ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ. ΕΡΜΙΟΝΗ ΚΟΡΟΣΙ ΟΥ - ΚΑΡΡΑ «Τα Ρoµανικά (Ιταλικά Γαλλικά) δάνεια στo σύγχρονo ιδίωµα της Ζακύνθου» Λεξικολογικές επισηµάνσεις (µορφολογία σηµασιολογία) ιδακτορική ιατριβή Θεσσαλονίκη 2003

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόµενα...Ι Σύµβολα και συντοµογραφίες... ΙV Πρόλογος..... VI 1. Εισαγωγή Σκοπός της έρευνας Βιβλιογραφική επισκόπηση Μεθοδολογικά Πλαίσιο ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας Πλαίσιο κοινωνιογλωσσολογίας Πλαίσιο διαλεκτολογίας Συλλογή υλικού Παρουσίαση του καταγραµµένου υλικού (corpus) Τυπολογία Ετυµολογία Σηµασιολογία Μορφολογία Τοπωνύµια, κύρια ονόµατα, οικογενειακά ονόµατα, παρωνύµια Τοπωνύµια Κύρια ονόµατα Οικογενειακά (ονόµατα) Παρωνύµια Ιστορική διαδροµή και γλωσσικές αλληλεπιδράσεις Αλληλεπίδραση Ελληνικής- Λατινικής Βενετοκρατία Κοινωνική οργάνωση, εκπαίδευση, γλώσσα Θέατρο Μουσική Τραγούδια άνειες λέξεις από τη βενετσιάνικη διάλεκτο άνειες λέξεις από την ιταλική γλώσσα ιαφορές µεταξύ βενετσιάνικης και ιταλικής γλώσσας Κυριαρχία Γάλλων άνειες λέξεις από τη γαλλική γλώσσα Κυριαρχία Άγγλων άνειες λέξεις από την Αγγλική γλώσσα Το φαινόµενο του δανεισµού Γλωσσικός δανεισµός, παρεµβολή, διγλωσσία Λόγοι δανεισµού Είδη δανεισµού άνεια γλωσσικά στοιχεία άνεια και αντιδάνεια 39 I

3 4. Είδη δανείων Αναγκαία δάνεια άνεια πολυτελείας Προσαρµοσµένα µη προσαρµοσµένα Κωδικοποιηµένα µη κωδικοποιηµένα Ακουστικά οπτικά δάνεια Ψευδοδάνεια Μορφολογία Γενικά Τα ουσιαστικά Παρατηρήσεις Επίθετα Αντωνυµίες Το επίθηµα Γενικά Επίθηµα βεν. aria Επίθηµα βεν. ada Επίθηµα ιτλ. ato Επίθηµα βεν. ado Επίθηµα βεν., ιτλ. ente, -ante Επίθηµα βεν. ier, ιτλ. iere Επίθηµα βεν., ιτλ. iera Επίθηµα βεν. tor, ιτλ. tore Επίθηµα βεν. ador Επίθηµα βεν. adora Επίθηµα βεν. in, ιτλ. ino Επίθηµα βεν. eto, ιτλ. etto Επίθηµα βεν. elo, ιτλ. ello Επίθηµα βεν. on, ιτλ. one Επίθηµα ιτλ. issimo Επίθηµα γαλλ. euse Επίθηµα γαλλ. et Επίθηµα γαλλ. ette Επίθηµα γαλλ. tion Επίθηµα γαλλ. é (e) Επίθηµα γαλλ. erie Επίθηµα γαλλ. ier Επίθηµα γαλλ. ine Επίθηµα γαλλ. ade Επίθηµα γαλλ. illon Το πρόθηµα ξε Το πρόθεµα «α» Το στερητικό «α» 75 II

4 5.10 Ρήµατα Γενικά Ρήµατα σε: βεν. ar, ιτλ. are Ρήµατα σε: βεν. er, ιτλ. ere Ρήµατα σε: βεν. ir, ιτλ. ire Επιρρήµατα Επιρρήµατα σε: βεν. o, ιτλ. o Επιρρήµατα σε: βεν. a, ιτλ. a Επιρρήµατα σε: βεν. e, ιτλ. e Επιρρήµατα σε: βεν. i, ιτλ. i Επιρρήµατα σε: βεν. mente, ιτλ. mente Προθέσεις Επιφωνήµατα Σηµασιολογία Γενικά Σηµασιολογική µεταβολή των δανείων Σηµασιολογική ταξινόµηση των δανείων Γενικές σηµασιολογικές παρατηρήσεις Σηµειώσεις 108 Συµπεράσµατα. 109 Γλωσσικό υλικό (corpus) Τοπωνύµια Κύρια ονόµατα. 312 Οικογενειακά ονόµατα Παρωνύµια. 316 Πηγές ιδιωµατικού λόγου Βιβλιογραφία III

