2 0 ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ & 7 0 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΙΔΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. 7-9 Οκτωβρίου 2005

Transcript

1

2 2 0 ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ & 7 0 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΙΔΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 7-9 Οκτωβρίου 2005 Αίθουσα Τελετών Παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Διαλέξεις και Εισηγήσεις

3 2 0 ΠΑΝΕΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ & 7 0 ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΙΔΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Παρασκευή 7 Οκτωβρίου 2005 ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΟΜΙΛΙΑ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Ιεροδιακόνου Χ. Ομότιμος Καθηγητής Ψυχιατρικής, Ιατρικής Σχολής, ΑΠΘ. Η ομιλία έχει κατατεθεί και σε μορφή power point, στο φάκελο power point. Κυρίες και Κύριοι, Θέλω κατ αρχάς να ευχαριστήσω την Οργανωτική Επιτροπή που μου έκαμε την τιμή να μου αναθέσει την Εναρκτήρια Ομιλία του Συνεδρίου σας, και ιδιαίτερα την Πρόεδρο Καθηγήτρια κ. Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, αλλά και να εκφράσω τη χαρά μου διότι βρίσκομαι ανάμεσα σε πολλούς παλαιούς γνωστούς ή και συνεργάτες. Είμαι της γνώμης ότι στις Εναρκτήριες Τελετές των Συνεδρίων, που αποτελούν μέρος μιας πανηγυρικής εκδήλωσης, οι ομιλίες δεν πρέπει να αφορούν σε πολύ εξειδικευμένα θέματα με στατιστικές, ημερομηνίες και αριθμούς, αλλά να έχουν μια γενικότερη θεώρηση, - να βρίσκονται μεν κοντά στο θέμα του Συνεδρίου αλλ από μια ευρύτερη σκοπιά. Γι αυτό διάλεξα το θέμα: «Ψυχικές αρετές και σωματική άσκηση κατά τον Αριστοτέλη». Σκέφτηκα πως σ ένα αντικείμενο όπως του Συνεδρίου σας «Θεραπευτική Γυμναστική», η ψυχολογία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, διότι η ψυχολογική κατάσταση επηρεάζει τον ασκούμενο και τον θεραπευόμενο, όπως και αντίστροφα η γυμναστική επηρεάζει την ψυχική διάθεση, - πρόκειται δηλ. για μια αμφίδρομη διαδικασία. Ως ψυχίατρος, λοιπόν, και ως ασχολούμενος μετά την αφυπηρέτησή μου με τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, θεώρησα ταιριαστό να σας μιλήσω, ως απλός μελετητής του αρχαίου σοφού, όχι ως ειδικός φιλόλογος, τι σκέψεις διετύπωσε γύρω απ αυτά τα θέματα. Ο Αριστοτέλης, άλλωστε, είναι Μακεδόνας από τα Στάγειρα της Χαλκιδικής, το Πανεπιστήμιό μας φέρει το όνομά του Αριστοτέλειο -, και εγώ με 50 χρόνια θητείας σ αυτό πάντα είχα την επιθυμία να ενδιατρίψω στα αριστοτελικά. Αλλά δεν είναι μόνο αυτοί

4 οι λόγοι, - ουσιαστικότερο είναι ότι ο Αριστοτέλης (θα δούμε αμέσως παρακάτω) είναι πολύ ανθρώπινος, μελετά τις σχέσεις των ανθρώπων, όπως και τα φυσικά φαινόμενα, μ ένα ρεαλισμό που εκπλήσσει. Δεν είναι ο αιθεροβάμων φιλόσοφος, ούτε έχει ιδεαλιστικές απόψεις, - όπως ο Πλάτων κοντά στον οποίο, άλλωστε, έζησε αρκετά χρόνια. Αντικειμενικός, οξυδερκής, παρατηρεί τα πάντα, εκφράζοντας την άποψή του χωρίς δογματισμούς ή στομφώδη κηρύγματα. Ενδιαφέρον για μας όλους έχει το ότι σχετιζόταν με την Ιατρική. Ήταν γυιός γιατρού, του Νικόμαχου, ο οποίος εχρημάτισε γιατρός της βασιλικής αυλής της Μακεδονίας. Αλλά το σημαντικό είναι ότι την Ιατρική (όπως θα δείτε στα κείμενά του που θα σας αναφέρω εδώ) την έχει ως πρότυπο και ως παράδειγμα για πολλά άλλα. Τη συσχετίζει μάλιστα συχνά με τη Γυμναστική. Ο Μακεδόνας φιλόσοφος του 4 ου π.χ. αιώνα ασχολήθηκε με τα πάντα ύστερα από προσωπικές έρευνες και άφησε ένα θησαυρό γνώσεων και επιστημονικών κανόνων, που επί αιώνες απετέλεσαν τη βάση περαιτέρω προόδου των Ελλήνων, Λατίνων, Αράβων κ.ά. Από τις 150 και περισσότερες πραγματείες του, λιγότερες ατυχώς σώζονται και αφορούν στην ανατομία, τη φυσιολογία, την ιατρική, στη φυσική και τα μαθηματικά, καθώς και στην ηθική, τη ρητορική, και βέβαια τη Λογική, της οποίας έβαλε τις θεμελιώδεις αρχές. Για τις ανάγκες του θέματός μας «Ψυχικές αρετές και σωματική άσκηση» επέλεξα κείμενα από δύο μεγάλα έργα του: από τα «Ηθικά Νικομάχεια Ηθικά Ευδήμεια», όπου συζητά για «τις αρετές και τις κακίες», τα χαρακτηριστικά για να πετύχει ένας ενάρετος, αγαθός άνθρωπος, και από τα «Πολιτικά». Τα «Πολιτικά» αποτελούνται από 8 βιβλία και αφορούν στις απόψεις του Αριστοτέλη για τα διάφορα πολιτεύματα και τη καλύτερη διακυβέρνηση. Πιθανότατα τις απόψεις του για τη πολιτική και τους νόμους τις διεμόρφωσε την εποχή που ο Φίλιππος της Μακεδονίας τον εκάλεσε και εδίδαξε τον έφηβο τότε Αλέξανδρο, τον μετέπειτα Μέγαν Αλέξανδρο. Στα «Πολιτικά», λοιπόν, συζητώντας τα διάφορα νομοθετικά συστήματα καταλήγει και στην ορθή εκπαίδευση των νέων στη Γυμναστική (που εδώ μας ενδιαφέρει). Για να αντιληφθούμε όμως το οπτικό πρίσμα μέσα από το οποίο ο Σταγειρίτης αντιμετωπίζει το θέμα της Γυμναστικής, όπως και της Θεραπευτικής, πρέπει να αναφέρουμε σύντομα μερικές αρχές της φιλοσοφίας του. Μια βασική θέση του είναι ότι σε όλα τα φαινόμενα, είτε της Φύσης είτε ανθρώπινα, η μέση γραμμή και όχι οι ακραίες ενέργειες, αποδίδει πάντοτε το καλύτερο.

