Το λεξιλόγιο του αρχικού κειμένου Κατανοώ και αναδιατυπώνω. 3 η. 1. Λεξιλόγιο και γραπτή δοκιμασία. ενότητα. Διδάσκομαι για τη γλώσσα των κειμένων

Transcript

1 3 η ενότητα 1. Λεξιλόγιο και γραπτή δοκιμασία Το λεξιλόγιο του αρχικού κειμένου Κατανοώ και αναδιατυπώνω Διδάσκομαι για τη γλώσσα των κειμένων Περίληψη Ανάπτυξη κειμενικού αποσπάσματος Σκοπός Απαντήσεις σε ερωτήσεις θεωρίας Έκθεση Παραγωγή λόγου Α. Λειτουργία της γλώσσας Αναφορική/ δηλωτική Συνυποδηλωτική/ ποιητική Β. Προτάσεις Γ. Λεξιλόγιο Δ. Σχήματα λόγου Βιβλία Να κατανοώ τις γλωσσικές επιλογές του πομπού Να επιλέγω τους κατάλληλους τρόπους πύκνωσης και παράφρασης Να αξιοποιώ τη γλώσσα με την αναφορική της λειτουργία Να απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις θεωρίας Βλ. 7η Ενότητα. Να αξιοποιώ τις απαραίτητες γλωσσικές επιλογές ώστε να επιτυγχάνω το κατάλληλο γλωσσικό και υφολογικό επίπεδο ανάλογα με το γραμματειακό είδος του κειμένου που συντάσσω ΝΕΣ, Νεοελληνική Γλώσσα για το Γυμνάσιο (α, β, γ τεύχος), Γλωσσικές ασκήσεις για το Λύκειο, Έκφραση- Έκθεση για το Λύκειο (α, β, γ τεύχος) 63

2 α. Γλωσσολογικοί όροι Αναγνωρίζω τη σημασία των λέξεων Σημασία Κυριολεξία Αναφορική/δηλωτική λειτουργία της γλώσσας Κάθε λέξη της πρότασης έχει μία σημασία. Με τη λέξη σημασία εννοούμε το περιεχόμενο που αποδίδεται με τη λέξη. Στην κυριολεξία μια λέξη ή έκφραση διατηρεί τη βασική και ακριβή σημασία της. Η αναφορική λειτουργία της γλώσσας ή του λόγου ταυτίζεται με την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι λέξεις χρησιμοποιούνται με την κυριολεκτική τους σημασία, δηλαδή υπάρχει μια άμεση και καθαρή σχέση ανάμεσα στη σημασία μιας λέξης και σ αυτό που δηλώνει (δήλωση*). Ο λόγος, επομένως, χαρακτηρίζεται από ακρίβεια και σαφήνεια, δηλαδή αποφεύγεται η χρήση όρων/λέξεων με πολυσημία. * Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη, ο όρος δήλωση σημαίνει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη σημασία μιας λέξης και σ αυτό που δηλώνει. Σκοπός: γίνεται λογική χρήση της γλώσσας με σκοπό την πληροφόρηση Πολυσημία Από τα συμφραζόμενα κατανοώ τη σημασία της λέξης Γνωρίζουμε ότι οι λέξεις έχουν ορισμένη σημασία. Ωστόσο συχνά οι λέξεις αλλάζουν σημασία για διάφορους λόγους κατά την εξέλιξη της γλώσσας. Γι' αυτό η ίδια λέξη με την πάροδο του χρόνου αποκτά ποικίλες σημασίες (κυριολεκτική ή μεταφορική σημασία ή άλλη σημασία). Παράδειγμα Πολλοί δεν θα πούμε οι περισσότεροι νομίζουν πως η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα. Δεν ξέρουν πως πρόκειται γι απόληξη κι όχι γι αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός* πολιτισμού. 1 Προϋποθέτει πολλά πράγματα όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό ή μια κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. 2 [Πανελλήνιες, Ιούνιος 2008] * Αναβαθμός = βαθμίδα, εξέλιξη. 1. Στάδιο εσωτερικής εξέλιξης, μόρφωσης. 2. Πνευματικής καλλιέργειας. αναδιατυπώνω με συνώνυμα Η πνευματική καλλιέργεια αποτελεί βασική προϋπόθεση για την κατάκτηση και διασφάλιση της δημοκρατίας. Συνυποδηλωτική/ ποιητική/ συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας Η ποιητική λειτουργία της γλώσσας ή του λόγου αναφέρεται στη μεταφορική χρήση της γλώσσας ή τη χρήση μιας λέξης που δεν δηλώνεται ρητά, αλλά υπονοείται, υποδηλώνεται, λανθάνει στη σημασία μιας λέξης (υποδήλωση και συνυποδήλωση*). * Ο όρος δηλώνει τη συγκινησιακή ή συναισθηματική σημασία που υποδηλώνει μια λέξη. Η γλώσσα αξιοποιείται με την ποιητική της λειτουργία όταν αξιοποιούνται στοιχεία του ποιητικού λόγου όπως: μεταφορικός-εικονοπλαστικός λόγος σύμβολα 64

3 λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες λογοτεχνικές εκφράσεις (π.χ. περιγραφή, αφήγηση, στίχοι ποιητών) στίξη ως σχόλιο (αποσιωπητικά, θαυμαστικό, εισαγωγικά, ερωτηματικό σε παρένθεση) σχήματα λόγου (παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις, επαναλήψεις, υπερβολές κ.λπ.) Μεταφορά H μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου. Στη μεταφορά μια λέξη ή μια φράση χρησιμοποιείται σε ένα ορισμένο περιβάλλον με σημασία διαφορετική από την αρχική. Ωστόσο ανάμεσα στις δύο σημασίες (την κυριολεκτική και τη μεταφορική) υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα, η οποία και επιτρέπει, μαζί με τα συμφραζόμενα, την κατανόηση της νέας μεταφορικής σημασίας. Παράδειγμα Είναι βέβαιο πως η Μοριακή Βιολογία και η Γενετική έχουν ανοίξει νέους ορίζοντες στη μελέτη και κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Αυτό το ταξίδι, το οποίο ξεκίνησε πριν από λίγα σχετικά χρόνια στον άγνωστο και μαγευτικό κόσμο των βιολογικών νοημάτων της ζωής, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε γρήγορο. Οι ταξιδιώτες πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με υπομονή, με περίσσεια γνώση, με αμφισβήτηση, αλλά προπαντός με ηθική δεοντολογία. [Πανελλήνιες, 2002] αναδιατυπώνω με κυριολεξία Οι προοπτικές των γενετικών επιστημών είναι ελπιδοφόρες αλλά οι επιστήμονες σ' αυτή τη δύσκολη προσπάθεια πρέπει να διαθέτουν υπομονή, κριτικό πνεύμα και κυρίως ήθος. Σύμβολα Σύμβολο στη λογοτεχνία θεωρείται κάποια λέξη που αναφέρεται σε πρόσωπα λογοτεχνικών ηρώων (π.χ. Κίρκη, Μήδεια, Αντιγόνη κ.λπ.) ή ιστορικά και μυθολογικά πρόσωπα (π.χ. Σολομών, Ηρακλής κ.λπ.) ή σε ιστορικούς χώρους (π.χ. Σαλαμίνα, Θερμοπύλες κ.λπ.) ή σε τίτλους λογοτεχνικών έργων (π.χ. Οδύσσεια). Τα σύμβολα αξιοποιούνται όπως οι μεταφορές, δηλαδή αντί να χρησιμοποιηθεί λέξη με την κυριολεκτική της σημασία, αξιοποιείται το σύμβολο, που προσδίδει παραστατικότητα και ένταση στον λόγο. Παράδειγμα Ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπος, αλλιώτικα καταντά απάνθρωπος. Ο ανθρώπινος άνθρωπος δεν είναι ατομικός αλλά κοινωνικός: δεν αποτελεί ύπαρξη αλλά συνύπαρξη. Πυξίδα για τον ασφαλή διάπλου ανάμεσα στην Σκύλλα 1 της εξατομίκευσης και στην Χάρυβδη 2 της μαζοποίησης είναι η κοινωνικοποίηση του ανθρωπισμού. Χωρίς να διακινδυνεύουμε κανενός είδους προφητεία και δίχως να καταφεύγουμε σε ιστορικοφιλοσοφικές μαντείες, πιστεύουμε ότι ο κοινωνισμός του ανθρωπισμού είναι η επιταγή των καιρών μας. [Πανελλήνιες 2007] 1, 2. Μυθικά τέρατα που εμφανίζονται στην Οδύσσεια και συμβολίζουν τα αλλεπάλληλα εμπόδια που συναντά ένας άνθρωπος στην προσπάθεια να βρει διέξοδο/λύση. αναδιατυπώνω με κυριολεξία Ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος για να αντιμετωπιστούν τα αδιέξοδα που δημιουργούν ο ατομικισμός και η μαζοποίηση είναι το γνήσιο ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. 65