5 Σύµβολα και συντοµογραφίες. αγγλ. = αγγλικός. Αγ. = Αγιος. αγν. = άγνωστος. αιτ. = αιτιατική. άκλ. = άκλιτο. αλβ. = αλβανικός. Αλησµ. = Αλησµονηµένος. Αναµν. = Αναµνήσεις. αντδ. = αντιδάνειο. αντιθ. = αντίθετος. αντών. = αντωνυµία. αορ. = αόριστος. αραβ. = αραβικός. αρχ. = αρχαίος. αφοµ. = αφοµοίωση. βεν. = βενετσιάνικος. βλ. = βλέπε. γαλλ. = γαλλικός. γερµ. = γερµανικός. γοτθ. = γοτθικός. γρ. = γραπτός. δηµ. = δηµώδης. δωρ. = δωρικός. Εκδ. = εκδόσεις. ελλ. = Ελληνικός. ελνσ. = ελληνιστικός. ενεστ. = ενεστώτας. επίθ. = επίθετο. επιφ. = επιφώνηµα. επιρρ. = επιρρηµατικός. επών. = επώνυµο. Ερείπ. = ερείπια. ετυµ. = ετυµολογία. Ζακ. = Ζακυνθινός. ηχηρ. = ηχηροποίηση. θεατρ. = θεατρικός. θηλ. = θηλυκό. ιδιώµ. = ιδιωµατικός. ισπ. = ισπανικός. Ιστ. = Ιστορία. ιτλ. = ιταλικός. κέλτ. = κέλτικος. κεφ. = κεφάλαιο λαϊκ. = λαϊκός. λατ. = λατινικός. Λεξ. Κον. = Λεξικό Κονόµου. Λ.Κ.Ν. = Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. λογγοµπ. = λογγοµπαρδιανό. λόγ. = λόγιο. λογοτ. = λογοτεχνικός. µεγθ. = µεγενθυντικός. Μικρ. = µικρός. µουσ. = µουσική. µτγν. = µεταγενέστερος. µεσν. = µεσαιωνικός. µτφ. = µεταφορικά. µτχ. = µετοχή. Νούµ. = Νούµερα. ουδ. = ουδέτερο. ουσ. = ουσιαστικό. παλ. = παλαιός. πρλ. = παράβαλε. παρακ. = παρακείµενος. Παρ. = Παραµύθια. πγ. = πηγή. πιθ. = πιθανόν. πληθ. = πληθυντικός. προβηγκ. = προβηγκικό. πρόθ. = πρόθεση. προθ. = προθετικός. πρφ. = προφορικός. Ρ. = ρήµα. ρουµ. = ρουµανικός. Σαλ. = σαλόνι. σελ. = σελίδα. σλαβ. = σλάβικος. σύνδ. = σύνδεσµος. τουρκ. = τουρκικός -ή ό. τσεχ. = τσέχικος. υποκ. = υποκοριστικό. υστλατ. = υστερολατινικός. φρ. = φράση. χ. = χωριό κλασσ. κτητ. Λάζ. = κλασσικός. = κτητικός. = Λάζαρος IV

6 Σύµβολα * δηλώνει ότι ο τύπος που ακολουθεί είναι υποθετικός. / δηλώνει ότι υπάρχει και δεύτερη δυνατότητα ετυµολόγησης, εξίσου πιθανής. < δηλώνει ότι η λέξη που βρίσκεται αριστερά του προέρχεται από τη λέξη που βρίσκεται δεξιά του. > δηλώνει ότι η λέξη που βρίσκεται δεξιά του προέρχεται από τη λέξη που βρίσκεται αριστερά του. + ενώνει τα συνθετικά µέρη µιας σύνθετης λέξης. V

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείµενο της εργασίας αυτής είναι η µελέτη των ροµανικών γλωσσικών δανείων στο σύγχρονο ιδίωµα της Ζακύνθου. Ειδικότερα εξετάζεται η ένταξη και προσαρµογή των δάνειων λέξεων µε ετυµολογικές, µορφολογικές και σηµασιολογικές επισηµάνσεις. Το φαινόµενο του γλωσσικού δανεισµού και της αλληλεπίδρασης των εµπλεκοµένων γλωσσών µελετήθηκε στα πλαίσια της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας και της κοινωνιογλωσσολογίας. Στη µελέτη αυτή καταβλήθηκε µεγάλη προσπάθεια για τη συλλογή του γλωσσικού υλικού σε επιτόπιες συνεντεύξεις µε τους κατοίκους του νησιού. Οι δυσκολίες που αντιµετωπίσαµε κατά την διεξαγωγή της έρευνας ήταν πολλές, επειδή δεν υπάρχει επαρκής και συστηµατική έρευνα και βιβλιογραφία στο χώρο του δανεισµού των γλωσσικών ιδιωµάτων και ιδιαίτερα του Ζακυνθινού ιδιώµατος που να εξετάζουν ετυµολογικά, µορφολογικά και σηµασιολογικά τα ξένα γλωσσικά δάνεια. Στην επίπονη αυτή εργασία πολύτιµη υπήρξε η συµβολή του επιβλέποντος καθηγητή Γλωσσολογίας κ. Ευάγγελου Πετρούνια, που δέχθηκε να αναλάβει την επίβλεψή της. Η επιστηµονική του καθοδήγηση βοήθησε και συνέβαλε σηµαντικά στην ολοκλήρωση της έρευνας. Τον ευχαριστώ θερµά. Ιδιαίτερα αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Γλωσσολογίας κ. Χαράλαµπο Συµεωνίδη, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, για την πολύτιµη και ουσιαστική επιστηµονική συµβολή του, τις χρήσιµες υποδείξεις του στη δοµή της διατριβής και σε όλα τα στάδια της εκπόνησης της εργασίας αυτής και κυρίως για το αµείωτο ενδιαφέρον του. Επίσης, ευχαριστώ θερµά τον καθηγητή κ. Φοίβο Γκικόπουλο, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, για την ενθάρρυνση και την συµπαράστασή του. Θερµές ευχαριστίες εκφράζω προς τους κατοίκους των χωριών και της πόλης της Ζακύνθου, οι οποίοι, υπερήφανοι για την πολιτιστική τους παράδοση, δέχτηκαν µε µεγάλη προθυµία, χαρά και διάθεση να βοηθήσουν στη συγκέντρωση και συλλογή του γλωσσικού υλικού. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ερευνητές καθηγητές του Κέντρου Σύνταξης του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδηµίας Αθηνών, κ.κ. Χριστίνα Μπασέα-Μπαζάκου, Άγγελο Αφρουδάκη και Σταύρο Κατσουλέα, που µου παραχώρησαν πρόσφατη χειρόγραφη γλωσσική συλλογή τους από το αρχείο του Κέντρου. Επίσης, ευχαριστώ θερµά το Γλωσσολόγο κ. Γεώργιο Ντελόπουλο, που συνέβαλε στην ενηµέρωσή µου σε θέµατα βιοβλιογραφίας. Παράλληλα, δεν πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω τον VI

