Εθνικοί οραματισμοί και εκπαιδευτική πολιτική του Ι. Καποδίστρια: παρατηρήσεις και θέματα

Transcript

1 Εθνικοί οραματισμοί και εκπαιδευτική πολιτική του Ι. Καποδίστρια: παρατηρήσεις και θέματα από τη Φιλίππου Α. Φωτεινή Στη μελέτη που φέρει τον τίτλο: Εθνικοί Οραματισμοί και Εκπαιδευτική Πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια στα πλαίσια του Διαφωτισμού ( ), σκοπός ήταν μέσα από τη δράση του Καποδίστρια να εξετάσουμε ευρύτερα και το πως δούλεψε η Παιδεία στην προσέγγιση του επιθυμητού, δηλαδή της απελευθέρωσης των Νεοελλήνων. Ξεκινήσαμε γεωγραφικά από τη Δυτική Ευρώπη, εκεί όπου διαμορφώθηκε το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού, κατά το 18 ο αιώνα, που αποτέλεσε γενναία φωνή στην απόκτηση ατομικής αλλά και εθνικής Ελευθερίας. Στην πορεία του Διαφωτισμού υπολογίζαμε και βρήκαμε και τους Νεοέλληνες. Αρχικά εντοπίσαμε τους Νεοέλληνες που οραματίζονταν και προσπαθούσαν για την απόκτηση «πατρίου εδάφους», αναπνέοντας τον αέρα των φιλελεύθερων ιδεών στις Ελληνικές Παροικίες της Ευρώπης. Μέσα στην ορθόδοξη φωλιά των Βαλκανίων 1 συναντήσαμε, συγκεντρωμένους, τους απογόνους του αρχαίου Ελληνικού Έθνους, πολλοί μάλιστα μιλούσαν και την αρχαία γλώσσα των προγόνων τους. Άλλοι όμως βρίσκονταν κάτω από τη φτέρνα του Τούρκου δυνάστη, άλλοι στην κατοχή των Βενετών και άλλοι στην κατοχή των Γάλλων. Στην Κέρκυρα εντοπίσαμε και τον Ιωάννη Καποδίστρια, παιδί κι αυτός της ανθρωπιστικής διάστασης του Διαφωτισμού και ακολουθήσαμε για λίγο τα βήματά του, αρχικά να υπηρετεί το λαό της Επτανήσου Πολιτείας και αργότερα να βοηθάει ευρύτερα τον Ελληνισμό να ξαναβρεί τη λευτεριά του. Α και Β μέρη Χαρακτηριστικό είναι το πέρασμα των Νεοελλήνων από τη δουλεία στην Ελευθερία. Αιτία αυτού του περάσματος στάθηκε το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού που κορυφώθηκε με τη Γαλλική Επανάσταση. 1 Βλέπετε, την εποχή αυτή, τα ταξίδια στη νοτιοανατολική Μεσόγειο ήταν δύσκολα, αφού οι δρόμοι ήταν λίγοι, τα μέσα βραδυκίνητα, η πανούκλα και η ελονοσία ενδημικές, οι Τούρκοι ενοχλητικοί και οι ληστές απειλητικοί. 1

2 Η μελέτη του παρελθόντος και η διεύρυνση του παρόντος, από τους Διαφωτιστές Φιλοσόφους, έφερε στην επιφάνεια και τον πρώτο λαό στον κόσμο που ανέλαβε να πραγματοποιήσει το δύσκολο έργο της αυτοδιοικήσεως, 2 τους Έλληνες. Αρχικά οι Φιλόσοφοι Διαφωτιστές αναγνώρισαν 3 την πλούσια πολιτική και πολιτιστική αξία. του αρχαίου Ελληνικού Έθνους και οι ρομαντικοί Φιλέλληνες έστρεψαν τα λόγια μέλη του Ελληνισμού προς τα πίσω, για να βρουν λευτεριά. Ήδη από τον 16 ο αι., είχαν υψωθεί οι φωνές των Φιλελλήνων για την οφειλή της Ευρώπης προς τους «άμοιρους» Έλληνες για την κλασική παιδεία και τη χριστιανική θρησκεία. Στα πλαίσια του Φιλελληνισμού, εντάσσεται και η ενθάρρυνση των Ελλήνων να ιδρύσουν μυστικές εταιρείες οι οποίες, με το πρόσχημα ότι συμβάλλουν στην πνευματική ανάπτυξη και διαφώτιση του γένους, προετοίμαζαν πολλές φορές, ουσιαστικά, τον εθνικοαπελευθερωτικό τους αγώνα. 4 Φιλελληνισμός έκφραζε και την έντονη διαμαρτυρία των ατόμων εναντίον των συντηρητικών κυβερνήσεων τους. Έτσι εξηγείται η τόσο ενεργητική συμμετοχή των ξένων στον ελληνικό αγώνα. Όπως λοιπόν οι Γάλλοι διαφωτιστές πρέσβευαν ότι με την παιδεία θα αναπλάσουν την κοινωνία, έτσι και οι Έλληνες «Εξ εκείνης της ώρας», γράφει ο Κοραής, «αποθέμενοι την ματαιοφροσύνην προέλαβον σχήμα και στάσιν λαού παρασκευαζομένου όπως καταστή έθνος». 2 Πιστοί υπηρέτες του μέτρου οι αρχαίοι Έλληνες, στις μικρές κοινωνίες τους, έμαθαν να αριστεύουν σε πολλά πράγματα και δημιούργησαν καινούριες μορφές διακυβερνήσεως, καινούριες φιλοσοφικές φόρμες και καινούρια ιδανικά στην τέχνη, που ακόμα και σήμερα δεν ξεπεράστηκαν. «Και μετέβαλαν αυτά τα μικρά χωριά, που δεν εκάλυπταν έκταση μεγαλύτερη από 4 τετράγωνα σημερινών πόλεων, σε θαύματα» Η.W. Van Loon, Ιστορία της ανθρωπότητος, σελ Σχολιάζοντας διευκρινιστικά ο Χ. Γιανναράς αναφέρει ότι οι μισσιονάριοι της Δύσης, δεν ενοχλούνταν από τον Ελληνισμό, αυτόν τον είχαν οικειοποιηθεί κιόλας στην Αναγέννηση, λογαριάζουν μάλιστα μέχρι σήμερα τους εαυτούς τους σαν τη μοναδική ιστορική συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, αν και ξεκίνησαν μόνο με μερικά βιβλία του Αριστοτέλη και αυτά μεταφρασμένα από τα αραβικά. Αυτό που τους ενοχλούσε «ήταν η ρωμιοσύνη, αυτός ο ά λ λ ο ς πολιτισμός στους αντίποδες του δικού τους σκοτεινού και βάρβαρου μεσαίωνα», που πρώτα απ όλα, η «επιστημονική» τους ιστοριογραφία φρόντισε για τη μετονομασία που εξασφάλιζε την απαραίτητη σύγχυση: η ελληνική και ορθόδοξη ανατολική αυτοκρατορία βαφτίστηκε «Βυζάντιο». Χ. Γιανναράς, Η Νεοελληνική Ταυτότητα, σελ Η ενεργητική συμμετοχή ξένων μελών σ αυτές τις μυστικές οργανώσεις άφηνε να διαφαίνεται ότι πέρα από κάποιο αίσθημα φιλελληνισμού και τη διάθεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων να ελέγχουν τις ελληνικές κινήσεις και να τις κατευθύνουν σε όφελος της ανατολικής τους πολιτικής. Τα πρώτα συμπτώματα της εσωτερικής αποσύνθεσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν ορατά και έπρεπε να αποφύγουν τον κίνδυνο της πολιτικής και πολιτιστικής αφύπνισης ολόκληρης της ρωμιοσύνης. Όπ. παρ. 2