4 Λέξεις συγκινησιακά φορτισμένες Πρόκειται για λέξεις με ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση, οι οποίες απευθύνονται στο θυμικό του δέκτη και σκοπό έχουν να προκαλέσουν συναισθηματικές αντιδρασεις. Παράδειγμα «Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν για μας τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Είναι η υπερηφάνειά μας, είναι οι θυσίες μας. Είναι το ευγενέστερο σύμβολο τελειότητας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι οι φιλοδοξίες μας και το ίδιο τ όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητας». Προσωποποίηση Το σχήμα προσωποποίηση δημιουργείται όταν αποδίδουμε σε μια αφηρημένη έννοια ιδιότητες που ταιριάζουν σε ανθρώπους. Παράδειγμα Η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο, έχει πανάρχαιους τίτλους ευγένειας. Την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί, σε όλα τα γεωγραφικά και τα ιστορικά πλάτη της οικουμένης, και την εγκωμίασαν ποιητές, σοφοί, πολιτικοί, με τον τρόπο του ο καθένας, αλλά όλοι με την ίδια συγκίνηση. αναδιατυπώνω με κυριολεξία Παρομοίωση Λαϊκές λέξεις και εκφράσεις του προφορικού λόγου Στην αρχαιότητα η φιλία ήταν πολύ σημαντική. Το σχήμα παρομοίωση δημιουργείται όταν, για να τονίσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου ή πράγματος ή μιας ιδέας, τη συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό. Για την παρομοίωση χρησιμοποιούνται οι παρομοιαστικές λέξεις: σαν, ως, καθώς, όπως, σάμπως, μοιάζει, λες κ.ά. Λέγονται οι λέξεις που δηλώνουν έννοιες σχετικές με την καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Αξιοποιούνται στα κείμενα που προσεγγίζουν τη λογοτεχνία (στοχαστικό δοκίμιο και λογοτεχνικά κείμενα). Σε αυτές τις περιπτώσεις οι μαθητές δεν δυσκολεύονται στην αναγνώριση της σημασίας των λέξεων, γιατί τους είναι οικείες από τη χρήση τους στην καθημερινή επικοινωνία. Παράδειγμα Τι είναι η φιλία; «Εύνοια», φυσικά, όπως λέγει ο Αριστοτέλης να έχεις, δηλαδή, καλές διαθέσεις απέναντι σ έναν άνθρωπο, να αισθάνεσαι στοργή γι αυτόν, να επιζητείς την συντροφιά του και να θέλεις την ευτυχία του [ ] Όταν αγαπούμε ένα άψυχο πράγμα, αυτό που αισθανόμαστε δεν είναι φιλία. [Πανελλήνιες, 2016] αναδιατυπώνω με συνώνυμα Λόγιες λέξεις Φιλία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι τα θετικά και ανυστερόβουλα συναισθήματα που νιώθουν οι άνθρωποι για κάποιο πρόσωπο. Τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια πλάι στις λαϊκές λέξεις μπήκαν στη γλώσσα μας και πολλές άλλες, με τις προσπάθειες των λογίων να εκφράσουν όλες τις έννοιες της παιδείας, των επιστημών, των τεχνών, δηλαδή ολόκληρου του πνευματικού πολιτισμού, που έλειπαν ως τότε επειδή δεν είχε παρουσιαστεί η ανάγκη να δημιουργηθούν. Επειδή χρησιμοποιήθηκαν από συγγραφείς και λόγιους, ονομάζονται λόγιες.. 66

5 Οι λόγιες λέξεις (αρχαίες ή νεόπλαστες) αποτελούν το κύριο συστατικό του επιστημονικού και του φιλοσοφικού λόγου. Στα κείμενα πειθούς συχνή είναι η χρήση αφηρημένου και λόγιου λεξιλογίου, αφού τα θέματα είναι αφηρημένες έννοιες, όπως ανθρωπισμός, κλωνοποίηση, μαζοποίηση, δημοκρατία κ.λπ. Κατανοώ τις λόγιες λέξεις μετατρέποντάς τις σε συνώνυμες λαϊκές αναδιατυπώνω με συνώνυμα ουσιαστικά Παράδειγμα Το αναπόφευκτο ατόπημα 1 του ανθρωπισμού είναι η διολίσθησή 2 του στον ατομικισμό. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε individualismus (ατομικισμός). Λέμε άνθρωπος και εννοούμε άτομο. Μιλούμε για τον πολίτη και έχουμε στον νου τον ιδιώτη. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας και εξυπονοούμε 3 το εγώ μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λησμονούμε 4 τον άλλο που συνυπάρχει 5 μαζί μας και το όλον 6 μέσα στο οποίο συνανήκει το εγώ μας 7 μαζί με καθένα άλλο του. [Πανελλήνιες 2007] 1. Σφάλμα 2. Οδηγήθηκε στον ατομικισμό 3. Εννοούμε 4, 5. Ξεχνάμε τον άλλο που ζει μαζί μας. 6. Και το κοινωνικό σύνολο. 7. Στο οποίο ανήκουμε και ζούμε μαζί με άλλους. Δυστυχώς ο ανθρωπισμός της εποχής μας εκφράζεται με έντονο εγωκεντρισμό και αδιαφορία για τον συνάνθρωπο. Ονοματικά σύνολα (γενική υποκειμενική ή αντικειμενική) Κατά την ανάγνωση τρέπω τις ονοματικές φράσεις σε ρηματικές για να κατανοώ τις πληροφορίες τρέπω τις ρηματικές σε ονοματικές φράσεις Τα ονοματικά σύνολα αποτελούνται από αφηρημένα ουσιαστικά και μια γενική υποκειμενική ή αντικειμενική, π.χ. «η επιτάχυνση των διαδικασιών της ενοποίησης». Στα κείμενα πειθούς συχνή είναι η χρήση ονοματικών συνόλων για να εκφραστούν διαδικασίες οι οποίες στην κοινή γλώσσα θα εκφράζονταν με ρήματα, π.χ. «η πάταξη της διαφθοράς» αντί «πρέπει να παταχθεί η διαφθορά» κ.λπ. Παράδειγμα Μαθαίνω να συμβιώνω, κατανοώντας τους άλλους και έχοντας επίγνωση των κοινωνικών αλληλεξαρτήσεων 1 συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση κοινών δράσεων 2 και στη διευθέτηση των συγκρούσεων 3, με σεβασμό στις αξίες του πλουραλισμού, της αμοιβαίας κατανόησης και της ειρήνης 4. [Πανελλήνιες 2000] 1. Συνειδητοποιώ τις κοινωνικές αλληλεξαρτήσεις. 2. Πραγματοποιώ κοινές δράσεις. 3. Διευθετώ συγκρούσεις. 4. Σέβομαι τις αξίες του πλουραλισμού, της αμοιβαίας κατανόησης και ειρήνης. Παράδειγμα Επιδεινώνονται τα προβλήματα Επιδείνωση των προβλημάτων Βελτιώνονται τα προϊόντα Βελτίωση των προϊόντων Μειώνονται/ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι Εξάλειψη/μείωση/ελαχιστοποίηση των κινδύνων Ειδικό λεξιλόγιο Πώς αναδιατυπώνω Στα κείμενα πειθούς συχνή είναι η χρήση ειδικού λεξιλογίου, δηλαδή όρων των θετικών και κοινωνικών επιστημών, όταν τα θέματα είναι επιστημονικά. α. Συνήθως δεν αναδιατυπώνω τους ειδικούς όρους για να μην αλλοιωθεί το νόημα. 67