8 αιρετό εκπρόσωπο των καθηγητών κ. ηµήτρη αµιανίδη, µέλος του Κεντρικού Υπηρεσιακού Συµβουλίου ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης, για τη συµπαράσταση του. Θερµές ευχαριστίες εκφράζω: - Στη Maria-Teresa Romani, καθηγήτρια Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, για τις σηµαντικές µορφολογικές και σηµασιολογικές επισηµάνσεις σχετικά µε τα ιταλικά γλωσσικά δάνεια, - Στη Lucia Bejato, ερευνήτρια στον τοµέα Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου της Βενετίας (Università di Venezia Ca Foscari) για την βοήθεια της και τις χρήσιµες µορφολογικού-σηµασιολογικού περιεχοµένου παρατηρήσεις της σχετικά µε τα βενετσιάνικα γλωσσικά δάνεια, - Στη Frédérique Vivés για τη βοήθεια της σχετικά µε τα γαλλικά γλωσσικά δάνεια, και - Στον Ugo Garofalo για την συµβολή του σε θέµατα ονοµατολογίας. VII

9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Σκοπός της έρευνας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των αποτελεσµάτων µιας έρευνας, κατά το δυνατόν σε βάθος, της βενετσιάνικης, ιταλικής και γαλλικής γλωσσικής επίδρασης, που δέχτηκε το ιδίωµα της Ζακύνθου. Η Ζάκυνθος, «το φιόρο του Λεβάντε», που γεωγραφικά σχηµατίζει τη γέφυρα περάσµατος από τη ύση στην Ανατολή και αντιστρόφως, είχε γίνει για πολιτικούς και οικονοµικούς λόγους πόλος έλξης για τους µεγάλους της ύσης. Οι για αιώνες πνευµατικοπολιτιστικές και εµπορικές σχέσεις µε άλλους λαούς αφήνουν σηµαντικά γλωσσικά ίχνη. Πρόκειται για τις δάνειες λέξεις, που διείσδυσαν στο λεξιλόγιο των κατοίκων και αντιπροσωπεύουν και αντανακλούν πολλές και διαφορετικές εκδηλώσεις της καθηµερινής ζωής τους. Η εισαγωγή των λέξεων αυτών ανανεώνει, χρωµατίζει και εµπλουτίζει το µελωδικό ιδίωµα της Ζακύνθου. Ο Τριανταφυλλίδης εντάσσοντας το δανεισµό στο φαινόµενο του γλωσσικού εµπλουτισµού λέγει τα ακόλουθα: «Εις όλας τας γλώσσας αι ξέναι λέξεις πάντοτε συνετέλεσαν και συντελούν εις πλουτισµόν του λεξικού των και αντί ν αντικατασταθούν από των εγχωρίων λέξεων, διατηρούνται εν χρήσει πλησίον αυτών ή των τυχόν νέων πλαττοµένων, εκφράζουσαι απόχρωσιν δια την οποίαν δεν υπάρχει ή δεν ευχρηστεί η εγχώριος λέξις» (βλ. Τριανταφυλλίδης, 1905 : 127). Είναι ανάγκη να σωθεί για την επιστήµη ένα µέρος τουλάχιστον από τον πλούτο και την ιστορική ποικιλία του τοπικού ιδιώµατος. Είναι γεγονός ότι η γλωσσική ιστορία ενός τόπου συνδέεται µε την πολιτιστική του φυσιογνωµία. Με την εργασία αυτή επιδιώκουµε να τονίσουµε την αξία της καταγραφής και µελέτης των ξένων δανείων στο τοπικό ιδίωµα της Ζακύνθου, το οποίο είναι σηµαντικό και για την ιστορία της κοινής Νεοελληνικής γλώσσας πλουτισµένης µε πολλά γλωσσικά στοιχεία από τα Επτάνησα (βλ. Κοντοσόπουλος, 2001: 73). Το φαινόµενο του δανεισµού θα µας απασχολήσει στην παρούσα έρευνα 1

