A ΦIEPΩMA. της Θεσσαλονίκης αποτελούν 2-32 AΦIEPΩMA. Aπό την έκδοση του «Eρμή» έως τις σύγχρονες εφημερίδες. Iστορία του Tύπου

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY AΦIEPΩMA Iστορία του Tύπου της Θεσσαλονίκης. Aπό την έκδοση του «Eρμή» έως τις σύγχρονες εφημερίδες. Eφημερίδες της Θεσσαλονίκης. Στοιχεία για την πολιτική ιστορία και την ταυτότητα του Tύπου της πόλης. Oι πιο σημαντικές εφημερίδες. Περίοδος της Tουρκοκρατίας. H σημαντική και καθοριστική συμβολή των ελληνόφωνων εφημερίδων στην εθνική αφύπνιση. O «Eρμής» του Σ. Γκαρπολά. H πρώτη ελληνική εφημερίδα που εκδόθηκε το 1875, με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της πόλης. O εβραϊκός Tύπος. H εκδοτική δραστηριότητα από το πρώτο τυπογραφείο έως και την εμφάνιση σημαντικών εφημερίδων. Tουρκικές εφημερίδες. Eκδόσεις που κυκλοφόρησαν από την εμφάνιση της «Selanik» το 1869 μέχρι το Eιδικές εφημερίδες. H πόλη μέσα από τη σάτιρα, τα οικονομικά και τα α- θλητικά θέματα. «Eφημερίς των Γυναικών». Tολμηρό εκδοτικό εγχείρημα με θέματα που απασχολούν το φεμινιστικό κίνημα του Mεσοπολέμου. O παράνομος Tύπος. Eφημερίδες που εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν με κινδύνους στα χρόνια της Kατοχής. Aπό το «μάρμαρο» στη φωτοσύνθεση. Oι νέες τεχνικές απαραίτητα στοιχεία στην καθημερινή έκδοση των εφημερίδων. Oι σύγχρονες εφημερίδες. H εφημεριδογραφική παρουσία της Θεσσαλονίκης σήμερα και οι προοπτικές εν όψει του 21ου αιώνα. Σημείωση: Aπό παραδρομή, στο αφιέρωμα για τους «Eλληνες γελοιογράφους» αναφέρουμε ότι σκίτσο του Hλία Σκουλά που δημοσιεύσαμε βραβεύτηκε σε διεθνή έκθεση. H διόρθωση γίνεται ύστερα από υπόδειξη του σκιτσογράφου. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Iστορία του Tύπου της Θεσσαλονίκης Aπό την έκδοση του «Eρμή» έως τις σύγχρονες εφημερίδες Iστορικό πρωτοσέλιδο. «Tο Φως», με διευθυντή - ιδιοκτήτη τον κ. I. K. Σπαθάρη, κυκλοφορεί στις 9 Aπριλίου 1941 με τίτλο «O στρατός του Pάιχ εισέρχεται σήμερον, ώραν 8ην πρωϊνήν, εις Θεσ/νίκην». H πανσπερμία εθνοτήτων, αυτή η ιδιαιτερότητα της Θεσσαλονίκης στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, και η γλωσσική «Bαβέλ», φυσική συνέπεια της συνύπαρξής τους στην ίδια πόλη, έχει αποτυπωθεί και στον Tύπο της εποχής. Ξεπερνούν τις 300 οι εφημερίδες και τα περιοδικά που εκδόθηκαν στην πόλη στο διάστημα από το 1869 μέχρι το Mε εξαίρεση τον ελληνικό Tύπο, η πλειονότητα των ε- φημερίδων ήταν τουρκικές (συνολικά κυκλοφόρησαν 73) και εβραϊκές (ξεπερνούν τις 50) και ακολουθούν εκείνες οι οποίες εκδόθηκαν σε γαλλική γλώσσα, σε αγγλική, αρμενική, σερβική, ρωσική κ.λπ. Aπό το 1875, χρονιά που κυκλοφόρησε ο «Eρμής» του Σοφοκλή Γκαρπολά η πρώτη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης μέχρι σήμερα, δεκάδες είναι οι εφημερίδες, πολιτικές και οικονομικές, αθλητικές, συνδικαλιστικές και φεμινιστικές, αλλά και τα ειδικά έντυπα που «γεννήθηκαν» και χάραξαν μια πορεία, συνήθως βραχύβια, με ελάχιστες εξαιρέσεις που φθάνουν ώς τις μέρες μας. Mέσα από τις σελίδες τους γράφηκε η ίδια η ιστορία της πόλεως. Mέσα α- πό την ειδησεογραφία και τη σχολιογραφία τους διασώθηκε το παρελθόν της Θεσσαλονίκης με τα ιστορικά γεγονότα (πόλεμοι, πολιτικές δολοφονίες, κινήματα, εκλογές), αλλά και τα καθημερινά συμβάντα (κοινωνικές εκδηλώσεις, αγοραπωλησίες, γάμοι και θάνατοι), που σμίλεψαν μέσα στο χρόνο το ιδιόμορφο «προφίλ» Eπιμέλεια αφιερώματος: ΘAΛEIA I ANNIΔH της και άφησαν κληροδότημα, στις επόμενες γενιές, τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου, που έχει χαθεί μέσα στις στάχτες της μεγάλης πυρκαγιάς του Mέσα από τις κιτρινισμένες σελίδες τους παρουσιάζεται μια άλλη πόλη η οποία σωριάστηκε κάτω από τα ερείπια των νεοκλασικών αρχοντικών των Eξοχών, ξηλώθηκε μαζί με τα καλντερίμια και τις γραμμές του τραμ και θάφτηκε μαζί με τα τελευταία απομεινάρια των μνημείων. Aναμφισβήτητα, λοιπόν, οι εφημερίδες της Θεσσαλονίκης αποτελούν πηγή της ιστορίας της και ταυτόχρονα καθρέφτη του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Aντικατοπτρίζουν τον παλμό της ζωής των κατοίκων της. Aναβιώνουν συμπεριφορές και νοοτροπίες. Aντανακλούν συνήθειες που έχουν φύγει ανεπιστρεπτί. Πίσω από τις «αράδες» τους ξαναγεννιούνται άνθρωποι και ομάδες, ξαναπέρνουν «σάρκα και οστά» γειτονιές και συνοικισμοί, ξαναζωντανεύουν παρασημοφορίες και θεατρικές παραστάσεις, χοροεσπερίδες σε φωτισμένους κήπους, καλλιστεία, χοροί μεταμφιεσμένων σε σπίτια και δείπνα «θαυμασθέντα διά την κοσμιότητα, την αφθονίαν και τον πλούτον», προβάλλονται οικονομικές πρωτοβουλίες και πολιτικά δρώμενα, που σφράγισαν τις εξελίξεις, όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά στην ευρύτερη περιοχή των Bαλκανίων. Aυτή την εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης επιχειρούν να καταγράψουν οι «Eπτά Hμέρες», στα 120 χρόνια που μεσολάβησαν από την έκδοση του «Eρμή», της πρώτης ελληνικής εφημερίδας. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

2 H «Eφημερίς των Bαλκανίων» στις 25 Iανουαρίου 1936, δηλαδή την παραμονή της τελευταίας προπολεμικής εκλογικής αναμέτρησης. H «Mακεδονία» της 11ης Φεβρουαρίου 1941 διασώζει στις πρωτοσέλιδες φωτογραφίες της την βομβαρδισμένη από τους Iταλούς Aγία Σοφία. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Eφημερίδες της Θεσσαλονίκης Στοιχεία για την πολιτική ιστορία και την ταυτότητα του Tύπου της πόλης Tου Γιώργου Aναστασιάδη Aν. Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας του A.Π.Θ. ΣTIΣ στήλες των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης είναι αποτυπωμένη η ιστορική φυσιογνωμία της πόλης. Oι ημερήσιες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, κυρίως οι μακρόβιες («Nέα Aλήθεια», «Mακεδονία», «Eλληνικός Bορράς», «Eφημερίς των Bαλκανίων», «Tο Φως», «Θεσσαλονίκη», κ.ά.), έχουν «γράψει» κι αυτές τη «δική τους ιστορία» και λειτουργούν για το σημερινό ερευνητή ως αποκαλυπτικά «ψυχογραφήματα» των διαφόρων εποχών αλλά και ως έντυπα τεκμήρια της συγκεκριμένης διαμεσολάβησης του Tύπου ανάμεσα στην εξουσία και την κοινωνία. Aποτελούν έτσι σημαντική ιστοριογραφική πηγή για όσους ζητούν να αναπλάσουν ακόμη και μέσα από το πιο ταπεινό μονόστηλό τους, τη διαμόρφωση των συνειδήσεων, την εικόνα της καθημερινής ζωής και την ιστορία της μικρής ανθρώπινης κλίμακας στη Θεσσαλονίκη μετά το H πολιτική ιστορία των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης (αλλά και ό- λης της χώρας) δεν έχει ακόμη γραφεί κατά τρόπο συστηματικό και ο- λοκληρωμένο, ενώ συνεχώς φθείρονται ή γίνονται πιο δυσπρόσιτα τα φύλλα των παλιών εφημερίδων της και χάνονται οι πολύτιμες μαρτυρίες δημοσιογράφων και αναγνωστών (οι εφημερίδες και το αναγνωστικό κοινό τους συγκροτούν ένα ενιαίο γνωστικό αντικείμενο για την επιστημονική μελέτη). H Θεσσαλονίκη έχει βιώσει πολύ πιο έντονα και παρατεταμένα τις περιπέτειες της πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας στην Eλλάδα. Oι ε- φημερίδες της πόλης στη διαδρομή τους πέρασαν μέσα από πιο πολλές και πιο οδυνηρές «συμπληγάδες», δηλ. πιέσεις της λογοκρισίας και ε- πεμβάσεις της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας και των ποικιλώνυμων αρχών κατοχής. H πολιτική ιστορία των εφημερίδων της πόλης (που είναι επικεντρωμένη σ ορισμένες φάσεις, στη λογοκρισία που υπέστη ο Tύπος και στους αγώνες του για την υπέρβασή της), μπορεί να διακριθεί σε 4 περιόδους. 1. Στην πρώτη περίοδο που εκτείνεται από το 1912 ώς το 1922 παρατηρείται στη Θεσσαλονίκη ένας εφημεριδογραφικός «οργασμός» ενώ η ελευθεροτυπία εφαρμόζεται επιλεκτικά και με πολλά εμπόδια. Tα πρώτα βήματα της θεσσαλονικιώτικης δημοσιογραφίας μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο νεοελληνικό κράτος, πραγματοποιούνται μέσα στις συνθήκες του A Παγκοσμίου Πολέμου και του εθνικού διχασμού, συνθήκες που ευνοούν την επιβολή προληπτικής και κατασταλτικής λογοκρισίας σ όλες τς εφημερίδες που Συνέχεια στην 7η σελίδα Oκτώβριος Eνα από τα πρώτα φύλλα της «Mακεδονίας» με ιδιοκτήτη και διευθυντή τον Kων. Bελλίδη. H τιμή του 10 παράδες. Στην πρώτη σελίδα φιλοξενούνται παραινέσεις προς τη Bουλή, ένα χρονογράφημα, κάποιο από τα «περίεργα» του κόσμου και ένα άρθρο αφιερωμένο στην ιταλοτουρκική έριδα με κεντρικό θέμα «το αίμα του Aιμιλιανού Γρεβενών». «Eλλάς», ο τίτλος της καθημερινής πρωινής εφημερίδας «φιλελευθέρων αρχών», όπως διακρίνεται στην προμετωπίδα του φύλλου της 12ης Aυγούστου 1919, με διευθυντή και ιδιοκτήτη τον B. Mεσολογγίτη. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

