Ιστορία και διαχρονική αξία της ελιάς για την Ελλάδα. Σταύρος Βέμμος Καθηγητής Διευθυντής Εργαστηρίου Δενδροκομίας Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Transcript

1 Ιστορία και διαχρονική αξία της ελιάς για την Ελλάδα Σταύρος Βέμμος Καθηγητής Διευθυντής Εργαστηρίου Δενδροκομίας Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

2 Ιστορική και πολιτιστική αξία της ελιάς Η ιστορία της ελιάς ξεκινά από τα πολύ παλιά χρόνια όπως δείχνουν διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και ιστορικές αναφορές Η διαχρονική αξία της ελιάς ειδικά για μας τους Έλληνες οφείλεται στο ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια τη ζωή μας Η ελιά υπάρχει μαζί με το λάδι, παντού στη ζωή των Ελλήνων: Στη διατροφή, στον αθλητισμό, στο φωτισμό, στη θέρμανση, στη διακόσμηση, στη θρησκεία, στη τέχνη, στον πολιτισμό, στη λογοτεχνία, στην ιατρική, στην λαογραφία και στη μυθολογία.

3 Ιστορική και πολιτιστική αξία της ελιάς Η ελιά είναι για μας τους Έλληνες σύμβολο της σοφίας, της γαλήνης, της ειρήνης, του πολιτισμού, της νίκης και της γονιμότητας Οι μεσολαβητές σε όλο τον κόσμο φέρουν «κλάδο ελιάς» Η ελιά υπάρχει στις όψεις διαφόρων νομισμάτων όλων των εποχών Η ελιά σαν μακρόβιο και αινώβιο δένδρο μπορεί να μας ταξιδέψει και εξιστορήσει στα βάθη των αιώνων, από την προϊστορική εποχή μέχρι τη νεότερη και τις μέρες μας

4 Ελιά σαν αιωνόβιο δένδρο Η ελιά έχει την ικανότητα να επιβιώνει για αιώνες Η συγγραφέας Τατιάνα Σταύρου γράφει: Όλα τα δένδρα αριθμούν την ηλικίαν των με δεκαετηρίδας, με αιώνας έστω, η εληά την αριθμεί με χιλιετηρίδας. Αιωνόβια δένδρα ελιάς που αποτελούν και πολιτιστική κληρονομιά μας υπάρχουν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας όπως αναφέρει χαρακτηριστικά o Γεννάδιος: «Όχι μόνο στον γύρω από την Αθήνα Ελαιώνα αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα...συναντάμε δένδρα των οποίων οι κορμοί αριθμούν πολλών αιώνων ζωή». Σήμερα βρίσκονται στην Αττική, τη Κρήτη, τη Μεσσηνία, την Κέρκυρα, την Κυνουρία, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιουνίου και άλλες περιοχές.

5 Αιωνόβια ελιά στην Ίερά οδό

6 Αιωνόβια ελιά στην Αττική, ποικιλία Βασιλικάδα (Μουσείο Νάσιουτζικ)

7 Ελιά Κουτρούφων, Αρκαδία Δύο ποικιλίες Μεγαρείτικη και Αγουρομάνακο

8 Αιωνόβια ελιά, ποικιλία Μαστοειδής στη θέση Άγιος Γεώργιος στο Ανισαράκι της Καντάνου Χανίων (περίμετρος κορμού 12,5 μ)

9 Ελιά Βούβων (Κρήτη) Περίμετρος βάσης κορμού=12,55μ

10 Το μητρικό δένδρο ελιάς της ποικιλίας Καλαμών Ηλικία >1000 χρόνων, διάμετρος κορμού: 3 m,

11 Η Αρχαία ελιά του Καβουσίου Κρήτης (Δήμος Ιεράπετρας) Ηλικία χρόνων Περιφέρεια βάσης: 22 m και σε στο μέσο του κορμού 13 m

12 Γεροντολιά Αδυσσαρού Δαμαριώνα (Νάξος) Διάμετρος βάσης 8-10 μέτρα Ποικιλία: Θρουμπολιά Αιγαίου