5 Ένα παράδειγμα από τις ψυχικές αρετές που εδώ μας ενδιαφέρουν είναι λ.χ.: Αν τα δύο άκρα στις απολαύσεις του ανθρώπου (και βέβαια του αθλητή) είναι ως υπερβολή η ακολασία και ως έλλειψη η αναισθησία, το μέσον, η προτιμώμενη δηλ. αρετή είναι η σωφροσύνη. Θεωρεί ότι στην μεσότητα και με λογική έχει ήδη καταλήξει η Ιατρική, γι αυτό την φέρνει σαν παράδειγμα: Και στα «Πολιτικά» εντοπίζει με μια λακωνική, αλλ αποφθεγματική φράση και για τη Γυμναστική, για υγεία και δύναμη («αλκή» δεν είναι μόνο η σωματική δύναμη, αλλά και η ψυχική, - η γενναιότητα (βλ. άλκιμοι νεανίαι). Μια δεύτερη αρχή του Αριστοτέλη, που δείχνει και την ευρύτητα του πνεύματός του, είναι η εξής: Σε μια επιστήμη ή τέχνη είναι αναγκαία η γνώση των γενικών κανόνων, που όμως κατά την εφαρμογή τους πρέπει να προσαρμόζονται στις ανάγκες του ατόμου, που το αφορούν. Αυτό δεν κάνει η σύγχρονη Ιατρική ή Θεραπευτική γυμναστική; Δεν προσαρμόζονται στις ανάγκες του θεραπευόμενου, του καθενός ξεχωριστά; Μη σας εκπλήξει όταν σας παραθέσω τα παραδείγματα από το αριστοτελικό κείμενο, που ακριβώς αναφέρονται στην ιατρική και στη γυμναστική. Λέει ο φιλόσοφος: «Η γενική φροντίδα για τους πολίτες καθορίζεται από κανόνες, γραπτούς και άγραφους, όπως π.χ. στη γυμναστική, τη μουσική κλπ». δηλ. ο γνωρίζων τι είναι κατάλληλο για όλους. Όμως διευκρινίζει την ιδιαιτερότητα κάθε περίπτωσης: «Στην ιατρική γενικά συμφέρει σ όσους έχουν πυρετό η ησυχία και η δίαιτα, αλλά σε κάποιον συγκεκριμένον ασθενή ίσως όχι»! Και προσθέτει παράδειγμα και από τον αθλητισμό: «Και ο πυγμάχος άλλωστε δεν εφαρμόζει σ όλους τους αντιπάλους την ίδια τακτική. Αυτήν τη σχετικότητα που υπάρχει στη ζωή ο Μακεδόνας φιλόσοφος την ανάγει και στην έννοια του «αγαθού», του υπέρτατου καλού που αναζητεί ο κάθε άνθρωπος: «Είναι φανερό ότι το αγαθό δεν μπορεί να είναι κοινό για όλα, ούτε καθολικό, ούτε ένα μόνο». Και το διευκρινίζει ότι διαφέρει ανάλογα με τις περιστάσεις, ως προς την ποιότητα, την ποσότητα, τον χρόνο, τον τόπο κλπ. Πρέπει, λοιπόν, πάντα, λέει ο Σταγειρίτης, να ακολουθεί κανείς τον μέσο δρόμο, με λογική και με ευελιξία στην εφαρμογή των γενικών κανόνων. Και αυτές οι αρετές, μας το υποδεικνύει με πολλά παραδείγματα, ισχύουν και στον αθλητισμό. Ποιός όμως μπορεί να έχει αυτές τις αρετές; Χρειάζεται ο κατάλληλος χαρακτήρας. Και πώς διαμορφώνεται ο χαρακτήρας; Ο Αριστοτέλης έχει σαφείς απόψεις επ αυτού: Δηλ. ο χαρακτήρας εξαρτάται πρώτα από τα προσόντα που έδωσε η Φύση,

6 δεύτερο από τις συνήθειες στις οποίες εκπαιδεύεται κανείς και τρίτο, αργότερα από τη λογική που εφαρμόζει. Δίνει σ όλα τα κείμενά του ο Σταγειρίτης βαρύνουσα σημασία στην επίδραση «της συνήθειας-μέσα-από-την-εκπαίδευση». Γι αυτό και ο όρος «έξεις» σημαίνει «τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ύστερα από συνήθεια», δηλ. από νέος κανείς να συνηθίζει σε κάποιες αρετές. Ακόμη σύμφωνα και με άλλο ορισμό του Αριστοτέλη: αρετές λέμε τις αξιέπαινες ιδιότητες του χαρακτήρα. Ο Σταγειρίτης παραθέτει στα «Ηθικά Ευδήμεια» ένα κατάλογο των αρετών και των αντίστοιχων «κακιών» (ελαττωμάτων), των ακραίων δηλ. εκδηλώσεων είτε από «υπερβολή», είτε από «έλλειψη». Θα αναφέρω εδώ εκείνες που σχετίζονται και με τη γυμναστική και τον αθλητισμό: (βλέπε ppt, διαφάνεια 8). Ας αναλύσουμε μια-δυο από τις αρετές και «κακίες»: Παράδειγμα για τη σωφροσύνη «Οι υπερβολικές γυμναστικές ασκήσεις, καθώς και οι λειψές φθείρουν τη σωματική δύναμη, όπως τα ποτά και τα φαγητά όταν είναι υπερβολικά ή λιγοστά τότε φθείρουν την υγεία (ακολασία-αναισθησία), ενώ όταν γίνονται με μέτρο (σωφροσύνη) την αυξάνουν και την εξασφαλίζουν». Για την ανδρεία στον πόλεμο ή το θάρρος στους αθλητικούς αγώνες: «Αυτός που αποφεύγει τα πάντα και φοβάται και δεν υπομένει τίποτε γίνεται δειλός, αλλά κι εκείνος που τίποτε δεν φοβάται και βαδίζει αντίθετα προς κάθε τι καταντά θρασύς» - «Φθείρονται, λοιπόν, και η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή, όπως και από την ελλιπή δραστηριότητα, ενώ ακολουθώντας τον μέσο δρόμο διατηρούνται». Ενδιαφέρον είναι ότι για καλύτερη κατανόηση του τι εννοεί με τη «μεσότητα», ο φιλόσοφος δίνει ένα παράδειγμα επίσης από τη γυμναστική και τον αθλητισμό: Το μέσον, λέει, μεταξύ του 2 και του 10 κατά την αριθμητική είναι το 6, αλλά ο σωστός προπονητής («αλείπτης») δεν σημαίνει ότι πρέπει να ορίσει 6 πιάτα φαγητού για κάθε γυμναζόμενο, διότι για τον Μίλωνα (ένα μεγαλόσωμο, πολύ δυνατόν αθλητή) αυτά θα ήταν λίγα, ενώ για ένα που πρωτοαρχίζει να γυμνάζεται μπορεί να είναι πολλά. Αυτό, προσθέτει, ισχύει για όλους,- και τους δρομείς και τους παλαιστές. Και καθώς ο Σταγειρίτης δεν είναι ποτέ δογματικός, αλλά προσγειωμένος και πολύ ανθρώπινος, καθορίζει: «το μέσον (είναι) το προς ημάς», - αυτό που ταιριάζει σ εμάς, σε κάθε δηλ. περίσταση. Και για μια άλλη αρετή, την καρτερία, την επιμονή και αγωνιστικότητα, ο Αριστοτέλης φέρνει ως πρότυπο για τους άλλους ένα παράδειγμα από τον αθλητισμό: «Στη