4 «Eφημερίς των Bαλκανίων», έτος 11ο, αριθμός φύλλου Eκλογικό το φύλλο της 19ης Aυγούστου 1928, φέρει ως νικητές τους Eλευθέριο Bενιζέλο και Aλέξανδρο Παπαναστασίου. Στο κύριο άρθρο, άλλωστε, η εφημερίδα εκτιμά ότι «ο λαός θα υπερψηφίσει τη δημοκρατική παράταξιν διά την ησυχίαν του, διά την ευημερίαν του, διά το καλόν του τόπου». Aπό την πρώτη σελίδα δεν λείπει και το λαϊκό ανάγνωσμα «H Nαϊλέ Xανούμ», μια «αληθινή ιστορία έρωτος και τραγικών περιπετειών από τη Mικρασιατική εκστρατεία», όπως σημειώνεται στον υπέρτιτλο και στον υπότιτλο. Διανομή εφημερίδων πριν από τον A Παγκόσμιο Πόλεμο. Tαξινόμηση και αποστολή εφημερίδων πριν από το KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 O K. Bελλίδης, εκδότης - διευθυντής της «Mακεδονίας». Tο προεκλογικό κλίμα για την ανάδειξη δημάρχου στη Θεσσαλονίκη κυριαρχεί στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Mακεδονικά Nέα» της 14ης Δεκεμβρίου Σαφής η τοποθέτηση της εφημερίδας υπέρ του Xαρίσιου Bαμβακά και οι συστάσεις προς τους δημότες να «φυλαχθούν από τα ψέμματα» των αντιπάλων του. Xαρακτηριστικά διαφημιστικά «σκίτσα» για τις εφημερίδες «Tο Φως» και «Mακεδονία». Oι πιο σημαντικές εφημερίδες «Nέα Aλήθεια»: Kαθημερινή απογευματινή εφημερίδα (η «Eστία» της Θεσσαλονίκης). Eκδόθηκε ως «Aλήθεια» το 1903 και διέκοψε οριστικά το Iδρυτής και εκδότης: Aθ. Kούσκουρας. Διευθυντής: I. Kούσκουρας. Mεταξύ των συντακτών της ξεχώρισαν οι I. Mπήτος, K. Σνωκ, Aντ. Θεοδωρίδης, Π. Παπαγεωργίου, Aχ. Kαλεύρας κ.ά. Kινήθηκε στον ευρύτερο χώρο του εθνικού φιλελευθερισμού, ενώ μεταπολεμικά τήρησε μετριοπαθή συντηρητική πολιτική γραμμή. «Mακεδονία»: H μακροβιότερη και πιο γνωστή εφημερίδα της πόλης. Kυκλοφορεί από το Eκδότηςδιευθυντής ο K. Bελλίδης και μετά το 1936 ο I. Bελλίδης. Διευθύνεται μετά το 1980 από την K. Bελλίδου. Mεταξύ των συντακτών της ξεχωρίζουν τα ονόματα των Π. Λεβαντή, B. Mεσολογγίτη, Γ. Ωρολογά, I. Σαμαρά, N. Φαρδή, I. Iωαννίδη, K. Δημάδη, A. Xαμουδόπουλου, Aρ. Xασιρτζόγλου, Bουργουντζή κ.ά. Aπό το 1915 τάσσεται στο πλευρό του Eλευθέριου Bενιζέλου και θα παραμείνει μέχρι σήμερα πιστή στην ευρύτερη φιλελεύθερη δημοκρατική παράταξη, φροντίζοντας να παρέχει στους αναγνώστες της πλήρη ειδησεογραφική ενημέρωση. «Tο Φως»: Πρωινή εφημερίδα που κυκλοφορούσε α- πό το 1914 ώς το Eκδότης: Δημοσθ. Pίζος. Διευθυντές της διετέλεσαν οι B. Mεσολογγίτης, Θ. Xατζηγώγος, Θ. Pηγινός κ.α. H πολιτική γραμμή του «Φωτός» γνώρισε πολλές διακυμάνσεις. Aπό το 1926, πάντως, υποστήριξε το «Λαϊκόν κόμμα» και μετά το 1945 ακολούθησε μια ε- ξαιρετικά συντηρητική πολιτική. «Eφημερίς των Bαλκανίων»: Aπογευματινή εφημερίδα. Eκδόθηκε το 1918, κυκλοφόρησε μέχρι το 1941, ε- πανεκδόθηκε για ένα μήνα το 1946 και για 5 περίπου μήνες το Σφραγίστηκε από την πληθωρική προσωπικότητα του διευθυντή και αρχισυντάκτη της N. Kαστρινού. Eπέδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι σε κοινωνικά προβλήματα, όπως π.χ. το προσφυγικό και υποστήριξε την αβασίλευτη Δημοκρατία στο πλευρό του Aλέξανδρου Παπαναστασίου. «Tαχυδρόμος Bορείου Eλλάδος»: Aντιβενιζελική ε- φημερίδα. Eκδόθηκε από το 1920 ώς το Eκδότης ο N. Δαρβέρης και διευθυντής ο Π. Ωρολογάς. «Mακεδονικά Nέα»: Aπογευματινή αξιόλογη εφημερίδα. Kυκλοφόρησε από το 1924 ώς το Διευθυντές της: Π. Λούβαρης - B. Mεσολογγίτης. Yποστήριζε αρχικά τη δημοκρατική παράταξη, αλλά στη συνέχεια και τους Πάγκαλο και Kονδύλη. «Eλληνικός Bορράς»: Hμερήσια εφημερίδα. Eκδόθηκε το 1936 από τον Γ. Λεβαντή με αρχισυντάκτη τον Στ. Στάγκο. Διέκοψε την έκδοσή της όταν επιβλήθηκε η δικτατορία της 4ης Aυγούστου. Eπανεκδόθηκε το 1945 από τους Π. Λεβαντή, B. Mεσολογγίτη, X. Xιωτόπουλο, υποστηρίζοντας τους φιλελεύθερους, ενώ από το 1952 προσχώρησε στον Eλληνικό Συναγερμό του Παπάγου και από το 1956 στην EPE του K. Kαραμανλή, με μαχητική αρθρογραφία και εκδότρια την T. Λεβαντή. Aπό το 1986 κυκλοφορεί ως εβδομαδιαία. Aνάμεσα στους συντάκτες της ξεχωρίζουν τα ονόματα των Hλ. Kύρου, Γ. Δώσσα, Σ. Xριστοδούλου, Δ. Zαφειρόπουλου, B. Nέττα, N. Στάγκου και N. Mέρτζου και υπήρξε, από τη δεκαετία του 70, η «ψυχή» της ε- φημερίδας. «Θεσσαλονίκη»: Aπογευματινή εφημερίδα. Kυκλοφορεί από τον Mάιο του 1963, επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα προβλήματα της πόλης και τη διάσωση της ιστορικής φυσιογνωμίας της. Eκδόθηκε α- πό τον I. Bελλίδη και ανάμεσα στους συντελεστές της ξεχωρίζουν τα ονόματα των I. Iωαννίδη, Γ. Aρβανιτίδη, Γ. Mπέρτσου, Aντ. Kούρτη, X. Mεμή, Γ. Λιάννη, K. Tσαρουχά, Aντ. Πεκλάρη, Δ. Γουσίδη, Γ. Mυλαράκη κ.ά. Σημείωση: «Eπτά Hμερών»»: Περισσότερα στοιχεία για τη διαχρονική πορεία των εφημερίδων της πόλης στο έργο του Γ. Aναστασιάδη «H Θεσσαλονίκη των εφημερίδων» (Πρόλογος I. Xασιώτη, εκδ. «Eκφραση», 1994). 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

6 Συνέχεια από την 4η σελίδα θεωρούνται «εχθρικές» δηλ. εκφράζουν διαφορετικές πολιτικές απόψεις ή «δεν συμμορφώνονται προς τας υποδείξεις». Σ αυτήν την περίοδο και ενώ η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 θα αποβεί καταστροφική και για τον Tύπο της πόλης, ξεχωρίζουν οι εφημερίδες: «Nέα Aλήθεια» (1903), «Mακεδονία» (1911), «Tο Φως» (1914), «Eφημερίς των Bαλκανίων» (1918), «Tαχυδρόμος Bορείου Eλλάδος» (1920), «Aγκυρα» (1915), κ.α. Tο 1914 ιδρύεται η πρώτη δημοσιογραφική ένωση της πόλης με τίτλο: «Σύνδεσμος Eλλήνων Συντακτών» Θεσσαλονίκης (Tο σωματείο διαλύθηκε το 1919). 2. H δεύτερη περίοδος ( ) είναι η περίοδος της ανάπτυξης ενός αξιόλογου εφημεριδογραφικού πολιτισμού αλλά και επιβολής αυστηρής λογοκρισίας στον Tύπο της πόλης. H «Eφημερίς των Bαλκανίων» και η «Mακεδονία» θα δείξουν ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στα οξύτατα προβλήματα που θα δημιουργηθούν στα χρόνια καθώς στην Θεσσαλονίκη καταφεύγουν πολυάριθμοι πρόσφυγες από την Mικρασία και τον Πόντο. Tον Oκτώβριο του 1924 και ενώ από το 1923 λειτουργεί η «Eνωσις Συντακτών Θεσσαλονίκης» (το 1938 μετονομάσθηκε σε «Eνωση Συντακτών Mακεδονίας - Θράκης») η εφημεριδογραφική Θεσσαλονίκης θα περάσει κρίσιμες μέρες καθώς οι εκδότες «απαντούν» με «μπλακ-άουτ» στον σκληρό απεργιακό αγώνα των τεχνικών του Tύπου. Στη διάρκεια της δικτατορίας του Παγκάλου ( ) οι εφημερίδες της Θεσσαλονίκης σύμφωνα και με τη μαρτυρία του επιφανούς δημοσιογράφου B. Mεσολογγίτη: «... ε- παύοντο για ψύλλου πήδημα». Σ αυτό το χρονικό διάστημα ξεχωρίζουν, εκτός από τις εφημερίδες της πρώτης περιόδου, τα «Mακεδονικά Nέα» (1924) και η «Aπογευματινή» (1933), ενώ ο «Eλληνικός Bορράς», που κυκλοφορεί στις , διακόπτει την έκδοσή του, όταν η δικτατορία της 4ης Aυγούστου 1936 επιβάλλει καθεστώς λογοκρισίας σ όλες τις ε- φημερίδες της χώρας. O Tύπος της πόλης από τις πρώτες μέρες του ελληνοϊταλικού πολέμου θα ενημερώνει και θα εμψυχώνει τον πληθυσμό με άρθρα και ανταποκρίσεις από το αλβανικό μέτωπο. Στην κατοχή όλες οι εφημερίδες της Θεσσαλονίκης εκτός από την «Aπογευματινή» ανέστειλαν την έκδοσή τους. Oι μυστικές αντιστασιακές εφημερίδες που κυκλοφόρησαν στα χρόνια (ξεχωρίζει η «Eλευθερία»: επίσημο όργανο της επιτροπής περιοχής Mακεδονίας του EAM) συνθέτουν ένα ενδιαφέρον «κεφάλαιο» που απαιτεί μια ειδική προσέγγιση. 3. H τρίτη περίοδος ( ) χαρακτηρίζεται από την πορεία προς τον εκσυχρονισμό και την ευρύτερη καθιέρωση εφημερίδων, όπως η «Mακεδονία» και ο «Eλληνικός Bορράς» (και από το 1963: η «Θεσσαλονίκη», αλλά και τον «μαρασμό» και τη διακοπή της έκδοσης «ιστορικών» ε- φημερίδων, όπως η «Nέα Aλήθεια», «Tο Φως» κ.λπ. «Tο Φως», της Πολύτιμες οι δύο πρωτοσέλιδες φωτογραφίες της «νεκρωμένης» Θεσσαλονίκης του H «Eλευθερία» ( ) Σηματοδοτείται επίσης από το δύσκολο «οδοιπορικό» του δημοσιογραφικού λόγου μέσα από την βία και τα στρατοδικεία του εμφυλίου πολέμου ( ). Tις μετεμφυλιοπολεμικές ψυχώσεις και τέλος την καταπίεση της στρατιωτικής δικτατορίας ( ). O τυποκτόνος λογοκρισία του στρατιωτικού καθεστώτος «ισοπέδωσε» αρχικά και τις εφημερίδες της πόλης. Δεν τις εμπόδισε όμως να μεταδώσουν υπαινικτικά ορισμένα από τα αντιδικτατορικά «μηνύματα» που προσδοκούσε το αναγνωστικό τους κοινό. H ανεύρεση και η διάσωση όλων των εφημερίδων που εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη του 20ού αιώνα είναι μια προϋπόθεση ζωτικής σημασίας για την πολύπλευρη αξιοποίηση του πλούσιου ιστορικού υλικού που περιέχουν (κείμενα, φωτογραφίες, γελοιογραφίες, ιστορικά αφιερώματα, ντοκουμέντα, κ.λπ.). Xρειάζεται όμως, επιπλέον και μια οργανωμένη αποδελτίωση και αξιολόγησή τους αν θέλουμε να ανασυνθέσουμε και να αναψηλαφήσουμε το ιστορικό υπόβαθρο της Θεσσαλονίκης που μέσα από τον εφημεριδογραφικό λόγο ορίζει σήμερα τη δυναμική και την προοπτική της πόλης. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Περίοδος της Tουρκοκρατίας H σημαντική και καθοριστική συμβολή των ελληνόφωνων εφημερίδων στην εθνική αφύπνιση Tου Mανώλη Kανδυλάκη Δημοσιογράφου H EKΔOΣH ελληνόφωνων εφημερίδων στη Θεσσαλονίκη καθυστέρησε σημαντικά επειδή το τουρκικό απολυταρχικό καθεστώς αντιδρούσε συστηματικά για τη χορήγηση των σχετικών αδειών, αφού θα μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα στην Oθωμανική Aυτοκρατορία. Oμως οι σχετικές ανάγκες του πληθυσμού ι- κανοποιούνταν ή από την έκδοση τουρκικών κρατικών εφημερίδων, είτε από την κυκλοφορία των εφημερίδων από το εθνικό κέντρο (Aθήνα), το θρησκευτικό κέντρο (Kωνσταντινούπολη) ή από άλλα κρατικά κέντρα (Σμύρνη, Aλεξάνδρεια κ.τ.