6 β. Όταν πρόκειται για μεμονωμένα ουσιαστικά αν υπάρχουν χρησιμοποιώ συνώνυμα, π.χ. μαζοποίηση/αγελοποίηση, χειραγώγηση/ποδηγέτηση κ.λπ. γ. Όταν πρόκειται για λέξεις με νοηματική συγγένεια από τον ίδιο θεματικό χώρο, (βλ. παρακάτω) αναγνωρίζω τον θεματικό τομέα. Παράδειγμα 1ο Έχουμε πλέον επιλύσει σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα της στειρότητας με τη χρήση μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα είμαστε σε θέση να επιλέξουμε το φύλο του παιδιού μας. Η πλήρης χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος αλλά και η υφιστάμενη απομόνωση και ο χαρακτηρισμός της λειτουργίας μερικών εκατοντάδων γονιδίων θα οδηγήσουν πιθανότατα στο εγγύς μέλλον στη θεραπεία πολλών ασθενειών. [Πανελλήνιες 2002] αναδιατυπώνω με γενίκευση και χρήση γενικότερου όρου Τα επιτεύγματα της γενετικής έλυσαν πολλά προβλήματα. Παράδειγμα 2ο Και εδώ στην Ελλάδα έχουν γίνει ορατές οι πολλαπλές όψεις της παγκοσμιοποίησης στην κοινωνιολογική και οικονομική εκδοχή της. Τα όρια των εθνικών κρατών, στην παραδοσιακή μορφή τους, εξαλείφονται, καθώς διακινούνται εκατομμύρια άνθρωποι, αγαθά και ιδέες, με απίστευτη ταχύτητα. Η εμμονή, όμως, στα οικονομικά συμφέροντα και στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, η επιβολή του καταναλωτικού προτύπου της αφθονίας, το διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στα φτωχά και στα πλούσια κράτη, η κρίση της δημοκρατικής συμμετοχής και του κράτους πρόνοιας, η κοινωνική περιθωριοποίηση και ο αποκλεισμός και τόσα άλλα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος δημιουργούν κλίμα ανησυχίας για το μέλλον. [Πανελλήνιες 2000] χρησιμοποιούμε γενικότερο όρο και επίθετο που γενικεύει Οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης προκαλούν ανησυχία για τις εξελίξεις. Λέξεις με νοηματική συγγένεια από τον ίδιο θεματικό χώρο Πρόκειται για λέξεις/έννοιες που συνδέονται με ένα θέμα/έννοια, π.χ. βιβλία, αναλυτικό πρόγραμμα, μέθοδος διδασκαλίας, εκπαιδευτικοί κ.λπ. Πρόκειται για λέξεις νοηματικά συγγενείς, που ανήκουν στον ίδιο θεματικό χώρο, δηλαδή την εκπαίδευση. Γενικότερος όρος Πρόκειται για μια λέξη/έννοια με την οποία μπορούμε να συνοψίσουμε πολλές λέξεις/έννοιες που αναφέρονται στον ίδιο θεματικό χώρο, π.χ. την πολιτική, την επιστήμη, την ηθική. 68

7 Συνώνυμα Αναδιατυπώνω με συνώνυμα Αντώνυμα-αντίθετα Σχήμα λιτότητας Αναδιατυπώνω με αντώνυμο ή σχήμα λιτότητας Σχήμα παραλληλίας Συνώνυμες λέγονται οι λέξεις που έχουν την ίδια περίπου σημασία. Στη γλώσσα όμως είναι σχεδόν αδύνατο να υπάρξουν δύο λέξεις που να έχουν την ίδια ακριβώς σημασία και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά σε όλα τα γλωσσικά περιβάλλοντα. Αλλοιώνω μετατρέπω, αλλάζω Δομή οργάνωση Ομαδικός συλλογικός Aντίθετες είναι οι λέξεις που έχουν αντίθετες σημασίες. Mία λέξη μπορεί να έχει διαφορετικά αντίθετα, ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο αυτά εμφανίζονται. Στη λιτότητα, αντί για μια λέξη, χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση, π.χ.: Δεν ήταν άστοχη η παρατήρηση, αντί: Ήταν εύστοχη η παρατήρηση. συντηρητικός προοδευτικός (δεν είναι συντηρητικός) αδέξιος επιδέξιος (δεν είναι πολύ ικανός, δεν μπορεί να...) θαυμάζω απαξιώνω (οι άνθρωποι δεν αναγνωρίζουν την αξία του) Σχήμα παραλληλίας ονομάζεται το σχήμα λόγου με το οποίο ένα νόημα εκφράζεται συγχρόνως και καταφατικά και αποφατικά. Αξιοποιείται για να δοθεί έμφαση στην καταφατική διατύπωση. Παράδειγμα Τον κάνω συντροφιά, τον τιμώ, τον αγαπώ, με κάνει συντροφιά, με τιμά, με αγαπά, όχι επειδή περιμένω απ αυτόν ή εκείνος περιμένει από μένα ωφέλεια (με όλο που βέβαια και μπορώ και θα τον ωφελήσω, όπως και εκείνος επίσης, και μπορεί και θα με ωφελήσει), ούτε επειδή μου είναι ευχάριστος και του είμαι ευχάριστος (με όλο που πραγματικά αισθανόμαστε ευχαρίστηση ο ένας κοντά στον άλλο), αλλά επειδή, όντας ο καθένας μας αυτό που είναι, μοιάζουμε ο ένας στον άλλο η ομοιότητά μας βρίσκεται στην ανθρώπινη αξία μας, στο υψηλό ποιόν της ανθρωπιάς μας. απαλείφω τις αρνητικές διατυπώσεις και αναδιατυπώνω Η ιδανικότερη μορφή φιλίας είναι αυτή που βασίζεται στα κοινά ανθρωπιστικά ιδανικά των ανθρώπων. Υπερώνυμα Υπώνυμα ή συνυπώνυμα Αναδιατυπώνω με υπερώνυμα Η λέξη της οποίας η σημασία είναι ευρύτερη της σημασίας άλλων λέξεων, π.χ. συναίσθημα: η λέξη έχει ευρύτερη σημασία από τις λέξεις αγάπη, έρωτας, φιλία, φθόνος κ.λπ. Οι λέξεις ή φράσεις των οποίων η σημασία συμπεριλαμβάνεται μέσα στην έννοια μιας άλλης λέξης ή φράσης. Οι λέξεις παιδίατρος, ωτορινολαρυγγολόγος, γυναικολόγος, γαστρεντερολόγος, καρδιολόγος κ.λπ. είναι συνυπώνυμα της λέξης γιατρός. Οι λέξεις Γιατροί χωρίς Σύνορα, Γιατροί του Κόσμου, Διεθνής Αμνηστία, Greenpeace ΑctionAid κ.ά. είναι συνυπώνυμα της λέξης ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις). 69