3 Οι Έλληνες που είχαν μορφωθεί και ζήσει σε κέντρα του εξωτερικού, οραματίστηκαν την Ελλάδα σαν τμήμα βέβαια της Ευρώπης, αλλά και ως μητέρα του δυτικού πολιτισμού. Η πνευματική παρακαταθήκη όμως και η κληρονομιά των Ελλήνων από την περίοδο μόνο της κλασικής αρχαιότητας αποδείχθηκε πολύ βαριά και δεν μπόρεσε να βοηθήσει το Νεοέλληνα λόγιο να δει τον εαυτό του στις πραγματικές του διαστάσεις. Ο μείζων Ελληνισμός που είχε τη δική του εκπαιδευτική παράδοση και το δικό του τρόπο σκέψης ήταν πολύ δύσκολο να ζυμωθεί και να αποκτήσει εκπαιδευτική ομοιογένεια σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Ο αρχόμενος Νεοελληνικός εθνικισμός δεν επέτρεψε να προσεγγιθεί και ο ά λ λ ο ς, δικός τους κι αυτός πολιτισμός, ο λεγόμενος «Βυζαντινός» που περιείχε λύση. 5 Ο σύγχρονος Ελληνισμός όμως έχει τις ρίζες του και στο Βυζάντιο που μαρτυρείται και στη σύγχρονη Νεοελληνική Ταυτότητα. Ο πολιτισμός της ρωμιοσύνης έχει καλούς φαροφύλακες. Κάποια μέρα σίγουρα θα μας αποκαλυφθεί. Στην προσπάθεια, ωστόσο, να βγει το σκλαβωμένο Γένος από την αμάθεια και τη δουλεία, μεγάλη ήταν η προσφορά των δασκάλων του Γένους που ήταν μορφωμένοι άνθρωποι με φλογερή αγάπη για την πατρίδα. Ο Κοραής είχε δίκαιο να θεωρεί ότι η μόρφωση ήταν ένας σημαντικός παράγων για την απόκτηση της Ελληνικής ανεξαρτησίας. Ο δρόμος προς την ελευθερία έπρεπε να περάσει πρώτα από τη νίκη κατά της αμάθειας και την κατάλυση του βασιλείου του σκότους. Η στήριξη της απελευθερώσεως όμως του Ελληνικού Έθνους δια μέσου της Παιδείας απαιτούσε ευρεία και συστηματική προσπάθεια αλλά και χρόνο. Χαρακτηριστική παραμένει ακόμα η ρήση του Ρήγα: «Ώντας φύσει φιλέλλην, δεν ευχαριστήθην μόνον απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του γένους μου, αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα». 6 5 Χαρακτηριστική παραμένει ακόμα η ρήση του Νεόφυτου Βάμβα που κατέθεσε την εποχή εκείνη ότι: «οι πιο πραγματικοί εχθροί σ αυτή την ευτυχισμένη αποκατάσταση βρίσκονται μέσα στους κόλπους μας κι αν οι προσπάθειές μας κατορθώσουν να δαμάσουν τις προκαταλήψεις ή την αδιαφορία αυτού του πανίσχυρου κλήρου,...πολύ λίγα θα απομένουν να γίνουν προκειμένου για τους Τούρκους». Άλ. Αγγέλου, «Η Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, σελ Π. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής, σελ

4 Την εποχή βέβαια αυτή είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι δεν ανησυχούσαν μήπως η παιδεία γίνει κάποια στιγμή δημιουργός φωτισμού και στη συνέχεια αφετηρία, ώστε να καλλιεργηθεί η εθνική συνείδηση. 7 Η Εκκλησία, που λειτουργούσε φαινομενικά ως φορέας της Ελληνικής Παιδείας την περίοδο της Τουρκοκρατίας, πέτυχε κάτι πραγματικά σπουδαίο: τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, έστω και αν αυτό άπτονταν των αναγκών της. 8 Aν η επίσημη Εκκλησία καλλιεργούσε περισσότερο την ανάγκη της πνευματικής αναπτύξεως της Ελληνικής Παιδείας θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικότερη. Η στήριξη της εκπαιδεύσεως από μέρους της Εκκλησίας και με άλλες ανώτατες σχολές σαν την Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης θα έφερνε βέβαια και άλλα αποτελέσματα. Πολλά πνευματικά τέκνα ωστόσο της Εκκλησίας, υπηρέτησαν την ελληνική εκπαίδευση. Γνωστή και αξιόλογη είναι η συμβολή στην Παιδεία των φωτισμένων Νεομαρτύρων και του παπα-δάσκαλου. Η ελληνική παράδοση θεωρεί τον παπαδάσκαλο και το κρυφό σχολειό, έννοιες σχεδόν ταυτόσημες. Όσον αφορά την πρώτη, τον παπαδάσκαλο, δεν υπάρχει αμφισβήτηση, οι παπαδάσκαλοι από το Βυζάντιο ως σήμερα αποτελούν μια ιστορική πραγματικότητα. Για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες. Οι υποθέσεις, για την πιθανή δημιουργία και χρήση του επιθέτου κ ρ υ φ ό 9 κοντά στον όρο σ χ ο λ ει ό, απαιτούν για την επαλήθευσή τους την ανεύρεση έγκυρων στοιχείων και μαρτυριών. Οι Φαναριώτες, κοινωνοί και οι ίδιοι στη δυτικοευρωπαϊκή παιδεία στήριξαν την ανάπτυξη της Παιδεία στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όπου υπηρετούσαν ως 7 Ο Ασιάτης Τούρκος της εποχής αυτής δεν μπορούσε εκ των πραγμάτων να οδηγηθεί σ αυτή τη σκέψη. Χ. Πατρινέλης, «Η κατάσταση της παιδείας στις υπόδουλες Ελληνικές χώρες», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι, σελ Αφού το Ευαγγέλιο και όλα τα ιερά Κείμενα της Ορθοδοξίας είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. 9 Λογικό εξάλλου είναι να καλλιεργούνταν εκεί κρυφά η ελπίδα ότι η χριστιανική θρησκεία ως ανώτερη θα υπερτερούσε και θα αφομοίωνε το μουσουλμανικό στοιχείο και θα αναβίωνε η Βυζαντινή αυτοκρατορία. Σπ. Ευαγγελόπουλου, Ελληνική Εκπαίδευση, τ. Α, σελ. 65. Η επίσημη Εκκλησία πιθανόν δεν καλλιέργησε περισσότερο την παιδεία αφού ο Χριστιανισμός προσεγγίζει το θέμα της Ελευθερίας του ανθρώπου ως εσωτερική παρουσία και τον εισαγάγει στην περιοχή της ελευθερίας του Πνεύματος. Ταυτόχρονα όμως η ελευθερία αυτή προσφέρεται μέσα στα πλαίσια του κόσμου, γιατί και η βασιλεία του Θεού είναι παρούσα στον κόσμο. Στο χριστιανισμό η ελευθερία πηγάζει από την α γ ά π η, που είναι ο ίδιος ο Θεός. Η καλλιέργεια της αγάπης είναι καλλιέργεια της ελευθερίας. Γι αυτό και η χριστιανική ελευθερία δε μετατρέπεται ποτέ σε αυθαιρεσία, αλλά υπάρχει πάντοτε ως αγάπη και ως πληρότητα ζωής. Γ. Μαντζαρίδης, Β. Γιούλτσης, Ι. Πέτρου, Ν. Τζουμάκας, Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, σελ

5 Ηγεμόνες στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η εκπαιδευτική τους προσπάθεια χαρακτηρίζεται σημαντική αλλά περιορισμένης εμβέλειας. Η νεοανερχόμενη τάξη των εμπόρων που λειτούργησε ως ο κύριος μεταφορέας των δυτικοευρωπαϊκών ιδεών αλλά δεν είχε αποκτήσει όμως ακόμα ταξική συνείδηση, αναγκαζόταν να πάει στην Εκκλησία για να βοηθηθεί προκειμένου να ιδρύσει ένα σχολείο. Η δράση τους κρίνεται αξιόλογη αλλά περιορισμένη, συνδεδεμένη κυρίως με τις γεννέτειρές τους. Κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ωστόσο επιδιώκεται πλέον να διαμορφωθούν και ανθρώπινες συνειδήσεις, διαφοροποιώντας αυτό καθ αυτό το στόχο της παιδείας. «Το σχολείον εγνώριζε τι εζητείτο παρ αυτού. Η ιδέα της θρησκείας, της πατρίδος, της εθνικής αποκαταστάσεως ενέπνεον τας προσπαθείας του σχολείου». 10 Το σχολείο της εποχής αυτής προβάλλεται ως μέσο αγωγής, ως βασικός χώρος επαγγελματικής διαμόρφωσης και ως πανάκεια για όλες τις κοινωνικές αποκλίσεις. Σε παιδαγωγικά δοκίμια που απευθύνονται σε γονείς και δασκάλους η εικόνα του παιδιού διαγράφεται θετική, σαν μια ιδιαίτερη φάση στη ζωή του ανθρώπου και όχι σαν μικρογραφία των ενηλίκων. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας προσαρμόζεται στις δυνατότητες του παιδιού. Από τις αναμορφωτικές αυτές προτάσεις απουσιάζουν όμως οι αναφορές στη μεθοδική οργάνωση, ενώ προτείνεται η κατ οίκον εκπαίδευση για περισσότερη μόρφωση. Οι γνώμες όλων των λογίων συγκλίνουν στο εξής: Τα σχολεία θα μπορέσουν να εκπληρώσουν το έργο τους, την εξασφάλιση δηλαδή της «ευδαιμονίας ενός έθνους γενικώς, και μερικώς εκάστου ατόμου» μόνο αν οργανωθεί μεθοδικά «κοινή του Γένους παιδεία». 11 Την έφεση για παιδεία εξηγεί και ο αριθμός των Ελλήνων σπουδαστών στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Η προσέλευση αυτή οφειλόταν και στα προνόμια που καθιέρωσε η Βενετία για τη nazione oltramarina. 12 Το γεγονός ότι οι Έλληνες στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας οργανώθηκαν σε συλλόγους είχε το θετικό αποτέλεσμα να διατηρηθεί ενωμένο το ελληνικό στοιχείο στη Δύση. Η ένωση 10 Αν και δεν ήταν πουθενά καταγεγραμμένο. Χ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, σελ Λόγιος Ερμής, 1819, σελ Παράλληλα εξηγείται και η ακτινοβολία του Πανεπιστημίου στην Ανατολή, ακόμη και σε εποχές κρίσης και παρακμής του ιδρύματος, όπως το 18 ο αιώνα. 5