7 ζωή όσοι πράττουν ορθά κερδίζουν τα καλά και αγαθά, όπως στους Ολυμπιακούς αγώνες δεν στεφανώνονται οι ωραίοι ή οι (απλώς) δυνατοί, αλλ όσοι αγωνίζονται (εντατικά). Το ανθρώπινο πρόσωπο της φιλοσοφίας του Μακεδόνα σοφού φαίνεται όταν αναγνωρίζει τις δυσκολίες του ατόμου να εφαρμόσει τις αρετές, παρ όλο που μας προτρέπει προς αυτές. Δίνει και γι αυτό παράδειγμα από τον αθλητισμό: «Στους αθλητικούς αγώνες ο τελικός στόχος των πυγμάχων είναι γλυκός, δηλ. το στεφάνι και οι τιμές, αλλά τα χτυπήματα που δέχονται τους πονούν και τους μειώνουν την ευχαρίστηση ( λυπηρόν ) διότι και αυτοί από σάρκα και οστά είναι καμωμένοι». Ελπίζω ως τώρα να μπόρεσα να σας δώσω ένα γενικό περίγραμμα των ψυχικών αρετών, που θεωρεί ο Αριστοτέλης χρήσιμα εφόδια για την πρόοδο και ευδαιμονία κάθε ανθρώπου, και ιδιαίτερα (απ όσα παραδείγματα μας παρέθεσε) χρήσιμα για κάθε γυμναζόμενο και αθλητή. Ας έρθουμε τώρα σε ορισμένα πρακτικότερα θέματα σχετικά με τη φυσική αγωγή, που ο φιλόσοφος συζητά στα τελευταία βιβλία των «Πολιτικών». Τα «Πολιτικά», όπως σας ανέφερα και στην αρχή, περιέχουν τις πεποιθήσεις του για τα πολιτεύματα και τους νόμους, καθώς και τις απόψεις του για την Παιδεία. Είναι πολύ σημαντικό για τη Γυμναστική ότι την κατατάσσει ως ένα από τα τέσσερα βασικά μαθήματα στα οποία πρέπει να εκπαιδεύεται το παιδί και ο νέος: Την ανδρεία πρέπει να την εκλάβουμε και ως πολεμικήν ανδρεία, αλλά και γενικότερα με την έννοια του θάρρους και της πρωτοβουλίας στη ζωή. Άλλωστε και σε άλλο σημείο λέει, όπως είδαμε: Ενδιαφέρον είναι ότι ακόμη και για τη ζωγραφική ο Αριστοτέλης τονίζει ότι πρέπει να διδάσκεται όχι μόνο για να ναι χρήσιμη στην πρακτική ζωή, αλλά για καλλιέργεια ενός αισθητικού κριτηρίου ώστε να εκτιμά κανείς το σωματικό κάλλος. Αυτό φυσικά δείχνει και το γενικότερο πνευματικό επίπεδο προς το οποίο εστόχευαν οι Έλληνες του 4 ου π.χ. αιώνα! Ο Σταγειρίτης καταπιάνεται, βάσει πάντοτε των παρατηρήσεών του, και με πρακτικότερα θέματα σωματικής ανάπτυξης και άσκησης, τα οποία ανάγονται και σε θέματα ιατρικής και παιδαγωγικής. Ξεκινώντας από τη γέννηση υπογραμμίζει για τη Βρεφική ηλικία τη θρεπτικότητα του γάλακτος, ενώ θα πρέπει να αποφεύγεται το κρασί. Στα βρέφη πρέπει να επιτρέπονται ελεύθερες κινήσεις (φαίνεται ορισμένες μητέρες τα φάσκιωναν και τότε υπερβολικά) και να μη διαστρέφονται τα τρυφερά τους μέλη, πράγμα για το οποίο, μας πληροφορεί, ορισμένα έθνη επινόησαν όργανα μηχανικά! (να ήταν εκείνα προάγγελοι των σημερινών οργάνων γυμναστικής;)

8 Ορθό είναι επίσης να συνηθίζουν και στο κρύο τα μικρά παιδιά και να μη τα μαλλώνουν όταν τεντώνονται και κλαίνε, διότι το κλάμα υποβοηθεί τη ανάπτυξη, «γίνεται τρόπον τινά γυμναστική του σώματος» Μέχρι 5 ετών τα παιδιά δεν πρέπει να αναγκάζονται σε καταπονήσεις, που εμποδίζουν την ανάπτυξη, αλλά καλόν είναι να κινούνται τόσο ώστε να αποφεύγεται η σωματική «αργία», η τεμπελιά. Αυτό πρέπει να προετοιμάζεται και με άλλες πράξεις, όπως τα παιγνίδια τα οποία να μην είναι ούτε επίπονα, ούτε χαλαρά. Με τα παιγνίδια συσχετίζει ο φιλόσοφος και τους μύθους εκφράζοντας την άποψη ότι συμβάλλουν στην ηθικοπλαστικήν εξέλιξη του ατόμου, αρκεί οι άρχοντες, και ιδιαίτερα οι παιδονόμοι, να φροντίζουν ώστε να μην ακούγονται αισχρολογίες στην πόλη: Το ίδιο ενδιαφέρον χρειάζεται και για τους νέους, γι αυτό η Πολιτεία, κατά τον Αριστοτέλη, οφείλει να απαγορεύει τα αισχρά θεάματα ή κείμενα ή λόγια, και να μεριμνούν οι άρχοντες ώστε να μην υπάρχουν αγάλματα ή ζωγραφιές που μιμούνται αισχρές πράξεις. Μέχρι την εφηβεία, προτρέπει ο αρχαίος φιλόσοφος, πρέπει να γίνεται ελαφρότερη γυμναστική, ν αποφεύγεται η αυστηρή δίαιτα και ο εξαναγκασμός σε επίπονες ασκήσεις για να μην εμποδίζεται η σωματική φυσιολογική ανάπτυξη. Απόδειξη αυτού, μας λέει, είναι ότι ανάμεσα στους Ολυμπιονίκες μόνο 2-3 θα βρει κανείς ότι ενίκησαν και ως παίδες και ως άνδρες, - διότι οι κοπιαστικές ασκήσεις σε μικρή ηλικία εξαντλούν τις δυνάμεις. Γι αυτό, συμβουλεύει, τα επόμενα 3 χρόνια μετά την εφηβεία να ασχολείται ο νέος μόνο με τα υπόλοιπα μαθήματά του. Ακόμη και για τους ηλικιωμένους κατά τον Σταγειρίτη χρειάζεται γυμναστική. Για τους πρεσβυτέρους, λέει, άνω των 50 ετών δηλ., τιμητικά να γυμνάζονται με τους άρχοντες, ενώ οι νέοι χωριστά. Αλλά και στους νέους να υπάρχουν ένας-δύο άρχοντες για να επιβλέπουν, ώστε να τους δημιουργεί το σωστό αίσθημα ντροπής. Η κλιμάκωση αυτή που είδαμε ότι κάνει ο Αριστοτέλης για τη γυμναστική κατά ηλικίες, συνάδει προς τις απόψεις του σχετικά με την ανάπτυξη του παιδιού μέχρι την ωριμότητα, που δεν απέχουν πολύ από τις σύγχρονες απόψεις της ιατρικής και ψυχολογίας. Λέει π.χ.: «Όπως το σώμα δημιουργείται πριν από την ανάπτυξη της ψυχής, έτσι και το μηλογικό («ά-λογον») τμήμα της ψυχής υπάρχει πριν απ το λογικό» και «Οι ορέξεις και επιθυμίες απ αρχής υπάρχουν στα παιδιά, ενώ η λογική και ο νους προϊόντος του χρόνου αναπτύσσονται». Το «άλογο» μέρος της ψυχής και οι ορέξεις αντιστοιχούν σ αυτό που στην ψυχανάλυση σήμερα αποκαλούμε ενστικτώδεις ενορμήσεις, - μια θεώρηση που επεξεργάζομαι λεπτομερέστερα στο βιβλίο μου «Ψυχολογικά θέματα στον Αριστοτέλη».