13 Ελιά Μάκρης Έβρου

14 Αιωνόβια ελιά στην έρημο Σαχάρα σε υψόμετρο 1250 μέτρων

15 Ιστορία και καταγωγή της ελιάς Βοτανικά η ήμερη ελιά (Olea europea) προήλθε είτε από την άγρια ελιά (Olea silvestris) είτε από τη Χρυσόφυλλο (Olea chrysophylla) Δεν υπάρχει ομοφωνία των επιστημόνων για τη χώρα καταγωγής της ελιάς Από φύλλα ελιάς που χρονολογούνται από την ολιγόκαινο περίοδο συνάγεται ότι η ελιά υπήρχε πολλά χρόνια πριν την εμφάνιση του ανθρώπου Απολιθωμένα φύλλα ελιάς βρέθηκαν στη Σαντορίνη και Νίσυρο ηλικίας χρόνων Γυρεόκοκκοι ελιάς βρέθηκαν στην Ήπειρο (6000 π.χ.) Ο Trump (1980) γράφει ότι η πιο παλιά αναφορά για την καλλιέργεια της ελιάς στον πλανήτη μας είναι στο χωριό Φυλιά της Κύπρου το 4800 π.χ.

16 Ιστορία και καταγωγή της ελιάς Ο De Condolle (1880) ύποστηρίζει ότι κατάγεται από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή τη Συρία και ότι ήταν γνωστή από το 4000 π.χ. Στην Κρήτη ευρήματα της προϊστορικής εποχής δείχνουν πως στη νεολιθική περίοδο (3500 π.χ.) η καλλιέργεια της ελιάς ήταν γνωστή. Ο Αναγνωστόπουλος (1951) υποστηρίζει σαν πιθανή καταγωγή την Κρήτη (Ευρύματα Μινωϊκής εποχής) Άλλοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι πατρίδα της ελιάς είναι η Αφρική (Αίγυπτος ή Αβησσυνία) Νεότερες έρευνες που στηρίζονται σε μελέτες του γενετικού υλικού δείχνουν σαν πιθανή καταγωγή της την Παλαιστίνη

17 Ήμερη ελιά

18 Άγριες ελιές (θάμνοι)

19 Χρυσόφυλλος ελιά

20 Η πρώτη καλλιέργεια της ελιάς και η διάδοσή της Η καλλιέργεια της ελιάς ξεκίνησε από τις Μοσογειακές χώρες όπου αυτοφύεται και αποτελεί τον κύριο χώρο καλιέργειάς της Καλλιεργείται σε δύο ζώνες μεταξύ 30 ο και 45 ο, εύκρατη και ημιτροπική ζώνη. Η καλλιέργεια της ελιάς αναπτύχθηκε πρώτα στον Ελλαδικό χώρο περί το π.χ. (Κρήτη και νησιά του Αιγαίου) και στη συνέχεια στην Ιταλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες Από τη Μεσόγειο η ελιά διαδόθηκε στο Δ. Ημισφαίριο από Ισπανούς και Πορτογάλους το 16 ο αιώνα, και στην Αυστραλία το 1805 από Ιταλούς. Στη συνέχεια διαδόθηκε στις ΗΠΑ και τελευταία στην Κίνα, τις Ινδίες και σε πολλές ακόμη χώρες (Μεξικό, Χιλή. Αργεντινή, Περού, Πακιστάν, Νεπάλ, Ιαπωνία κ.ά.)

21 Η ελιά στη Μινωϊκή εποχή Η καλλιέργεια της ελιάς γνώρισε μεγάλη ακμή στην Κρήτη γύρω στο 2000 π.χ.(αν και ξεκίνησε το 3000 π.χ.) Καρπός ελιάς βρέθηκε στα ανάκτορα της Κνωσσού που προορίζονταν για θυσία στους θεούς Η ελιά απαθανατίζεται σε πολλά ευρύματα τέχνης και ζωγραφικής (κοσμήματα, αγγεία, σκεύη, εργαλεία) Εικόνες με παραστάσεις συλλογής ελιάς, ταύρου με δέντρο ελιάς, τεχνικές εξαγωγής και αποθήκευσης λαδιού Χρήσεις: Ελιά και λάδι για φαγητό, λάδι για φωτισμό, αρωματισμένο λάδι για μαγειρική, για προσφορά στους θεούς αλλά και αξιόλογο εξαγώγιμο προϊόν Η ανάπτυξη του μινωϊκού πολιτισμού βασίστηκε και στην καλλιέργεια της ελιάς

22 Τοιχογραφία με παραστάσεις ελιάς από το μινωϊκό ανάκτορο της Κνωσσού ( π.χ.