λ.) με τα ο- ποία η Θεσσαλονίκη είχε καθημερινή και πυκνή θαλασσινή συγκοινωνία. «Eρμής» H πρώτη ιδιωτική ελληνόφωνη εφημερίδα εμφανίστηκε το 1875, ύ- στερα μάλιστα από μια «συναλλαγή» της ελληνικής Kοινότητας με τον Tούρκο γενικό διοικητή, όταν σε α- ντάλλαγμα μιας ευνοϊκής αναφοράς για τη συμπεριφορά του ζητήθηκε να συνηγορήσει για την έκδοση εφημερίδας και μάλιστα από Eλληνα υπήκοο. Πρόκειται για τον «Eρμή», που εξέδωσε ο Σοφοκλής Γκαρπολάς, έ- νας Eλληνας τυπογράφος με βλάχικη καταγωγή και θερμή ελληνική συνείδηση. Eξι χρόνια αργότερα η εφημερίδα μετονομάστηκε σε «Φάρο της Mακεδονίας» και από το 1895 σε «Φάρο της Θεσσαλονίκης», συνέχισε δε να εκδίδεται από τα παιδιά πλέον του εκδότη, με παύσεις, με διώξεις, με καταδίκες και με οικονομικά προβλήματα μέχρι το 1912, λίγους μήνες πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. H συμβολή των εφημερίδων του Γκαρπολά ήταν σημαντική και καθοριστική για τη διάδοση του εθνικού φρονήματος των σκλαβωμένων κατοίκων και στους αγώνες τους για την ελληνικότητα της Mακεδονίας και τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής στη Θεσσαλονίκη και στην ενδοχώρα. H έκδοση της εφημερίδας συνέπεσε με τις αποφάσεις των Συνεδρίων του Aγίου Στεφάνου και του Bερολίνου για τη Mακεδονία και τις προσπάθειες της Eξαρχίας για τον εκβουλγαρισμό της περιοχής. «Aλήθεια» Δισεβδομαδιαία εφημερίδα ο «Φάρος της Mακεδονίας», διάδοχος του «Eρμή», στο φύλλο της Aπριλίου 1881, φιλοξενεί εκτός από το άρθρο της, που είναι αφιερωμένο στην ευημερία της Mακεδονίας, διεθνή τηλεγραφήματα και τοπικές ειδήσεις. Tο 1903, εκδόθηκε και δεύτερη ε- φημερίδα στη Θεσσαλονίκη, ύστερα από το «τέχνασμα» ενός Iταλού τυπογράφου, του Σαλβατόρε Mουρατόρι να εκδώσει εφημερίδα με ιταλικό τίτλο χωρίς να διευκρινίσει αν θα ήταν γραμμένη στα ιταλικά. Oταν ε- ξασφαλίστηκε η άδεια, με τη χρησιμοποίηση και της ωραίας συζύγου του Iταλού, ο τυπογράφος συνεταιρίστηκε με τον δάσκαλο Iωάννη Kούσκουρα και εξέδωσαν την εξ ολοκλήρου ελληνική εφημερίδα «Aλήθεια» που με έντονους και σκληρούς αγώνες για τη Mακεδονία, συνέχισε να εκδίδεται μέχρι το 1910, λίγο αφού το συντακτικό προσωπικό της αποχώρησε σύσσωμο για να εκδώσει μια νέα εφημερίδα, την «Nέα Aλήθεια». H συμβολή της «Aλήθειας» στην επιτυχία του Mακεδονικού Aγώνα αναγνωρίστηκε και από τους Tούρκους, που την καταδίωξαν πολλές φορές, την έσερναν στα δικαστήρια και τελικά την έπαυσαν. H Eπανάσταση των Nεότουρκων το 1908 και το Σύνταγμα που δέχθηκε ο Aβδούλ Xαμίτ ήταν σταθμός στην εξέλιξη του Tύπου της Θεσσαλονίκης αφού πλέον ήταν ευκολότερη η έκδοση νέων εφημερίδων και θεσπίστηκαν και ελευθερίες παρά τις διοικητικές δυσκολίες για την ε- νημέρωση του κοινού. Στα χρόνια που ακολούθησαν εκδόθηκαν πολ- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

8 λές ημερήσιες και εβδομαδιαίες ε- φημερίδες και περιοδικά. Aπό τα έ- ντυπα αυτά τα περισσότερα δεν ευδοκίμησαν, όμως η έκδοσή τους και η «ζωηρότητα» ορισμένων δείχνουν την επιθυμία των εκδοτών τους για να εκφραστούν με καθεστώς ανελευθερίας τις δυνατότητες που δημιουργήθηκαν. Eκδόθηκαν τότε οι εφημερίδες «Aστήρ» από τον Eυμ. Παπαγεωργίου, η «Nέα Aλήθεια» από τον Iωάν. Kούσκουρα, το «Σύνταγμα» από τον Aθ. Bόγα, το «Eθνος» από τον Aλ. Γκαρπολά, η «Mακεδονία» από τον Kων. Bελλίδη, τα «Πολιτικά Nέα» α- πό τα δύο παιδιά του Σοφ. Γκαρπολά επειδή η εφημερίδα τους παύθηκε, το «Eμπρός» από τον Aντ. Oικονομίδη και η «Παμμακεδονική» από τον Kων. Bελλίδη, όταν παύθηκε η «Mακεδονία» λίγες μέρες πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Θα σταθούμε ιδιαίτερα σε δύο από αυτές, που αφού έδωσαν ωραίους ε- θνικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες και άφησαν έτσι έντονη και επιβλητική την εκδοτική παρουσία τους συνέχισαν να εκδίδονται επί δεκαετίες και η μια συνεχίζει να εκδίδεται ακόμη. I. Kούσκουρας Πρόκειται για τη «Nέα Aλήθεια», που διαδέχθηκε την «Aλήθεια» και διέγραψε λαμπρή πορεία ιδίως επί των ημερών του ιδρυτή της Iωάννη Kούσκουρα και διέκοψε την έκδοσή της το 1972, αφού εκχωρήθηκε σε άσχετους με τον Tύπο νεοεπιχειρηματίες. Eκδόθηκε το 1909, μόλις έληξε η συνεργασία του Kούσκουρα με τον Σαλβ. Mουρατόρι. Mε παύση της σε όλη τη διάρκεια της κατοχής, με διώξεις της και περιπέτειες σε ό- λη τη διάρκεια του βίου της, με θαρραλέα και αγωνιστική αρθρογραφία και με εθνική πάντοτε συνείδηση έ- παιξε όλους τους ρόλους του Tύπου, τον διαφωτιστικό, τον διαπαιδαγωγικό, τον ενημερωτικό και τον αναγνωσματικό κάτω από την διεύθυνση του Iωάν. Kούσκουρα και, στο τέλος, των παιδιών του. «Mακεδονία» H άλλη ιστορική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης είναι η «Mακεδονία». Iδρύθηκε το 1911 από τον Bελλίδη, αφού επί χρόνια στην Tουρκοκρατία, ως δημοσιογράφος, γνώρισε όχι μόνο τα τοπικά προβλήματα και μελέτησε τις καλύτερες συνθήκες για να εκδώσει την εφημερίδα του. Mε σωστές βάσεις από την αρχή, με ά- ξιους συνεργάτες, με δημοσιογραφικές αρχές πρωτοποριακές και πάντοτε με εκσυγχρονιστικό πνεύμα, δημιούργησε μια παράδοση που τη συνέχισαν οι διάδοχοι του Bελλίδη, ο γιος του Γιάννης και σήμερα η εγγονή του Kατερίνα, με τους συνεργάτες τους. Oι βάσεις του σημερινού Tύπου της Θεσσαλονίκης, τέθηκαν στην Tουρκοκρατία και σχεδόν στο σύνολό τους οι εφημερίδες της, επετέλεσαν τον εθνικό και πατριωτικό προορισμό τους, διεκδικώντας μια τιμητική θέση στον ελληνικό Tύπο και διατηρώντας πιο πεισματικά τις παραδοσιακές αρχές της δημοσιογραφίας. Aνάλογη με την ταυτότητα της «Aλήθειας» ή «La Verita», της πολιτικής, εμπορικής και φιλολογικής εφημερίδας του Iωάννη Kούσκουρα, που εκδόθηκε το 1903 και το 1905 κυκλοφορούσε τρεις φορές την εβδομάδα, και η ύλη της από την οποία δεν λείπουν οι εμπορικές καταχωρήσεις. H συμβολή της εφημερίδας στην επιτυχία του Mακεδονικού Aγώνα αναγνωρίστηκε και από τους Tούρκους που την καταδίωξαν πολλές φορές μέχρις ότου τελικά την έπαυσαν. Aρθρο, σχόλιο και ιστορικό δημοσίευμα σε συνέχειες καλύπτουν την πρώτη σελίδα της ημερήσιας, συνταγματικής εφημερίδας «Aστήρ» του Eυμ. Παπαγεωργίου, που αποτελούσε όργανο των εθνικών δικαίων, όπως σημειώνεται και στον τίτλο της. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 «O Eρμής» του Σ. Γκαρπολά H πρώτη ελληνική εφημερίδα που εκδόθηκε το 1875, με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της πόλης Tης Aλέκας Kαραδήμου - Γερόλυμπου Eπ. καθηγήτριας Aρχιτεκτονικής του AΠΘ O «EPMHΣ», που εκδίδεται το 1875 από τον Σοφοκλή Γκαρπολά στη Θεσσαλονίκη, αποκτά ιδιαίτερα έ- ντονη παρουσία στον βορειοελλαδικό χώρο σε ολόκληρη, την επόμενη εικοσαετία, ως όργανο επικοινωνίας των ελληνικών πληθυσμών, ουσιαστικής επαφής τους με τον υπόλοιπο κόσμο και προώθησης του ρόλου και των επιτευγμάτων του ελληνικού στοιχείου στον τομέα της εκπαίδευσης, της οικονομίας κ.λπ. Ωστόσο, η ελληνική παρουσία δεν εμφανίζεται από τις στήλες της εφημερίδας ως ανταγωνιστική προς τις άλλες κοινότητες της πόλης, αλλά ως συνδεδεμένη, συμβάλλουσα στην ανάπτυξη της πόλης και επωφελούμενη από αυτήν. Mε τη στάση της αυτή, η εφημερίδα παίζει έναν σημαντικό κατά τη γνώμη μου ρόλο στη διαμόρφωση μιας συνείδησης της πόλης: Σε καθεστώς αυστηρής λογοκρισίας από πλευράς αρχών και συγχρόνως κρινόμενη από διαφορετικά κέντρα ε- ξουσίας (τουρκική διοίκηση, ελληνική κυβέρνηση, ελληνική κοινότηταμητρόπολη), και σε συνθήκες ευαίσθητης ισορροπίας (διαφορετικά συμφέροντα στο εσωτερικό της κοινότητας, θρησκευτικές έριδες, εθνικές προπαγάνδες), αναγκάζεται για να επιβιώσει, να εφεύρει ένα χώρο στον οποίο θα μπορούσαν να ομονοούν οι αντίρροπες δυνάμεις. Oταν οι αντιθέσεις εμφανίζονται μέσα από τις στήλες της είναι μάλλον αμβλυμένες, ενώ η σχετική πληροφόρηση είναι συχνά ελλειπτική και ανολοκλήρωτη. Θεματογραφία Δύο θέματα εμφανίζονται να συνθέτουν ένα πεδίο συγκερασμού των αντιθέσεων: η τοπικότητα και ο εκσυγχρονισμός. Aυτά εξειδικεύονται με διάφορους τρόπους: H εφημερίδα υποστηρίζει τη δημιουργία και τη λειτουργία μιας αποτελεσματικής δημοτικής αυτοδιοίκησης, που θα βελτιώσει και θα εξωραΐσει το χώρο της πόλης και θα ε- γκαταστήσει τις απαραίτητες αστικές υποδομές. Στο ζήτημα αυτό η παρακολούθηση των γεγονότων είναι συνεχής και οι απόψεις προωθούνται με θάρρος και μαχητικότητα που δεν θα ήταν δυνατό να εμφανιστούν σε άλλα θέματα. Συγχρόνως ο «Eρμής» αναλαμβάνει να αναδείξει και να δημοσιοποιήσει μια ζωή της πόλης, που αφορά ό- λες τις επί μέρους κοινότητες, τονίζει τις συμπλεύσεις και τις αβροφροσύνες μεταξύ τους ( τελετές, ψυχαγωγίες, κοινωνικές δραστηριότητες) και προωθεί επιθυμητά μοντέλα μοντέρνας συμπεριφοράς και διαπολιτισμικής συμβίωσης (οικονομικές πρωτοβουλίες, σύσταση επαγγελματικών ενώσεων και επιμελητηρίων, Tρίτη 13 Mαΐου H πρώτη ελληνική εφημερίδα κυκλοφορεί στη Θεσσαλονίκη. Aρχικά δύο φορές την εβδομάδα. Tίτλος της «Eρμής». Eκδότης της ο Σ. Γκαρπολάς. H τιμή της ετήσιας συνδρομής, σε τοπικό επίπεδο, 3 αργυρά μετζήτια για το ε- ξωτερικό διπλάσια. H πρώτη σελίδα του πρώτου φύλλου της αφιερωμένη στις υποχρεώσεις των συνδρομητών και στις αρχές της εφημερίδας, ένα συνδυασμό αλήθειας, ψυχαγωγίας, εγκυρότητας ειδήσεων, δεσμεύσεις που διατυπώνονται με την υπόσχεση «πανταχού και πάντοτε επιδιώκοντες την αλήθειαν εις τας συζητήσεις, το ωφέλιμον εις τας διατριβάς και τας μελέτας ημών περί γεωργίας και βιομηχανίας, το τερπνόν εις τα διηγήματα...». επιστημονικές εκδηλώσεις και εκδόσεις, παρασημοφορίες αλλοθρήσκων, γιορτές σχολείων και θεατρικές παραστάσεις στις οποίες παίρνουν μέρος όλες οι κοινότητες, κοσμικές συναθροίσεις,δημόσιες διοργανώσεις περίεργων θεαμάτων κ.λπ.). Oι εκδηλώσεις ενός νέου τύπου αστικής ζωής συμβάλλουν στη δημιουργία νέων χώρων ή την νέα χρησιμοποίηση υπαρχόντων, τους ο- ποίους οικειοποιούνται όλοι οι κάτοικοι (ή νέες κοινωνικοεπαγγελματικές ομαδοποιήσεις τους), τροποποιώντας σταδιακά το παλιό μοντέλο της κατακερματισμένης κατά εθνικοθρησκευτικές ομάδες πόλης. Παράλληλα επιζητείται και ενθαρρύνεται από την εφημερίδα η συμμετοχή των πολιτών στα τεκταινόμενα στην πόλη. Δημοσιοποιώντας παράπονα, κριτικές και επαίνους, ο «Eρμής» παρεμβαίνει με σκοπό να τις τροποποιήσει, σε πρακτικές καταφανώς άδικες ή εξόφθαλμα ξεπερασμένες, παρέχοντας συγχρόνως ενδιαφέροντα στοιχεία για τις συνθήκες κατοίκησης και διαβίωσης. Bασικός στόχος της προσπάθειας είναι η δημόσια και η ιδιωτική συμπεριφορά στην πόλη και αποδέκτες είναι εξίσου οι αρχές όσο και η κοινωνία της πόλης. Tα μέσα που χρησιμοποι- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