9 Με την άποψη, λοιπόν, αυτή του Σταγειρίτη για χρονική προτεραιότητα του σώματος, προτείνει ότι θα πρέπει να γίνεται εξαρχής εκπαίδευση του σώματος και αργότερα της «διάνοιας», γι αυτό να αναλαμβάνονται τα παιδιά πρώτα από τους γυμναστές. Είχαμε πει νωρίτερα ότι ο Αριστοτέλης ανάμεσα στα 4 κύρια μαθήματα στην Παιδεία, εκτός από τη Γυμναστική συγκαταλέγει και τη Μουσική. Λέει μάλιστα χαρακτηριστικά: «Όπως η γυμναστική προετοιμάζει το σώμα, έτσι και η μουσική το ήθος της ψυχής προς την αρετή κατατείνει η μουσική και συμβάλλει προς φρόνηση». Αφιερώνει μεγάλο μέρος του τελευταίου βιβλίου του των «Πολιτικών» ο φιλόσοφος στη μουσική για να φανεί πώς επηρεάζεται η ψυχική διάθεση, - λέει π.χ. ότι οι μελωδίες του Ολύμπου δημιουργούν στην ψυχή ενθουσιασμό (και έτσι ο στρατιώτης αποκτά ανδρεία ή ο αθλητής θάρρος). Σε άλλο σημείο αναφέρει ότι η μουσική αποτελεί παιδείαν, αλλά και «παιδιάν χάριν αναπαύσεως», δηλ. παιγνίδι για ανάπαυση. Πάντως και τη Γυμναστική ο Σταγειρίτης δεν τη βλέπει με το στενό πρίσμα της σωματικής και μόνο ενδυνάμωσης. Ως παράδειγμα αντιπαραβάλλει τους Σπαρτιάτες που η σωματική τους εκγύμναση δεν ήρκεσε στο να άρχουν παρά για λίγο διάστημα, - δεν έγιναν, λέει, μ αυτό ευδαίμονες παρά μόνο δεσποτικοί. Και αυτό το αποδίδει στο ότι οι Σπαρτιάτες έκαναν τα παιδιά τους «θηριώδη» με τις εντατικές ασκήσεις, αποβλέποντας μόνο στην πολεμική ανδρεία. Έτσι όμως χάνεται η χάρη του σώματος, φρονεί ο Αριστοτέλης, - δεν πρέπει επομένως να αποβλέπει μια σωστή Πολιτεία σε μίαν αρετή, αλλά σε μια γενικότερη και ισορροπημένη Παιδεία. Σε άλλο σημείο για παρόμοιο ζήτημα εκφράζει την άποψη ότι για τον μέσο πολίτη δεν βοηθούν στην υγεία και την ευεξία οι ασκήσεις των αθλητών, που είναι έντονες ή δυναμώνουν μεμονωμένα μέλη, ούτε η θεραπευτική που καταπονεί (λέει επί λέξει: «η θεραπευτική και κακοπονητική»!), αλλά κι εδώ πρέπει να επικρατεί η αρετή: το μέτρο, «η μεσότης». (Ενδιαφέρον είναι ότι τονίζει πως τέτοια γυμναστική πρέπει να εφαρμόζεται και στους άντρες και στις γυναίκες). Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οι αρετές αποτελούν εφόδια, τα «εργαλεία» με τα οποία έχει τη δυνατότητα να πετύχει κανείς τους στόχους που ο ίδιος επιλέγει με τη λογική δεν αποτελούν δηλ. αυτοσκοπόν κατά τον Μακεδόνα. «Ο στόχος μας δεν είναι να γνωρίσουμε απλώς τι είναι οι αρετές, αλλά πώς μπορούμε να τις εφαρμόσουμε στην πράξη». Δεν αρκεί, λοιπόν, η θεωρητική και μόνο γνώση για σωστή απόδοση. Φέρνει και σ αυτό ο Αριστοτέλης παράδειγμα από την Ιατρική και τη Γυμναστική: «Δεν γινόμαστε

10 πρακτικότεροι και αποτελεσματικότεροι με το να κατέχουμε μόνο την Ιατρική ή την Γυμναστική, αλλ εξαρτάται και από τον χαρακτήρα μας». Άλλωστε και η μεγάλη πραγματεία του, τα «Πολιτικά», τελειώνει με την εξής φράση: «Είναι φανερό ότι τρείς κανόνες πρέπει να εφαρμόζουμε στην Παιδεία: το μέτρο, το τι είναι δυνατόν και το πρέπον!»

11 Παρασκευή 7 Οκτωβρίου 2005 ΔΙΑΛΕΞΗ Προεδρείο: Μυλωνάς Α. ΦΥΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΝΟΣΟ Δεληγιάννης Α. Καθηγητής Αθλητιατρικής ΤΕΦΑΑ, ΑΠΘ Τις τελευταίες δεκαετίες η ραγδαία αύξηση της συχνότητας εμφάνισης της στεφανιαίας νόσου στο γενικό πληθυσμό αποτελεί ένα μεγάλο πρόβλημα με ιατρικές, κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις εξαιτίας του υψηλού ποσοστού νοσηρότητας και θνητότητας που τη συνοδεύουν. Ένας μεγάλος αριθμός στεφανιαίων ασθενών αναγκάζεται να περιορίσει σημαντικά τις δραστηριότητές του και πρώιμα να συνταξιοδοτηθεί. Οι γνωστές θεραπευτικές μέθοδοι που εφαρμόζονται στους στεφανιαίους ασθενείς (φαρμακευτική θεραπεία, αγγειοπλαστική, χειρουργική επέμβαση) παρατείνουν την επιβίωση, αλλά συνήθως δεν βοηθούν αποτελεσματικά τους περισσότερους στην προσπάθειά τους να επανενταχθούν και να ακολουθήσουν ένα φυσιολογικό ρυθμό ζωής. Αυτό συνήθως οφείλεται είτε στην παρουσία συμπτωμάτων, πλέον έκδηλων κατά τη φυσική δραστηριότητα, όπως στηθάγχη, δύσπνοια και αίσθημα εύκολης κόπωσης, είτε λόγω της μειωμένης φυσικής επάρκειας, εξαιτίας κυρίως της υποκινητικότητας που διακρίνει τους ασθενείς. Τα προβλήματα επιτείνονται εξαιτίας των αρνητικών ψυχολογικών επιπτώσεων από την πάθηση. Η εμφάνιση καρδιακής ανεπάρκειας, η οποία είναι συχνή στην πλειοψηφία των αρρώστων, επιδεινώνει σε μεγαλύτερο βαθμό την ικανότητα για σωματική αλλά και πνευματική εργασία, επαυξάνει την τάση για κοινωνική απομόνωση και τελικά οδηγεί σε υποβάθμιση της ποιότητας ζωής. 1 Αυτό οφείλεται τόσο στις διαταραχές που επιφέρει κυρίως στην αιμάτωση των ιστών, με αποτέλεσμα ιστολογικές και βιοχημικές ανωμαλίες, όσο και στο μεγάλο βαθμό υποκινητικότητας που χαρακτηρίζει τους πάσχοντες. 2 Οι ασθενείς αυτοί αιτιώνται για γενικευμένη αδυναμία, ενώ οι σκελετικοί μύες, ιδιαίτερα των κάτω άκρων, εμφανίζουν ατροφία, μειωμένη αιμάτωση και διαταραγμένο μεταβολισμό. Μάλιστα, η παθολογική ενεργοποίηση του μυϊκού εργοαντανακλαστικού κατά την κόπωση στους ασθενείς αυτούς ευθύνεται σημαντικά για την εκδήλωση δύσπνοιας και δρα περιοριστικά στη λειτουργική ικανότητά τους. Για τους ασθενείς αυτούς η επαναδραστηριοποίηση έχει πρωτεύοντα στόχο στη ζωή τους.