23 Τρόπος συλλογής της ελιάς στην αρχαιότητα Παράσταση σε αμφορέα του 6 ου π.χ. Αιώνα (Βρετανικό Μουσείο)

24 Συγκομιδή ελιών με ράβδισμα, παράσταση σε αμφορέα, π.χ. (Βερολίνο)

25 Πήλινα πιθάρια των αποθηκών του μινωϊκού ανακτόρου στην Κνωσσό

26 Η ελιά στην Αρχαία Ελλάδα Η ελιά για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ιερό δένδρο (Αριστοτέλης, Πολιτεία) Κατά την παράδοση ήταν δώρο της θεάς Αθηνάς που φύτεψε το πρώτο δένδρο τη Μορία Ελαία πάνω στην Ακρόπολη, νικώντας τον Ποσειδώνα και δίνοντας το όνομά της στην Αθήνα. Μια δεύτερη εκδοχή της ελληνικής μυθολογίας, θέλει την πρώτη ελιά να μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο στην Αττική από τον Κέκροπα και γι αυτό η Αττική ονομάστηκε Κεκροπία δηλαδή χώρα της ελιάς Μια τρίτη εκδοχή θέλει την πρώτη ελιά να μετέφερε ο Ηρακλής στην Ολυμπία από τον Ίστρο (Δούναβη)

27 Η ελιά στην Αρχαία Ελλάδα Η δεύτερη ελιά, αναφέρει ο Παυσανίας, φυτεύτηκε στην περιοχή Ακαδημία Πλάτωνος Από την Αττική που άρχισε να καλλιεργείται στα χρόνια του Περικλή και του Πλάτωνα διαδόθηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα και τη Νότια Ιταλία Η ελιά στην αρχαία Αθήνα προστατευόταν από αυστηρούς νόμους που είχε θεσπίσει ο Σόλωνας Στη Χρυσή Εποχή του Περικλέους η ελιά καλλιεργείτο σε μεγάλη έκταση στην Αττική και το λάδι θεωρείτο πολύτιμο προϊόν με πολλές χρήσεις

28 Παράσταση που υπήρχε στο αέτωμα της ακρόπολης Αθηνών που δείχνει και την ελιά της Αθηνάς

29 Ο ελαιώνας της Αττικής Ο ελαιώνας εκτεινόταν από τους πρόποδες της Πάρνηθας και το Μενίδι μέχρι τον Υμυτό, από τον Κολωνό μέχρι το Μοσχάτο και τον Πειραιά Ιστορικές αναφορές ανεβάζουν τον πληθυσμό του ελαιώνα στα δένδρα το 1671 ενώ το 1833 γύρω στις δενδρα Από τον τεράστιο αυτό ελαιώνα και μέχρι το 2003 ένα μόνο μικρό κομμάτι του ελαιώνα παρέμενε άθικτο και βρισκόταν προς το δρόμο που ενώνει τον Πειραιά με την Ιερά Οδό (Σήμερα;;) Η καταστροφή του ξεκίνησε γύρω στο 1920 με την αλλαγή χρήσης από γεωργική σε αστική (οικιστική και βιομηχανική).