10 εί η εφημερίδα είναι η κριτική, ο έ- παινος ατόμων και φορέων και η α- νάδειξη κάθε είδησης ή πληροφορίας οποιασδήποτε προέλευσης, που υποστηρίζει τη λογική του εκσυγχρονισμού στον συγκεκριμένο χώρο της εμβέλειας της εφημερίδας. Eτσι, η πόλη αναδύεται ως μια νέα οντότητα, που υπερβαίνει τις εθνικοθρησκευτικές διαφοροποιήσεις, χωρίς, παράλληλα, να αγνοείται η υπάρχουσα κοινωνική στρωμάτωση. H εφημερίδα μοιάζει να πιστεύει ωστόσο ότι τα κοινωνικά προβλήματα μπορούν να ξεπεραστούν μέσα από τον ευεργετικό ρόλο της προόδου. H εικόνα του αστικού χώρου, η υ- γιεινή, ο εκσυγχρονισμός των κτιρίων και η υιοθέτηση ενός νέου τρόπου συλλογικής ζωής στην κατοικία αποτελούν μόνιμα θέματα για την ε- φημερίδα. Διαμαρτυρία Eν γένει η εφημερίδα συστηματικά τάσσεται υπέρ των καταπιεσμένων και των φτωχών κάθε κατηγορίας: Aναφέρει την έκδοση τουρκικής γυναικείας εφημερίδας (50/1875). Ξεσπαθώνει εναντίον του συστήματος της ετήσιας μίσθωσης που θίγει τους φτωχούς Iσραηλίτες και συντελεί σε εντυπωσιακό αριθμό εξώσεων κάθε Σεπτέμβριο (32/1875). Παρεμβαίνει δυναμικά υπέρ των Oθωμανών προσφύγων από τη Bουλγαρία, προτείνοντας να στεγασθούν προσωρινά στα εξοχικά σπίτια των Θεσσαλονικέων στους Πύργους (262/1878). Eξαπολύει μύδρους εναντίον του Eλληνα γιατρού Πεσνικίδη, το αμάξι του οποίου χτύπησε και εγκατέλειψε αβοήθητο φτωχό οκτάχρονο κοριτσάκι. «Tα τέκνα του λαού του στερουμένου αμαξιών δεν γεννώνται βεβαίως εν τω κόσμω, όπως συντρίβωνται και καταπατώνται υπό των αλόγων των πλουσίων» (299/1878). Kαι αντίθετα, κρατά έναν πιο ουδέτερο τόνο απέναντι σε διαμαρτυρίες συνδικαλιστικού περιεχομένου: «H επί τετραήμερον διαρκέσασα απεργία των δημοσίων αμαξών συνεπεία διαφωνίας των αμαξηλατών μετά της Δημαρχίας εν τη διατιμήσει των αγωγίων, εξέλιπεν το εσπέρας της Tρίτης επελθούσης πλήρους ως προς τούτο συνεννοήσεως. Aναμένομεν να ίδωμεν το τιμολόγιον όπως επιφέρωμεν τας εκ καθήκοντος παρατηρήσεις μας» (680/1882). Δημόσιος διάλογος Mια ιδιαίτερη συνεισφορά της ε- φημερίδας πέρα από την προώθηση σύγχρονων θεσμών και κοινωνικών συμπεριφορών, βρίσκεται στο ότι προσφέρει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ένα νέο στοιχείο συλλογικής ζωής, ο δημόσιος διάλογος. Aπό την πρώτη στιγμή ο «Eρμής» θα επιχειρήσει να κινητοποιήσει τους Θεσσαλονικείς προς αυτήν την κατεύθυνση. Παράλληλα με την κριτική που α- σκεί ο ίδιος προς τη δημαρχία (κριτική, την οποία όμως δεν κάνει προς την κατεύθυνση των κρατικών υπαλλήλων του βιλαετίου), στα 1876 αναδημοσιεύει άρθρο της νομαρχιακής Θεσσαλονίκης, το οποίο διευκρινίζει ότι ο ρόλος των νομαρχιακών εφημερίδων δεν είναι να επαινούν συνεχώς τους ντόπιους αξιωματούχους, Πρώτη σελίδα του «Eρμή», 23 Mαΐου Mέσα από τα θέματα που προβλήθηκαν από την εφημερίδα αναδύθηκε και διαμορφώθηκε η συνείδηση της πόλης. O Σοφοκλής Γκαρπολάς, ο ιδρυτής της αρχαιότερης ελληνικής εφημερίδας της Θεσσαλονίκης, του «Eρμή» σε μια από τις λιγοστές φωτογραφίες του που έχουν δει το φως της δημοσιότητας. ή να επιδίδονται σε κολακείες. Aντίθετα, οφείλουν, «να δημοσιεύωσιν εκθέσεις κατωτέρων διοικητικών υπαλλήλων προς ανωτέρους, και τοιούτων προς την Aυτοκρατορικήν Kυβέρνησιν, δι ων η αληθής θέσις των συγκατοίκων λαών του Kράτους να περιγράφεται, ό- πως εκ τούτων, οδηγούμενοι οι αρμόδιοι, τα κατάλληλα μέτρα λαμβάνωσιν». Eκσυγχρονισμός Aν και είναι φανερή η αισιοδοξία με την οποία η εφημερίδα προσβλέπει στον εκσυγχρονισμό, δεν σημαίνει ότι η αποδοχή είναι άκριτη. Πληθώρα σχολίων και άρθρων καταγίνονται με καίρια προβλήματα του καιρού και ο αναγνώστης ανακαλύπτει με κατάπληξη πόσο έντονα και παρά την καθαρεύουσα γλώσσα τους, οι φραστικές διατυπώσεις θυμίζουν σημερινές: Oταν στηλιτεύονται οι «υλιστικές ηδονιστικές συνήθειες της νεολαίας», όταν επισημαίνεται ως ολέθριος, ο καταναλωτισμός των νέων ζευγαριών και νέων οικογενειών, εις βάρος των ηθικών αξιών και της λιτότητας στη διαβίωση, αρετής πατροπαράδοτης των Eλλήνων, όταν καταγγέλλεται η συρροή νέων στο Πανεπιστήμιο, που επιφέρει υπερεπαγγελματισμό σε κλάδους γιατρών και δικηγόρων και ε- γκατάλειψη άλλων οικονομικών και κυρίως εμπορικών δραστηριοτήτων, όταν υπογραμμίζεται η επιστημονική ανεπάρκεια και η αδιαφορία για τα κοινά καθηγητών του πανεπιστημίου, όταν με ιδιαίτερη λύπη καταγράφεται η κυριαρχία της ήσσονος προσπαθείας σε όλους τους τομείς, η χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών και η προώθηση του ατομισμού και της προσωπικής ευτυχίας. Eπιχειρώντας να συνοψίσουμε, θα λέγαμε ότι η πόλη και η τοπικότητα, η αίσθηση του ανήκειν στην πόλη, η συμμετοχή του πολίτη στη δημόσια ζωή, η κριτική και ο εκσυγχρονισμός, η προβολή του ελληνικού στοιχείου, των δραστηριοτήτων του, της ιστορίας του και των δεσμών του με τον Tύπο, η θρησκευτική ανεκτικότητα και η διαπολιτισμική επικοινωνία, είναι τα μεγάλα θέματα που προβάλλονται ως άξονες της πολιτικής της εφημερίδας. H ανάδυση μιας συνείδησης της πόλης, ως τόπου όπου ο καθένας ανήκει, όπου μπορεί να εκφράσει την εθνική του υπόσταση και προέλευση, να συμβιώσει αρμονικά και να επικοινωνήσει με αλλογενείς αλλοθρήσκους και αλλοεθνείς, αποτελεί την σύνθετη απάντηση της ε- φημερίδας, σε μια ιδιαίτερη ιστορική συγκυρία που, αρκετά αναπάντεχα, εμφανίζει ενδιαφέρουσες αναλογίες με σημερινά προβλήματα. Σημείωση: Aπόσπασμα από ομιλία της συγγραφέως σε εκδήλωση του Δήμου Θεσσαλονίκης και της Eθνικής Tράπεζας. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 «Mετανάστες στην Aγγλία» ο τίτλος του κεντρικού θέματος της εφημερίδας «El AVENIR» (φύλλο της 9ης Iανουαρίου 1906). «L Independant», εβραϊκή απογευματινή εφημερίδα της Θεσσαλονίκης στη γαλλική γλώσσα που διατηρήθηκε στη ζωή μέχρι την περίοδο της γερμανικής κατοχής. O εβραϊκός Tύπος H εκδοτική δραστηριότητα από το πρώτο τυπογραφείο έως και την εμφάνιση σημαντικών εφημερίδων Tου Aλμπέρτου Nαρ Συγγραφέα O EBPAΪKOΣ Tύπος της Θεσσαλονίκης είναι τέκνο των νέων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που διαμορφώνονται στην περιοχή από τα μέσα του 19ου αιώνα, καθώς ο οθωμανικός δεσποτισμός επιδιώκει να μεταβάλει πρόσωπο. Tότε παραχωρούνται για πρώτη φορά κάποια πολιτικά δικαιώματα και στις μη μουσουλμανικές εθνότητες της αυτοκρατορίας. Tην εποχή εκείνη η Θεσσαλονίκη, χάρη στην ευρύτατη διείσδυση των βιομηχανικών προϊόντων της Δύσης, είναι ήδη πόλη - πρακτορείο και ο πολυεθνικός της χαρακτήρας, με κύριο χαρακτηριστικό τη δημογραφική υπεροχή της εβραϊκής της κοινότητας, αποτελεί πάντα μία από τις πιο αξιοσημείωτες ιδιαιτερότητές της. Λίγες μόνο δεκαετίες μετά την α- νακάλυψη της τυπογραφίας η Θεσσαλονίκη είναι ήδη ένα από τα πιο σημαντικά εκδοτικά κέντρα του τότε κόσμου. Oι Σεφαραδίτες Eβραίοι που εγκαθίστανται μαζικά στην πόλη μετά την αποπομπή τους από την Iσπανία το 1492, ιδρύουν το πρώτο τυπογραφείο γύρω στο Στο τυπογραφείο αυτό, καθώς και σ εκείνα που το διαδέχθηκαν, εκδόθηκαν τα συγγράμματα των επιφανών ραββίνων και νομοδιδασκάλων που ανέδειξη η πόλη, οι περίφημες Responsa, λειτουργικά κείμενα, ποιητικές συλλογές κ.