12 Τα τελευταία 30 έτη στις ιατρικά ανεπτυγμένες χώρες έχουν καθιερωθεί προγράμματα αποκατάστασης καρδιοπαθών, ιδιαίτερα μετά από έμφραγμα μυοκαρδίου, ως αναπόσπαστο τμήμα της συνολικής θεραπευτικής αντιμετώπισής τους. Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (W.H.O.) όρισε την φυσική αποκατάσταση των καρδιοπαθών ως «το σύνολο των διαδικασιών που καταστέλλουν τους παράγοντες πρόκλησης της νόσου και εξασφαλίζουν στους ασθενείς την καλύτερη δυνατή φυσική, νοητική και κοινωνική κατάσταση, έτσι ώστε να μπορούν με τις δικές τους δυνάμεις να επανενταχθούν στην κοινωνία». 3 Τα προγράμματα αποκατάστασης επομένως στοχεύουν: α) Στην αύξηση της φυσικής επάρκειας με την συστηματική γύμναση. β) Στην εκπαίδευση του ασθενούς και του περιβάλλοντος του σχετικά με την πάθηση, τη θεραπεία και την πρόγνωση. γ) Στην παροχή ψυχολογικής υποστήριξης. δ) Στην βοήθεια για κοινωνική επανένταξη του ασθενούς. Η φυσική αποκατάσταση ή θεραπευτική γυμναστική αποτελεί πλέον στα ιατρικά και κοινωνικά ανεπτυγμένα κράτη την τρίτη φάση της ιατρικής, μετά την προληπτική και τη θεραπευτική ιατρική. 4 Σήμερα τα προγράμματα αποκατάστασης απευθύνονται στην πλειοψηφία των ασθενών με καρδιοπάθειες, όπως σε ασθενείς με μικρού ή μετρίου βαθμού καρδιακή ανεπάρκεια, μετά από αγγειοπλαστική, θρομβόλυση, εμφύτευση βηματοδότη, εγχείρηση επαναιμάτωσης των στεφανιαίων αγγείων, μεταμόσχευση καρδιάς κ.α. 5-7 Κύριο περιεχόμενο των προγραμμάτων αποκατάστασης αποτελούν η συστηματική φυσική δραστηριότητα, η ψυχολογική υποστήριξη και η καθοδήγηση για την εφαρμογή κανόνων υγιεινής διαβίωσης και διατροφής. Η γύμναση αποτελεί βασικό μέρος των προγραμμάτων αποκατάστασης, καθώς συμβάλλει στην αύξηση της φυσικής επάρκειας και στην επιστροφή των ασθενών σε κοινωνική και επαγγελματική δράση, μειώνει τις παρενέργειες της υποκινητικότητας, προσφέρει ψυχολογική υποστήριξη, ευεξία και αυτοπεποίθηση. Παράλληλα επιφέρει τέτοιες προσαρμογές στον οργανισμό, που του παρέχει προστασία ή επιβραδύνει την εμφάνιση διαταραχών από διάφορα συστήματα. Επιπρόσθετος στόχος των προγραμμάτων αυτών είναι η κατάλληλη εκπαίδευση και καθοδήγηση τόσο των ασθενών όσο και των μελών της οικογένειάς τους, για την εφαρμογή κανόνων υγιεινής διατροφής και διαβίωσης. Η προσπάθεια συμμόρφωσης και αλλαγής του τρόπου ζωής, κυρίως με τη μείωση των γνωστών παραγόντων αυξημένου κινδύνου για στεφανιαία νόσο, αποτελεί πρωταρχικό μέλημα. Η εφαρμογή συστηματικής άσκησης, κυρίως αεροβικού τύπου, αποτελεί τον πλέον ασφαλή και αποτελεσματικό τρόπο φυσικής δραστηριοποίησης των στεφανιαίων ασθενών,

13 που επιφέρει ωφέλιμες μορφολογικές και λειτουργικές προσαρμογές στον οργανισμό. Αυτές αφορούν τόσο περιφερικές ευνοϊκές μεταβολές, δηλαδή στους σκελετικούς μύες, όσο και κεντρικές, δηλαδή στο κυκλοφορικό και αναπνευστικό σύστημα. 8 Ο βαθμός των προσαρμογών αυτών εξαρτάται από τους χαρακτήρες της γύμνασης και το επίπεδο φυσικής επάρκειας κάθε ασθενούς. Ένα από τα πλέον σημαντικά οφέλη της γύμνασης στους ασθενείς μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου είναι η αύξηση της αερόβιας ικανότητας. H μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου βρέθηκε ότι μειώνεται κατά 30% μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου ή εγχείρηση επαναιμάτωσης των στεφανιαίων. 9 Σε ασθενείς που μετά το έμφραγμα εμφανίζουν στηθάγχη ή καρδιακή ανεπάρκεια, η μείωση αυτή ξεπερνά το 50%. Η συστηματική γύμναση και στις δύο κατηγορίες ασθενών οδηγεί σε αύξηση της VO 2 max κατά 10 έως 60% ανάλογα με τους χαρακτήρες της γύμνασης, με μέσο όρο 20% μετά από 3 μήνες αεροβικής γύμνασης. 10 Ιδιαίτερα, σε νεώτερους ασθενείς παρατηρείται κατά 40% μεγαλύτερη αύξηση της VO 2 max σε σύγκριση με τους μεγαλύτερης ηλικίας καρδιοπαθείς. Η αύξηση αυτή της αερόβιας ικανότητας των ασθενών με τη συστηματική γύμναση αποδίδεται κυρίως στις περιφερικές προσαρμογές που επέρχονται. Η αεροβική γύμναση, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται και από πρόγραμμα ενδυνάμωσης με ήπιες στατικές ασκήσεις επιφέρει ευνοϊκές μορφολογικές και λειτουργικές μεταβολές στους σκελετικούς μύες των άκρων. Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε αύξηση της σχέσης αιμοφόρων τριχοειδών αγγείων-διαμέτρου μυϊκών ινών, αύξηση του αριθμού των μιτοχονδρίων, καθώς και των οξειδωτικών ενζύμων. Οι μεταβολές αυτές οδηγούν σε μεγαλύτερη παροχή και χρησιμοποίηση Ο 2 προς τους μύες και επομένως σε βελτίωση της αρτηριοφλεβικής διαφοράς σε Ο 2. Η προσθήκη ασκήσεων ενδυνάμωσης οδηγεί και σε αύξηση της διαμέτρου των μυϊκών ινιδίων, και ιδιαίτερα τύπου ΙΙ, σε ασθενείς που λόγω υποκινητικότητας ή / και λόγω καρδιακής ανεπάρκειας εμφανίζουν μυϊκή ατροφία. Αποτέλεσμα των λειτουργικών και μορφολογικών προσαρμογών των σκελετικών μυών είναι η αύξηση της δύναμης και της αντοχής τους στην κόπωση. Ευνοϊκή είναι η επίδραση της συστηματικής γύμνασης και στο καρδιαγγειακό. Από τα αποτελέσματα μελετών όμως φαίνεται ότι απαιτείται μακροχρόνια και έντονη γύμναση για να εμφανιστούν κεντρικές προσαρμογές. Ο Ehsani και συνεργάτες διαπίστωσαν αύξηση των διαμέτρων και των τελο-διαστολικών και τελο-συστολικών όγκων σε καρδιοπαθείς μετά από 6 και 12 μήνες αντίστοιχα χαλαρό τρέξιμο. 11 Φαίνεται ότι αυτές οι ανατομικές καρδιακές προσαρμογές συμβάλλουν στην καλύτερη ανατομική επαναδιάταξη (remodeling) της αριστερής κοιλίας, ιδιαίτερα σε ασθενείς με εκτεταμένο έμφραγμα του μυοκαρδίου ή /και καρδιακή ανεπάρκεια. Ο Ditchey και οι συνεργάτες του αναφέρουν