6 αυτή βοήθησε και στη διατήρηση της πίστης για την ανασύσταση της ελληνικής αυτοκρατορίας. Αναγνωρισμένη είναι και η συμμετοχή του Ελληνισμού 13 της Διασποράς στην υπόθεση της Εθνικής Ελευθερίας. Στην προσέγγιση της Ελευθερίας τα τέκνα του Ελληνισμού, που ανέπνεαν το φιλελεύθερο αέρα του Διαφωτισμού μέσα στις Ελληνικές Παροικίες, έπιασαν δουλειά αμέσως στην Παιδεία του Έθνους. Η ανάπτυξη του Προεπαναστατικού Τύπου στις Παροικίες σχετίζεται τόσο με την ατομική λευτεριά όσο και την απελευθέρωση του Γένους τους. Οι απόγονοι του Ελληνικού Έθνους, που ζούσαν κάτω από τη φτέρνα του τυράννου, αλύτρωτοι για χρόνια, προσέγγισαν την Ελευθερία επαναστατικά. Οι διάχυτες επαναστατικές ιδέες, κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση (1789), βρήκαν ανταπόκριση στην εθνική επαναστατική παράδοση των Ελλήνων και λειτούργησαν πολλαπλασιαστικά μέσω της Φιλικής Εταιρείας. Το πάθος του Έλληνα για Ελευθερία εκδηλώθηκε τελικά με Επανάσταση το Πληρώνοντας βαρύ φόρο αίματος οι Νεοέλληνες βρήκαν τη χαμένη Ελευθερία τους. Φανερώθηκε τότε και η ανεκτίμητη αξία της Ελευθερίας του Ελληνικού Έθνους, αφού χρειάστηκε για την απόκτησή της ως αντίτιμο, ακόμη και η θυσία των μελών του Έθνους. Η ελληνική εθνική ιδεολογία επηρεάστηκε τόσο από την παράδοση του Διαφωτισμού, έμφαση στα δικαιώματα και τις ελευθερίες, όσο και του ρομαντισμού, έμφαση στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα, η θρησκεία και η ιστορία. Τα τέσσερα πέμπτα όμως της ελληνικής ρωμιοσύνης, έμειναν έξω από το Ελληνικό κράτος, κάτω από τον άμεσο έλεγχο -οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό- των κρατών της Ευρώπης. Στην ουσία η ιστορική μοίρα της Ελλάδας παίχτηκε στη σκακιέρα της ισορροπίας των μεγάλων δυνάμεων. 14 Από τη στιγμή που η εκπαίδευση αναδείχθηκε σε αντικείμενο κρατικής διαχείρησης καλέστηκε να υπηρετήσει την πολιτική υπόσταση του έθνους. Το σχολείο θα διαδόσει εκείνες τις αξίες που μαζί με τους νόμους «συνδέουσιν εις 13 Η Ελληνική διασπορά σήμερα βιώνει περισσότερο από ποτέ άλλοτε το νεοπλουτισμό της, αλλά ωστόσο έχει τα εφόδια να αντιπαλαίψει. Η Παιδεία θα τη βοηθήσει αποτελεσματικά. 14 Στη διοίκηση του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους τα αστικά στοιχεία που είχαν λειτουργήσει ως μεταφορείς των ιδεών και του πνεύματος της Γαλλικής Επανάστασης και έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στην περί επαναστάσεως απόφαση δεν έπαιξαν αποφασισιστικό ρόλο στις νέες διαμορφώσεις, αντίθετα έχουμε επανεμφάνιση των προεπαναστατικών κυρίαρχων στρωμάτων. 6

7 ομοεθνίαν τα εις εν τι μέρος ωρισμένον γης συγκατοικούντα πλήθη ανθρώπων, και συνιστώσιν αυτά εις εν σώμα κοινωνικόν και πολιτικόν». 15 Για λόγους όμως οικονομικούς, βασικοί φορείς των σχολείων παραμένουν οι κοινότητες, τα μοναστήρια, η ιδιωτική πρωτοβουλία. Τα παραδείγματα των μορφωμένων γυναικών, στις αρχές του 19 ου αι, βοήθησαν να αλλάξει και η «παλαιάν βάρβαρον 16 γνώμην, η οποία θέλει να μη μανθάνουν αι γυναίκες πολλά γράμματα». Στη διαμόρφωση και στην εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ελλάδα βασικός είναι και ο ρόλος των δυτικών ιεραποστόλων 17 και των φιλελληνικών 18 σωματείων. Ο σκοπός της γυναικείας εκπαιδετικής προσπάθειας εκφράζεται χαρακτηριστικά, αργότερα το 1828, από τον Α. Μουστοξύδης που γράγει σχετικά: «Αλλά τα γράμματα αυξάνουσι και την οικιακήν ευδαιμονίαν. Διο ηυδόκησεν η Κυβέρνησις να γένωσι μέτοχα αυτών και τα κοράσια, δια να έχωσι προίκα και την παιδείαν, ήτις μόνη δύναται να καθωραϊζη τα καθαρά και αυστηρά ήθη και τας οικιακάς αρετάς, αι οποίαι ιδιάζουσιν εις τας Ελληνίδας». 19 Από το , στον πολιτικό βίο των επαναστατημένων Ελλήνων παρατηρείται διαταρραχή και της ε ν ό τ η τ α ς τους. Αναγνωρίζονταν ωστόσο η ανάγκη της υπάρξεως και συνέχειας του κράτους τους, οι οποίες φανερώθηκαν με το ψήφισμα της Εθνικής Συνελεύσεως της Τροιζήνας, της 2ας Απριλίου Στο σχέδιο για την Παιδεία, της Επιτροπής Γαζή τονίζεται ότι: το σχολείο οφείλει να ανταποκριθεί στην κρατική επιταγή για εθνική ενοποίηση, διαμορφώνοντας «ομοιότροπα φρονήματα εις όλων των τάξεων και επαγγελμάτων τους πολίτας». Οι συντάκτες του σχεδίου στοχεύουν και στη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης. Σχετικά με την Τριτοβάθμια Παιδεία ο συντάκτης του σχεδίου του 1824 σημειώνει: «Εις την Ελλάδα δεν είναι δυνατόν να συστηθώσι τινά της Τριτοβαθμίου Παιδείας Καταστήματα, ειμή μετά χρόνων παρέλευσιν». Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, σελ Η συμβίωση τόσων αιώνων των Ελλήνων με τους Τούρκους, που η θρησκεία τους (ο Μουσουλμανισμός) επέβαλλε στις γυναίκες τόσους περιορισμούς φυσικό ήταν να δημιουργηθεί και στον Ελληνικό λαό παρόμοια συνείδηση. 17 Ιδέ περισσότερα Γ. Μεταλληνός, «Η κατά την Ανατολήν Δύσις. Ο μετακενωτικός ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις,τχ. 8, Φθινόπωρο 1983, σελ Ειδική μέριμνα λήφθηκε από τους Φιλέλληνες για την οργάνωση της εκπαιδεύσεως στις απελευθερούμενες ελληνικές περιοχές επειδή βαθιά ήταν η πίστη ότι ελευθερία χωρίς παιδεία και ηθική δεν ήταν δυνατόν να διαφυλαχθεί. Λουκία Δρούλια, «Προς την Ελευθερία », Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, σελ Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα. Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως, τ. Γ, σελ Η Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων στην Τροιζήνα «Θεωρούσα ότι η υψηλή επιστήμη του κυβερνάν την πολιτείαν και φέρειν προς ευδαιμονίαν τα έθνη, η εξωτερική και εσωτερική πολιτική, απαιτεί πολλήν πείραν και πολλά φώτα, τα οποία ο βάρβαρος Οθωμανός δεν επέτρεψε ποτέ εις τους Έλληνας. Θεωρούσα ότι απαιτείται επί κεφαλής της Ελληνικής πολιτείας ο κατά πράξιν και θεωρίαν πολιτικός 7