30 Η ελιά του Πλάτωνα Πιστεύεται ότι φυτεύτηκε την εποχή του Περικλή και του Πλάτωνα Αρχικά η ονομασία της ήταν ελιά του Περικλέους και μετονομάστηκε αργότερα σε ελιά του Πλάτωνα Βρίσκονταν στο κράσπεδο της αριστερής πλευράς της Ιεράς Οδού με κατεύθυνση από Αθήνα προς Αιγάλεω Η παράδοση αναφέρει ότι η ελιά αυτή είχε δεχτεί σοβαρό κτύπημα από την πρόσκρουση του άρματος του Ιππόλυτου Το τελειωτικό όμως κτύπημα δέχτηκε από το σύγχρονο άρμα, ένα λεωφορείο το 1976 που την ξερίζωσε Νεότερα συμβάντα στις μέρες μας (Γενάρης 2013). Η σχετική είδηση για ότι: η Ιερή Ελιά του Πλάτωνα ξεριζώθηκε για καυσόξυλα

31 Η ελιά του Πλάτωνα Φωτογραφία του 1899

32 Ο κορμός της ελιάς του Πλάτωνα

33 Α Β Νεότερες ελιές στη θέση της ελιάς του Πλάτωνα (Α) Πριν την απομάκρυνση (Β) Μετά την απομάκρυνση μικρού τμήματος του κορμού της

34 Τρόποι συλλογής καρπών στην αρχαιότητα Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι η συλλογή του ελαιοκάρπου γινόταν με τρεις τρόπους 1. Αφήνονταν οι ώριμοι καρποί να πέσουν στο έδαφος και συλλέγονταν 2. Με το χέρι πάνω από το δένδρο (άρμεγμα) 3. Τίναγμα των καρπών ή ράβδισμα και συλλογή από το έδαφος Στα έργα του Περί φυτών ιστορίας και Περί φυτών αιτιών δίνει πολλές πληροφορίες για το δένδρο και την καλλιέργεια της ελιάς

35 Η παραγωγή λαδιού στην αρχαιότητα Η εξαγωγή λαδιού γινόταν σε τρεις φάσεις: 1. Σύνθλιψη του καρπού (με πέτρινους τροχούς) 2. Συμπίεση του πολτού 3. Διαχωρισμός λαδιού από νερό και άλλα υλικά: Με απλό διαχωρισμό του λαδιού σαν ελαφρότερου συστατικού ή με απομάκρυνση του νερού από τον πυθμένα ειδικών δοχείων σαν βαρύτερου από το λάδι

36 Πέτρινες εγκαταστάσεις ελαιοποίησης από τον αρχαιολογικό χώρο της Φαιστού

37 Λίθινο πιεστήριο για παραγωγή λαδιού στη Μινωϊκή εποχή

38 Τροχοί ελαιοτριβείων, Αγορά Αθηνών

39 Λίθινη βάση ελαιοπιεστηρίου, Όλυνθος

40 Ζωοκίνητο λιοτρίβι με δύο μυλόπετρες, που έχει αποκατασταθεί ως καθιστικό (Ξενώνας ΕΟΤ, Μάνη)

41 Πιεστήριο λαδιού, μελανόμορφο σκύφος, 6 ος αιώνας π.χ. (Βοστώνη, Μουσείο Καλών Τεχνών)

42 Χειροκίνητη πρέσσα λαδιού με βίντσι. Άγιος Νικόλαος, Μάνη

43 Χρήσεις της ελιάς στην Αρχαία Ελλάδα Διατροφή: Καρπούς και λάδι που μάλιστα ξεχώριζαν σε τρεις ποιότητες Στη θρησκεία: Το ιερό δένδρο της Αθηνάς που ήταν σύμβολο ειρήνης, σοφίας και νίκης. Κάλυψη των νεκρών με λιόκλαδα. Το λάδι σαν φωτιστική ύλη σε λύχνους Στην τέχνη: Ζωγραφική, γλυπτική, ξυλογλυπτική Mικροεργαλεία, ρόπαλα, πελέκια, ρόπαλο του κύκλωπα Πολύφημου, το κοντάρι του Οδυσσέα κ.ά. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία ήταν στεφανωμένο με κλαδί ελιάς Αγγειογραφία Παναθηναϊκοί αμφορείς κ.α. Αργυροχρυσοχοΐα Η ελιά υπάρχει στις όψεις πολλών νομισμάτων