14 βελτίωση της καρδιακής λειτουργίας χωρίς όμως την εμφάνιση μορφολογικών μεταβολών της καρδιάς. 12 Όσον αφορά τον όγκο παλμού έχει διαπιστωθεί ότι απαιτείται γύμναση διάρκειας τουλάχιστον ενός έτους για να αυξηθεί. Η αύξηση αυτή οφείλεται τόσο σε καλύτερη ενεργοποίηση του μηχανισμού του Frank-Starling, όσο και σε βελτίωση της συσταλτικότητας του μυοκαρδίου. Σημαντικό ευνοϊκό αποτέλεσμα της γύμνασης με αεροβικού τύπου ασκήσεις είναι η μείωση της καρδιακής συχνότητας, καθώς και της συστολικής και μέσης αρτηριακής πίεσης κατά την ηρεμία και κατά την υπομέγιστη άσκηση. 13 Οι προσαρμογές αυτές οδηγούν σε ελάττωση των απαιτήσεων του μυοκαρδίου σε οξυγόνο. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία σε ασθενείς που εμφανίζουν στηθάγχη με την κόπωση, καθώς η συστηματική γύμναση με αερόβιες ασκήσεις τους καθιστά ικανούς να εκτελούν ένα έργο υπομέγιστης επιβάρυνσης με σαφή βελτίωση ή /και χωρίς την εμφάνιση συμπτωμάτων. Οι ευνοϊκές αυτές προσαρμογές αποδίδονται σε ελάττωση του τόνου του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, πιθανώς λόγω της ελάττωσης των επιπέδων των κατεχολαμινών που κυκλοφορούν, σε αύξηση της δράσης του παρασυμπαθητικού και σε καταστολή του ενδογενούς ρυθμού παραγωγής ερεθισμάτων. Η μείωση της δραστηριότητας του συμπαθητικού νευρικού συστήματος σε ασθενείς μετά από έμφραγμα ή/ και καρδιακή ανεπάρκεια φαίνεται ότι συνοδεύεται από μείωση του κινδύνου εμφάνισης αρρυθμιών και αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Έτσι πιθανόν η συστηματική άσκηση να δρα προστατευτικά και διαμέσου της ευνοϊκής αυτής προσαρμογής. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις ότι η συστηματική γύμναση επιφέρει αύξηση του μεγέθους και της έκτασης της παράπλευρης κυκλοφορίας στο ισχαιμικό μυοκάρδιο. 6 Η άσκηση από μόνη της δεν φαίνεται ότι παρεμποδίζει άμεσα την επαναστένωση ή την εμφάνιση νέου εμφράγματος. Πιθανόν όμως συμβάλλει θετικά σε αυτό με έμμεσους μηχανισμούς. Έτσι, η συστηματική άσκηση σε συνδυασμό με την εφαρμογή κατάλληλης δίαιτας δρα ανασταλτικά στους παράγοντες που ενοχοποιούνται για την αθηροσκλήρωση των στεφανιαίων αγγείων. Συγκεκριμένα, με τη γύμναση παρατηρείται αύξηση των επιπέδων της υψηλής πυκνότητας (ΗDL) και μείωση της χαμηλής πυκνότητας (LDL) λιποπρωτεϊνικής χοληστερόλης και ελάττωση των επιπέδων των λιπιδίων στο αίμα. Η μακροχρόνια και συστηματική αερόβια γύμναση εκτός από τη βελτίωση της λιπιδαιμικής εικόνας του ασθενούς (αύξηση σχέσης HDL-C/LDL-C), έχει ευνοϊκή δράση στον μεταβολισμό των υδατανθράκων (αύξηση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη), ενώ ακόμη ελαττώνει τη συγκολλητικότητα των αιμοπεταλίων και αυξάνει την ινoδωλυτική δραστηριότητα. 14

15 Επιπρόσθετα, η εφαρμογή προγραμμάτων συστηματικής γύμνασης σε στεφανιαίους ασθενείς επιφέρει ευνοϊκά αποτελέσματα και στο ψυχοκοινωνικό τομέα. Η αύξηση της φυσικής επάρκειας του ασθενούς συνοδεύεται και από αύξηση της αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης, βελτίωση της διάθεσης και καταπολέμηση της κατάθλιψης. 15 Η επιλογή των ασθενών που θα ενταχθούν στα προγράμματα αποκατάστασης γίνεται μόνο μετά από πλήρη ιατρικό έλεγχο, ώστε να περιοριστούν σημαντικά οι επιπλοκές που μπορούν να εμφανιστούν. Σε μια μεγάλη στατιστική μελέτη αναφορικά με τις επιπλοκές που εμφανίστηκαν από την εφαρμογή 167 προγραμμάτων καρδιακής αποκατάστασης αναφέρθηκε 1 καρδιακή ανακοπή ανά ασθενείς-ώρες άσκησης, 1 έμφραγμα ανά ασθενείς-ώρες και 1 θάνατος ανά ασθενείς-ώρες. 16 Το οικονομικό κόστος των προγραμμάτων δεν είναι υψηλό να αναλογισθεί κανείς ότι μειώνεται η νοσηρότητα, δηλαδή η συχνότητα επανεισαγωγής των ασθενών στο νοσοκομείο και αυξάνει η παραγωγικότητα. Σε μια μελέτη από τη Σουηδία διαπιστώθηκε ότι ήταν σημαντικά μειωμένος ο αριθμός των ασθενών μετά από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, που νοσηλεύτηκαν εκ νέου για καρδιακά προβλήματα σε μια 5ετία και οι οποίοι ήταν ενταγμένοι σε προγράμματα αποκατάστασης συγκριτικά με τον αντίστοιχο αριθμό εκείνων που δεν ήταν ενταγμένοι. 17 Επίσης, το 53% των πρώτων ασθενών επέστρεψαν στην εργασία τους και μόνο το 38% των δεύτερων. Τα προγράμματα αποκατάστασης καρδιοπαθών περιλαμβάνουν τέσσερις φάσεις. Η πρώτη φάση ξεκινάει κατά την περίοδο νοσηλείας του ασθενούς στο νοσοκομείο και περιλαμβάνει αρχικά την πληροφόρηση του ιδίου και των συγγενών του για την πάθησή του, την φαρμακευτική αγωγή, καθώς και την πρόγνωση της πορείας του. Παράλληλα γίνεται ενημέρωση για τους στόχους και τα αποτελέσματα του προγράμματος αποκατάστασης, δίνονται συμβουλές για τον τρόπο ζωής που θα πρέπει να ακολουθήσει και ενθαρρύνεται για την ταχεία κινητοποίησή του. Ο ασθενής αρχικά εκτελεί ασκήσεις διατήρησης της ευκαμψίας των αρθρώσεων, αναπνευστικής γυμναστικής και γίνονται μαλάξεις των κάτω άκρων. Την 2 η -3 η ημέρα ξεκινά την κινητοποίηση του από την κλίνη, η οποία σταδιακά γίνεται πιο συστηματική και εντατική και περιλαμβάνει βάδισμα του ασθενούς και ανεβοκατέβασμα λίγων βαθμίδων. Πριν την έξοδό του από το νοσοκομείο του ασθενούς μετά από ΟΕΜ πραγματοποιείται μια υπομέγιστη δοκιμασία κόπωσης (περίπου σφ/min) για την εκτίμηση της κατάστασης αιμάτωσης του μυοκαρδίου και της συνολικής καρδιακής λειτουργίας του ασθενούς, με στόχο τον περαιτέρω σχεδιασμό της θεραπευτικής αντιμετώπισής του.