8 Ο υπέροχος αγώνας της φυλής των Ελλήνων, που θα οδηγούνταν σε ναυάγιο από την υπερβολή του πάθους και την επανάληψη γνωστών ελαττωμάτων και λαθών των μελών της φυλής του, 21 απαίτησε την πλουσιώτατη πολιτική πείρα του Ευρωπαίου διπλωμάτη Καποδίστρια για να σωθεί. Γ, Δ και Ε ΜΕΡΗ Η προικισμένη φύση και η έμφυτη κλίση για μελέτη κατέστησαν, από νωρίς, τον Ιωάννη Καποδίστρια φίλο της εκπαίδευσης ο οποίος ενδιαφερόταν τόσο για την πνευματική όσο και την ψυχική καλλιέργεια.. Οι νέες ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, με τις οποίες ήρθε σε επαφή κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Πάδοβα, επηρέασαν ανανεωτικά τη στάση του απέναντι στην κοινωνική δικαιοσύνη. Η θεμελιωμένη προσωπικότητά του όμως πάνω σε πνευματικές αξίες τον βοήθησαν να διακρίνει καθαρά τα όρια της ελευθερίας και δεν σύντριψε την ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του ανθρώπου. Με την ευγένεια του χαρακτήρα του κατάφερε και έγινε «ο ηγαπημένος του λαού της Κέρκυρας». Το ιδανικό της εκπληρώσεως του καθήκοντος, η αγάπη και το ενδιαφέρον του για την πατρίδα του τον έφεραν να υπηρετήσει και τον πολιτικό στίβο σφραγίζοντας έτσι τη μετέπειτα πορεία της ζωής του. Η διπλωματική και πολιτική του ιδιοφυϊα αποκαλύφθηκε και δοκιμάστηκε στην ελεύθερη Επτάνησο Πολιτεία. Από την πείρα που απεκόμισε, διαμορφώθηκαν και οι πολιτικές του πεποιθήσεις. Ευγενής και ταυτόχρονα σκληρός και δύσκολος χαρακτηρίζεται ο αγώνας του για τη συγκρότηση και αναδιοργάνωση της Επτανήσου Πολιτείας. Η προσπάθεια του Καποδίστρια να βρει την πιο πραγματοποιήσιμη λύση, για την τότε εποχή, ανάμεσα στο ξεπερασμένο φεουδαρχικό σύστημα, που είχε επιβληθεί μέχρι τότε Έλλην δια να κυβερνήση κατά τον σκοπόν της πολιτικής κοινωνίας. Ψηφίζει: Α. Ο Κόμης Ιωάννης Καποδίστριας εκλέγεται παρά της συνελεύσεως ταύτης, επ ονόματι του Ελληνικού Έθνους, Κυβερνήτης της Ελλάδος και εμπιστεύεται την νομοτελεστικήν αυτης εξουσίαν». Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ Τα αμαρτήματα αυτά, όπως σχολιάζει ο Κ. Τσάτσος, που πάντα παρακολουθούν το Γένος των Ελλήνων από τους μυθικούς χρόνους, αντιπάλαιψαν με τον πράο πολιτικό που πάσχιζε να υψώσει μια πραγματική ελεύθερη πολιτεία μέσα από το χάος. Κ. Τσάτσος, «Ιωάννης Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ

9 στα νησιά και στα νέα δημοκρατικά ρεύματα, μετά τη γαλλική επανάσταση και τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, θεωρείται αξιόλογη. Η μαρτυρία των ίδιων των γεγονότων κρίνουν τις εξετάσεις του. Την πολιτική προσπάθεια αναδιοργάνωσης της Επτανήσου Πολιτείας συνόδευε και η εκπαιδευτική. Για την Παιδεία ο Καποδίστριας, γέννημα και αυτός της εποχής του ελληνικού διαφωτισμού, κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια και φροντίδα. Ο μεγάλος του πόθος ήταν να βοηθήσει το λαό της Επτανήσου να υπερνικήσει το σκοτάδι της αμορφωσιάς, και κυρίως τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Τον εκπαιδευτικό τομέα ο Καποδίστριας τον θεωρούσε θεμελιακό για την επιβίωση και την εθνική αυτοσυνείδηση ενός κράτους. Με την αποφασιστικότητα του χαρακτήρα του, τη δύναμη της θελήσεως και τη δραστηριότητα που τον χαρακτήριζαν θα οδηγήσει τη Γερουσία να λάβει σειρά εκπαιδευτικών μέτρων επικυρώνοντας τα συνταγμένα από εκείνον ειδικά άρθρα. Προσφερόμενος και ο ίδιος να διδάξει Στοιχεία Φιλοσοφίας, αγωνίστηκε να εμπνεύσει και να πείσει τους σκορπισμένους Κερκυραίους δασκάλους να επιστρέψουν στον τόπο τους και να διδάξουν τα παιδιά των Επτανήσων. Η Σχολή για τους δημοσίους υπαλλήλους και του κλήρου, που για οικονομικούς λόγους δεν υλοποιήθηκε, καθόλου δεν αποθάρρυνε το δραστήριο Καποδίστρια. Ήξερε να περιμένει αλλά παράλληλα να προσπαθεί. Η ίδρυση, αργότερα, της σχολής Τενέδου θα αποτελέσει την ολοκλήρωση του στόχου του. Η Σχολή Τενέδου, αποτελεί σταθμό στην εκπαιδευτική ιστορία. Ο Καποδίστριας με υπευθυνότητα και με βάση τις προαπαιτούμενες ανάγκες αλλά και δυνατότητες ανέλαβε και σύνταξε ο ίδιος αναλυτικό κανονισμό μαθημάτων, τη μέθοδο διδασκαλίας και όρισε τον τρόπο λειτουργίας της Σχολής. Η αγωνία του, το ενδιαφέρον του και οι προσδοκίες του διαφαίνονται καθαρά στην προσφώνηση των πρώτων σπουδαστών της Σχολής Τενέδου, την 3 η Νοεμβρίου Αλλά και στη συνέχεια αμείωτο ενδιαφέρον, προσπάθεια και διαρκής αγώνας χαρακτηρίζει τον Καποδίστρια τόσο στον εκπαιδευτικό στίβο όσο και στο διαφωτισμό των γονέων και των κρατικών υπηρεσιών σχετικά με την αξία της μορφώσεως και της επιμορφώσεως, ενώ παράλληλα φρόντιζε να δραστηριοποιεί και τη Γερουσία προς όφελος των σπουδαστών. 9

10 Ακόμα και οικονομικά συνέσφερε ο Καποδίστριας προκειμένου να διευκολύνει το ζήλο για μόρφωση του πρώτου υποτροφου της Σχολής. Ο Καποδίστριας «δεν υπελάμβανε τα σχολεία ως τόπους απλής γνώσεως μεταδόσεως αλλά ήθελεν ταύτα κυρίως φροντιστήρια ηθικής, χριστιανικής και εθνικής αγωγής», γιαυτό ανέθεσε στον κληρικό Γερμανό Καρούσο να μεταφράσει στην ομιλουμένη γλώσσα την Ορθόδοξον Κατήχησιν. Με λαμπρή τελετή έληξε το πρώτο σχολικό έτος ο Καποδίστριας επιθυμώντας τη μεγαλύτερη λαμπρότητα του δεύτερου έτους. Η βαθιά ικανοποίηση του όμως για το επιτελούμενο έργο στη Σχολή Τενέδου, θα εκφραστεί αρκετά μετά και από την έναρξη του δευτέρου. 22 Ο Καποδίστριας με την λειτουργία της Σχολής Τενέδου, περνά και στην ιστορία, ως θεμελιωτής της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στα Επτάνησα. Φροντίδα και για την πρωτοβάθμια Εκπαίδευση έδειξε ο Καποδίστριας. Η «Είδησις...περί της ανεώξεως των κοινών σχολείων...» είναι έργο δικό του, κατόπιν εντολής της Γερουσίας. Μέριμνα έλαβε ο Καποδίστριας και για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το 1815, θα συνεργαστεί στενά με το φιλέλληνα Guilford για την πραγματοποίηση της Ιόνιας Ακαδημίας που πίστευε ότι δικαιούνταν η ιδιαίτερη πατρίδα του. 23 Όταν η Επτάνησος Πολιτεία του ανέθεσε νέα σημαντικότερα καθήκοντα, δέχθηκε χωρίς δισταγμό, αφού όρισε πρώτα άξιο αντικαταστάτη. Κοντά στο ηρωϊκό δυναμικό του Ελληνικού Έθνους, τους ανώνυμους και επώνυμους γενναίους που συνάντησε στη Λευκάδα, ο Καποδίστριας αναβαπτίστηκε εθνικά. Όταν χάθηκε η Ελευθερία της Επτανήσου Πολιτείας, ο Καποδίστριας αρνήθηκε όλες τις δελεαστικές προτάσεις των κατακτητών 24 Γάλλων αλλά ούτε ακολούθησε αμέσως τους Ρώσους. Έκρινε πως έπρεπε να περιμένει. Με βαθιά πίστη στη Θεία Πρόνοια, ρεαλιστής όμως και άκαμπτος θιασώτης του εφικτού θα πάρει 22 Το Φεβρουάριο του 1807 στην έκθεση λειτουργίας της Σχολής ο Καποδίστριας θα αναφέρει ότι 120 νέοι φοιτούσαν εντατικά και αποδοτικά, κάτω από την επίβλεψη άξιων καθηγητών και καλούσε τη Γερουσία να τιμήσει με την παρουσία μελών της τη Σχολή για να διαπιστώσουν και εκείνοι από κοντά τη συντελούμενη πρόοδο. 23 Ο Καποδίστριας «αυτός έσπειρε...του σπόρου εξ ου εβλάστησεν η Ιόνιος Ακαδημία», γράφει ο Σ. Λάμπρος. Ελένη Κούκου, Ιστορία των Επτανήσων, σελ Αναμφισβήτητα ο Καποδίστριας δεν συμπαθούσε τη δημοκρατία του γαλλικού τύπου, είχε όμως πάντα μέσα του μια φιλελεύθερη και προοδευτική διάθεση και το σπουδαιότερο, αισθανόταν βαθιά Έλληνας. Όπως αναφέρει ο Κ. Δαφνής, από τότε το πιστεύω του Καποδίστρια ήταν: Ελληνική συνείδηση, Ελληνική Παιδεία, Ελληνική Γλώσσα. 10