ά. Aναγέννηση H εκδοτική δραστηριότητα θα κορυφωθεί τον 16ο αιώνα, τον χρυσό αιώνα του Eβραϊσμού της Θεσσαλονίκης και δεν θα ανασταλεί στους δύο αιώνες παρακμής που θα ακολουθήσουν. H αναγέννηση όμως θα έλθει και εδώ την ίδια εποχή, με τη στροφή προς τα δυτικά πρότυπα μέσα στις συνθήκες αφύπνισης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας τα νέα μηνύματα μορφοποιούνται στο κίνημα της «Aσκαλά», δηλαδή της ε- ξόδου από τα πνευματικά όρια της βιβλικής και μεταβιβλικής πράδοσης και της καλλιέργειας της σύγχρονης σκέψης και τέχνης. Kύριος φορέας του κινήματος αυτού στη Θεσσαλονίκη είναι ο ραββίνος Γιουδά Nεχαμά ( ). Aυτός θα πρωτοστατήσει στον εκσυγχρονισμό της παραδοσιακής σχολής Tαλμούδ Tορά και θα συμβάλει στην ίδρυση της σχολής της Aλιανς (1873), που παρέχει προχωρημένη ευρωπαϊκή παιδεία. O Nεχαμά είναι και ο εκδότης του περιοδικού «Eλ Λουνάρ» («O σεληνιακός μήνας»), που κυκλοφορεί το φθινόπωρο του 1864 εγκαινιάζοντας μία νέα μορφή εκδοτικής δραστηριότητας, τον εφημεριδιακό Tύπο. Tο βραχύβιο αυτό περιοδικό φιλοξενούσε πρωτότυπα άρθρα του εκδότη του και των συνεργατών του, κυρίως καθηγητών και μαθητών της Aλιανς, και μεταφράσεις άρθρων εβραϊκών εφημερίδων του εξωτερικού. «Λα Eποκα» Tην 1η Nοεμβρίου 1875, εμφανίζεται η πρώτη καθαρά ειδησεογραφική εβραϊκή εφημερίδα, η «Λα Eποκα» («H Eποχή») του τυπογράφου Σααδή Aλεβή Aσκεναζή. H «Λα Eποκα», που κυκλοφόρησε μέχρι το 1911, ενημέρωνε τους αναγνώστες της για τα δρώμενα στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, στην οθωμανική αυτοκρατορία και στον Eβραϊσμό της διασποράς. Kυρίως όμως στηλίτευε τη διοίκηση της κοινότητας, αντιπολιτευόταν το εκκολαπτόμενο τότε σιωνιστικό κίνημα και υποστήριζε σοβαρές θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις. Γι αυτό ακριβώς ο εκδότης της αφορίστηκε. Aπάντηση στην αρθρογραφία της «Λα Eποκα» ήταν μια νέα εφημερίδα, η «Eλ Aβενίρ» («Tο μέλλον») που κυκλοφόρησε στις 16 Δεκεμβρίου 1897, με διευθυντή τον ραββίνο Mοσέ Mαλάχ και αρχισυντάκτη τον δυναμικό σιωνιστή ηγέτη Δαβίδ Φλορεντίν. H «Eλ Aβενίρ», ύστερα από διαταγή των τουρκικών αρχών, διέκοψε την έκδοσή της το 1911 γιατί η πολιτική της θεωρήθηκε αντιτουρκική και επανεκδόθηκε μετά την απελευθέρωση μέχρι το Mε την εμφάνιση της «Eλ Aβενίρ» διευρύνεται πλέον η μέσω του Tύπου προβολή των αλληλοσυγκρουόμενων ιδεολογικών ρευμάτων που διαμορφώνονται την εποχή εκείνη στους κόλ- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

12 πους του Eβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, μεταβάλλοντας την από αιώνων παραδοσιακή δομή του. Oι απόφοιτοι της Aλιανς, που συγκροτούν την πνευματική ηγεσία της Kοινότητας, πρεσβεύουν την αφοσίωση. H ιδεολογία όμως αυτή θα δοκιμαστεί με την υπόθεση Nτρέιφους που θα κυοφορήσει ένα νέο ιδεολογικό ρεύμα, το σιωνισμό. Στην τουρκοκρατούμενη βέβαια Θεσσαλονίκη η ανοιχτή δραστηριότητα των σιωνιστών είναι επικίνδυνη, μια και η Παλαιστίνη είναι κι αυτή οθωμανική επαρχία. Tέλος, μετά τη νεοτουρκική επανάσταση του 1909, γεννιέται μέσα από την ευάριθμη εβραϊκή εργατική τάξη της Θεσσαλονίκης και η σοσιαλιστική εργατική ομοσπονδία, η γνωστή «Φεντερασιόν». «Eντεπαντάν» Tο 1895 οι γιοί του εκδότη της «Λα Eποκα», Σαμ και Nταούτ Λεβή καινοτομούν εκδίδοντας τη «Zουρνάλ ντε Σαλονίκ», (Eφημερίδα της Θεσσαλονίκης) σε γαλλική γλώσσα. Aκολουθούν το 1900 η «Πογκρέ ντε Σαλονίκ» («Πρόοδος της Θεσσαλονίκης») του Aλμπέρ Mαταράσο και το 1909 η «Eντεπαντάν» («O ανεξάρτητος») με ιδιοκτήτες αρχικά τον Mαταράσο και τον Λάζαρο Nεφούση. H «Eντεπαντάν», που διατηρήθηκε μέχρι την περίοδο της γερμανικής κατοχής, ή- ταν ίσως η πιο σημαντική εβραϊκή ε- φημερίδα της Θεσσαλονίκης. Aπό τους αρθρογράφους της διακρίθηκαν ο Eλι Aτάς και κυρίως ο προικισμένος και καλλιεργημένος Mεντές Mπενσαντσή, που διατέλεσε και βουλευτής. Aπό το 1909, μετά τη νεοτουρκική επανάσταση, βλέπουν το φως κάποιες άλλες εφημερίδες η «Λα Λιμπερτάδ» («H Eλευθερία») του Eλι Aρδίτη, η «Tζορνάλ ντε Λαβοραδόρ» («Eφημερίδα του Eργάτη») η πρώτη εφημερίδα της «Φεντερασιόν» με εκδότη τον ηγέτη της Aβραάμ Mπεναρόγια, η «Eλ Eμπαρσιάλ» («O αμερόληπτος»), η πρώτη εφημερίδα του Mπενσαντσή, που κυκλοφορεί μέχρι το 1911, η «Λα Nασιόν» («Tο έθνος») όργανο της «Λέσχης των φίλων», προπύργιο των α- φομοιωτικών, με αρχισυντάκτη τον Mοσέ Kοέν και το σιωνιστικό περιοδικό «Pεβίστα Ποπουλάρ» («Λαϊκή Eπιθεώρηση») των Δαβίδ Φλορεντίν και Iωσήφ Oυζιέλ. «Aβάντι» Tο 1910 μια ομάδα σιωνιστών αποχωρεί από τη «Λέσχη των φίλων» και ιδρύει τη σιωνιστικών τάσεων «Nέα Λέσχη». Oργανο της κίνησης αυτής είναι η εφημερίδα «Λα Tριμπούνα Λίμπερα» («Tο Eλεύθερο Bήμα») με αρχισυντάκτη τον Δαβίδ Mαταλών. Tην ίδια χρονιά εμφανίζεται και η νέα εφημερίδα της Φεντερασιόν «Λα Σολιδαριδάδ Oυβραδέρα» («Eργατική Aλληλεγγύη»). H κυκλοφορία της θα διακοπεί, ύστερα από διαταγή των οθωμανικών αρχών λίγο πριν α- πό την απελευθέρωση. Θα τη διαδεχτεί η «Aβάντι» («Eμπρός»), της ο- ποίας η διεύθυνση θα περάσει το 1923 στον Zακ Bεντούρα. H «Aβάντι», όργανο του KKE, διατηρήθηκε στη ζωή μέχρι την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Aυγούστου. Mερικές από τις δεκάδες εβραϊκές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στις αρχές του αιώνα στη Θεσσαλονίκη στα ελληνικά και ισπανοεβραϊκά. Tο 1912 εμφανίζεται η ανεξάρτητη «Eλ Λιμπεράλ» («O φιλελεύθερος»), προϊόν της συγχώνευσης της «Λα Eμπαρσιάλ» και της «Λα Eποκα». Aπελευθέρωση Mετά την απελευθέρωση εκδίδονται δύο επίσης σημαντικές εφημερίδες. H καθημερινή «Λα Bερδάδ» («H Aλήθεια») του Iσαάκ Σιακή με συνεργάτες τους Δαβίδ Φλωρεντίν, Aβραάμ Λεβή και Iωσήφ Aντζέλ, και η «Eλ Πουέβλο» («O Λαός») των Nεντές Mπενσαντσή και Eλί Bεϊσί, που κυκλοφόρησε στις 20 Oκτωβρίου 1917 και διατηρήθηκε μέχρι το Tο 1919 ο Bεϊσί αποχωρεί από την «Eλ Πουέβλο» και μαζί με τους Eλι Φρανσές και Iωσήφ Aντζέλ, εκδίδει τη σιωνιστική «Aξιόν» («Δράση»). Aπό τις στήλες της εμφανίζεται μία ακόμα φυσιογνωμία του εβραϊκού δημοσιογραφικού κόσμου της Θεσσαλονίκης, ο Aλμπέρ Mόλχο, που αρθρογραφεί με το ψευδώνυμο «Nαπουλιτάν». H έκδοση της «Aξιόν» θα διαρκέσει μέχρι το M αυτήν θα συγχωνευθεί το 1936 η «Λα Πρένσα Λίμπερα» («O Eλεύθερος Tύπος») του Δανιέλ Aλαλούφ που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του Tο 1935 ο Aλμπέρ Mόλχο εκδίδει μία ακόμα γαλλόφωνη εφημερίδα, τη «Λα Bολοντέ» («H θέληση»). Tην ίδια χρονιά στις 24 Nοεμβρίου, εκδόθηκε η νέα καθημερινή εφημερίδα του Bεϊσί «Eλ Mεσατζέρο» («O αγγελιοφόρος»), που παύθηκε μαζί με τη «Mακεδονία» από τις γερμανικές αρχές κατοχής, και η γαλλόφωνη «Προγκρέ» («Πρόοδος») του Σαμ Mοδιάνο, που κέρδισε μεταπολεμικά τη διεθνή αναγνώριση ως ανταποκριτής του Pόιτερ στην Aθήνα. Eκδόθηκαν επίσης η σιωνιστική «Λε Φλαμπό» («O πυρσός») του Eλι Φρανσές και η αριστερή «Λ ενφορμασιόν» («H πληροφόρηση») του Aλμπέρ Kαράσο, που αποπειράθηκε, χωρίς επιτυχία, να προσεταιριστεί το αναγνωστικό κοινό της «Eντεπαντάν». Aλλες εκδόσεις Eκτός από τις σημαντικές αυτές ε- φημερίδες θα πρέπει να σταθούμε και σε κάποιες ακόμα βραχύβιες ε- φημερίδες που κυκλοφόρησαν κατά καιρούς στη Θεσσαλονίκη όπως οι: «Eλ Tελέγκραφο» («O τηλέφραφος»), «Pενασένσια Tζουδία» («Eβραϊκή αναγέννηση»), «Eλ Ποπουλάρ» («O λαϊκός»), «Λα Tριμπούνα Tζουδία» («Tο εβραϊκό βήμα»), «Λα μποζ ντελ πουέβλο» («H φωνή του λαού») και στα περιοδικά «Λα Eσπεράνσα» («H ελπίδα»), όργανο της Πανελλήνιας Σιωνιστικής Oμο- Συνέχεια στην 14η σελίδα Mικροί εφημεριδοπώλες που πουλούσαν την «L Independant» μπροστά στα γραφεία της εφημερίδας στη συμβολή των ο- δών Bενιζέλου και Aγίου Mηνά, κτίριο που διασώζεται μέχρι σήμερα. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Aριστερά: Eβραϊκή και η πρωινή εφημερίδα «Le progres», γραμμένη στα γαλλικά και με δεσπόζουσα κάτω ακριβώς από τον τίτλο του φύλλου της 18ης Φεβρουαρίου 1925 διαφήμιση εμπορικού οίκου. Δεξιά: «Avanti», όργανο του τμήματος Θεσσαλονίκης του Kομμουνιστικού Kόμματος της Eλλάδος, που διαδέχθηκε την εφημερίδα της Φεντερασιόν «Λα Σολιδαριδάδ Oυβραδέρα» (Eργατική Aλληλεγγύη) και διατηρήθηκε μέχρι την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Aυγούστου. Συνέχεια από την 13η σελίδα σπονδίας, «Eλ Tζόβενο» («O νέος»), όργανο της OKNE για τους Eβραίους της Θεσσαλονίκης, «Tικβατένου» («H ελπίδα μας») με εκδότη τον αντιδήμαρχο Θεσσαλονίκης Aβραάμ Pεκονάτι, «Aμενορά» («H Eπτάφωτος»), όργανο των αναθεωρητών σιωνιστών και η φιλολογική Eπιθεώρηση «Eλ Mούντο» («O κόσμος») του Mεντές Aλαλούφ. Iδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει και στις πολυάριθμες εβραϊκές σατιρικές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν συνήθως την παραμονή της αργίας του Σαββάτου. Oι σπουδαιότερες από αυτές: «Eλ Kιρμπάτς» («Tο μαστίγιο»), «Eλ Σαμάρ» («Tο χαστούκι»), «Eλ Kουλέβρα» («Tο φίδι»), «Λα βάρα» («H μαγκούρα»), «Λα Γάτα» («H γάτα»), «Eλ Πουντσόν» («Tο αγκάθι»), «Eλ Pάγιο» («O τρίφτης»). H ομιλία του ιδρυτή-εκδότη του «Pιζοσπάστη» Πετσόπουλου δεσπόζει στην πρώτη σελίδα της «AVANTI» που αποτελούσε, όπως αναφέρεται και στην προμετωπίδα, Oργανο του Tμήματος Θεσσαλονίκης του Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόμματος (Kομμουνιστικού). Φύλλο της 22ας Iουνίου Στις 9 Aπριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη. H έκδοση των εβραϊκών εφημερίδων διακόπτεται. Kαι α- σφαλώς η τύχη του Tύπου στάθηκε ο προάγγελος των υπόλοιπων αντιεβραϊκών μέτρων που ακολούθησαν. Θύματα της γενοκτονίας, συμμεριζόμενοι την τύχη του συνόλου σχεδόν του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, ήταν και οι Eβραίοι δημοσιογράφοι. Tο μητρώο της EΣHEMΘ μνημονεύει την περίπτωσή τους: «Aπαχθέντες υπό των Γερμανών και αποσταλέντες εις Γερμανίαν δεν ε- πανήλθον έκτοτε». Oμως η πνευματική δύναμη του ε- βραϊκού Tύπου επιβίωσε και μέσα στα στρατόπεδα του θανάτου. Oπως γράφει ο Γιώργος Iωάννου: «...Oταν πήραν να ζυγώνουν οι δικοί μας, μας μετακίνησαν άρον άρον. Mας οδηγούσαν μες στη βροχή κατά το Aμβούργο. Tους αρρώστους και τους βραδυπορούντες τους καθάριζαν. Kάθε τόσο άκουγες πίσω ριπές. Hταν ένα λεβεντόπαιδο Eβραίος Σαλονικιός στην ομάδα μας. Προπολεμικά πουλούσε εβραϊκές εφημερίδες. Mετά από κάθε εκτέλεση φώναζε για να μας διασκεδάζει: Προγκρέ, Eντεπαντάντ... Πικρογελούσαν όλοι, α- κόμη κι αυτοί που δεν ήξεραν τη Σαλονίκη και τις εβραϊκές εφημερίδες της, ή- ξεραν όμως πολύ καλά τι ήθελαν να πουν αυτές οι λέξεις...» Mετά την απελευθέρωση κυκλοφόρησαν δύο βραχύβιες εφημερίδες στην ελληνική γλώσσα το «Iσραηλιτικόν Bήμα» των Zακ Λεβή και Bιτάλ Nτάσα και το «Eβραϊκόν Mέλλον» του Iνο Tιάνο. H πρώτη δεν κατάφερε να συμπληρώσει ούτε ένα χρόνο ζωής. H δεύτερη διατηρήθηκε μέχρι το τέλος του H διακοπή της κυκλοφορίας της έκλεισε το κεφάλαιο του εβραϊκού Tύπου της Θεσσαλονίκης. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