16 Η δεύτερη φάση του προγράμματος αποκατάστασης αρχίζει με την έξοδο του ασθενή από το νοσοκομείο και διαρκεί 12 εβδομάδες. Στη διάρκεια της άσκησης γίνεται παρακολούθηση του ηλεκτροκαρδιογραφήματος κάθε ασθενούς σε monitor με τηλεμετρική συνήθως μέθοδο, για τη διαπίστωση αρρυθμιών ή μεταβολών του ΗΚΓ κατά την άσκηση. Τις πρώτες εβδομάδες προτιμάται η ποδηλασία σε στατικό ποδήλατο και το βάδισμα σε δαπεδοεργόμετρο με ένταση που φτάνει το 70-85% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας που επιτεύχθηκε κατά την δοκιμασία κόπωσης στο τέλος της φάσης Ι. Η συχνότητα της γύμνασης είναι 3 φορές την εβδομάδα και η διάρκεια min. Το πρόγραμμα ξεκινά με 10 min ποδηλασία ήπιας έντασης και 10 min προθέρμανση με διάφορες ασκήσεις γυμναστικής για την καλή προετοιμασία του μυοσκελετικού συστήματος, έτσι ώστε να δεχτεί την επιβάρυνση. Σταδιακά προστίθενται αεροβικού τύπου ασκήσεις σε steps, στις οποίες συμμετέχουν μεγάλες μυϊκές ομάδες χωρίς να επιβαρύνεται σημαντικά το καρδιαγγειακό σύστημα, jogging και κολύμβηση. Η ένταση και η διάρκεια των ασκήσεων είναι προοδευτικά αυξανόμενη. Στο τέλος της φάσης αυτής ο ασθενής ξοδεύει τουλάχιστον 8 ενεργειακά ωριαία ισοδύναμα (ΜΕΤs) την εβδομάδα, ώστε να υπάρξουν ευνοϊκές προσαρμογές. Στο τέλος της φάσης αυτής ο ασθενής υποβάλλεται σε μέγιστη δοκιμασία κόπωσης τόσο για το σχεδιασμό της περαιτέρω θεραπευτικής αγωγής, όσο και για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της γύμνασης. Με το τέλος της φάσης ΙΙ (6-12 εβδομάδες μετά το οξύ έμφραγμα ή 8-14 εβδομάδες μετά από εγχείρηση επαναιμάτωσης) ο ασθενής εντάσσεται στην τρίτη φάση, η οποία διαρκεί 6-24 μήνες. Στόχος της φάσης αυτής είναι η βελτίωση της φυσικής επάρκειας, η δημιουργία του αισθήματος ότι είναι υγιής και η μείωση του κινδύνου εμφάνισης νέας εκδήλωσης στεφανιαίας νόσου. Το πρόγραμμα γύμνασης θα πρέπει να επαναλαμβάνεται 3-5 φορές την εβδομάδα. Η ένταση των ασκήσεων θα πρέπει να αντιστοιχεί στο 60-90% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας ή στο 50-85% της μέγιστης πρόσληψης Ο 2. Η διάρκεια εξαρτάται κυρίως από την ένταση και από το επίπεδο φυσικής επάρκειας κάθε ασθενούς, με μέση διάρκεια min. Το πρόγραμμα γύμνασης ξεκινά με 10 min προθέρμανση για την αποφυγή κακώσεων. Ακολουθεί η εκτέλεση αερόβιων ασκήσεων και μετά από 2-4 εβδομάδες προστίθενται και ασκήσεις με στατικό χαρακτήρα μέτριας έντασης, που αποσκοπούν στην βελτίωση της μυϊκής ισχύος. Παραδείγματα τέτοιων ασκήσεων είναι οι μυϊκές διατάσεις με αντιστάσεις, η εκτέλεση ασκήσεων με βαράκια προσαρμοσμένα στα άνω ή /και στα κάτω άκρα, ασκήσεις σε κωπηλατοεργόμετρο κ.α. Το 1990 το ACSM αναγνώρισε ότι οι ασκήσεις με αντιστάσεις και ενδυνάμωσης θα πρέπει να αποτελούν σημαντικό τμήμα της συστηματικής γύμνασης υγιών ατόμων μέσης

17 ηλικίας. 18 Από το 2000 η American Heart Association συνιστά τις ασκήσεις αυτές και για ασθενείς με καρδιοπάθειες. 19 Η τέταρτη φάση περιλαμβάνει γύμναση χωρίς την επίβλεψη σε γενικά γυμναστήρια ή στην οικία των ασθενών. Στόχος της φάσης αυτής είναι η διατήρηση ή /και βελτίωση των προσαρμογών και η πλήρης επανένταξη του ατόμου στον προηγούμενο τρόπο ζωής πριν εμφανιστεί η πάθησή του. Διακοπή όμως της συστηματικής άσκησης οδηγεί σύντομα σε απώλεια των ευνοϊκών προσαρμογών που επιτεύχθηκαν. 20 Συμπερασματικά, θα πρέπει σύντομα σε όλα τα ιατρικά ανεπτυγμένα κράτη να ιδρυθούν ειδικά κέντρα αποκατάστασης καρδιοπαθών, όπου η εφαρμογή προσιτών, ασφαλών και ωφέλιμων προγραμμάτων γύμνασης θα βοηθήσει ουσιαστικά στη θεραπεία τους, συμπληρώνοντας τη φαρμακευτική ή χειρουργική αγωγή. Εκτός όμως από τις θετικές θεραπευτικές επιδράσεις τα προγράμματα αυτά θα έχουν και κοινωνικο-οικονομικά οφέλη, αφού θα συμβάλλουν στην έγκαιρη και ασφαλή επιστροφή του ασθενούς στην εργασία του και την ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Coats A, Adamopoulos S, Meyer T, Conway J, Sleight P: Effects of physical training in chronic heart failure. Lancet 1990; 335: Mancini D, Walter G, Reichek N, Lenkinski R, McCully K, Mullen J, Wilson J: Contribution of skeletal muscle atrophy to exercise intolerance and altered muscle metabolism in heart failure. Circulation 1992; 85: World Health Organization: Needs and action priorities in cardiac rehabilitation and secondary prevention in patients with CHD: report on two consultations. Copenhagen: WHO 1993 (ICP/CVD/125) 4. Stephard RJ: The value of physical fitness in preventive medicine. Ciba Found Symp 1985; 110: Skinner J: General principles of exercise prescription. In: Exercise testing and exercise prescription for special cases. Theoretical basis and clinical application. (ed) Skinner J. Lea & Febiger. 2nd Edition, Philadelphia Δεληγιάννης Α: Ιατρική της Αθλησης. University Studio Press, Θεσσαλονίκη Hall L: Phases I and II: Practical Application. In:Developing and managing cardiac rehabilitation programs. Hall L (ed). Human Kinetics Publishers, Jones D, West R: Cardiac Rehabilitation. BMJ Publishing Group, London 1996