10 καθώς επίσης και οι µεταβολές που επέφερε η ενσωµάτωση των δάνειων λέξεων στο µορφολογικό και σηµασιολογικό σύστηµα και κυρίως στο λεξιλόγιο του ιδιώµατος. Ο πρωτοπόρος γλωσσολόγος ερευνητής Weinreich, 1953, συνδέει το φαινόµενο του δανεισµού µε τη διγλωσσία (bilingualism) και την «παρεµβολή» (interference) (βλ. Weinreich, 1974 : 1-2, ανατύπωση της 1ης έκδοσης του 1953). Η συλλογή του γλωσσικού υλικού στηρίζεται σε γραπτές και προφορικές πηγές. Για τη συλλογή και καταγραφή του προφορικού λόγου έγιναν επιτόπιες έρευνες, και στα πλαίσια της συνέντευξης ο ζωντανός και διαυγής, φυσικός και αυθόρµητος λόγος µαγνητοφωνήθηκε µέσα στο κοινωνικό περιβάλλον. Προσδιορίστηκαν πρώτα τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των κατοίκων (επάγγελµα, ηλικία κ.λ.π.), έτσι ώστε να γίνει µια συστηµατική συγκέντρωση ενός ποικίλου και ετερογενούς γλωσσικού υλικού «free variation» (ελεύθερη απόκλιση - ποικιλία) κατά τον Labov (βλ. Labov, 1985 : 112, ανατύπωση της 1ης έκδοσης του 1978 ). Αξίζει να παρατηρήσουµε ότι η στάση των κατοίκων προς το ιδίωµα είναι πολύ θετική. Πιστεύουν πως αποτελεί τον τοπικό τους πολιτισµό, την ιστορία τους, την παράδοση και την αυτoέκφρασή τους. Επιπλέον υπάρχει ένα δυνατό συναισθηµατικό δέσιµο µε το ιδίωµά τους, σ αυτό τραγουδούν και συνθέτουν τις αρέκιές τους (τραγούδι λαϊκό χωρίς νότες, βλ.corpus : αρέκια), τις καντάδες τους και γράφουν τη µουσική τους καθώς και τις θεατρικές παραστάσεις τους. Η συστηµατική συγκέντρωση των δάνειων λέξεων και ο µεγάλος αριθµός τους παρέχουν άφθονο υλικό για παρατήρηση. Η έρευνα µας µε την ετυµολογική, σηµασιολογική, καθώς επίσης και τη µορφολογική επεξεργασία του γλωσσικού υλικού στοχεύει να δείξει το βαθµό αφοµοίωσης και προσαρµογής των δανείων αυτών στα αντίστοιχα συστήµατα του ιδιώµατος και κατ επέκταση της Νεοελληνικής. Η εργασία µας αποτελείται από δύο σκέλη: το πρώτο σκέλος καλύπτει το θεωρητικό πλαίσιο µε ιστορικές αναφορές στις γλωσσικές αλληλεπιδράσεις, τη µεθοδολογία, τις προϋποθέσεις του δανεισµού, τα δάνεια και την ταξινόµησή τους, την ανάλυση και επεξεργασία του γλωσσικού υλικού. Το δεύτερο σκέλος αποτελείται από τη συλλογή του γλωσσικού 2

11 υλικού, το οποίο διακρίνεται: α) στο λεξιλόγιο µε τυπολογικές, σηµασιολογικές, ετυµολογικές και µορφολογικές παρατηρήσεις και β) στα τοπωνύµια, κύρια ονόµατα, οικογενειακά ονόµατα, παρωνύµια και αντίστοιχα σχόλια. 1.2 Βιβλιογραφική επισκόπηση εν υπάρχουν γλωσσολογικές µελέτες, παρά µόνον ελάχιστες για τα Επτάνησα (βλ. Κοντοσόπουλος, 2001 : 612 ). Το φαινόµενο του δανεισµού σε σχέση µε τα τοπικά ιδιώµατα της Επτανήσου δεν έχει απασχολήσει συστηµατικά την έρευνα και το ερευνητικό πεδίο έχει ανεπαρκώς εξετασθεί. Για τη δική µας έρευνα, αφετηρία και γνώµονα αποτέλεσε η εργασία της Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1994: «Νεολογικός δανεισµός της Νεοελληνικής, άµεσα δάνεια από τη Γαλλική και Αγγλοαµερικάνικη µορφοφωνολογική ανάλυση». Καθοριστική και πολύ χρήσιµη η µελέτη του Πετρούνια, 1985 : «Τα λεξικά της Νέας Ελληνικής, οι ετυµολογίες τους και οι ετυµολογίες του λεξικού του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη», για την ορολογία, παρουσίαση και επεξεργασία του ετυµολογικού και µορφολογικού σκέλους του «corpus» µας. Επίσης σηµαντική η εργασία του ίδιου καθηγητή: «Νεοελληνική Γραµµατική και συγκριτική ανάλυση, µέρος Α» (1984) για την αναλυτική περιγραφή των εννοιών «διγλωσσία», «δανεισµός», «δάνεια» και την ταξινόµησή τους. Χαρακτηριστική είναι η εργασία του Weinreich, 1953, «Languages in contact, findings and problems», του πρωτοπόρου ερευνητή στη µελέτη του γλωσσικού δανεισµού (borrowing), της διγλωσσίας (bilingualism) και της παρεµβολής (interference) ως αποτέλεσµα των µεταναστευτικών µετακινήσεων στο χώρο των Η.Π.Α. Σηµαντική για την έρευνά µας ήταν η εργασία του Sapir Language, 1963, κυρίως τα κεφάλαια ΙΧ και Χ, όπου περιγράφει τους παράγοντες που συντελούν στις γλωσσικές αλληλεπιδράσεις και τα αποτελέσµατα τους, δηλαδή τις δάνειες λέξεις. Ουσιώδης ήταν και στο µεθοδολογικό τοµέα η εργασία «sociolinguistic patterns» του Labov, 1978, ο οποίος εντάσσει το φαινόµενο του δανεισµού στο κοινωνιογλωσσικό πλαίσιο. 3