8 β. Λέξεις που περικλείονται σε σημεία στίξης Λέξεις σε μονή ή διπλή κεραία [ ] αναδιατυπώνω τον ευθύ με πλάγιο λόγο Λέξεις σε παρένθεση [( )] Δηλώνουν 1. σχόλια, επεξηγήσεις (στα σχόλια αυτά δίνεται έμφαση, θεωρούνται σημαντικά) π.χ. Το βιβλίο τότε, ως ελεύθερη έκφραση ιδεών, ή απαγορεύεται κι αυτό γίνεται τότε πανηγυρική εκδήλωση αδυναμίας των κρατούντων ή απομένει μόνο του να διασώζει την αξιοπρέπεια των συνειδήσεων. 2. παραδείγματα π.χ. Μια καταστροφή οποιουδήποτε είδους οικολογική, για παράδειγμα θα προκαλέσει άραγε μια βίαιη αφύπνιση ή μήπως την εμφάνιση αυταρχικών ή ολοκληρωτικών καθεστώτων; 3. εναλλαγή προσώπων σε διάλογο π.χ. Μη βιαστείς να συμφωνήσεις μαζί τους. Εσύ να κάνεις προσεχτικές παρατηρήσεις και να σχηματίσεις τη δική σου γνώμη. Πώς; Αυτό είναι το μυστικό σου. Πάντως όχι με απειλές και με λοιδορίες, ούτε με ειρωνείες και σαρκασμούς. [2005] Ο συγγραφέας προτρέπει τον δάσκαλο να αδιαφορεί για τη γνώμη των συναδέλφων του και να βασίζεται στη δική του. 1. Δηλώνουν επεξηγηματικά στοιχεία. π.χ. [ ] διατηρούμε στενές σχέσεις μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, επιδέξιος συμπαίκτης κ.λπ.) παραλείπουμε τα παραδείγματα. 2. Αποδίδουν στα ελληνικά ξενόγλωσσους όρους (της λατινικής ή της αγγλικής γλώσσας). π.χ. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε individualismus (ατομικισμός). [2007] χρησιμοποιούμε τον ελληνικό όρο. 3. Δηλώνουν σχόλιο που επεξηγεί ή συμπληρώνει αλλά είναι επουσιώδες, παραλείπουμε το σχόλιο. Λέξεις σε εισαγωγικά [] 1. Οι λέξεις σε εισαγωγικά δηλώνουν ποικίλες πληροφορίες και πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί: λέξη με μεταφορική σημασία, διαφορετική από την κυριολεκτική ειδικό λεξιλόγιο τίτλο βιβλίου ονόματα εφημερίδων, περιοδικών, πλοίων κ.λπ. 2. Παράθεμα αυθεντίας (αυτούσια αποσπάσματα από άλλα κείμενα) 3. Παράλληλα, συνυποδηλώνουν σχόλιο: έμφαση αμφισβήτηση ειρωνεία 70

9 Παράδειγμα 1 Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων, κατά τον Αριστοτέλη: «διά το χρήσιμον», «δι ηδονήν», «διά το αγαθόν». 1 Στην πρώτη περίπτωση, συνδεόμαστε μ έναν άνθρωπο, επειδή ο ένας μας είναι στον άλλο χρήσιμος (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.). Στη δεύτερη, διατηρούμε στενές σχέσεις μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, επιδέξιος συμπαίκτης κ.τ.λ.). Και στις δύο περιπτώσεις, «αγαπούμε» 2 τον άλλο κι εκείνος μας «αγαπά» 3 όχι για την ανθρώπινη ποιότητά μας, επειδή, δηλαδή, είμαι εγώ αυτός που είμαι και είναι εκείνος αυτός που είναι (κατά το σώμα και την ψυχή, το ήθος, το πνεύμα), 4 αλλά επειδή κάτι άλλο περιμένουμε απ αυτόν και αυτός από εμάς, ένα κέρδος (υλικό ή ηθικό) 5 ή μιαν απόλαυση (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής). 6 Του τρίτου είδους ο φιλικός δεσμός είναι η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία. Τον κάνω συντροφιά, τον τιμώ, τον αγαπώ, με κάνει συντροφιά, με τιμά, με αγαπά, όχι επειδή περιμένω απ αυτόν ή εκείνος περιμένει από μένα ωφέλεια (με όλο που βέβαια και μπορώ και θα τον ωφελήσω, όπως και εκείνος επίσης, και μπορεί και θα με ωφελήσει), 7 ούτε επειδή μου είναι ευχάριστος και του είμαι ευχάριστος (με όλο που πραγματικά αισθανόμαστε ευχαρίστηση ο ένας κοντά στον άλλο), 8 αλλά επειδή, όντας ο καθένας μας αυτό που είναι, μοιάζουμε ο ένας στον άλλο η ομοιότητά μας βρίσκεται στην ανθρώπινη αξία μας, στο υψηλό ποιόν της ανθρωπιάς μας Λέξεις σε εισαγωγικά που μεταφέρονται αυτούσια από κείμενο του Αριστοτέλη. 2, 3. Λέξεις σε εισαγωγικά με διαφορετική σημασία Λέξεις σε παρένθεση: πρόκειται για παραδείγματα που επεξηγούν τη λέξη (επίθετο, ουσιαστικό ή ρήμα που προηγείται). 9. Φράση που περικλείεται σε κεραίες για να εστιάσει ο αναγνώστης στο περιεχόμενο. : Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φιλία διακρίνεται σε αυτήν που αποσκοπεί στην ωφέλεια, σε αυτή που αποβλέπει στην ευχαρίστηση, και σ' αυτή που στηρίζεται στην ηθική αρετή. Διευκρινίζει, όμως, ότι η τέλεια φιλία είναι αυτή που βασίζεται στην ομοιότητα των δύο ανθρώπων ως προς την ηθική τους. Παράδειγμα 2 Ο όρος «γλώσσα των νέων» δηλώνει το σύνολο των γλωσσικών φαινομένων που χαρακτηρίζουν την επικοινωνία των νέων μεταξύ τους. Δεν αποτελεί ξεχωριστή γλώσσα. Είναι μια «κοινωνιόλεκτος», δηλαδή ένας τρόπος ομιλίας με λεξιλογικά, πραγματολογικά και δομικά χαρακτηριστικά, ο οποίος χρησιμοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες επικοινωνίας και είναι μέρος της γλωσσικής συνείδησης της κοινότητας των νέων. Οι λέξεις στα εισαγωγικά δηλώνουν ειδικό όρο της γλωσσολογίας. Δεν παραφράζουμε το ειδικό λεξιλόγιο. : Η γλώσσα των νέων είναι μια κοινωνιόλεκτος με ιδιαίτερα μορφοσυντακτικά στοιχεία που χρησιμοποιείται από τους νέους στη μεταξύ τους επικοινωνία. 71

10 γ. Οι αριθμοί στα κείμενα Οι αριθμοί δηλώνουν αριθμητικά δεδομένα π.χ δολάρια, πρόσφυγες χρησιμοποιούμε γενικότερο όρο (π.χ. υπέρογκα ποσά) ή τα παραλείπουμε. δηλώνουν στατιστικά στοιχεία π.χ 30%, 15% αναδιατυπώνουμε: Σύμφωνα με / Με βάση στατιστικά στοιχεία δηλώνουν διαίρεση π.χ. 1, 2, 3 κ.ο.κ. Πρώτον, δεύτερον κ.ο.κ. Πρώτη περίπτωση, δεύτερη περίπτωση κ.ο.κ. χρησιμοποιούμε ασύνδετο σχήμα. [Βλ. σελ. 100] 72