44 Ο Ηρακλής, η Αθηνά και μία ελιά Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας 470 π.χ. Μόναχο

45 Χρυσό ενεπίγραφο φύλλο ελιάς από τάφο της Πέλλας, 4 ος αιώνας π.χ. (Μουσείο Πέλλας)

46 Χρήσεις της ελιάς στην Αρχαία Ελλάδα Στεφάνωμα Ολυμπιονικών με κλαδί αγριελιάς (κότινος=ελαία καλλιστέφανος) Κλαδί ελιάς κρατούσαν οι ικέτες όταν πρόσπεπταν και ικέτευαν ασυλο ή προστασία στους αρχαίους ναούς Στην ιατρική Ήταν γνωστές οι θεραπευτικές ιδιότητες του λαδιού στον Ιπποκράτη και γενικότερα στην ιατρική επιστήμη Ευεργετική επίδραση στο πεπτικό σύστημα Στη θεραπεία δερματικών παθήσεων Στην αντιμετώπιση καρδιακών παθήσεων κ.ά. Σωματική υγιεινή:για προστασία από τον ήλιο και το ψύχος, και μετά τα λουτρά με αρωματικό λάδι Χρήση σαν λιπαντικό, καυσόξυλα και τροφή ζώων Η τριπλή χρήση του λαδιού ως τροφή, φάρμακο και καλλυντικό είναι διαχρονική (από τα αρχαία χρόνια μεχρι σήμερα).

47 Η διαχρονική παρουσία της ελιάς στη θρησκεία Παλαιά Διαθήκη και προχριστιανικοί χρόνοι Φύλλο ελιάς κρατούσε το περιστέρι που επέστρεψε στην Κιβωτό του Νώε Τους ελαιώνες και αμπελώνες παραγγέλλει ό Θεός στο Μωϋσή να αφήνει κάθε επτά χρόνια για συλλογή καρπών από τους φτωχούς Με ελιά γεμάτη καρπό προσομοιάζεται ο Δαυίδ στους ψαλμούς του Με λάδι του Χρίσματος ραντίζει ο Μωϋσής τον Ααρών και τα παιδιά του Λάδι από καθαρές ελιές προστάζει ο Θεός το Μωϋσή να φέρουν οι Ισραηλίτες για να καίει το λυχνάρι στη σκηνή του Μαρτυρίου Με ευφροσύνη γεμίζει η καρδιά του Δαυίδ γιατί ο Θεός του χάρισε άφθονο λάδι και σιτάρι Ως κλάδοι ελιάς κατάκαρποι θα εξαπλωθούν οι κλάδοι του Ισραήλ στη γή αν αυτοί επιστρέψουν στο θεό Οι Εβραίοι με λάδι άλειφαν το σώμα τους ενω το χρησιμοποιούσαν και σε λατρευτικές συνήθειες

48 Η διαχρονική παρουσία της ελιάς στη θρησκεία Στην αρχαία Ελλάδα Όπως αναφέρθηκε ήταν ιερό δένδρο ενώ το λάδι και οι ελιές χρησιμοποιούνταν στη λατρεία των Θεών Στη χριστιανική εποχή Με δύο δένδρα ελιάς συμβολίζονται οι δύο Διαθήκες (Παλαιά και Καινή) Το Όρος των ελαιών επέλεξε ο Ιησούς για προσευχή και συνάντηση με τους μαθητές του και εκεί συνελήφθη λίγο πριν τη σταύρωση Στο ίδιο όρος παρουσιάστηκε ο Ιησούς στους μαθητές του μετά την Ανάσταση και απο το Όρος των ελαιών αναλήφθηκε στους ουρανούς Με λάδι άλειφαν οι μαθητές του Χριστού πολλούς αρρώστους και τους θεράπευαν

49 Στην χριστιανική εποχή Η ελιά στη θρησκεία Το λάδι είναι το κύριο συστατικό στο Άγιο Μύρο που αποτελεί το συνδετικό κρίκο της ορθοδοξίας Λάδι καίνε τα κανδύλια στις εκκλησίες (από το 4 ο μ.χ. Αιώνα) Λάδι χρησιμοιείται στα μυστήρια της βάπτισης, του χρίσματος και του ευχέλαιου (που στηρίζεται στις θεραπευτικές του λαδιού) Σύνδεση με τη νηστεία Πολλές αναφορές από τους Άγιους Πατέρες της Ορθοδοξίας στα ιερά τους συγγράμματα Τη μεγάλη διαχρονική αξία της ελιάς ως δένδρου και την αέναη σύνδεσή της με τη θρησκεία αποδίδει θαυμάσια ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς στο ποιήμά του Ή εληά.