12 Η εργασία «L influsso linguistico Greco a Venezia» του Manlio Cortelazzo, 1970, υπήρξε εξίσου σηµαντική για την έρευνά µας. Η εµπεριστατωµένη αυτή εργασία, καθώς και από τον τίτλο της προκύπτει, αναφέρεται στην γλωσσική επίδραση της Ελληνικής στη Βενετσιάνικη. Ειδικότερα µας ήταν χρήσιµη στον εντοπισµό αντιδανείων. Σε µεµονωµένες πλευρές της έρευνας χρήσιµη ήταν η εργασία : «Τα δάνεια της Νέας Ελληνικής από την Αγγλική», 1985, της Αποστόλου-Πανάρα, καθώς επίσης και η εργασία : «L influence du français sur le grec», 1978, του Κοντοσόπουλου. Εξίσου χρήσιµο το άρθρο του Haugen, 1978, «Language norms in bilingual communities», Proceedings of the Twelfth International Congress of Linguistics, Vienna, August 28 September 2, Βασικά λεξικά, ελληνικά και ξένα που χρησιµοποιήθηκαν κατά την έρευνά µας είναι τα εξής : Ετυµολογικό λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, Nικόλαος Ανδριώτης, Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, 2001, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών σπουδών, Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Λεξικό Νέας Ελληνικής γλώσσας, Γεωργίου Μπαµπινιώτη, Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας, Ιωάννη Σταµατάκου, Λεξικό όρων Γλωσσολογίας Α, Σωτήρη ηµητρίου, Λεξικόν φιλολογικόν και Ιστορικόν, Λεωνίδα Ζώη, εν Ζακύνθω, Ζακυνθινό λεξιλόγιο, 1960, Ντίνου Κονόµου, Αθήνα. Dizionario del dialetto Veneziano, Giuseppe Boerio, Dizionario Veneziano-Italiano, Giulio Nazari, Dizionario della lingua italiana, Giacomo Devoto & Gian Carlo Oli, Dizionario etimologico della lingua italiana, Manlio Cortelazzo & Paolo Zolli, Zanichelli, Dizionario Garzanti della lingua italiana, Garzanti, Vocabolario latino-italiano, italiano-latino, Campanini & Carboni, Dizionario del latinο volume I latino-italiano, Geοrges-Calonghi, 1946 Larousse de la langue française, librairie Larousse, Dizionario del latinο, volume I latino-italiano, Geοrges-Calonghi,

13 Webster s new Dictionary and Thesaurus, Μεθοδολογικά Στην παρούσα εργασία η διερεύνηση του φαινοµένου του δανεισµού, της αλληλεπίδρασης των εµπλεκοµένων γλωσσών (ελληνικής, λατινικής, ιταλικής, βενετσιάνικης, γαλλικής), της καταγραφής και ανάλυσης των δάνειων λέξεων στο Ζακυνθινό ιδίωµα (εφεξής Ζ.Ι.) εντάσσεται στο πλαίσιο της: α) Ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας (historical linguistics) β) Κοινωνιογλωσσολογίας (sociolinguistics) και γ) ιαλεκτολογίας (dialectology) Πλαίσιο ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας (historical linguistics) Σύµφωνα µε το Συµεωνίδη, η ιστορική και συγκριτική έρευνα αλληλοσυµπηρώνονται και βασίζονται και οι δύο στη συγκριτική µέθοδο. (βλ. Συµεωνίδης, 1990 : 14 ). Στο πλαίσιο αυτής εξετάζονται και συγκρίνονται µε διαχρονικά και συγχρονικά κριτήρια οι εµπλεκόµενες γλώσσες στο φαινόµενο του δανεισµού (για τη χρονολόγηση των δάνειων λέξεων, βλ. κεφ. 2 Ιστορική αναδροµή). Από διαχρονική άποψη µελετάται η διαδικασία του δανεισµού, οι ιστορικές αλληλεπιδράσεις γλωσσών και οι µεταβολές που συντελούνται στη µορφολογία, στη σηµασιολογία και στο λεξιλόγιο. Απο συγχρονική άποψη εξετάζονται τα αποτελέσµατα του δανεισµού, όπως παρουσιάζονται σε συγκεκριµένη χρονική περίοδο. Είναι γνωστό ότι η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισµός που βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη (βλ. Saussure, 1976 :104 ). Για το λόγο αυτό προσπαθήσαµε να εξασφαλίσουµε τη συγχρονικότητα της µεθόδου µας. Καθορίσαµε το χρονικό διάστηµα κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να θεωρείται «παρόν» και παράλληλα αρκετά ευρύ, για να καλύψει τις τρεις γενιές των 5