11 δ. Ονοματικές φράσεις Κατανοώ τη σημασία των προσδιορισμών Επειδή οι έννοιες έχουν γενικό χαρακτήρα, συνοδεύονται από ποικίλους προσδιορισμούς, οι οποίοι συγκεκριμενοποιούν το περιεχόμενό τους και σχηματίζουν ονοματικές φράσεις. Τα συστατικά στοιχεία της ονοματικής φράσης είναι: Ουσιαστικά με κυριολεκτική σημασία με μεταφορική σημασία Προσδιορισμοί επίθετα μετοχές παθητικής φωνής προθετικά σύνολα γενική προσδιοριστική αναφορικές προσδιοριστικές ή παραθετικές προτάσεις Επίθετα και μετοχές Σε άλλες περιπτώσεις Κατανοώ ότι εκφράζουν θετικές ή αρνητικές αξιολογικές κρίσεις, π.χ. η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία. ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι αυτές τις δραματικές αλλαγές ισορροπημένα άτομα. Κατανοώ ότι συγκεκριμενοποιούν τις αφηρημένες έννοιες, π.χ. την τρίτη χιλιετία οικονομικοί και πολιτικοί οργανισμοί επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος. Τα επίθετα που συγκεκριμενοποιούν (π.χ. οικονομικές, πολιτικές κ.λπ.) δεν παραφράζονται. Μπορούν να αποδοθούν: με προθετικό σύνολο, π.χ. στον χώρο/πεδίο/τομέα της πολιτικής, της οικονομίας, ή με γενίκευση, π.χ. σε ατομικό επίπεδο, σε συλλογικό επίπεδο, όσον αφορά στον πολιτισμό κ.λπ. Γενική προσδιοριστική Λέγεται η γενική που συνοδεύει και προσδιορίζει ουσιαστικά. Με τη γενική προσδιοριστική δηλώνονται ποικίλες πληροφορίες: ιδιότητα, περιεχόμενο, κτήση, καταγωγή, ύλη, αξία ή τίμημα κ.λπ. 73

12 Παράδειγμα Και βέβαια, η διαφήμιση μας διδάσκει ηθική, αλλά από άλλους δρόμους και με άλλους τρόπους. Μας εθίζει στην ηθική της επιβολής, της «νίκης», του κέρδους, της φιλαυτίας και της μισανθρωπίας. [Διευκρινίζεται ποια ηθική διδάσκει η διαφήμιση.] Η διαφήμιση καλλιεργεί τον ωφελιμισμό και τον ατομικισμό. Αναφορική ονοματική πρόταση αναδιατυπώνω Λέγεται η αναφορική πρόταση που εισάγεται με τις αναφορικές αντωνυμίες που και οποίος/α/ο. α) Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι αναγκαίος ο προσδιορισμός για να διευκρινιστεί η σημασία της προηγούμενης λέξης, π.χ.: Οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του νέου ανθρώπου είναι κυρίως η οικογένεια, η παρέα, το σχολικό περιβάλλον και τα ΜΜΕ. Οι φορείς κοινωνικοποίησης συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων. β) άλλες φορές μια αναφορική πρόταση δηλώνει πρόσθετο σχόλιο, π.χ.: Έτσι, με τον διάλογο στο μάθημα, καλλιεργείται μια μορφωτική διαδικασία στην τάξη, που συμβάλλει τα μέγιστα στην ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας του μαθητή και στην πνευματική του ανάπτυξη. αναδιατυπώνω Ο διάλογος στην εκπαίδευση συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας ελεύθερης και καλλιεργημένης πνευματικά προσωπικότητας. γ) Στους ορισμούς δηλώνεται η ειδοποιός διαφορά, π.χ.: Παιδεία [οριστέα έννοια] είναι ένα σύστημα αγωγής, [γένος] που έχει σαν σκοπό να διαμορφώσει προσωπικότητες αυθύπαρκτες, ανεξάρτητες και ολοκληρωμένες, ικανές να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της συλλογικής ζωής [ειδοποιός διαφορά]. αναδιατυπώνω Η εκπαίδευση σκοπό έχει τη δημιουργία αυτόνομων και ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων. Προθετικά σύνολα Διευκρινίζουν, προσθέτουν ιδιότητα στα ουσιαστικά. Παράδειγμα Τι είναι η φιλία; «Εύνοια», φυσικά, όπως λέγει ο Αριστοτέλης να έχεις, δηλαδή, καλές διαθέσεις απέναντι σ έναν άνθρωπο, να αισθάνεσαι στοργή γι αυτόν, να επιζητείς την συντροφιά του και να θέλεις την ευτυχία του να είσαι εύνους προς κάποιον και αυτός εύνους προς εσένα να υπάρχει ανταπόκριση, αμοιβαιότητα στα αισθήματά σας, να τον αγαπάς και να τον τιμάς κι εκείνος, επίσης, να σε αγαπά και να σε τιμά. αναδιατυπώνω Βασικό χαρακτηριστικό της φιλίας είναι τα αμοιβαία συναισθήματα αγάπης προς κάποιον συνάνθρωπο. 74

13 Βουλητικές προτάσεις αναδιατυπώνω Εκτός από ρήματα συμπληρώνουν και ουσιαστικά, ως προσδιορισμοί, π.χ.: Οι νέοι, στην προσπάθειά τους να διαφοροποιηθούν από τους μεγαλύτερους, χρησιμοποιούν μια κοινωνιόλεκτο, η οποία συνήθως ονομάζεται «η γλώσσα των νέων». Οι νέοι, για να διαφοροποιηθούν ή Η γλώσσα των νέων αποτελεί έναν βασικό τρόπο διαφοροποίησής τους από τους μεγαλύτερους. 75

14 ε. Ρηματικές φράσεις Αναγνωρίζω τις πληροφορίες του ρήματος Οι πληροφορίες για το/α θέμα/τα της περιόδου διατυπώνονται με ρηματικές φράσεις. Τα συστατικά στοιχεία της ρηματική φράσης είναι: Ρήμα Συμπλήρωμα Επιρρηματικός προσδιορισμός 1. Ενεργητικής διάθεσης 2. Παθητικής διάθεσης 3. Συνδετικά ρήματα 4. Ρήματα ή ρηματικές φράσεις που δηλώνουν σύγκριση, διαφορά, υπεροχή 5. Απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις & αντικείμενο (ονοματικές φράσεις και προτάσεις) & ποιητικό αίτιο (τι παθαίνει από ποιον) & κατηγορούμενο (τι είναι) & β όρος σύγκρισης (με τι συγκρίνεται) & ονοματική πρόταση (ειδική και βουλητική) επιρρήματα προθετικά σύνολα μετοχές επιρρηματικές προτάσεις 1. αιτιολογικές 2. τελικές 3. υποθετικές 4. συμπερασματικές 5. αποτελεσματικές 6. εναντιωματικές 7. χρονικές 8. αναφορικές επιρρηματικές Οι ονοματικές προτάσεις είναι κύριες πληροφορίες διότι συμπληρώνουν το ρήμα. Οι αιτιολογικές, τελικές, υποθετικές, συμπερασματικές και αποτελεσματικές προτάσεις δηλώνουν επιχειρήματα. Σημείωση: Τα συμπληρώματα του ρήματος (εκτός από τις ονοματικές προτάσεις) διατυπώνονται και αυτά με ονοματικά σύνολα.! Είναι απαραίτητο να προσέχουμε τις ρηματικές φράσεις γιατί αυτές δηλώνουν το είδος των πληροφοριών! Παράδειγμα Η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο, έχει πανάρχαιους τίτλους ευγένειας. Την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί, σε όλα τα γεωγραφικά και τα ιστορικά πλάτη της οικουμένης, και την εγκωμίασαν ποιητές, σοφοί, πολιτικοί με τον τρόπο του ο καθένας, αλλά όλοι με την ίδια συγκίνηση. Άλλωστε, εκτός από την καταγωγή της λέξης (που είναι κατευθείαν παράγωγο του κύριου για την «αγάπη» ρήματος: φιλείν), και μόνο το γεγονός ότι, για να τονίσουμε την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη μας προς τα πιο οικεία μας πρόσωπα, δηλώνουμε ότι τους θεωρούμε «φίλους», μαρτυρεί πόσο ψηλά η κοινή συνείδηση τοποθετεί τη φιλία. 76