11 τελικά το δρόμο, κατόπιν προσκλήσεως, μακριά από την αγαπημένη του Κέρκυρα, προκειμένου να αποβεί πολυτιμότερος για την πατρίδα του. 25 Στη Ρωσία του ανοίχτηκε ο δρόμος μιας καταπληκτικής διπλωματικής σταδιοδρομίας, την οποία κατέκτησε ως τα ανώτατα αξιώματα της, χάρη στη διπλωματική του δεξιότητα, την ευφυϊα του, το ήθος του, την εργατικότητά του, ακόμη και την ακτινοβολία της ευγενικής του μορφής. 26 Ο Καποδίστριας ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας αγωνίζεται υπέρ των καταπιεζομένων λαών, εναντίον των μηχανοραφιών του Μέττερνιχ, ενώ παράλληλα προσπαθούσε να παρασύρει τον τσάρο σε κάποια συμπαράσταση για τον απελευθερωτικό αγώνα του ελληνικού λαού. Σαν γνήσιο παιδί του ανθρωπιστικού Διαφωτισμού, 27 όχι όμως και της ριζοσπαστικής συνιστώσας του, είχε έντονη αίσθηση της ευθύνης για την ευημερία της κοινότητας και για την προστασία του κοινού ανθρώπου. Υποστήριζε τη βαθμιαία χειραφέτηση των μεσαίων και κατώτερων τάξεων Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η εθνική πολιτική θεωρία του Κερκυραίου διπλωμάτη βασιζόταν σε δύο βασικούς παράγοντες τον εδαφικό και τον πολιτειακό. Στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη η βάση για οποιαδήποτε ανακατονομή εδαφών και συνόρων, έλεγε ο Καποδίστριας, έπρεπε να συνδέεται με την αναγνώριση του εθνισμού, της ιστορικής παράδοσης, της αυτονομίας και της ιδιαιτερότητας κάθε λαού. Ο καταναγκασμός και η βία καταδικάζονταν. Ωστόσο δεν αποκλείονταν η επέμβαση όταν χρησιμοποιούνταν ως εγγύηση της ανεξαρτησίας και με τον όρο ότι δεν θα ήταν μονομερής. Ο μεγαλόπνοος οραματιστής της Ενωμένης Ευρώπης Ιωάννης Καποδίστριας αν και έζησε και έδρασε σε μια εποχή που η «Ιερή Συμμαχία» κατέπνιγε κάθε φιλελεύθερη κίνηση όρθωσε τη φωνή του για τους μικρούς λαούς. Αν τα μικρά κράτη έπαιρναν τη θέση τους, σημείωνε ο Καποδίστριας, θα έλυναν τα προβλήματά τους σε συνεργασία με τις μεγάλες δυνάμεις και παίζοντας το ρυθμιστικό τους ρόλο δεν θα ήταν δυνατή η μονοπώληση μερικών μεγάλων δυνάμεων στον ευρωπαϊκό χώρο και έτσι δεν θα υπονομευόταν η ειρήνη. 25 «Εάν υπάρχει ένα πράγμα, που ημπορεί να ανακουφίσει τη μοίρα ενός ανθρώπου που ζει μακριά από την πατρίδα του, είναι μονάχα η ευτυχία να κοπιάζει γι αυτήν και η ελπίδα του να γίνει άξιος της επιδοκιμασίας της» θα γράψει λίγο αργότερα (1815), ο Καποδίστριας προς τη Γερουσία. 26 Α. Βακαλόπουλος, «Οι Ιδέες του Ιωάννη Καποδίστρια για την απελευθέρωση της Ελλάδας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, σελ Γ. Πετρόπουλος, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο ( ), σελ

12 Αν και οι σύμμαχοι τότε αντιδρούσαν, σημερινές πολιτικές εμπειρίες δικαιώνουν τον Ευρωπαίο πολιτικό Καποδίστρια. Σήμερα η επιτυχία του πανευρωπαϊκού οργανισμού στηρίζεται στην εγγύηση της αυτονομίας των μικρών κρατών και όχι στη θέληση των μεγάλων κρατών. 28 Οι αποφάσεις και οι διακηρύξεις των συντηρητικών στο Λάϋμπαχ αποδείχθηκαν στην πράξη ανίκανες να αναστείλουν τη φθορά μιας τάξεως πραγμάτων ιστορικά παρωχημένων. 29 Φυσικά μέσα από το σύστημα αυτό, που πρότεινε ο Καποδίστριας, θα λύνονταν και το ελληνικό πολιτικό ζήτημα. Η αναγνώριση της εθνότητας και της ιστορικής παράδοσης των Ελλήνων ήταν αυταπόδεικτη, έμενε η ανάγκη της αναθεώρησης του εδαφικού καθεστώτος. Αν η επαναστατική μέθοδος, κρινόταν παράνομη, άλλο τόσο και περισσότερο παράνομη ήταν και η βία που εφάρμοζαν οι Οθωμανοί έναντι των Ελλήνων. Δικαιολογούνταν λοιπόν η επέμβαση για την εξασφάλιση της εγγύησης της ανεξαρτησίας και της αποδόσεως της πραγματικής νομιμότητας. Στις εργασίες του Συνεδρίου του Λαϋμπαχ ο Καποδίστριας θα δώσει πραγματικές μάχες για να αμβλύνει τη στάση των συντηρητικών έναντι της Ελληνικής Επαναστάσεως. Ο Καποδίστριας προσδοκούσε να στηριχθεί το Έθνος του από τη Ρωσία, υπολογίζοντας στα συναισθήματα του Αλεξάνδρου Α υπέρ των Ορθοδόξων γενικά, των Ελλήνων ιδιαίτερα, αλλά και λόγω των ρωσικών συμφερόντων στην Ανατολή. Παρ όλη όμως τη βάσιμη επιχειρηματολογία του Καποδίστρια, είναι γνωστό ότι δεν μπόρεσε τελικά να εμπλέξει τον «ανεμοδείκτη» 30 τσάρο Αλέξανδρο Α στην ελληνική υπόθεση, ο οποίος φοβούμενος γενική ανάφλεξη επαναστατικών κινημάτων σε διάφορα σημεία της Ευρώπης αλλά και στη χώρα του, δεν στήριξε τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. 28 Ευρωπαϊκή συνείδηση δεν σημαίνει αλλοτρίωση των λαών για λογαριασμό κάποιας ενοποιητικής σκοπιμότητας αλλά αυτόνομη συμμετοχή μέσα σε ένα μεγαλύτερο σύνολο με σεβασμό στην ιδιαίτερη ιστορική παράδοση και στις ιδιότυπες ανάγκες κάθε μέρους. Ι. Χασιώτης, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας Ευρωπαίος Πολιτικός», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, σελ Τα 65 περίπου υπομνήματα του Καποδίστρια για τη διαμόρφωση μιας νέας τάξεως πραγμάτων, περιλαμβάνουν, σύμφωνα με την έρευνα του Ζ.Ν. Τσιρπανλή, τέσσερις περιόδους δράσης: «α) τη δραστηριότητα για την κατοχύρωση της ελβετικής ουδετερότητας, β) τη συμβολή στην αναγνώριση της Γερμανικής Ομοσπονδίας, γ) τις προσπάθειες για τη δικαίωση της ηττηθείσης Γαλλίας και δ) τη γενική πολιτική για την οργάνωση της Ευρώπης». Π. Πετρίδης, «Τα πολιτικά Σχέδια του Καποδίστρια για μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ Όπως χαρακτηρίστηκε ο τσάρος Αλέξανδρος Α από το Μetternich. Α. Βακαλόπουλος, «Οι Ιδέες του Ιωάννη Καποδίστρια για την απελευθέρωση της Ελλάδας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ

13 Ωστόσο ο Καποδίστριας χρησιμοποίησε την υπεύθυνη θέση του άλλοτε για να προστατεύσει τους παράτολμους φιλικούς, 31 άλλοτε για να υπονομεύσει τις ρωσοτουρκικές σχέσεις και άλλοτε για να αμβλύνει την προκατάληψη εναντίον των επαναστάσεων. 32 Για την αποκατάσταση του εθνικού ζητήματος των Ελλήνων, γεγονός είναι ότι ο Καποδίστριας δεν έβλεπε με καλό μάτι την εξέγερση των Ελλήνων, γιατί φοβόταν τα αιματηρά αντίποινα της Πύλης αλλά και τη δυσμενή στάση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και αν ακόμη συνέβαινε αυτή σίγουρα επιθυμούσε την εξέγερση μετά το Παρ όλα αυτά, όταν σημειώθηκε η Ελληνική Επανάσταση το 1821 εκείνος στάθηκε εναγωνίως στο πλευρό των αγωνιζόμενων Ελλήνων θυσιάζοντας για το σκοπό αυτό και τη σίγουρη επαγγελματική του σταδιοδρομία. Ο Καποδίστριας πίστευε ότι προσωρινά έπρεπε να ανακουφιστούν οι συμπατριώτες του, ωσότου ο χρόνος και τα γεγονότα δημιουργήσουν ευνοϊκές καταστάσεις. Τότε στην κατάλληλη στιγμή, με πρωτοβουλία της ρωσικής διπλωματίας, 33 η ευρωπαϊκή διπλωματία θα έπαιζε το ρόλο του λυτρωτή του ελληνικού έθνους. Οι ιδέες αυτές του Καποδίστρια ήταν αντιλήψεις ενός θερμού πατριώτη αλλά και ψυχρού διπλωμάτη, που ζύγιζε τα πράγματα πάνω στον ευαίσθητο ζυγό της διεθνούς πολιτικής, χωρίς να παρασύρεται από ενθουσιασμούς. Οι σκέψεις αυτές του Καποδίστρια αποτελούσαν σταθερές ιδέες του ίδιου, αλλά και πολλών άλλων Ελλήνων, κυρίως λογίων. 34 Ωστόσο ο Κοραής, που συμφωνούσε αρχικά μαζί του, αλλά οραματιζόταν την αναβίωση μόνο του 31 Ο ίδιος καταδίκαζε τη μανία των «μυστικών εταιρειών που παραπλανούν όλα τα πνεύματα και απειλούν τις πιο πολιτισμένες χώρες της Ευρώπης με νέες καταστροφές... Απεχθανόμουν πάντοτε και από τη νεότητά μου κάθε μυστική εταιρεία» θα γράψει στον Κ. Βαρδαλάχο στις 4/16 Ιανουαρίου Ιδέ περισσότερα Α. Βακαλόπουλου, Ιδέες απελευθέρωσης, όπ. παρ., σελ Τη γνώση του Καποδίστρια σχετικά με τη δράση της Φιλικής Εταιρείας και την προστασία της αναλύει ο Α. Δεσποτόπουλος, «Η Ελληνική Πολιτική του Καποδίστρια», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ Νεότερες μελέτες συνδέουν αδιευκρίνιστα ωστόσο το όνομα του Καποδίστρια με κάποια μασονική στοά. Ιδέ σχετικά Ντορέτα Πέππα, Ιωάννης Καποδίστριας-Η χάραξη της σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής, σελ Π. Ζέππος, «Προσπάθειες για κάθοδο του Ιω. Καποδίστρια στην Ελλάδα προ της Εθνοσυνελεύσεως της Τροιζήνας », Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ Πιθανόν στηριζόμενος και σε υποσχέσεις του τσάρου Αλέξανδρου Α. 34 Ας μην ξεχνάμε και το ότι ο Καποδίστριας πρωτοστάτησε να περιληφθεί στο προαναφερόμενο Σύνταγμα του 1803, διάταξη με την οποία προβλεπόταν η καθιέρωση, από το 1810, της ελληνικής γλώσσας σαν επίσημης γλώσσας της Επτανήσου Πολιτείας. 13

14 αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος, στράφηκε τελικά εναντίον του Καποδίστρια και τον λάβωσε με την πένα του. Άρρηκτα συνδεδεμένα στο νου του Καποδίστρια ήταν έθνος και παιδεία και γι αυτό εργαζόταν παράλληλα και στα δύο επίπεδα ως ένα. Ως αφετηρία για την πρόοδο ο Καποδίστιας έθετε τον κλήρο, ο οποίος έπρεπε να ενδιαφερθεί για την πρόοδο των σχολείων και την προσέλκυση των σπουδασμένων νέων. Ο Καποδίστριας πίστευε ότι ο συγκερασμός Εκκλησίας και Επιστήμης θα έφερνε τέλος στην εθνική αγωνία των Ελλήνων και θα θεμελίωνε σωστά το Κράτος τους. Παράδειγμα για την ευεργετική επίδραση της Εκκλησίας έφερνε τη Ρωσία και για την καλλιέργεια των επιστημών και τη δημιουργία φιλελεύθερων θεσμών την Ελβετία, 35 Αγγλία και Αμερική. Οι ιδέες αυτές του Καποδίστρια ταυτίζονται με τις ιδέες της Φιλομούσου Εταιρείας Βιέννης, τη μοναδική πολιτική 36 οργάνωση που ίδρυσε και υποστήριξε με θέρμη ο Καποδίστριας. Ο εύστοχος διπλωματικός χειρισμός του Καποδίστρια, της ιδρύσεως και της επεκτάσεως του έργου της Φ.Ε.Βιέννης, σίγουρα πραγμάτωνε το στόχο της μορφώσεως 37 των νέων Ελλήνων, αλλά παράλληλα συντελούσε και στο να μη λησμονηθεί το εθνικό πρόβλημα της Ελλάδας. Ο Καποδίστριας, αθόρυβα και χωρίς να προκαλεί, διεθνοποιούσε και κινητοποιούσε τους σκεπτόμενους της Ευρώπης να δράσουν ως υποστηριχτές της ελευθερίας της Ελλάδας. Καποδίστριας διευκόλυνε οικονομικά, μέσω της Φιλομούσου ή ιδιωτικά, τους «θετούς γιους του» 38 αφού πρώτα βεβαιωνόταν για την ηθική τους, αλλά παράλληλα τους έθετε και υπό την προστασία του Μητροπολίτη Ιγνατίου. 35 Ο Καποδίστριας παρακολουθώντας προσωπικά, κατά την παραμονή του στην Ελβετία, το εκπαιδευτικό σύστημα των Pestalozzi Fellenberg, ασπάστηκε τους προβληματισμούς τους για τη δημιουργία λαϊκής εθνικής εκπαίδευσης με μέθοδο διδασκαλίας την αλληλοδιδακτική και ήθελε να το πολιτογραφήσει στα Επτάνησα, στην Ελλάδα αλλά και στους σκορπισμένους Ελληνόπαιδες της Ευρώπης. 36 Ο πολιτικός σκοπός της Φ.Ε.Βιέννης είναι φανερός αφού για την ίδρυσή της ο Καποδίστριας είχε τη σύμφωνη γνώμη του τσάρου Αλέξανδρου Α, αλλά και ως ένα βαθμό δικαιολογημένες σχετικές υποψίες του Metternich. 37 Με την πολιτιστική ανάπτυξη των Ελλήνων, επιδιωκόταν σαφώς η πολιτική τους ωρίμανση που θα οδηγούσε στην ενίσχυση του εθνισμού τους και στο τέλος στην πολιτική τους χειραφέτηση. 38 «Δια να μη παρατείνωμεν δε επί μακρόν την εις την ημετέραν Πατρίδα προσφοράν του αγαθού, το οποίον αύτη εξαιτείται και μέχρις ότου δυνηθώμεν να δώσωμεν σάρκα εις την ιδέαν ιδρύσεως ενός εκπαιδευτικού καταστήματος, περί του οποίου έχω την τιμήν να ομιλώ προς υμάς, εσκέφθην ότι θα ήτο δυνατόν να συντηρώνται και να εκπαιδεύωνται δι εξόδων της Εταιρείας πτωχοί τινές μαθηταί εις τας Ακαδημίας της Ευρώπης», θα γράψει ο Καποδίστριας προς τον Ι. Βαρβάκη. 14