14 πληροφοριοδοτών µας µε σκοπό την άντληση περισσότερου γλωσσικού υλικού. Το χρονικό διάστηµα που επιλέξαµε αρχίζει από το έτος 1953, έτος του µεγάλου καταστροφικού σεισµού στη Ζάκυνθο, µέχρι τις µέρες µας Πλαίσιο κοινωνιογλωσσολογίας (sociolinguistics) Στο πλαίσιο της κοινωνιογλωσσολογίας εξετάζεται η γλώσσα ως κοινωνικό φαινόµενο. Ο Labov, εκφραστής της κοινωνιογλωσσολογίας, υποστηρίζει ότι οι κοινωνικές διαφορές παίζουν σηµαντικό ρόλο στις γλωσσικές µεταβολές. Η γλωσσική συµπεριφορά ενός ατόµου αλλάζει, όταν αλλάζει και η κοινωνική του θέση. Ο Labov πιστεύει στην αµοιβαία επίδραση της γλωσσικής και κοινωνικής µεταβολής (βλ. Labov, 1985 : 111 ). Προτείνει στο βιβλίο του «Sociolinguistic patterns» µεθόδους στο ερευνητικό πεδίο και κριτήρια, που η παρούσα εργασία ακολούθησε, όπως συνεντεύξεις ατοµικές και κυρίως οµαδικές σε χώρους όπου παρουσιάζεται ετερογένεια ατόµων Πλαίσιο διαλεκτολογίας (dialectology) Ο Meillet υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ιστορία γλώσσας χωρίς διαλεκτoλογία και κυρίως χωρίς γλωσσογεωγραφία (βλ. Pop, 1950 : avantpropos ). Στο πλαίσιο της διαλεκτολογίας ακολουθήσαµε τη µέθοδο που προτείνει ο Pop στο βιβλίο του «La dialectologie, aperçu historique et méthodes d enquêtes linguistiques». Η µέθοδος αυτή στοχεύει στη συλλογή υλικού από ζωντανές επιτόπιες µαγνητοφωνήσεις αλλά και από βιβλιογραφία. Σύµφωνα µε το Σετάτο (βλ. Σετάτος, 1977 : 27 ) θα πρέπει να εξετάζονται οι παράγοντες που επιδρούν στη διαφοροποίηση της διαλέκτου κατά περιοχές, πόλεις, χωριά, αγροτικές και αραιοκατοικηµένες περιοχές. Επιπλέον για τη συγκέντρωση του υλικού, το διαχωρισµό σε θεµατικούς τοµείς (οικογένεια, θρησκεία, καθηµερινός βίος κ.λ.π.) και για τη 6

15 συγκρότηση του ερωτηµατολογίου, η έρευνα βασίστηκε στις οδηγίες της γλωσσικής εταιρίας του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδηµίας Αθηνών (βλ. Γλωσσική εταιρία 1961 : 3-15) Συλλογή υλικού Η έρευνα ακολούθησε για τη συγκέντρωση του γλωσσικού υλικού δύο τοµείς: α) Το σχετικό µε το ιδίωµα γραπτό λόγο που αφορά τη µεταπολεµική περίοδο (τελευταία πεντηκονταετία). Ο γραπτός λόγος αυτός περιέχει έργα της ζακυνθινής γραµµατολογίας (θεατρικοί συγγραφείς, λογοτέχνες, πεζογράφοι, δηµοσιογράφοι, ποιητές, ιστοριογράφοι, συλλογείς λαογραφικού υλικού) που διασώζουν το χαρακτηριστικό λεξιλόγιο και φρασεολόγιο του Ζ.Ι. µε εµφανή τη διατήρηση των ξένων δανείων. β) Την καταγραφή του σηµερινού προφορικού ζακυνθινού λόγου µε επιτόπιες συνεντεύξεις σε αντιπροσωπευτικούς για τα ξένα δάνεια χώρους του νησιού. Σηµαντική πηγή, γραπτή και προφορική, αποτέλεσαν οι «οµιλίες 1». Πρόκειται για υπαίθριες παραστάσεις θεατρικών έργων, που παίζονται κυρίως κατά τη διάρκεια της Αποκριάς. Οι «οµιλίες» είναι ένα είδος λαϊκού θεάτρου, το περιεχόµενό του οποίου αναφέρεται στην καθηµερινή και πολιτική ζωή, διακωµωδεί και σατιρίζει τα ελαττώµατα και τις ιδιοτρoπίες ολόκληρης της τοπικής κοινωνίας. Τα κείµενά τους γράφονται από νέους ανθρώπους και χαρακτηρίζονται από πολλές δάνειες λέξεις. Οι ερασιτέχνες ηθοποιοί, µόνον άνδρες και πάντα µεταµφιεσµένοι, υποδύονται και τους γυναικείους ρόλους των παραστάσεων και προέρχονται από τις εργατικές κυρίως τάξεις. Σύµφωνα µε µαρτυρίες κατοίκων πρόκειται για ένα είδος διασκέδασης, που ανάγεται χρονολογικά στην εποχή της βενετοκρατίας και διατηρείται µέχρι και σήµερα. Oι συνεντεύξεις µας µε τους κατοίκους του νησιού µαγνητοφωνήθηκαν και οι απαντήσεις καταγράφηκαν σε ειδικά ερωτηµατολόγια. Τα ερωτηµατολόγια αυτά διαχωρίζονται στις εξής ενότητες: α) Οικογένεια: το σπίτι και ό,τι σχετίζεται µε αυτό, (έπιπλα, σκεύη, µαγειρική 7