15 Λεξική σημασία των ρημάτων Από τη σημασία των ρημάτων κατανοώ τις πληροφορίες για το/τα θέμα/τα Ιδιότητες Διαίρεση Αιτίες Σύγκριση-αντίθεση Σύγκριση παρελθόντος-παρόντος Αναλογία Αποτελέσματα θετικά Αποτελέσματα αρνητικά Ενδοιασμό Προτάσεις Απόψεις του συγγραφέα (πιστεύω, νομίζω, αποτελεί προσωπική εκτίμηση) Βούληση Γνώση Κίνηση, εξέλιξη Κτήση Ψυχικές καταστάσεις - συναισθήματα Αναδιατυπώνω με συνώνυμα ρήματα μονολεκτικά ή περιφραστικά είναι & κατηγορούμενο, πρόκειται, δηλαδή κ.λπ. οι μορφές/τα είδη τ είναι, διακρίνεται σε κ.λπ. ευθύνεται, πηγάζει, οι λόγοι/αιτίες/παράγοντες είναι κ.λπ. αντίθετα από αντιθετικοί σύνδεσμοι: αλλά, όμως, ωστόσο κ.λπ. αντίθετα απ ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, σήμερα... με παρομοίωση (όπως, σαν) ενισχύει, συμβάλλει, ενδυναμώνει, προοδεύει κ.λπ. εμποδίζεται/στερείται το δικαίωμα, υποβαθμίζεται/απαξιώνεται, αλλοτριώνετα/εξανδραποδίζεται κ.λπ. φοβούνται, εκφράζουν δισταγμό, ανησυχίες, επιφυλάξεις, σκεπτικισμό κ.λπ. πρέπει να, επιβάλλεται, είναι ανάγκη, οφείλουν, έχουν χρέος/ καθήκον, ο ρόλος τους είναι να κ.λπ. ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη πως θέλει, προτιμά, επιδιώκει κ.λπ. μαθαίνει, γνωρίζει, διδάσκεται κ.λπ. έρχεται, οδεύει, οπισθοδρομεί κ.λπ. έχει, κληρονόμησε, απέκτησε, διαθέτει κ.λπ. λυπάται, ενθουσιάζεται, οργίζεται, αγανακτεί, περιφρονεί κ.λπ. 77

16 Τα παρεπόμενα του ρήματος Τα παρεπόμενα του ρήματος Πληροφορίες Ρηματικοί χρόνοι Οι μελλοντικοί χρόνοι Όταν χρησιμοποιούνται παρελθοντικοί χρόνοι, δηλώνουν προοπτικές, προβλέψεις. κατανοώ ότι πρόκειται για: ιστορική αναδρομή, ή σύγκριση παρελθόντος-παρόντος. Ρηματικά πρόσωπα Ευθύς λόγος και διάλογος Α ενικό ρηματικό πρόσωπο Με αυτό δήλωνονται: απόψεις (π.χ. πιστεύω, νομίζω κ.λπ.) βιώματα, εμπειρίες, αυτοβιογραφικά στοιχεία (στα λογοτεχνικά κείμενα) στοχασμοί του συγγραφέα. Β ρηματικό πρόσωπο Κατανοούμε τη σημασία του β ρηματικού προσώπου από τα συμφραζόμενα και την έγκλιση. Ρηματικές εγκλίσεις Με την οριστική Με την προστακτική, την προτρεπτική υποτακτική και τη δυνητική υποτακτική τα γεγονότα παρουσιάζονται ως βέβαια, δηλώνεται βεβαιωτική διατύπωση δηλώνεται : προτροπή επιθυμία, δυνατότητα, πιθανότητα, υπόθεση παραδείγματα Ρηματικοί χρόνοι Παρελθοντικοί Η «επιστήμη» δεν ήταν ανέκαθεν αυτή που είναι σήμερα [ ] Σε άλλους ιστορικούς χρόνους και σε άλλους πολιτισμούς ήταν πολύ διαφορετική από τη δική μας. [Επαναληπτικές Δ τάξης Εσπερινού Λυκείου, 2008] Κατανοώ ότι περιγράφονται συνθήκες του παρελθόντος για να τονιστούν οι αλλαγές που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη εποχή. : Αντίθετα από το παρελθόν, η επιστήμη σήμερα... 78

17 Μελλοντικοί Και ο κίνδυνος γεννήσεως θνησιγενών νεογνών με μικρές ή μεγάλες συγγενείς ανωμαλίες, νεογνών που θα υποφέρουν ή ενδεχομένως θα είναι επιρρεπή σε νοσήματα και θα πεθάνουν πρόωρα, είναι υπαρκτός. [Έκφραση Έκθεση Γ Λυκείου, σελ. 179] Κατανοώ ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μελλοντικούς χρόνους για να αναφερθεί σε προβλέψεις ή προοπτικές για το μέλλον. Ρηματικά πρόσωπα και ρηματικές εγκλίσεις α ενικό Σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε που μνημονεύω εδώ προσωπικές εμπειρίες, δεν έχω άλλο πειραματόζωο από εμένα. Και η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων ανθρώπων στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. [Πανελλήνιες 2008] Κατανοώ ότι η χρήση α ενικού δηλώνει βιώματα, εμπειρίες. τρέπω τον ευθύ σε πλάγιο λόγο: Ο συγγραφέας επισημαίνει πως η επαφή του με την παράδοση τον βοήθησε περισσότερο από τις θεωρητικές γνώσεις. α πληθυντικό Βρισκόμαστε σ ένα σταυροδρόμι δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι μείναμε πάντα ανοιχτοί σ όλα τα ρεύματα Ανατολή και Δύση και τ αφομοιώναμε θαυμάσια τις ώρες που λειτουργούσαμε σαν εύρωστος οργανισμός. [...] Συνταραζόμαστε κι εμείς, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, από διαδοχικές κρίσεις, αποκαλυπτικές εφευρέσεις και φόβους, που δεν αφήνουν τον ανθρώπινο νου να ηρεμήσει σαν την καλαμιά στον κάμπο. Μπροστά σ αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας; Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας. [Πανελλήνιες 2008] Κατανοώ ότι η χρήση α πληθυντικού δηλώνει ότι ο συγγραφέας θεωρεί τον εαυτό του ως μέρος ενός συνόλου που συμμερίζεται τις απόψεις που διατυπώνονται, δηλαδή «εμείς οι Έλληνες». τρέπω τον ευθύ σε πλάγιο λόγο: Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι οι Έλληνες ήταν πάντα δεκτικοί στις ποικίλες πολιτισμικές επιδράσεις, ωστόσο επισημαίνει πως η παράδοση αποτέλεσε βασικό στήριγμα σε εποχές κρίσης και επιστημονικών μεταβολών. 79

18 β ενικό προστακτικής, προτρεπτική υποτακτική Πρόσεξε πόσο συγκρούονται οι γνώμες των συναδέλφων σου, όταν χαρακτηρίζουν τη σημερινή Νεότητα συγκρίνοντάς την με την παλαιότερη. Σπάνια βρίσκεται κανείς να την εγκωμιάσει. Οι πιο πολλοί την κατηγορούν ότι έχασε τη φιλοπονία, το φιλότιμο, τη ντροπή, τις αρετές που κάνουν τον νέο άνθρωπο συμπαθητικό, αγαπητό. Μη βιαστείς να συμφωνήσεις μαζί τους. Εσύ να κάνεις προσεχτικές παρατηρήσεις και να σχηματίσεις τη δική σου γνώμη. Κατανοώ ότι δηλώνονται προτροπές. τρέπω τον ευθύ σε πλάγιο λόγο: Ο συγγραφέας προτρέπει τον δάσκαλο να αδιαφορεί για τη γνώμη των συναδέλφων του και να στηρίζεται στη δική του κρίση. β ενικό οριστικής σε λογοτεχνικό κείμενο Τέτοια συμπύκνωση πεθυμιάς και νοσταλγίας νιώθεις αναπνέοντας τον αγέρα τούτο του Ήτον. Όλοι σχεδόν οι αρχηγοί του εγγλέζικου έθνους τους τελευταίους αιώνες πέρασαν εδώ μέσα, στους τοίχους τούτους και τις πρασινάδες, την παιδική κι εφηβική τους ηλικία, και τούτες οι κλειστές αυλές κι οι τριζοκοπούσες παμπάλαιες σκάλες και το γιασεμί τούτο που ανθίζει στις δοξαρωτές πόρτες θα μειναν σε όλη τους τη ζωή η μεγάλη τους αγιάτρευτη νοσταλγία. Νιώθεις πως εδώ, στη μικρή τούτη φημισμένη πολιτεία όπου αναθρέφεται η εγγλέ ζικη αριστοκρατία, το ελληνικό πνέμα, φωτεινό, τολμηρό κι ισορροπημένο, συνεχίζει εξόριστο στην υπερβόρεια ομίχλη το εξαίσιο έργο του. Κατανοώ ότι χρησιμοποιείται αντί του γ ρηματικού προσώπου για να δηλωθούν συναισθήματα, στοχασμοί. : Ο συγγραφέας, με νοσταλγική διάθεση από την επίσκεψη στο Ήτον, εκφράζει τις απόψεις του για την επιβίωση του κλασικού ιδεώδους στο κολέγιο. 80