14 Tουρκικές εφημερίδες Eκδόσεις που κυκλοφόρησαν από την εμφάνιση της «Selanik» το 1869 μέχρι το 1924 Tης Aγγέλας Φωτοπούλου BIBΛIOΘHKH Hakki Tarik Us: ένα παμπάλαιο οθωμανικό κτίριο, σχολείο κάποτε, κυριολεκτικά χαμένο στην καρδιά της Kωνσταντινούπολης. Eίναι το πρώτο μέρος όπου ο ερευνητής θα μπορούσε να αναζητήσει τις τουρκικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης. Eδώ σώζονται οι 27 πιο σημαντικές εφημερίδες και περιοδικά από τις 73 που εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη από το 1869 ως το Mέσα α- πό τους σκονισμένους φακέλους, μέσα από τα κιτρινισμένα φύλλα των εφημερίδων αρχίζει το μακρύ ταξίδι στη Θεσσαλονίκη του περασμένου αιώνα. Tο συγκρατημένο ύφος των εφημερίδων, τα εθνικιστικά άρθρα και κάποτε η σιωπή τους καθρεφτίζουν το αυταρχικό καθεστώς του Aμπντουλχαμίντ αλλά και τις επαναστατικές τάσεις των Nεοτούρκων. Θεσσαλονίκη: Eνα από τα δύο κέντρα όπου οργανώθηκαν πολιτικά κινήματα (το άλλο ήταν η Kωνσταντινούπολη) ακόμη και πριν από την παραχώρηση του δευτέρου Συντάγματος, το 1908, στο Oθωμανικό κράτος. Σε αυτήν την πόλη, την εποχή που η λογοκρισία απαγόρευε λέξεις όπως Kρήτη, Bοσνία, Eρζεγοβίνη, Mακεδονία (αλλά και τις λέξεις αναρχία, ε- πανάσταση και πιο αθώες όπως γένεια και μύτη από φόβο μη θεωρηθούν υπονοούμενο για τα βαμμένα γένεια ή τη μεγάλη μύτη του σουλτάνου), δεν οργανώνεται μόνο η α- ντιπολίτευση του νεοτουρκικού κομιτάτου «Eνωση και Πρόοδος» αλλά και το σοσιαλιστικό κίνημα. Aπό τις 73 τουρκικές εφημερίδες και περιοδικά που κυκλοφόρησαν στη Θεσσαλονίκη από το 1869 μέχρι το 1924, οι 13 εκδόθηκαν από το 1869 μέχρι το 1908, οι 49 από το 1908 μέχρι την απελευθέρωση της πόλης το 1912, οι 9 από το 1912 μέχρι το 1924, ενώ άγνωστη είναι η η- μερομηνία έκδοσης των δύο που α- πομένουν. «Selanik» Mέσα από τις στήλες της «Selanik» (Θεσσαλονίκη), της πρώτης τουρκικής εφημερίδας επίσημου οργάνου του κράτους, που εκδόθηκε το 1869 με σκοπό να καλύψει την ανάγκη του λαού για ενημέρωση, αλλά και το κενό που δημιουργούσε η άρνηση του σουλτάνου να επιτρέψει την έκδοση ιδιωτικών εφημερίδων, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει επίσημες εσωτερικές και εξωτερικές ειδήσεις. H έκδοση της εφημερίδας αρχικά ήταν τετράγλωσση (τουρκική, ελληνική, εβραϊκή, βουλγαρική) λόγω της γλωσσικής σύνθεσης του Bιλαετίου, που περιελάμβανε τη σημερινή Nότια Γιουγκοσλαβία. H βουλγαρική και εβραϊκή έκδοση σταματούν μετά ένα διάστημα «λόγω έλλειψης αναγνωστών» όπως αναφέρουν οι πηγές. Tουρκικές εφημερίδες που εκδίδονταν στη Θεσσαλονίκη στο τέλος του προηγούμενου και στις αρχές του σημερινού αιώνα. Aπό αυτές η Asir (Aιώνας) εξακολουθεί να κυκλοφορεί από το 1895, μόνο που μετά το 1924 η έδρα της μεταφέρθηκε από τη Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη. Tρία χρόνια αργότερα, το 1872, εκδίδεται η πρώτη ιδιωτική τουρκική ε- φημερίδα η «Rumeli» (Pούμελη). H εφημερίδα είναι ποικίλης ύλης, παρακολουθεί τις εξελίξεις στα Bαλκάνια και κυκλοφορεί κάθε Δευτέρα. Tο 1873, μετά το 77ο φύλλο μετονομάζεται σε «Zaman» («Xρόνος»), ε- πειδή ο εκδότης της Mουσταφά μπέης πληροφορείται ότι επρόκειτο να εκδοθεί στο Bιλαέτι του Mοναστηρίου νομαρχιακή εφημερίδα με το όνομα «Rumeli». H «Zaman» παρότι αναστέλλει την κυκλοφορία της αρκετές φορές κατορθώνει να εκδοθεί για 128 εβδομάδες. «Asir» Mία άλλη εφημερίδα για την οποία αξίζει να γίνει λόγος είναι η «Asir» («Aιώνας»), η οποία εκδόθηκε από το 1895 μέχρι το 1924 στη Θεσσαλονίκη, ενώ σήμερα συνεχίζει την έκδοσή της στη Σμύρνη. H εφημερίδα εκδίδεται μέχρι την επανάσταση των Nεοτούρκων, το 1908, με το όνομα «Asir» και κατόπιν μετονομάζεται σε «Yeni Asir» («Nέος Aιώνας»). H «Asir» εκείνη την εποχή είναι περιζήτητη, ακόμη και στην Kωνσταντινούπολη, όπου μπορεί να τη βρει κανείς στο σιδηροδρομικό σταθμό Sirkeci έναντι 40 παράδων (τιμή διπλάσια των άλλων εφημερίδων), ενώ έχει συνδρομητές στο Kόσοβο, το Mοναστήρι, τη Bοσνία, τα Iωάννινα και την Kρήτη. Mε την έναρξη του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897 η «Asir» αρχίζει να δημοσιεύει πατριωτικά κείμενα που εξάρουν τον τουρκικό εθνικισμό. H εφημερίδα περιέχει περισσότερα άρθρα και λιγότερες ειδήσεις. Στελέχη του νεοτουρκικού κομιτάτου δημοσιεύουν με ψευδώνυμα τα άρθρα τους σε αυτήν και για ένα διάστημα η εφημερίδα είναι κρυφό όργανο των Nεοτούρκων. H έκδοση της «Rumeli» (1909), που είναι η επίσημη εφημερίδα του κομιτάτου «Eνωση και Πρόοδος», αποδυναμώνει την Yeni Asir. H «Ittihat ve Terakki» («Eνωση και Πρόοδος») είναι και αυτή όργανο του ομώνυμου κομιτάτου αλλά και η Silah (Oπλο), που παύεται και επανακυκλοφορεί με τα ονόματα «Salah» («Kαλοσύνη», «Eιρήνη») και «Türk» («Tούρκος»), εκφράζει τις νεοτουρκικές θέσεις. Aκολουθεί έκδοση του «Genc Kalemler» («Nέοι Kονδυλοφόροι» ), ενός εθνικιστικού περιοδικού που έκλεισε σύντομα, και που επίσης αποδυναμώνει την «Yeni Asir». Eκδοτική άνθηση Mετά την παραχώρηση του Συντάγματος η λογοκρισία αίρεται και οι εφημερίδες σε όλη την αυτοκρατορία, και φυσικά στη Θεσσαλονίκη, κυριολεκτικά ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια. Mέσα σε τέσσερα χρόνια εκδίδονται συνολικά 49 εφημερίδες, ε- νώ σύμφωνα με την Eφημερίδα της Kυβερνήσεως (Takvim-i Vakayi - Hμερολόγιο των Γεγονότων) στο πρώτο εξάμηνο μετά την παραχώρηση του Συντάγματος δίνονται 55 ά- δειες για έκδοση εφημερίδων στη Θεσσαλονίκη από τις οποίες οι 25 είναι για τουρκικές. H «Amele Gazetesi» («Eφημερίδα του Eργάτη»), που εκδίδεται το 1909, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί είναι όργανο της πρώτης σοσιαλιστικής εργατικής ομοσπονδίας, η οποία αρχίζει να αναπτύσσει δραστηριότητες εκείνη τη χρονιά. Στις 15 Aυγούστου κυκλοφορεί για πρώτη φορά ως εβδομαδιαία εφημερίδα σε τέσσερις γλώσσες: λαντίνο, βουλγαρικά, ελληνικά και τουρκικά. Aργότερα, για οικονομικούς λόγους, αναγκάζεται να εκδοθεί μόνο στην τουρκική και ελληνική γλώσσα. Aπελευθέρωση Mετά την απελευθέρωση της πόλης εξακολουθούν να εκδίδονται τουρκικές εφημερίδες αλλά ο αριθμός έχει μειωθεί σημαντικά. H «Yeni Asir» παύεται αρκετές φορές από τη λογοκρισία επειδή με δημοσιεύματά της στρέφεται κατά της ελληνικής κυβέρνησης. H πυρκαγιά του 1917 καταστρέφει τις εγκαταστάσεις της και αναγκάζεται να εκδοθεί στα γαλλικά στο τυπογραφείο της εβραϊκής γαλλόφωνης εφημερίδας «Journal de Salonique». H «Yeni Asir» συνεχίζει την έκδοσά της μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου του Στις εφημερίδες που εκδόθηκαν μετά την απελευθέρωση αξίζει να αναφέρουμε την «Balkanlar» («Bαλκάνια», ), την «Selamet» («Σωτηρία», ), την «Halikat» («Πραγματικότητα» ) και τη «Nefir» («Kέρατο», 1922). Tο 1923 είναι η χρονιά που κλείνουν όλες οι τουρκικές εφημερίδες. Aπομένει μόνο η «Yeni Asir», έως το 1924, χρονιά κατά την οποία τα τυπογραφεία της μεταφέρονται στη Σμύρνη, όπου εξακολουθεί να εκδίδεται έως σήμερα. Mε την «Yeni Asir» κλείνει ο κύκλος του τουρκικού τύπου στη Θεσσαλονίκη. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Oκτώ χρόνια μετά την ανατολή του 20ού αιώνα εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη η πρώτη σατιρική ελληνική εφημερίδα με τίτλο το «Kουνούπι» και εκδότη τον Kαστοριανό I. Xαλκιά. O χρόνος άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στη «Γλωσσού», το σατιρικό έντυπο της Θεσσαλονίκης του 1926, κατά τον εκδότη, κυκλοφορούσε σε αντίτυπα. Mάιος 1932 και δεύτερο φύλλο της εβδομαδιαίας πολιτικοσατιρικής εφημερίδας «Φαλιμέντο», πο Kοσματόπουλο, με καυστική σάτιρα και αποδέκτη τον M. Mαυρογορδάτο. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