16 κ.λ.π.), ο γάµος, ήθη και έθιµα, παιδιά, οικογενειακές σχέσεις. Οι πληροφοριοδότες µας ήταν γυναίκες, που µας δέχτηκαν στο σπίτι τους και µας διάβασαν µάλιστα και ένα «σκαρτσοφόλι», δηλαδή προικοσύµφωνο. β) Θρησκεία-Εκκλησία γ) Κοινωνική, πολιτιστική, οικονοµική ζωή και επαγγέλµατα: Κοινωνικές σχέσεις µε γείτονες, συγγενείς, ψυχαγωγία, διασκέδαση, γιορτές. δ) Καθηµερινή ζωή: αγροτική ζωή, χωράφια, καλλιέργειες, ονόµατα γεωργικών εργαλείων, ονόµατα φυτών, λουλουδιών κ.λ.π. ε) Ναυτική ζωή: οι σχετικές µε το θέµα αυτό συνεντεύξεις έγιναν πάνω στο καράβι. Οι πληροφοριοδότες ήταν το πλήρωµα του καραβιού. Το λεξιλόγιο που συλλέξαµε αφορά τη ναυτική ορολογία, ονόµατα ανέµων κ.λ.π. Χαρακτηριστικές ήταν οι «αρέκιες»(βλ. corpus, αρέκια), που µας τραγούδησαν οι νέοι του πληρώµατος. Οι συνεντεύξεις και συνοµιλίες έγιναν στα σπίτια των κατοίκων και επίσης στο χώρο του καφενείου των χωριών, όπου υπήρχαν κυρίως άνδρες τριών γενεών. Παρατηρήσαµε ότι οι ηλικιωµένοι στην οµιλία τους χρησιµοποιούσαν το ιδίωµα µε τις δάνειες λέξεις µε αυθόρµητο και φυσικό τρόπο. Τα άτοµα µέσης ηλικίας γνώριζαν το λεξιλόγιο των ηλικιωµένων, αλλά το χρησιµοποιούσαν λιγότερο. Εντύπωση µας έκανε η συµµετοχή των νέων στη συνοµιλία, οι οποίοι γνωρίζουν µεν το ιδίωµα αλλά το χρησιµοποιούν, όταν το απαιτούν οι περιστάσεις. Στην πόλη της Ζακύνθου για το ίδιο αντικείµενο µαγνητοφωνήσαµε συνεντεύξεις από εµπόρους, καταστηµατάρχες, δικηγόρους, καθηγητές, συγγραφείς λαογραφικών βιβλίων. Κατά τη συλλογή του γλωσσικού µας υλικού µε ζωντανές συνεντεύξεις και συνοµιλίες µε τους κατοίκους του νησιού έγινε µία προσπάθεια να επαληθευτεί ότι τα δάνεια του γραπτού λόγου χρησιµοποιούνται και στον προφορικό. Επρόκειτο για τις δάνειες λέξεις που είχαν αποδελτιωθεί στις γραπτές πηγές της ζακυνθινής βιβλιογραφίας. Γι αυτό το λόγο τα δάνεια στοιχεία αναφέρονται και διακρίνονται στο λεξιλόγιο-corpus ως προφορικά, γραπτά, προφορικά και γραπτά. Οι πληροφοριοδότες επιλέχθηκαν µε τα εξής κριτήρια: α) την εντοπιότητα και τη συνεχή οικογενειακή παρουσία στον ίδιο πληθυσµιακό χώρο. 8

17 β) την ηλικία, µε σκοπό να καταφανεί η συχνότητα της χρήσης των (ξένων) δάνειων µεταξύ των ηλικιωµένων και των νεοτέρων. γ) τα επαγγέλµατα, ώστε να καλυφθεί το ειδικό λεξιλόγιο των εργασιών και απασχολήσεων δ) το φύλο για την καταγραφή ειδικού λεξιλογίου Παρουσίαση του καταγραµµένου υλικού (corpus) Τα λήµµατα, πάνω από 1300, αποδελτιώθηκαν και καταχωρήθηκαν µε αλφαβητική σειρά και παρατηρήσεις ως προς το τυπολογικό, ετυµολογικό, σηµασιολογικό και µορφολογικό πλαίσιο. Γνώµονα και οδηγό της εργασίας µας στον τοµέα αυτό αποτέλεσε η πολύ χρήσιµη µελέτη-εισαγωγή του Πετρούνια στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη, Τυπολογία Γίνεται ο χαρακτηρισµός του λήµµατος (ουσιαστικό, επίθετο, ρήµα, επίρρηµα, αντωνυµία κ.λ.π.). Ουσιαστικό Το ουσιαστικό προσδιορίζεται ως προς το γένος του µε το άρθρο που παρατίθεται όπως: µόντες ο = το ενεχυροδανειστήριο καντάδα η = είδος τραγουδιού κανοκιάλε το = τηλεσκόπιο Επίθετο Στο επίθετο γράφεται το αρσενικό γένος και παρατίθενται οι καταλήξεις των άλλων γενών όπως: γουλόζος α ο = λαίµαργος γρέτζος α ο = ακαλαίσθητος κιάρος α ο = διαυγής Αντωνυµία `Οπως και στο επίθετο, γράφεται το αρσενικό γένος και παρατίθενται οι 9