18 9. Kavanagh T, Shephard RJ: Maximum exercise tests on post-coronary patients. J Appl Physiol 1976; 40: Clausen JP: Circulatory adjustments to dynamic exercise and effect of physical training in normal subjects and in patients with coronary artery disease. In: Exercise and Heart disease. Sonnenblick EH, Leseh M (eds). Grune & Stratton, New York Ehsani AA, Moslin WH, Heath GW: Cardiac effects of prolonged and intense exercise training in patients with coronary artery disease. Am J Cardiol 1982; 50: Ditchey RV, Watkins J, McKirnon MD, Froelicher V: Effects of exercise training on left ventricular mass in patients with ischaemic heart disease. Am Heart J 1981; 101: Scheuer JS, Tipton CM: Cardiovascular adaptations to physical training. Annu Rev Physiol 1977; 39: Lavie CJ, Milani RV: Effects of cardiac rehabilitation and exercise training on exercise capacity, coronary risk factors, behavioral characteristics and quality of life in women. Am J Cardiol 1995; 75: Kavanagh T, Shephard RJ, Tuck JA, Qureshi S: Depression following myocardial infarction: the effects of distance running. Ann N Y Acad Sci 1977; 301: Van Camp SP, Peterson RA. Cardiovascular complications of outpatient cardiac rehabilitation programs. JAMA 1986; 256: Levin LE, Perk J, Hedback B: Cardiac rehabilitation: a cost analysis. J Intern Med 1991; 230: Pollock ML, Gaesser GA, Butcher JD, et al: American College of Sports Medicine Position Stand: The recommended quantity and quality of exercise for developing and maintaining cardiorespiratory and muscular fitness, and flexibility in healthy adults. Med Sci Sports Exerc 1998; 30: Pollock ML, Franklin BA, Balady GJ, Chaitman BL, Fleg JL, Fletcher BF, Limacher M, Pina IL, Stein RA, Williams M, Bazzarre T: Resistance exercise in individuals with and without cardiovascular disease: Benefits, rationale, safety and prescription. An Advisory from the Committee on exercise Rehabilitation, and Prevention, Council on Clinical Cardiology, American Heart Association. Circulation 2000; 101: Fardy PS, Yanowitz FG: Cardiac Rehabilitation, Adult, Fitness and Exercise Testing. 3 rd edition. Williams & Wilkins. Baltimore 1995

19 Σάββατο 8 Οκτωβρίου 2005 ΔΙΑΛΕΞΗ Προεδρείο: Αμπατζίδης Γ. ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ. ΝΕΩΤΕΡΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Παπαβασιλείου Β. Καθηγητής Ορθοπαιδικής, Ιατρική Σχολή, ΑΠΘ. Η διάλεξη έχει κατατεθεί σε μορφή power point, στο φάκελο power point.

20 Σάββατο 8 Οκτωβρίου 2005 ΔΙΑΛΕΞΗ Προεδρείο: Τσιλιγκίρογλου- Φαχαντίδου Α. ΤΟ ΧΑΡΙΣΜΑΤΙΚΟ ΠΑΙΔΙ Αγγελοπούλου-Σακαντάμη Ν. Καθηγήτρια Ειδικής Αγωγής, ΤΕΦΑΑ, ΑΠΘ. Κάθε παιδί που γεννιέται είναι δώρο Θεού και ευλογία. Κάθε παιδί που γεννιέται σημαίνει τη συνέχεια της ζωής και την ελπίδα για το αύριο. Το παιδί για τον γονιό, έξυπνο πολύ ή λίγο, είναι χαρισματικό, γιατί είναι το δικό του το παιδί και θεωρητικά είναι το καλύτερο απ όλα τα άλλα. Ποιος όμως είναι χαρισματικός; Αυτός που διαθέτει χιούμορ; Αυτός που είναι η ψυχή της παρέας; Αυτός που διαθέτει ιδιαίτερα σωματικά προσόντα; Ο καλός ο μαθητής; Ο ηγέτης; Μήπως όλα αυτά μαζί; Παρ όλο που η ανθρώπινη εξέλιξη παρουσιάζει διεθνώς την ίδια διαδικασία, τόσο η ψυχολογία όσο και η ιατρική εξετάζουν τις ατομικές διαφορές και τις άτυπες παρεκκλίσεις από τη φυσιολογική σειρά. Η μελέτη των διαφορών αυτών εξυπηρετεί την αναγνώριση και αντιμετώπισή τους όταν αυτές ξεπερνούν τις επιτρεπτές διακυμάνσεις, συγχρόνως όμως ρίχνουν φως στη φυσιολογική διαδικασία της εξέλιξης. Ιστορικά, η χαρισματικότητα ήταν γνωστή στους Ιάπωνες 2000 χρόνια π.χ. Στην Ελληνική αρχαιότητα, υπήρχε ενδιαφέρον για τα χαρισματικά παιδιά και μάλιστα ο Πλάτων συνιστούσε στην Πολιτεία του την αναζήτηση αυτών των παιδιών και την προετοιμασία τους για την ανάληψη ηγετικών ρόλων, διότι ακολουθούν επιλεγμένες στρατηγικές και ασκούν υπεύθυνη διοίκηση. Ο 20 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ανάπτυξη της διερεύνησης της ευφυΐας και της χαρισματικότητας, συνεχίζοντας την εργασία του Terman και των συνεργατών του (1925, 1926, 1947, 1959) με προοπτικές μελέτες που αφορούν άτομα με υψηλό δείκτη νοημοσύνης > 140. Το ερευνητικό πρόγραμμα θα συνεχισθεί μέχρι το 2020, ώστε να καλύψει όλη τη διάρκεια ζωής των 1528 χαρισματικών παιδιών (Terman & Oden, 1947, 1959). Μέχρι το 1960 περίπου, χαρισματικό ήταν κάθε παιδί, με υψηλό δείκτη νοημοσύνης, πάνω από 130. Από τη δεκαετία του 1980 και μετέπειτα, χαρισματικό είναι το παιδί που παρουσιάζει πολύπλευρες ικανότητες και εξαιρετικές επιδόσεις, σε έναν ή περισσότερους τομείς, όπως, υψηλή νοημοσύνη με ΔΝ>130, δημιουργική σκέψη και