19 στ. Επιρρήματα Τα επιρρήματα δηλώνουν Παραδείγματα 1. Επιρρηματικές σχέσεις τρόπο τόπο χρόνο ποσό 2. Τη στάση του συγγραφέα βεβαιότητα (βέβαια) πιθανολόγηση (ενδεχομένως) συμφωνία (πράγματι) 3. Την οπτική γωνία από την οποία εξετάζει ο συγγραφέας το θέμα, δηλαδή ως προς την ηθική-πολιτική διάσταση/ πλευρά αποφασιστικά αναίτια, ασυνείδητα κ.λ.π εδω, παντού,εκεί κ.λπ. ευθύς, αμέσως κ.λπ. πολύ, περισσότερο κ.λπ. βέβαια, πράγματι, αντίθετα κ.λπ. ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.λ.π. παραδείγματα Αντίθετα, είναι προτιμότερο να βρεθούν εκείνοι οι τρόποι, ώστε να μετατραπεί το «ζην» σε «ευ ζην». [Πανελλήνιες 2002] Κατανοώ ότι εκφράζεται η διαφωνία του συγγραφέα (η στάση του). Και ο κίνδυνος γεννήσεως θνησιγενών νεογνών με μικρές ή μεγάλες συγγενείς ανωμαλίες, νεογνών που θα υποφέρουν ή ενδεχομένως θα είναι επιρρεπή σε νοσήματα και θα πεθάνουν πρόωρα, είναι υπαρκτός. [Έκφραση Έκθεση Γ Λυκείου, σελ. 179] εκφράζεται πιθανολόγηση (η στάση του). Κι ακόμη, μ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν. [Πανελλήνιες 2008] εκφράζεται τρόπος. Θα αποδεχθεί, ηθικά, η ανθρωπότητα σε μια τέτοια περίπτωση να παρέμβει; [Πανελλήνιες 2002] δηλαδή σε ηθικό επίπεδο (οπτική γωνία). Ο Τουρισμός πρέπει όχι μόνον οικονομικά αλλά και πνευματικά να θεωρηθεί [Πανελλήνιες, Σεπτέμβριος 2003] δηλαδή όχι μόνο από την οικονομική αλλά και από την πνευματική του πλευρά (οπτική γωνία). 81

20 2. Συνοπτική παρουσίαση α. Ουσιαστικά, προσδιορισμοί και πληροφορίες Εποπτικός πίνακας α) με την κυριολεκτική τους σημασία (λόγιο-αφηρημένο λεξιλόγιο) Ειδικό λεξιλόγιο Πολυσημία λέξεων Λεξιλόγιο 1. Τα ουσιαστικά δηλώνουν έννοιες αφηρημένες και συγκεκριμένες και χρησιμοποιούνται: Αναγνωρίζω τη σημασία κάθε λέξης Κατανοώ τη σημασία τους με βάση τις γνώσεις μου. Κατανοώ τον επιστημονικό τομέα στον οποίο αναφέρονται (οικονομία, πολιτική, επιστήμη, τεχνολογία, γλώσσα, παγκοσμιοποίηση, κοινωνία, τέχνη, ηθική κ.λπ.). Σε περίπτωση πολυσημίας κατανοώ τη σημασία των ουσιαστικών από τα συμφραζόμενα. β) με τη συνυποδηλωτική τους σημασία: Μεταφορικός λόγος Σύμβολα Χρήση εισαγωγικών () 2. Τα ουσιαστικά/έννοιες προσδιορίζονται με : α) επίθετα Τρέπω τη μεταφορά σε κυριολεξία Κατανοώ την έννοια που συμβολίζεται Πρέπει να κατανοήσω το περιεχόμενο της λέξης ή φράσης που περικλείεται σε εισαγωγικά. Συγκεκριμενοποιούν τις αφηρημένες έννοιες. Εκφράζουν θετικές ή αρνητικές αξιολογικές κρίσεις. β) ονοματικά σύνολα αντί ρηματικών φράσεων (γενική αντικειμενική ή υποκειμενική) γ) γενική προσδιοριστική δ) αναφορικές προσδιοριστικες προτάσεις ε) με προθετικά σύνολα Τρέπω το ονοματικό σύνολο σε ρηματική φράση. Προσδιορίζεται ή συγκεκριμενοποιείται η αφηρημένη έννοια. Δεν απομονώνουμε το ουσιαστικό. Προσδιορίζουν το ουσιαστικό που συνοδεύουν. Είναι αναγκαίοι προσδιορισμοί που διασαφηνίζουν το ουσιαστικό/έννοια. Συγκεκριμενοποιούν την έννοια. 82

21 Λεξιλόγιο 3. Τα ουσιαστικά διευκρινίζονται: Αναγνωρίζω τη σημασία κάθε λέξης α) με σχήματα λόγου Υπερβατό Οξύμωρο Σχήμα παραλληλίας Αναλογία/παρομοίωση Αντίθεση Τονίζεται η σημασία της λέξης που παρεμβάλλεται μεταξύ άρθρου και ουσιαστικού. Συμβολοποιείται η αντίφαση, το παράδοξο. Δίνεται έμφαση στην καταφατική πρόταση. Τονίζονται οι ομοιότητες (δύο φαινομενικά ανόμοιων εννοιών). Τονίζεται η διαφορά (δύο εννοιών ή παρελθόντος παρόντος) β) Με σημεία στίξης που δηλώνουν πληροφορία (λειτουργούν συνδηλωτικά, δηλαδή δηλώνουν το είδος της πληροφορίας) Παρενθέσεις [( )] Κεραίες [- -] Προστίθενται επεξηγήσεις: πρέπει να τις προσέξω. Δίνεται έμφαση στην πληροφορία. Άνω και κάτω τελεία [:] Κόμμα [,] Πρέπει να αποκωδικοποιήσω την πληροφορία που ακολουθεί. Μπορεί να πρόκειται για ασύνδετο, οπότε πρόκειται για όμοιες πληροφορίες. Μπορεί να ακολουθεί επεξήγηση κ.λπ. Μπορεί να πρόκειται για αναφορική παραθετική πρόταση κ.λπ. 83