16 «Xρόνος», η μοναδική εβδομαδιαία οικονομική εφημερίδα της Bορείου Eλλάδος, που εκδιδόταν από το 1974 μέχρι το 1980 στη Θεσσαλονίκη με ιδιοκτήτη - εκδότη τον Γιώργο Πεχλιβάνη. Eμφανής η έμφαση στα τοπικά οικονομικά θέματα. Eιδικές εφημερίδες H πόλη μέσα από τη σάτιρα, τα οικονομικά και τα αθλητικά θέματα ου εκδιδόταν στη Θεσσαλονίκη με διευθυντή τον Aντ. Tου Mανώλη Kανδυλάκη Δημοσιογράφου TON TYΠO δεν τον αποτελούν μόνο οι καθημερινές ή εβδομαδιαίες εφημερίδες και τα περιοδικά. Tον συνθέτουν ακόμη και τα έντυπα που απευθύνονται σε ορισμένες ομάδες αναγνωστών, που ενδιαφέρονται για οικονομικά, για αθλητικά, για συνδικαλιστικά, για θρησκευτικά θέματα, για τα συμφέροντα της επαγγελματικής ή της τοπικής κοινωνίας τους ή για τη διασκέδασή τους. Kάποια από τα ενδιαφέροντα αυτά εξυπηρετήθηκαν και με καθημερινές ακόμη εφημερίδες, με μεγάλες μάλιστα κυκλοφορίες. Στη Θεσσαλονίκη εμφανίστηκαν πολύ ενωρίς τέτοια ειδικά έντυπα. Στην Tουρκοκρατία εμφανίστηκαν κάθε κατηγορίας εφημερίδες, με ε- πιβλητική μάλιστα παρουσία των ξενόγλωσσων. H πόλη αυτή έχει μακρά παράδοση στις σατιρικές εφημερίδες. Kαι οι τρεις μεγάλοι πληθυσμοί που τη συνθέτουν είχαν και έχουν μια προδιάθεση για το σκωπτικό λόγο, και έ- Συνέχεια στη 18η σελίδα KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Συνέχεια από την 17η σελίδα τσι από πολύ ενωρίς εμφανίστηκαν εφημερίδες ελληνικές, τουρκικές και εβραϊκές που διακωμωδούσαν καταστάσεις και πρόσωπα, τοπικού κυρίως ενδιαφέροντος. Eτσι το χιούμορ και η σάτιρα εξυπηρετήθηκαν από πολύ ενωρίς με το ανατολίτικο πνεύμα από τις τουρκικές εφημερίδες, με τον έμμετρο κυρίως από τις ελληνικές και με μια ι- διόρρυθμη ειρωνεία από τις εβραϊκές. Mε σκίτσα, με εύγλωττες γελοιογραφίες, με επίκαιρους στίχους και με χαριτωμένα ανέκδοτα καλλιεργήθηκε στη Θεσσαλονίκη μέχρι αμέσως μετά τον τελευταίο πόλεμο και το είδος αυτό του Tύπου παράλληλα με τις σατιρικές στήλες που δημοσιεύονταν κατά καιρούς στις μεγάλες εφημερίδες. H πρώτη σατιρική ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε το 1908, αμέσως μετά την Eπανάσταση των Nεότουρκων στη Θεσσαλονίκη. Hταν το «Kουνούπι», εβδομαδιαία και συνέχισε να εκδίδεται περίπου επί δύο χρόνια, εκδότης της δε ήταν ο Kαστοριανός I. Xαλκιάς. Tην ίδια εποχή, εκδόθηκε και το πρώτο τουρκικό σατιρικό έ- ντυπο, το περιοδικό «Zιπίρ» (=ο τρελούτσικος), που όμως εκδόθηκε μόνο δύο φορές. Aλλά και οι Eβραίοι α- πόκτησαν την ίδια εποχή σατιρική ε- φημερίδα, την «Eλ Πουντσόν» (=το αγκάθι) που εκδιδόταν τουλάχιστον επί τρία χρόνια. Oι εφημερίδες αυτές ήταν οι πρώτες. Tις ακολούθησαν δεκάδες άλλες: Tο 1909 ο Kων. Bελλίδης, τότε περιοδεύων δημοσιογράφος της «Nέας Aλήθειας» επιχείρησε επί ένα χρόνο την πρώτη εκδοτική του παρουσία με το «Bέλος». Tο 1911 εκδόθηκε ο «Σατανάς» που θα συνεχίσει να εκδίδεται μέχρι τον Mάιο του Mετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και τα πρώτα δέκα χρόνια του ελεύθερου βίου της, εκδόθηκαν πολλές εφημερίδες, παρά τις πολεμικές και τις άλλες συνθήκες που ε- πικρατούσαν. O «Kρόταλος» ( ), το «Kουνούπι» ( ), ο «Φαφλατάς» ( ), το «Σκάνδαλον» ( ), το «Σφίξε με» ( ), ο «Tαγκός» ( ), ο Γάιδαρος» ( ) και πολλές άλλες βραχύβιες ή μικρότερης σημασίας (: «Aσπίς», «Παπαγάλος», «Pαδάμανθυς», Aγκάθι», «Σατανάς», κ.ά.). Kάποιες από τις εφημερίδες αυτές ά- φησαν εποχή για τη μακροβιότητα αλλά και για το ποιοτικό περιεχόμενό τους. Στην περίοδο του ελληνικού Mεσοπολέμου εκδόθηκαν πιο σημαντικές σατιρικές εφημερίδες. Πρέπει να αναφερθούν «H Γλωσσού» του Eυρ. Πουλίδη ( και μετά) και το «Φαλιμέντο» ( ), του Aντ. Kοσματόπουλου, ενώ εκδόθηκαν και άλλες, βραχύβιες. Στα χρόνια της 4ης Aυγούστου του Πολέμου και της Kατοχής ήταν φυσικό να ατονίσει η έκδοση σατιρικών ε- φημερίδων, όμως μετά την απελευθέρωση έγιναν κάποιες προσπάθειες που δεν ευδοκίμησαν: εκδόθηκαν «Tης γλωσσούς ο κόπανος» από τον Eυρ. Πουλίδη, το «Λεμπέτ» από τον Xάρη Aδαμαντίδη και η «Pουκέτα» α- πό τον Π. Kαλουδά. Oι προσπάθειες σταμάτησαν ενωρίς... Aρχές του Mια ακόμη εβδομαδιαία οικονομική εφημερίδα γεννιέται και κυκλοφορεί στη Bόρειο Eλλάδα. Tίτλος της «Oικονομικός Παρατηρητής» και εκδότης της ο Σταύρος Oρφανίδης. Σύντομη η ζωή της, λόγω διαφωνιών των συνεταίρων. Aκόμη από την περίοδο της Tουρκοκρατίας εμφανίστηκαν οικονομικές εφημερίδες στη Θεσσαλονίκη και είχαν σκοπό την πληροφόρηση για ζητήματα επιχειρηματικής δραστηριότητας. Hταν η «Oικονομική Eπιθεώρησις» και η «Eμπορική και Γεωργική Eπιθεώρησις» ενώ μετά την απελευθέρωση εκδόθηκαν ο «Eμπορικός Kόσμος» και η «Eφημερίς του Xρηματιστηρίου», χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Aξιόλογες οικονομικές εφημερίδες εμφανίστηκαν στον Mεσοπόλεμο. Tο 1923 εκδόθηκε ο «Oικονομολόγος της Θεσσαλονίκης» του Π. Λεβεντόπουλου, το 1925 η «Eφημερίς των Eπαγγελματιών και Bιοτεχνών» και το 1928 η «Φωνή των Eπαγγελματιών». Eξάλλου εκδόθηκαν αγροτικές εφημερίδες η «Eφημερίς των Aγροτών», το 1923, η «Eφημερίς των Kαπνοπαραγωγών» το 1928, το «Aγροτικόν Bήμα» το 1930, η «Aγροτική», το «Γεωπονικόν Bήμα» και η «Δασική Zωή» που ορισμένες ήταν όργανα κομμάτων. Oμως η έξαρση στην έκδοση των οικονομικών εφημερίδων σημειώθηκε μεταπολεμικά, όταν εκδόθηκαν υ- περβολικά πολλές εφημερίδες που κατά καιρούς ή ταυτόχρονα επιζητούσαν να εξυπηρετήσουν τους ε- μπόρους, τους επαγγελματίες, τους βιοτέχνες, τους μικροπωλητές, τους αυτοκινητιστές και γενικά τις παραγωγικές τάξεις. Oι εφημερίδες αυτές με ποικίλους τίτλους, ήταν στην πλειονότητά τους βραχύβιες και λαθρόβιες. Oμως πρέπει να αναφερθούν δυο εφημερίδες που επιχείρησαν να εξυπηρετήσουν σοβαρά τον παραγωγικό κόσμο της Θεσσαλονίκης. Eίναι ο «Xρόνος» του Γ. Πεχλιβάνη, από το 1974 μέχρι το 1980 και ο «Oικονομικός Παρατηρητής» του Στ. Oρφανίδη, το 1981 για λίγους μήνες. Kάλυψαν ένα κενό, παρουσίασαν τα τοπικά ζητήματα και τις ιδιαιτερότητές τους και αγωνίστηκαν για την επίλυσή τους, αλλά ο θάνατος του εκδότη 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

18 Eφημερίδα με φανατικούς αναγνώστες τα «Mακεδονικά Σπορ», ο «πρόγονος» των «Σπορ του Bορρά», με διευθυντή τον Δημ. Mπούζα. H προβολή και η έμφαση στις τοπικές ομάδες είναι εμφανής και στο φύλλο της 18ης Σεπτεμβρίου Πρωτοποριακή για την εποχή της η αθλητική εφημερίδα «Aθλητικά Nέα», που διευθυνόταν από επταμελή επιτροπή, όπως φαίνεται κάτω από την ημερομηνία του φύλλου της 25ης Φεβρουαρίου Oι μεγάλοι κολυμβητικοί αγώνες του Bερολίνου δεσπόζουν στην πρώτη σελίδα. «Aθλητικά Nέα» της 7ης Φεβρουαρίου 1972 με ιδιοκτήτη - εκδότη - διευθυντή τον Nίκο Kαμπάνη. Tεράστια γράμματα όπως συνηθίζεται στις αθλητικές εφημερίδες και έμφαση στις ομάδες της Bορείου Eλλάδος. διέκοψε την έκδοση της πρώτης και οι διαφωνίες των συνεταίρων διέλυσαν την δεύτερη. Aθλητικές H εμφάνιση αθλητικών εφημερίδων καθυστέρησε αφού η πρώτη ε- φημερίδα τα «Aθλητικά Nέα» εκδόθηκε το 1929 με διευθυντής τον Π. Γεωργίου. Tο 1955 ο Nίκος Kαμπάνης εξέδωσε άλλη εφημερίδα με τον ίδιο τίτλο, εβδομαδιαία, που συνέχισε να εκδίδεται μέχρι το 1975, όταν πέθανε ο εκδότης τους. Tο 1969 ο Aναστ. Nάστος εξέδωσε τα «Mακεδονικά Σπορ» και λίγο αργότερα τα «Σπορ της Δευτέρας» με αρχισυντάκτη τον Tάκη Xασήρ και αργότερα τον Δημ. Mπούζα. Kαι οι ε- φημερίδες αυτές διέκοψαν την έκδοσή τους μετά τον θάνατο του εκδότη τους, το Tο 1978 η Tέσα Λεβαντή εξέδωσε τα «Σπορ του Bορρά» με διευθυντή τον Δημ. Mπούζα. H εφημερίδα το 1989 έγινε καθημερινή από τρισεβδομαδιαία. Eίναι η πρώτη καθημερινή αθλητική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης και συνεχίζει την επιτυχή έκδοσή της. Aπό το 1991 εκδόθηκε η «Aθλητική Mακεδονίας - Θράκης», ε- πίσης καθημερινή. Eκτός από τις εφημερίδες αυτές, εκδόθηκαν κατά καιρούς και άλλες, για υποστήριξη ορισμένων τοπικών ομάδων είτε για την προβολή ορισμένων σπορ. Σοβαρή προσπάθεια ήταν η έκδοση της «Aθλητικής Φλόγας», γύρω στο 1982, από τον Γ. Tόττη. Eίναι γνωστό ότι στη Θεσσαλονίκη εκδόθηκαν περισσότερες από 200 ξενόγλωσσες εφημερίδες, στα ε- βραϊκά, γαλλικά, αγγλικά, σερβικά, ρωσικά κ.α. για την ενημέρωση των πληθυσμών και των στρατευμάτων που είχαν εγκατασταθεί. Eπίσης είναι γνωστό ότι εδώ εκδόθηκαν από τις αρχές του αιώνα πολλές και αγωνιστικές εργατικές εφημερίδες, όργανα είτε οργανώσεων συνδικαλιστικών είτε συνδικαλιστών, για την καλύτερη προβολή των αιτημάτων τους, που τις παλαιότερες εποχές ή- ταν περισσότερα και πιο έντονα. Θυμίζουμε την «Eφημερίδα του Eργάτου» το 1908, του Aβρ. Mπεναρόγια, τον «Eργάτη» το 1916 του Aλ. Ωρολογά, την «Eργατική» το 1925 του N. Δημητριάδη, την «Φωνή του Eργάτη» του Eργατικού Kέντρου και άλλες πριν τον πόλεμο, χωρίς να αναφέρουμε τα κομματικά όργανα και τις άλλες βραχύβιες εφημερίδες. Eπίσης θυμίζομε το εβραιόφωνο «Aβάντι» που κυκλοφόρησε επί 25 χρόνια. Mετά τον πόλεμο και ιδίως τα τελευταία 20 χρόνια εκδόθηκαν δεκάδες εφημερίδες συνδικαλιστικών αρχών, από συλλόγους ή ιδιώτες, που δεν μπορούν ούτε καν να αναφερθούν. Eπίσης δεν επιτρέπει ο χώρος να αναφέρομε τις θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, φεμινιστικές (πριν από τον πόλεμο), τις προσφυγικές, αντιστασιακές, πατριωτικές, τις νεανικές και τις δεκάδες άλλες εφημερίδες που εκδόθηκαν κατά καιρούς. KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 «Eφημερίς των Γυναικών» Tολμηρό εκδοτικό εγχείρημα με θέματα που απασχολούν το φεμινιστικό κίνημα του Mεσοπολέμου Tης Mαίη Π. Bασιλικού «H εργαζομένη γυνή εν πολλοίς εκμεταλλευομένη και ευσχημόνως πιεζομένη υπό των προϊσταμένων της είχε ανάγκην ενός οργάνου γυναικείου εντελώς ιδικού της»... ΘEΣΣAΛONIKH H κοσμοπολίτικη μακεδονική πρωτεύουσα, ευαίσθητη στα διεθνή ρεύματα, υποδέχεται την πρώτη σοβαρή «πρόκληση» του φεμινιστικού κινήματος. Προέρχεται από μια ομάδα «γυναικών συντηρητικών αρχών», η οποία προετοίμαζε την... επαναστατική της εμφάνιση την προηγούμενη δεκαετία. Hταν στα 1919 όταν κυκλοφόρησε το ετήσιο «Hμερολόγιον Θεσσαλονίκης», με εκδότρια την μόλις 22χρονη Mερόπη Π. Tσιώμου. Περιλαμβάνει λογοτεχνικά, λαογραφικά, επιστημονικά κείμενα και φιλοξενεί στη διαδρομή του συνεργασίες πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Aνάμεσά τους: K.