόψεις τους και έτσι στην ομάδα να επικρατήσουν μεροληπτικές αντιλήψεις. Ένα ακόμα σημαντικό μειονέκτημα το οποίο μπορεί να προκύψει είναι οι συγκρούσεις μεταξύ των ατόμων της ομάδας και η έλλειψη εχεμύθειας μεταξύ των συμμετεχόντων. Τέλος, δεν υπάρχει δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσμάτων για τον λόγο ότι δεν αντιπροσωπεύουν των ευρύτερο πληθυσμό. (Colin Robson, 2007) 1.13 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Είναι μία μέθοδος ανάλυσης ποιοτικού υλικού η οποία μπορεί να έχει διάφορες μορφές: π.χ. κείμενα, συνεντεύξεις, εικόνες κτλ. Κυρίως εφαρμόζεται σε υλικό το οποίο προέρχεται από τα Μ.Μ.Ε αλλά και στην ανάλυση κειμένων και ποιοτικού υλικού όπως προσωπικά έγγραφα και συνεντεύξεις. (Ιωσιφίδης,2003) Πλεονεκτήματα της ανάλυσης περιεχομένου Τα δεδομένα τα οποία έχουν μόνιμη μορφή και επιτρέπουν την εφαρμογή ελέγχων αυξάνουν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία. Η ανάλυση περιεχομένου είναι μία μέθοδος στην οποία υπάρχει η δυνατότητα χρήσης ειδικού λογισμικού ανάλυσης δεδομένων, ~ 228 ~

229 ποιοτικού και ποσοτικού χαρακτήρα. Στα πλαίσια της είναι δυνατή η διεξαγωγή επαναλαμβανόμενων ερευνών με σχετικά χαμηλό κόστος. Τέλος, η ανάλυση περιεχομένου επιτρέπει τη χρήση πηγών από τα νέα Μ.Μ.Ε. όπως είναι το διαδίκτυο. (Ιωσιφίδης,2003) Μειονεκτήματα της ανάλυσης περιεχομένου Ένα βασικό μειονέκτημα της μεθόδου είναι η πιθανότητα έλλειψης διαθέσιμων γραπτών τεκμηρίων. Στη περίπτωση που δεν θα δοθεί απαραίτητη έμφαση στον έλεγχο της αξιοπιστίας και την διασταύρωση των πληροφοριών υπάρχει αυξημένος κίνδυνος αλλοίωσης των συμπερασμάτων. (Ιωσιφίδης,2003) 1.14 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Η συνέντευξη ως μία ερευνητική μέθοδος χρησιμοποιείται ευρύτατα στην κοινωνική έρευνα και υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι συνεντεύξεων. Οι τύποι που χρησιμοποιούνται συνήθως είναι οι δομημένες, ημιδομημένες και μη δομημένες συνεντεύξεις. Οι συνεντεύξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως η κύρια ή η μοναδική προσέγγιση σε μία μελέτη. (Colin Robson, 2007) Δομημένη συνέντευξη. Περιλαμβάνει προκαθορισμένες ερωτήσεις, με προκαθορισμένη διατύπωση, συνήθως σε προκαθορισμένη διάταξη. Η χρήση κυρίως ανοιχτών ερωτήσεων αποτελεί ουσιαστικά την μόνη διαφορά από ένα ερωτηματολόγια δειγματοληπτικής έρευνας που βασίζεται σε συνεντεύξεις. (Colin Robson, 2007) Ημιδομημένη συνέντευξη. Περιλαμβάνει προκαθορισμένες ερωτήσεις αλλά η διάταξή τους μπορεί να τροποποιηθεί ανάλογα με την αντίληψη του συνεντευκτή σχετικά με το τι φαίνεται καταλληλότερο. Η διατύπωση των ερωτήσεων μπορεί να αλλάξουν και να δοθούν εξηγήσεις. Συγκεκριμένες ερωτήσεις που φαίνονται ακατάλληλες για κάποιο συγκεκριμένο ερωτώμενο ~ 229 ~