22 β. Ρήματα, επιρρήματα και πληροφορίες Εποπτικός πίνακας Ρήματα Πληροφορίες Η λεξική σημασία Ρήματα που αναφέρονται σε πρόσωπα 1. Θέλω, προτιμώ, επιδιώκω κ.λπ. 2. Μαθαίνω, γνωρίζω, διδάσκομαι κ.λπ. 3. Έρχομαι, οδεύω, οπισθοδρομώ κ.λπ. 4. Έχω, κληρονόμησα, απέκτησα, διαθέτω κ.λπ. 5. Λυπάμαι, ενθουσιάζομαι, οργίζομαι, αγανακτώ περιφρονώ κ.λπ. 6. Είμαι, χαρακτηρίζομαι κ.λπ. & κατηγορούμενο 7. Πιστεύω, νομίζω 8. Λέγουν, λέγεται 1. Βούληση 2. Γνώση 3. Κίνηση, εξέλιξη 4. Κτήση 5. Ψυχικές καταστάσεις-συναισθήματα 6. Ιδιότητα 7. Προσωπική άποψη 8. Απόψεις άλλων Ρήματα που αναφέρονται σε αφηρημένες έννοιες 1. Σημαίνει, είναι, συνίσταται κ.λπ. 2. Διευκρινίζω, σημαίνει κ.λπ. 3. Υπερτερεί, διαφέρει, υπερέχει κ.λπ. 4. Συνάγεται, συμπεραίνουμε, καταλήγουμε κ.λπ. 5. Δραστηριοποιείται, εξελίσσεται, αναπτύσσεται, προοδεύει ή οπισθοδρομεί, παρεμποδίζεται, παρεκτρέπεται κ.λπ. 6. Ευθύνεται, πηγάζει, απορρέει, οφείλεται κ.λπ. 7. Απαιτείται, απαιτεί, προϋποθέτει κ.λπ. 8. Πρέπει να, επιβάλλεται είναι αναγκαίο κ.λπ. 1. Ιδιότητες 2. Επεξήγηση 3. Σύγκριση 4. Συμπεράσματα 5. Αποτελέσματα (θετικά ή αρνητικά) 6. Αιτία 7. Προϋπόθεση 8. Πρόταση/μέτρα αντιμετώπισης Ρηματικοί χρόνοι Παρελθοντικοί χρόνοι Μελλοντικοί χρόνοι Ιστορική αναδρομή για σύγκριση παρελθόντος-παρόντος Προβλέψεις ή προοπτικές 84

23 Ρήματα Πληροφορίες Ρηματικά πρόσωπα Α ενικό ρηματικό πρόσωπο Δήλωση άποψης (πιστεύω, νομίζω κ.λπ.) Βιώματα, εμπειρίες, αυτοβιογραφικά στοιχεία (στα λογοτεχνικά κείμενα) Στοχασμοί του συγγραφέα Β ρηματικό πρόσωπο Διάλογος Ισοδυναμεί με εσωτερικό μονόλογο (στα λογοτεχνικά κείμενα) Απευθύνεται στον δέκτη Απόψεις άλλων σε ευθύ λόγο Ρηματικές εγκλίσεις Προστακτική, προτρεπτική υποτακτική Υποτακτική, δυνητική υποτακτική Προτροπή-συμβουλή Επιθυμία, δυνατότητα, βούληση (ανάλογα με το ρήμα εξάρτησης) Επιρρήματα Πληροφορίες παραδείγματα αποφασιστικά, αναίτια, ασυνείδητα πολύ, περισσότερο ευθύς, αμέσως εδω, παντού,εκεί βέβαια, πράγματι, αντίθετα κ.λ.π. α. Επιρρηματική σχέση τρόπος ποσό χρόνος τόπος β. Η στάση του συγγραφέα απέναντι στα λεγόμενα ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.λ.π. γ. Η οπτική γωνία από την οποία ο συγγραφέας εξετάζει μια έννοια, δηλαδή ως προς την ηθικήπολιτική διάσταση/πλευρά 85

24 3. Προϋποθέσεις κατανόησης του λεξιλογίου Ουσιαστικά και έννοιες Πολλά ουσιαστικά/ έννοιες Σε κάθε παράγραφο υπάρχουν πολλές έννοιες/ονόματα ουσιαστικά, επομένως, ο μαθητής πρέπει να γνωρίζει όχι μόνο τα θέματα/έννοιες που προτείνονται για συζήτηση αλλά και πλήθος άλλων εννοιών που σχετίζονται με το θέμα του κειμένου. Είναι προφανές ότι η αδυναμία αναγνώρισης των θεμάτων δεν οφείλεται στην άγνοια των λέξεων που αξιοποιεί ο συγγραφέας για να διατυπώσει ιδέες, επιχειρήματα, προβληματισμούς, προτάσεις κ.λπ., όπως ισχυρίζονται συχνά οι μαθητές. Για παράδειγμα, αν κάποιος αγνοεί έννοιες όπως μαζοποίηση, εξανδραποδισμός, δημοκρατία, ήθος, αξίες, πολιτισμός, ιμπεριαλισμός, παγκοσμιοποίηση, βιοηθική, κλωνοποίηση κ.λπ., δεν μπορεί να κατανοήσει τις πληροφορίες, όχι επειδή αγνοεί το λεξιλόγιο, αλλά επειδή αγνοεί το περιεχόμενο των εννοιών. Πώς αποκτώ γνώσεις για τις αφηρημένες έννοιες Αξιοποιούμε τη διδακτέα ύλη στο σχολείο Οι αφηρημένες έννοιες σχηματίζονται στη συνείδησή μας με συστηματική προσπάθεια,προσοχή, μελέτη και ενεργοποίηση της λογικής, επομένως, πρέπει να καταβάλουμε σκόπιμα και συνειδητά προσπάθεια. Αξιοποιούμε τα μαθήματα Γενικής Παιδείας για να εμβαθύνουμε στις έννοιες των θετικών και κοινωνικών επιστημών διότι κάθε μία από τις επιστήμες αυτές μελετά, περιγράφει και αναλύει έννοιες που σχετίζονται με τον οικονομικό τομέα, τις κοινωνικές σχέσεις, την πολιτική δραστηριότητα, την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου, το φυσικό περιβάλλον, τις διακρατικές σχέσεις, δηλαδή θέματα/έννοιες τα οποία αναφέρονται στο κείμενο που δίνεται στους μαθητές για περίληψη. Επίσης, σε κάθε βιβλίο εμπεριέχεται γλωσσάρι ειδικών όρων με τους απαραίτητους ορισμούς. Αποτέλεσμα: Α. Κατανοούμε το περιεχόμενο των εννοιών. Β. Εμπλουτίζουμε το λεξιλόγιό μας με λόγιο, αφηρημένο και ειδικό λεξιλόγιο. Συγκεκριμένα αξιοποιούμε: περιβαλλοντικές επιστήμες, γεωλογία και διαχείριση φυσικών πόρων ψυχολογία, φιλοσοφία βιολογία τεχνολογία πληροφορική βιομηχανική παραγωγή και ενέργεια αρχές οικονομίας κοινωνική και πολιτική αγωγή (Γ Γυμνασίου) κοινωνιολογία ιστορία των κοινωνικών επιστημών (μάθημα επιλογής) ιστορία, λογοτεχνία, γεωγραφία αισθητική αγωγή (μάθημα επιλογής: θεατρολογία, εικαστικά, σχέδιο) θρησκευτικά, ηθική, λογοτεχνία πολιτική παιδεία τα βιβλία που χρησιμοποιούντα για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος 86

25 Στα σχολικά βιβλία για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος εμπεριέχεται πλήθος κειμένων (άρθρα, δοκίμια, επιφυλλίδες, επιστημονικά κείμενα, λογοτεχνικά κείμενα κ.λπ.), τα οποία αναφέρονται στα θέματα που προτείνονται για συζήτηση. Αξιοποιούμε επίσης τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο Σημαντική είναι η μελέτη σχετικών κειμένων που δημοσιεύονται σε εφημερίδες, περιοδικά, βιβλία με δοκίμια, στα οποία αναλύονται έννοιες, αλλά, επιπλέον, διατυπώνονται απόψεις και επιχειρήματα. Πλήθος πληροφοριών αναφορικά με τις έννοιες μπορεί επίσης να βρει ο μαθητής και στο διαδίκτυο. ερμηνευτικά και εννοιολογικά λεξικά Εκτός από τη συστηματική μελέτη των μαθημάτων γενικής παιδείας, απαραίτητος είναι και ο εφοδιασμός του μαθητή με ποικίλα λεξικά: Α) ερμηνευτικά, στα οποία περιγράφονται η σημασία και οι ποικίλες χρήσεις της λέξης Β) εννοιολογικά, στα οποία αναλύονται συστηματικά οι έννοιες (ορισμοί, αιτίες, αποτελέσματα, τρόποι αντιμετώπισης κ.λπ.). 87

26