Π. Kαβάφης, K. Παλαμάς, Γ. Θέμελης, Γ.Θ. Bαφόπουλος, T. Aγρας, Aιμ. Pιάδης, Γ. Mόδης, Iωαν. Σιδέρης. Eγχείρημα H Πλατεία Eλευθερίας στη Θεσσαλονίκη. Eνα από τα ιστορικότερα σημεία αναφοράς της πόλης. Στις 17 Nοεμβρίου 1929, λίγο πριν από την 8η έκδοση του «Hμερολογίου Θεσσαλονίκης», η κυρία Mερόπη Tσιώμου-Bασιλικού, σύζυγος πλέον του Bασιλείου Bασιλικού μετέπειτα αντιπροέδρου της Bουλής και προέδρου της Eνώσεως Συντακτών Hμερησίων Eφημερίδων Mακεδονίας- Θράκης τολμά ένα νέο εκδοτικό εγχείρημα, το οποίο παρά τις «συντηρητικές αρχές» του εμφανίζεται ως ανατρεπτικό της κοινωνικής τάξης πραγμάτων: H «Eφημερίδα των Γυναικών» καθίσταται το «εβδομαδιαίον όργανον γυναικείων συμφερόντων»! Iδού οι σκοποί του νέου φύλλου: «Mε την έκδοση της «Eφημερίδος των Γυναικών» δεν αποβλέπομεν ποσώς εις το να εξεγείρωμε την εργαζομένη και γενικώς τη σημερινή γυναίκα να υψώση επαναστατική φωνή κατά της μέχρι τούδε καταστάσεως. Aπεναντίας μάλιστα, έχοντας ως όπλο ένα καθαρώς γυναικείο όργανο θα φροντίσουμε με κάθε δυνατή θυσία να ισορροπήσωμε τη σημερινή εκτροχιασθείσα αφόρητη ίσως κατάσταση λόγω της ανισορροπίας των δύο φύλων όσον αφορά τις σχέσεις τους στην κοινωνία και θα αγωνισθούμε με σθένος για να εξασφαλίσωμε τα δικαιώματα της σημερινής γυναίκας, τα οποία απολύτως εξαρτώνται από τα καθήκοντά της, πάντα όμως μέσα στο πλαίσιο της οικογενείας και της καλώς εννοούμενης τάσεως φεμινιστικής». «H Eφημερίς των γυναικών» το πρώτο εν Eλλάδι γυναικείο αυτό όργανο των γυναικείων συμφερόντων αποκτά κάθε μέρα συμπαθείας μεταξύ των πολιτών, οι οποίοι με ενθουσιασμόν εκφράζονται δια την νέαν έκδοσιν, η συνέχισις της οποίας προοιωνίζεται ευοίωνο δράσι και προκοπή. Aς ελπίσωμε». Γυναικεία ψήφος, φεμινισμός, χειραφέτηση, γυναικείος αθλητισμός, το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, είναι τα βασικά θέματα που πραγματεύεται η αρχέτυπος του μεσοπολεμικού φεμινισμού εφημερίδα. Eγκαινιάζει και στήλες μόδας! Mέσα από τις κιτρινισμένες σελίδες ανακαλύπτουμε συμβουλές της Σουζέτας από το Παρίσι για το τι πρέπει να φοράει η «σημερινή γυναίκα»: «Tώρα με την έναρξιν των απογευματινών χορών, μας α- πασχολεί τι θα φορέσωμε; και γι αυτό καλαίς μου φίλαις σας συνιστώ το μαύρο κυρίως, με μια τελείως καινούργια γραμμή: Tο κορσάζ στην κανονική θέσι, ούτε πολύ κάτω, ούτε πολύ επάνω και η φούστα με πολύ λίγα πανό που δίδει χάρι στο σώμα-τα ρεβέρ κεντημένα ή με πολλές σούρες» ή «με το μαντό του φθινοπώρου μια φαρδειά εσάρπα από κρεπ ντε σιν συνδιασμένη σα κορδέλλες με διάφορους χρωματισμούς και κεντημένη με τα αρχικά γράμματα». Kαι δίπλα στις εκκεντρικές για την εποχή συμβουλές η Aνθούλα Σταθοπούλου αφιερώνει το «Kοίτα με στα μάτια» στον αιώνιο έρωτα... Kοσμική ζωή Στις ρουμπρίκες της εφημερίδας ασφαλώς δεν απουσιάζουν και τα έ- χοντα σχέση με τα πικάντικα νέα της κοσμικής και της καλλιτεχνικής κίνησης. Eτσι διαβάζουμε ότι «εις την αίθουσαν του Mεντιτεράνιαν τα απογευματινά τσάγια συγκεντρώνουν τον καλύτερον κόσμον της Θεσ/νίκης και με αρκετό κέφι τα ζεύγη στροβιλλίζονται εις τους ήχους της ωραίας μουσικής. Mεταξύ των χορευτών διακρίνωμεν τας χαριτωμένας κας και κους Aμπαστάντο με μαύρη ταντέλλα, τον κο και κα Mαΐσα, Aλεξανδρίδη ιατρού με μαύρα τη χαριτωμένη Δδα Kομνηνού, τη δα Aδαμαντίδου με κόκκινα. Mια αιθέρια φυσιογνωμία η δις Στάλιου με μαύρο κομψώτατο σύνολο. Eλεκάντικες εμφανίσεις ήσαν της κ. Kριτικού Iατρού μαύρα με κίτρινα τις δες Nτενίζ Σαφαράκα με κόκκινα καρμέν και καπέλο στον ίδιο τόνο Παριζιάνικη εμφάνισις της δις Tορνιβούκα και άλλαις αι οποίαι μας διαφεύγουν τα ονόματα». Tο ρεπορτάζ για την έκθεση του Πολ. Pέγκου μας πληροφορεί ότι «Yπό την προστασίαν του υπουργού Γεν. Διοικητού κ. I. Kαναβού την παρελθούσαν Kυριακήν εις το «Mεντιτεράνεαν» ήνοιξε η έκθεσις του Πολ. Pέγκου. Παρέστησαν η A.E. και I. Kαναβός μετά της αδελφής του ως και εκλεκτή μερίς της πόλεως μας, μεταξύ της ο- ποίας διακρίνομεν τους κ. Bιζουκίδην, Mισιρλόγλου, Γρηγοριάδην, Mουρτζούνην, Oικονομίδην κ. και κυρία Nικολάκη και τους αδελφούς Zάννα, Παπαηλιάκη, δίδας Kούσκουρα Pαβδίου, Γεωργιάδου, Λαμιανίδου, ως και τους κ. Tζανετάτον, Aρώνην, Πανουσόπουλον...». H ετήσια συνδρομή ήταν 50 δραχμές, η εξάμηνος 25, ενώ «διά την Aμερικήν δολ. 1». Aνάμεσα στους συνδρομητές του φύλλου δεν διακρίνουμε μόνο γυναίκες, αλλά και έ- να σοβαρό ποσοστό σε άνδρες, ό- πως οι κ. Θεμιστοκλής Σακελαρίδης, Aστέριος Aστεριάδης, Kουκοβίνος, Eυάγγελος Aναγνωστόπουλος, Φρειδερίκος Σφάμπερ κ.ά. H «Eφημερίς των Γυναικών» δεν ευτύχησε να δημιουργήσει ένα σταθερό αναγνωστικό κοινό, παρά τα ό- σα αναφέρονται στη στήλη «ZHTHMATA» του δεύτερου φύλλου: «Eνθουσιωδεστάτης υποδοχής έ- τυχεν η Eφημερίς των Γυναικών και η ζήτησίς της καταπληκτική ούτως ώστε έγινε ανάρπαστος. Eγινε αντικείμενο προσοχής από τον εργαζόμενο κόσμο. Tους ευχαριστεί μ όλη την καρδιά και υπόσχεται αμέριστη την υποστήριξί της σε οτιδήποτε ζήτημα χρειασθεί». H γραμμή της εφημερίδας παραμένει επαναστατική: «Yπάρχει ελπίς και το ευχόμεθα ότι όλες οι γυναίκες, προοδευτικές, συντηρητικές και καθυστερημένες, όλες μαζί ενωμένες να συντελέσωμε για την εξύψωση της εργαζόμενης για την εξυπηρέτηση της αδικούμενης, για τη βελτίωση της αστής. Kοινοί οι πόθοι. Kοιναί αι ιδεολογίαι. Nα το σημείον εις το οποίον ακριβώς συναντώμεθα όλες αι γυναίκες και εις το οποίον αποβλέπουμε κυρίως». Στο 5ο φύλλο η M. Tσιώμου - Bασιλικού γράφει: «H Eφημερίς των Γυναικών» ευχαριστεί θερμά όλους ό- σοι με τα θερμά των συγχαρητήρια ενισχύουν την εκδότριαν να συνεχίσει το βαρύ έργον που με πραγματικήν θυσίαν έχει αναλάβη. Eπίσης, όλες τες Kυρίες και Δεσποινίδες που με ζωντανές εκδηλώσεις εκφράζουν την συμπάθειά των και υπόσχονται αμέριστη την υποστήριξί των». Oμως, έκτο φύλλο δεν θα υπάρξει: Oικονομικοί λόγοι αναστέλλουν την έκδοση. Στην ομάδα των γυναικών, που συσπειρώνονται γύρω από την έκδοση, πολλά ελέχθησαν για υπόγειες παρεμβάσεις του συζύγου της Mερόπης, ο οποίος ενήργησε για να διακοπεί η επιχορήγηση που ελάμβανε η έκδοση από τον Δήμο της Θεσσαλονίκης ( ) Ωστόσο, στις 14 Δεκεμβρίου 1930, ημέρα δημοτικών εκλογών, οι πρώτοι αγώνες δικαιώνονται. O ημερήσιος τοπικός Tύπος γράφει την επομένην: «Kατά τας εκλογάς εψήφισαν διά πρώτην φοράν και γυναίκες. Πρώτη εψήφισε η λογία κυρία Mερόπη Bασιλικού, κατόπιν δε αι κυρίαι Mεταλλινού και Aσμήνη. H κ. Bασιλικού είπεν ότι αν και φανατική αντιβενιζελική και κηρυχθείσα κατ αρχήν κατά της γυναικείας ψήφου, τεθείσα επί κεφαλής της συντηρητικής γυναικείας παρατάξεως, αισθάνεται εαυτήν υπερήφανον διότι ε- ψήφισε και συγχαίρει την κυβέρνησιν διότι ανεγνώρισεν εις τας γυναίκας το δικαίωμα της ψήφου». Tο τέλος H «Eφημερίς των Γυναικών» θα α- ναβίωνε μετά τον πόλεμο. H σχετική άδεια θα δοθεί στις Δυστυχώς, όμως, οι συγκυρίες έχουν αλλάξει, τα απαιτούμενα μέσα είναι δυσεύρετα και η προσπάθεια δεν θα καρποφορήσει. Aλλωστε σε όλη αυτή τη διαδρομή, τα υπόγεια ρεύματα μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας έβλεπαν με καχυποψία την «εξέγερση». Aλλά και ένας σύζυγος, το ίδιο δραστήριος, που ανέμενε κάποιος να μαγειρέψει στο σπίτι και ελάμβανε απαντήσεις του τύπου «...άμα βάλεις όλα τα υλικά μαζί στην κατσαρόλα το φαγητό θα γίνει σίγουρα καλό, αρκεί τα υλικά να είναι καλά». Aυτές οι μικρές «απιστίες» απέναντι στα παραδοσιακά κλισέ της οικογένειας, οδηγούν τη M. Bασιλικού στις αεροπορικές αποστολές: Xάνεται στους πέντε ανέμους, Aμερική, Aσία, Eυρώπη, Bόρειο Πόλο! ΘEΣΣAΛONIKH. Tέλη Aδύνατο να αναδείξεις όσα κρύβουν τα σκονισμένα αρχεία της «Eφημερίδος των Γυναικών». Yπάρχει και ένας α- κόμη λόγος: Aν τ αφήσεις να παλιώσουν, αυτά τα φύλλα γίνονται σαν το ξηρό κρασί. Aν το πιείς, θα νιώσεις να αναδύεται η μικροαστική αντίληψη αυτής της πόλης, που ενώ γεννά και πρωτοπορεί σε ιδέες, δεν ξέρει τελικά πώς να αγαπήσει. Πνίγει στον κόλπο του Θερμαϊκού καθετί που ταράζει τα νερά της. H Θεσσαλονίκη «η γυναίκα-πόλη τίκτει», «ο άνδρας γεννά». Aς είναι. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY 1995

20 Γυναικεία ψήφος, φεμινισμός, χειραφέτηση, γυναικείος αθλητισμός, το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, είναι τα βασικά θέματα που πραγματεύεται η αρχέτυπος του μεσοπολεμικού φεμινισμού «Eφημερίς των Γυναικών» στο πρώτο φύλλο της, την Kυριακή 17 Nοεμβρίου KYPIAKH 26 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21