230 μπορούν να παραλειφθούν, ή να περιληφθούν πρόσθετες ερωτήσεις. (Colin Robson, 2007) Μη δομημένη συνέντευξη. Ο συνεντευκτής έχει μια γενική περιοχή που τον απασχολεί και τον ενδιαφέρει, αλλά επιτρέπει στη συζήτηση να αναπτυχθεί στο πλαίσιο αυτής της περιοχής. Μπορεί να είναι πλήρως άτυπη. (Colin Robson, 2007) Πλεονεκτήματα συνέντευξης έρευνας Συνοπτικά τα βασικότερα πλεονεκτήματα της συνέντευξης είναι: Η συνέντευξη επιτρέπει την άντληση πληροφοριών σε βάθος από τον ερευνητή κυρίως όταν πρόκυτε για την διερεύνηση περίπλοκων κοινωνικών συμπεριφορών αξιών και αντιλήψεων. (Ιωσιφίδης,2003) Η συνέντευξη προϋποθέτει αμεσότητα στη σχέση μεταξύ του ερευνητή και του ερωτώμενου και έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει στη διερεύνηση θεμάτων που δεν είχαν προκαθοριστεί, μεταβάλλοντας ή τροποποιώντας πολλές φορές ακόμη και το ίδιο το αρχικό ερευνητικό πλαίσιο. (Ιωσιφίδης,2003) Η συνέντευξη επιτρέπει στον ερευνητή να κατανοήσει κοινωνικές συμπεριφορές, στάσεις και αντιλήψεις στον ερωτώμενο μέσα από τις εμπειρίες τους και τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τις καταστάσεις. (Ιωσιφίδης,2003) Μειονεκτήματα συνέντευξης έρευνας ~ 230 ~

231 Ορισμένα από τα βασικότερα μειονεκτήματα της συνέντευξης είναι: Η συνέντευξη είναι μία μέθοδος εξαιρετικά χρονοβόρα όχι μόνο ως προς την υλοποίησή της αλλά και ως προς τη φάση του σχεδιασμού και της απόκτησης πρόσβασης στους ερωτώμενους. (Ιωσιφίδης,2003) Η μέθοδος προϋποθέτει αυξημένα επικοινωνιακά προσόντα από την πλευρά του ερευνητή, ευαισθησία, γνήσιο ενδιαφέρον και ευελιξία. (Ιωσιφίδης,2003) Πολλές φορές ένα σημαντικό τμήμα της πληροφορίας που αντλείται μέσα από συνεντεύξεις δεν είναι απαραίτητο ή τελικά δεν γίνεται αντικείμενο ανάλυσης. (Ιωσιφίδης,2003) Σε πολλές περιπτώσεις το υποκειμενικό στοιχείο είναι κυρίαρχο. Το γεγονός αυτό δημιουργεί προβλήματα στην αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. (Ιωσιφίδης,2003) 1.15 ΕΙΔΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Στην επικείμενη εργασία θα χρησιμοποιηθεί η μελέτη θεμελιωμένης θεωρίας η οποία περιλαμβάνει το ότι ο ερευνητής πρέπει να βγεί στο πεδίο για την συλλογή των δεδομένων. Ο λόγος που θα χρησιμοποιήσουμε την μελέτης θεμελιωμένης θεωρίας είναι γιατί η θωρία μας οδήγησε σε αυτό. Σε αυτό το είδος ο ερευνητής καλείται να ~ 231 ~

232 πραγματοποιήσει διάφορες επισκέψεις για να συλλέξει τις απαραίτητες πληροφορίες. (Colin Robson, 2007) 1.16 ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ Στην επικείμενη εργασία θα χρησιμοποιήσουμε ως μέθοδο την συνέντευξη έρευνας γιατί με τον τρόπο αυτό ο ερευνητής κατευθύνει τον ερωτώμενο σε βασικά θέματα χωρίς να τον περιορίζει να αναπτύξει τις σκέψεις, τις απόψεις και τις στάσεις του ελεύθερα και σε βάθος. Με την συνέντευξη υπάρχει η δυνατότητα συλλογής πολλών πληροφοριών σχετικά με τις εμπειρίες και τις αναπαραστάσεις των συμμετεχόντων. (Ιωσιφίδης,2003) Ο τύπος της συνέντευξης που θα χρησιμοποιήσουμε είναι η ημιδομημένη συνέντευξη η οποία χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο προκαθορισμένων ερωτήσεων. Αυτός ο τύπος συνέντευξης μας δίνει τη δυνατότητα ευελιξίας των ερωτήσεων τόσο ως προς τη σειρά τους όσο και ως προς το περιεχόμενό τους. Επίσης μας παρέχει τη δυνατότητα να αφαιρούμε η να προσθέτουμε ερωτήσεις καθώς και θέματα προς συζήτηση. (Ιωσιφίδης,2003) Η συνέντευξη που θα πραγματοποιήσουμε θα είναι πρόσωπο με πρόσωπο και σύμφωνα με τον Colin Robson το σχέδιο της συνέντευξης μπορεί να είναι απλούστερο από εκείνο της δομημένης συνέντευξης. Είναι πιθανό να περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Εισαγωγικά σχόλια. Κατάλογο από επικεφαλίδες θεμάτων και πιθανά βασικές ερωτήσεις για να τεθούν υπό αυτές τις επικεφαλίδες. ~ 232 ~