15 Αυτούς τους νέους, τους υποτρόφους της Φ.Ε.Βιέννης, αλλά και άλλους νέους αντιστοίχων προσόντων, αναζήτησε ο Καποδίστριας στην Ευρώπη λίγο πριν έρθει στην Ελλάδα ως Κυβερνήτης, και επεδίωξε να φέρει για τη στελέχωση του ελεύθερου Ελληνικού Κράτους. Το γεγονός ότι παιδιά, που ο πόλεμος έριξε ορφανά και αβοήθητα να αλητεύουν για να επιζήσουν στα ευρωπαϊκά λιμάνια συγκλόνιζε τον βαθιά άνθρωπο Καποδίστρια. Το γεγονός ότι Ελληνόπουλα μεγάλωναν χωρίς τη διδασκαλία της μητρικής τους γλώσσας και της ορθόδοξης θρησκείας ανησυχούσε ιδιαίτερα τον Κυβερνήτη Καποδίστρια. Προσπαθώντας να κάνει τα Ελληνόπουλα να νιώσουν ότι αποτελούν τον έμψυχο πλούτο μιας λεύτερης πια πατρίδας, θεμελίωσε, οργάνωσε και εξάπλωσε ελληνικά σχολεία παντού όπου υπήρχαν Ελληνόπουλα, βάζοντας κοντά τους την Εκκλησία, δασκάλους και φιλόστοργους παροίκους. Όταν θα ήταν έτοιμα η πατρίδα τους θα τα περίμενε, τα χρειαζόταν. Η ευποιϊα που πηγάζει από το αγνό συναίσθημα της φιλαλληλίας, στην έμπρακτη εφαρμογή της θεμελιώσεως της Ελληνικής εθνικής εκπαιδεύσεως, αποδείχθηκε, για μια ακόμα φορά, ωφελιμότατη κοινωνική λειτουργία. Είναι πολύ σημαντικό που ακόμα και σήμερα, αποσπασμένοι από την Ελλάδα αλλά και ομογενείς εκπαιδευτικοί, συνεχίζουν να υπηρετούν τις εκπαιδευτικές ανάγκες των Ελληνόπουλων στις διάφορες Ελληνικές Παροικίες λειτουργώντας τα Ελληνικά Σχολεία Εθνικής Εκπαιδεύσεως επί ξένης. Ο Καποδίστριας κρίθηκε κατάλληλος για να σώσει τον Ελληνικό Αγώνα. Ο Καποδίστριας που, κατά τη διάρκεια του ως τότε πολιτικού του βίου, χαρακτηριζόταν και από το ανάλογο ήθος που πρέπει να διέπει έναν πολιτικό. 39 Το υπέρτατο καθήκον που ένιωθε ο Καποδίστριας προς την Πατρίδα του και οι διαπιστωμένες ανάγκες 40 της και όχι τόσο οι απανωτές προσκλήσεις των 39 «Αυταπάρνηση, προσήλωση στο ιδεώδες και στο καθήκον, αλλά και θετική εκτίμηση των περιστάσεων, ευχέρεια στην κατανόηση και στην έκθεση θεμάτων, υψηλό ύφος του γραπτού λόγου, έμφυτη ευγένεια, ευπροσηγορία». Α. Δεσποτόπουλος, «Νέα ισχυροποίηση της Επαναστάσεως, και αίσια έκβασή της », Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, σελ Από τη στάση αυτή των Μεγάλων Δυνάμεων γίνεται ακόμα εύκολα κατανοητό ότι οι υπολογισμοί της πολιτικής σκοπιμότητας των ηγετών της Ευρώπης και τα μέσα για να επιδιώξουν την πραγματοποίησή τους ή να αποτρέψουν την Ελληνική Επανάσταση ή ακόμα και να την μετριάσουν, ήταν τα κατευθυντήρια κίνητρα τους για αρκετά χρόνια και δεν αντιλήφθηκαν τη σημασία της προκηρύξεως του Συντάγματος της Επιδαύρου το 1822 και ακόμα ότι δεν είχαν και καμιά συνείδηση 15

16 Ο Καποδίστριας ζωντανή παρουσία του ελληνικού μέτρου, στηριζόμενος στις διδαχές της Ιστορίας, με πολιτική φρόνηση δέχθηκε να προσπαθήσει και τελικά έσωσε και θεμελίωσε, με το οργανωτικό του έργο, 41 τον υπέροχο αγώνα της φυλής του. Τον Καποδίστρια με τη χριστιανική ανατροφή, την ανθρωπιστική του παιδεία, τη σπουδή της θετικής επιστήμης, τις φιλοσοφικές και φιλολογικές του μελέτες απαιτούσε και η Παιδεία του Ελληνικού Έθνους να ξανανθίσει. Γνωστή μας είναι και η παρακαταθήκη του στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Η Παιδεία των νέων, «Τούτο είναι το ροδόχρουν μέρος των ονειράτων μου, με το οποίον δεν ομοιάζουσι τα άλλα», 42 έγραψε και είπε ο ίδιος πολλές φορές. Ο Καποδίστριας εξακολουθεί ακόμη και τώρα να αναδύεται από το σκοτάδι, μέσα από τα αδημοσίευτα αρχεία. «Ποιός μπορούσε να παρακολουθήσει την αφανή δράση του από τότε που, διαφωνώντας με τον Τσάρο ακριβώς για το Ελληνικό Πρόβλημα, έφυγε για την Ελβετία ως την ώρα που τον κάλεσε η πατρίδα για να αναλάβει Κυβερνήτης; Ποιος και σήμερα ακόμη μπορεί να πει ότι γνωρίζει όλη τη δράση του;». 43 της απηχήσεως που είχε αρχίσει να έχει ο αγώνας των Ελλήνων στην κοινή γνώμη των λαών τους. Κ. Μ. Γουντχάους, Ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας, σελ Ο Κ. Τσάτσος θεωρώντας τα πράγματα της εποχής εκείνης από μια υψηλότερη σκοπιά εκτιμά, χωρίς να υποτιμά τη συμβολή όλων των αγωνιστών, των στρατιωτικών και των πολιτικών, ότι χωρίς την παρουσία και τη δράση του Καποδίστρια δεν θα κατορθωνόταν η απελευθέρωση της Ελλάδας. Το πλέγμα των ενεργειών του Καποδίστρια από το 1820 ως τη μέρα του θανάτου του, αποτέλεσαν τον κύριο παράγοντα, που στερέωσε την ελευθερία και την πολιτειακή υπόσταση του νεοσύστατου κράτους των Ελλήνων. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «Μετά τον Καποδίστρια η μικρή τότε ελεύθερη Πατρίδα μεγάλωσε. Το 1864, το 1881, το 1913, το 1920, το Ο Βενιζέλος, παρ όλες τις κατοπινές συμφορές, έκανε πράγματι τη Μ ε γ ά λ η Ελλάδα. Αλλά την Ε λ λ ά δ α την έκανε ο Καποδίστριας». Κ. Τσάτσος, «Ιωάννης Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ Ελένη Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας Ρωξάνδρα Στούρτζα, σελ «Πόσος χρόνος θα χρειασθή για να καθαρίσωμε την εικόνα του από το ρύπο των συσσωρευμένων άδικων κρίσεων;». Κ. Τσάτσος, «Ιωάννης Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ

17 Το ιδεώδες της Ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς αποδείχθηκε και μέσα από τη μελέτη αυτή ότι συνδέεται άρρηκτα με την Παιδεία. Ολοι οι λαοί που έγραψαν μια σελίδα στην Ιστορία του Πολιτισμού τίμησαν πάνω από κάθε άλλο επίγειο αγαθό την ελευθερία και αγωνίστηκαν σκληρά να την αποκτήσουν ή να τη συντηρήσουν. Φυσικά πρωταρχικά την πολιτική ελευθερία, που τη θεωρούσαν προϋπόθεση για τις άλλες μορφές ελευθερίας, τη νομική και την ηθική. Διέκριναν ανέκαθεν και το ελεύθερο από το δουλικό ήθος, 44 τον ελεύθερο από το δουλικό χαρακτήρα. Καθημερινά όμως, σε διάφορα σημεία του πλανήτη μας, οι άνθρωποι αγωνίζονται να διατηρήσουν ή να εξασφαλίσουν στοιχειώδης ελευθερίες, που απειλούνται ή καταπατούνται από κάθε λογής τυραννίες. Συνεπώς η ελευθερία απαιτεί αγώνα, ο οποίος συναθροίζει και το έ ρ γ ο ζ ω ή ς του ανθρώπου. Ο ανθρώπινος βίος απαιτεί φροντίδες και θυσίες για να μην οδηγηθούμε στην αυθαιρεσία ή υποκύψουμε στην αλλοτρίωση και τη δουλεία. Σήμερα οι νομοθέτες αναθέτουν στην Παιδεία να κάνει τις νέες γενιές «ελεύθερους» πολίτες. Ασφαλώς εννοούν την υψηλή μορφή της αρετής που ευγενίζει τον άνθρωπο και τον κάνει ικανό και άξιο για όλους τους τύπους της ελευθερίας. Αυτό σίγουρα επιτυγχάνεται μέσα από την εκπαίδευση, αφού γνωστό είναι ότι οι άνθρωποι επιδέχονται μάθηση και έτσι η συμπεριφορά τους καθορίζεται από την κοινωνία, και όχι από τα γονίδια.. Η επιτυχία θα διασφαλισθεί μόνο αν η εκπαίδευση, με τη σειρά της, στοχεύσει εκτός από τη μάθηση 45 και στην καλλιέργεια της ευθύνης, 46 και της ανδρείας. 47 Όλα τα έθνη σήμερα έχουν χρέος να στραφούν προς τα μέλη τους και να τα βοηθήσουν με την εκπαίδευση να σταθούν στο μέλλον. Στον αιώνα μας μάλιστα, μπορούμε να προσθέσουμε ότι αν η κοινωνική μας αλλαγή δεν ακολουθήσει την ευπρόσδεκτη από όλους μας προηγμένη τεχνολογία, θα επιτρέψουμε να 44 Η υψηλοφροσύνη, η αυτοπεποίθηση, η υπερηφάνεια είναι του πρώτου ιδιότητες, η ευτέλεια, η ανασφάλεια, η ταπεινή κολακεία γνωρίσματα του δευτέρου. Ε. Παπανούτσος, Η κρίση του πολιτισμού μας, Αθήνα 1985, σελ Είναι αυτονόητο ότι με τη μάθηση αμβλύνεται ο τομέας των επιλογών και δεν περιορίζεται στη φτωχή, πολλές φορές, φαντασία και κρίση. 46 Ελευθερία και ευθύνη είναι έννοιες αλληλένδετες: ο ελεύθερος είναι και υπεύθυνος, ο ευθυνοφυγάς είναι από την ίδια την προαίρεσή του δούλος. 47 Όσο για την ανδρεία εννοούμε αυτή που μας παραδίδει ο Σωκράτης μέσα από τους Πλατωνικούς διαλόγους. «Ανδρείος είναι όχι εκείνος που δεν λογαριάζει τον κίνδυνο, επειδή τον αγνοεί, ούτε ο άφοβος από μωρία ή θηριωδία, αλλά αυτός που και επίγνωση έχει του κινδύνου και φοβάται, αλλά δαμάζει το φόβο του και ρίχνεται στον κίνδυνο, όταν έχει να υπερασπίσει ή να διεκδικήσει κάτι πολυτιμότερο και απ αυτήν ακόμα τη ζωή του». Ε. Παπανούτσος, Η κρίση του πολιτισμού μας, όπ. παρ., σελ

18 δημιουργηθεί ένα αγεφύρωτο χάσμα που θα φέρει στις κοινωνίες νέες αναταραχές και κρίσεις, νέου ήθους και ύφους. Τα πράγματα βέβαια συνήθως πηγαίνουν το δρόμο τους χωρίς να μας ρωτούν. Το ερώτημα όμως είναι αν η Ελλάδα, με την ιστορική της φυσιογνωμία και τη νεότερη και παλιά πνευματική της παρακαταθήκη, θα επιδιώξει με την εκπαίδευσή της να αντισταθεί ή θα ακολουθήσει τη φορά των πραγμάτων παθητικά, στο όνομα του εσυγχρονισμού της; Ο Ελληνισμός 48 είναι μια κληρονομιά και μια στάση ζωής μέσα στην οικουμένη, 49 με ιστορικές δυνατότητες ασύγκριτα μεγαλύτερες από το κρατίδιο το σχεδιασμένο στο χάρτη, αλλά δεν τελειώνει ούτε στα αριθμητικά μεγέθη της διασποράς. Αν θέλουμε να ζήσουμε ως ιστορική παρουσία, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το πνευματικό μας οπλοστάσιο, παράλληλα με τη μετάδοση της σύγχρονης γνώσης προϊόν της σύγχρονης τεχνολογίας. Αυτός πρέπει να είναι ο προσανατολισμός και η επιθυμητή κατεύθυνση της εκπαιδεύσεώς μας. Πρέπει όμως να υπακούμε και στο ανθρώπινο μέτρο που δίνει στον άνθρωπο ανθρωπιά και στον Έλληνα τη δύναμη να κάνει θαύματα. Δεν αρκούν οι πρόσκαιρες ηθικές πατριωτικές εξάρσεις, όταν τις ακολουθούν μακρές περίοδοι αφροσύνης και ακαταστασίας. Το μέτρο επιβάλλει τη συνέχεια και τη συνέπεια στους λόγους και στις πράξεις. 50 Το ελληνικό μέτρο γνωρίζει καλά πως μεγαλουργεί η δημοκρατία μέσα στην Ελευθερία και την ειρήνη. 48 Ο Richard Stoneman γράφει ότι «ποτέ δεν επισκέπτονταν την Ελλάδα περισσότεροι άνθρωποι απ ότι σήμερα. Καθημερινά, χιλιάδες πόδια ανεβοκατεβαίνουν τα σκαλιά της Ακρόπολης στην Αθήνα, του λόφου των Μυκηνών και του ιερού των Δελφών. Περιφέρονται στα σπαρμένα με πεσμένες κολόνες άλση της Ολυμπίας και της Επιδαύρου. Θαυμάζουν το χρυσάφι του Αγαμέμνονα και τον μεγάλο χάλκινο Δία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Τι είναι αυτό που τους ελκύει;»: «Ο θαυμασμός για την αρχαιότητα, έστω κι αν είναι τόσο λίγο κατανοητή, ως πηγή του πολιτισμού μας», θα μας απαντήσει παρακάτω ο ίδιος. Έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο, 550 περίπου σελίδων, για να αποφανθεί έτσι. Richard Stoneman, Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα, Αθήνα 1996, σελ Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος μας λέει ότι: «Το καθολικό δεν είναι το Ομοιόμορφο. Η παγκοσμιότητα είναι λειτουργική, όχι αθροιστική. Δεν σημαίνει βαθμιαία εγκατάλειψη των υψηλών μορφωμάτων ενός συγκεκριμένου τόπου και χρόνου για χάρη μιας παγκόσμιας αχρωμίας και ομοιομορφίας. Στην παγκοσμιότητα δεν αντιτίθεται ο τόπος, αντιστρόφως αποτελεί το ζωτικό έδαφός της». Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος, «Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία», Παγκοσμιοποίηση, Αθήνα 2001, σελ Κ. Τσάτσος, «Ιωάννης Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ

19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγέλου Άλκης, «Η Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, τ. ΙΑ, σελ Βακαλόπουλος Α., «Οι Ιδέες του Ιωάννη Καποδίστρια για την απελευθέρωση της Ελλάδας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ Γιανναράς Χ., Η Νεοελληνική Ταυτότητα, Τρίτη έκδοση, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα Μ. Γουντχάους, Ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας, Αθήνα Δασκαλάκης Απ., Κείμενα - Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως, τα περί παιδείας, Αθήνα Δεσποτόπουλος Α., Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος, δεύτερη έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Δεσποτόπουλος Α., «Η Ελληνική Πολιτική του Καποδίστρια», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ Δεσποτόπουλος Α., «Παράγοντες, διάρκεια, φάσεις και ιδιομορφία της Ελληνικής Επαναστάσεως», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, τ. ΙΒ, σελ Δρούλια Λουκία, «Στροφή του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνισμό», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σελ Ευαγγελόπουλος Σπ., Ελληνική Εκπαίδευση, τ. Α, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Ζέππος Π., «Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ Καλαφάτη Ελένη, Τα Σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης , Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα Κιτρομηλίδης Π., Ρήγας Βελεστινλής, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα Κούκου Ελένη, Ιστορία των Επτανήσων, Αθήνα Κούκου Ελένη, Ιωάννης Καποδίστριας Ρωξάνδρα Στούρτζα. Μια ανεκπλήρωτη αγάπη, Αθήνα Λέφας Χ., Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, ΟΕΔΒ, Αθήνα Λόγιος Ερμής, Η.W. Van Loon, Ιστορία της ανθρωπότητος, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα Μαντζαρίδης Γ., Β. Γιούλτσης, Ι. Πέτρου, Ν. Τζουμάκας, Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, Αθήνα Μεταλληνός Γ., «Η κατά την Ανατολήν Δύσις. Ο μετακενωτικός ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις, τχ. 8, Φθινόπωρο Παπανούτσος Ε., Η κρίση του πολιτισμού μας, Αθήνα Πατρινέλης Χ., «Η κατάσταση της παιδείας στις υπόδουλες Ελληνικές χώρες», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974, τ. Ι, σελ Πέππα Ντορέτα, Ιωάννης Καποδίστριας-Η χάραξη της σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής, εκδόσεις Φρυδά, Αθήνα Πετρίδης Π., «Τα πολιτικά Σχέδια του Καποδίστρια για μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ Πετρόπουλος Γ., Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο ( ), Αθήνα Richard Stoneman, Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα, Αθήνα Τσάτσος Κ., «Ιωάννης Καποδίστριας», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ Χασιώτης Ι., «Ο Ιωάννης Καποδίστριας Ευρωπαίος Πολιτικός», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ

20 20