50 Η διαχρονική παρουσία της ελιάς σε λογοτεχνία και ποίηση Ο Όμηρος την αναφέρει τουλάχιστον 8 φορές στην Ιλιάδα και 30 στη Οδύσσεια. «Δέντρο μακρόφυλλο ελιάς...έκοψα τη φυλλωσιά...και τον κορμό του από τη ρίζα πελέκησα κι έξυσα γύρω...μ αυτό αρχινώντας την κλίνη πελέκησα, ν αποτελειώσω..» Οι τραγικοί ποιητές: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης Οι αρχαίοι συγγραφείς και φιλόσοφοι: Αριστοτέλης (Αθηναίων Πολιτεία) Ο Δημοσθένης ( Νόμος ) Ηρόδοτος (Απολλόδωρος) Θεόφραστος ( Περί φυτών αιτιών και Περί φυτών ιστορίας ) Σόλωνας Ο Παυσανίας και πολλοί άλλοι

51 Στη νεότερη ποίηση και λογοτεχνία Κωστής Παλαμάς: Ο Ύμνος της Αθηνάς, Η ελιά, Η φλογέρα του Βασιλιά, Πατρίδες Ανδρέας Κάλβος στο ποιήμα του ΕΙΣ ΕΛΑΙΑΝ ΥΜΝΟΣ και σε άλλα Άγγελος Σικελιανός: Αλαφροΐσκιωτος, Το διάβα του ελαιώνα, Δείπνος κ.ά. Λορέτζος Μαβίλης: στο 14στιχο Ελιά Ο Λάμπρος Πορφύρας (σε αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) Ίωάννης Πολέμης Αργύρης Εφταλιώτης και Στράτης Μυριβίλης από τη Λέσβο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ηλίας Βενέζης: Αιολική γή και άλλα Ο Καζαντζάκης (Στο ποιημά του η Οδύσσεια)

52 Σύγχρονη ποίηση-ανθολογήματα Οδυσσέας Ελύτης (Κομμάτι γης φτενό ζωσμένο, στην ξερολιθιά, όλο-όλο εφτά ελαιόδενδρα. Ανεβαίνοντας τους ελαιώνες για το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας..) Γιάννης Ρίτσος (Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια, σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τ αμπέλια του) Γιώργος Σεφέρης (Άστρο της αυγής, οταν χαμήλωνες τα μάτια, οι ώρες μας ήταν πιο γλυκές, απο το λάδι πάνω στην πληγή) Κώστας Βάρναλης (Ένας σούδινε ποτήρι κι άλλος σούδινε ελιά, έτσι πέρασες γραμμή, της γειτονιάς τα καπηλειά) Δημοτικό τραγούδι (Πέρα στους πέρα κάμπους, όπου ναι οι ελιές, ειν ένα μοναστήρι, που πάν οι κοπελιές)

53 Ευχαριστώ πολύ Για την προσοχή σας

54 Η ελιά στη σύγχρονη εποχή

55 Η συγγραφέας Τατιάνα Σταύρου γράφει για την ελιά Από όλα τα δένδρα που περιλαμβάνει η Ελληνική χλωρίδα κανένα δεν μας εκφράζει όσο η ελιά. Το ελληνικό τοπίο είναι φτιαγμένο για το δένδρο αυτό. Η ελιά είναι αναπόσπαστο στοιχείο του τοπίου, πηγή ζωής για τους κατοίκους και έμπνευσης για καλλιτέχνες και συγγραφείς.