233 Ένα σύνολο από διερευνητικές ερωτήσεις. Καταληκτικά σχόλια. (Colin Robson, 2007) Ανάλυση αποτελεσμάτων συνέντευξης Στην εργασία αυτή η συνεντεύξεις δεν πραγματοποιήθηκαν σε επαρκές ποσοστό ώστε να υπάρξει επαρκής αριθμός απαντήσεων και εξαγωγή αξιόπιστων αποτελεσμάτων. Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν σε πιλοτικό στάδιο. Και τα άτομα που πήραν μέρος σε αυτές ήταν σπουδαστές ή επαγγελματίες κοινωνικοί λειτουργοί. Αξίζει να σημειωθούν κάποιες από τις απόψεις οι οποίες ακούστηκαν στην διάρκεια των συνεντεύξεων αυτών. Στην ερώτηση για το <<πώς θα αξιολογούσαν τις γνώσεις τους ως προς την διαπολιτισμική κοινωνική εργασία>> λίγοι είναι αυτοί οι οποίοι θα έλεγαν πως οι γνώσεις τους είναι επαρκείς. Παρατηρείται κυρίως πως τα άτομα τα οποία δεν έχουν εργασθεί σε υπηρεσίες οι οποίες απευθύνονται σε άτομα με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά έχουν ελάχιστες γνώσεις για το τί ακριβώς είναι η διαπολιτισμική κοινωνική εργασία. Όταν ρωτήθηκαν για το αν πιστεύουν πως μπορούν να ανταπεξέλθουν στην πολυπολιτισμική κοινωνία του σήμερα αναλογικά με τις γνώσεις που διαθέτουν για την διαπολιτισμική κοινωνική εργασία οι απαντήσεις προσέγγιζαν κυρίως το ότι δεν επαρκούν οι γνώσεις τους και κάποιοι είπαν πως η ενημέρωση που έχω είναι από διάφορα σεμινάρια και ημερίδες. Τέλος, οι περισσότεροι μας ανέφεραν πως πρέπει να υπάρξει περισσότερη ενημέρωση στο θέμα αυτό, λόγω της αναγκαιότητας που υπάρχει, αφού ο αριθμός των μεταναστών ~ 233 ~

234 στην Ελλάδα αυξάνεται συνεχώς. Μία ενδιαφέρουσα άποψη, η οποία ακούστηκε όσον αναφορά την εκπαίδευση των κοινωνικών λειτουργών στην διαπολιτισμική κοινωνική εργασία είναι, πως τα μαθήματα επαρκούν και αυτό που θα πρέπει να υπάρχει, είναι μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τους εκπαιδευόμενους κοινωνικούς λειτουργούς και να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα που υπάρχει για εκπαίδευση στον τομέα αυτό. ~ 234 ~

235 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΜΕΡΟΣ 1 ~ 235 ~

236 ~ 236 ~

237 ~ 237 ~

238 ~ 238 ~

239 ~ 239 ~

240 ~ 240 ~

241 ~ 241 ~

242 ~ 242 ~

243 ~ 243 ~

244 ~ 244 ~

245 ~ 245 ~

246 ~ 246 ~

247 ~ 247 ~

248 ~ 248 ~

249 ~ 249 ~

250 ~ 250 ~

251 ~ 251 ~

252 ~ 252 ~

253 ~ 253 ~

254 ~ 254 ~

255 ~ 255 ~

256 ~ 256 ~

257 ~ 257 ~

258 ~ 258 ~

259 ~ 259 ~

260 ~ 260 ~

261 ~ 261 ~

262 ~ 262 ~

263 ~ 263 ~

264 ~ 264 ~

265 ~ 265 ~

266 ~ 266 ~