18 καταλήξεις του θηλυκού και ουδετέρου: π.χ. κουέστος α ο = αυτός Ρήµα Τα ρήµατα γράφονται στον ενεστώτα της ενεργητικής φωνής µε την ένδειξη Ρ όπως: µαντενίρω Ρ= συντηρώ, διατρέφω απελάρω Ρ= κάνω έφεση Η παθητική µετοχή του ρήµατος εµφανίζεται σαν επίθετο και αναλύεται στο λήµµα του ρήµατος από το οποίο προέρχεται όπως: φαλίρω Ρ=αποτυγχάνω,χρεοκοπώ φαλίδος α ο= χρεοκοπηµένος φαλάρω Ρ=σφάλλω φαλαρισµένος α ο = λαθεµένος φινίρω Ρ=τελειώνω, καταλήγω φινίδος α ο = εξαντληµένος αριβάρω Ρ=φθάνω αριβάδος α ο = αυτός που έχει φτάσει Άκλιτα µέρη του λόγου Η κατηγορία όπου ανήκουν αναφέρεται αµέσως µετά το λήµµα: για το επίρρηµα η ένδειξη επίρρ. και για τον σύνδεσµο η ένδειξη σύνδ. π.χ. βεραµέντε επίρρ. = αληθινά, βέβαια ε συνδ. = και Ετυµολογία Για την κάλυψη του ετυµολογικού τοµέα της έρευνας απαιτήθηκε πολύς χρόνος, µόχθος και µελέτη, δεδοµένου ότι σε πολλές περιπτώσεις τα υπάρχοντα λεξικά δεν κάλυπταν τα θέµατα που προέκυψαν, αφού επρόκειτο για τοπικό γλωσσικό ιδίωµα. Καταφύγαµε σε όσο το δυνατό περισσότερα ετυµολογικά λεξικά, ξένα και ελληνικά, για διασταυρώσεις και επαληθεύσεις, αποσκοπώντας στο να περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατόν τυχόν λανθασµένες ετυµολογικές ερµηνείες. Για την ετυµολογική ερµηνεία των δάνειων λέξεων στο Ζ.Ι. 10

19 παραθέτουµε τον άµεσο πρόδροµό τους, για να φανεί η µορφολογική ταύτιση ή διαφορά µε την αντίστοιχη ιδιωµατική λέξη. Επίσης γίνεται αναγωγή στον παλαιότερο πρόδροµο για να φανούν οι πολιτιστικές και γλωσσικές αλληλεπιδράσεις και φυσικά το φαινόµενο του αντιδανεισµού. Πρόκειται για τα αντιδάνεια, λέξεις «διπλής κατεύθυνσης» (βλ. Πετρούνιας, 1985: 381 ) όπως: άρπεζα η = δοκός από σίδερο < βεν. arpese < αρχ. ελλ. άρπαξ άρια η = αέρας < βεν. aria / ιτλ. aria < λατ. aera < αρχ. ελλ. αήρ αρκίβειο το = αρχείο < βεν. archivio / ιτλ. archivio < λατ. µτγν. archivum < αρχ. ελλ. αρχείον γαζία η = ακακία < βεν. gazia / ιτλ. acacia < λατ. acacia < αρχ. ελλ. ακακία κάνταρος ο = πήλινη λεκάνη του µαγειρείου < βεν. cantaro / ιτλ. cantaro < λατ. cantharus < αρχ. ελλ. κάνθαρος καντούνι το = στενή πάροδος, σοκάκι < βεν. canton / ιτλ. cantone < λατ. canthus < αρχ. ελλ. κανθός. Στην προσπάθεια µας για τη σωστή ετυµολόγηση των δάνειων λέξεων διαπιστώσαµε ότι σε ορισµένες περιπτώσεις ήταν δύσκολο να εντοπίσουµε τον πρόδροµο του δάνειου, που µπορεί να είναι είτε η βενετσιάνικη είτε η ιταλική λέξη. Το δίληµµα αυτό αντιµετωπίστηκε µε την απόφαση να γίνεται παράθεση και των δύο ενδεχοµένων προδρόµων λέξεων όπως: λίµπρο το = βιβλίο < βεν. libro / ιτλ. libro κάπος ο = αρχηγός < βεν. capo / ιτλ. capo κιάσσο το = θόρυβος από φωνές < βεν. chiasso / ιτλ. chiasso κόνσολας ο = πρόξενος < βεν. console / ιτλ. console κόρνος ο = βούκινο των ψαράδων < βεν. corno / ιτλ. corno Όταν δε γνωρίζουµε τον πρόδροµο µιας δάνειας λέξης, αυτό σηµειώνεται µε την ένδειξη αγν. ετύµ. (αγνώστου ετύµου). Οι δάνειες λέξεις που αποτελούν το γλωσσικό µας υλικό και περιέχονται στο corpus είναι κατά το µεγαλύτερο ποσοστό δάνεια λαϊκής προέλευσης, προσαρµοσµένα στο µορφολογικό σύστηµα του ιδιώµατος και κατ επέκταση της Νεοελληνικής. Για το διαχωρισµό τους από τα δάνεια λόγιας προέλευσης υπάρχει η ένδειξη λόγ. για τα λόγια δάνεια και λαϊκ. για τα λαϊκά. 11

20 Για τη διάκριση της προφορικής πηγής από τη γραπτή πηγή, αναφέρουµε το χωριό-πηγή, όπου έγιναν οι επιτόπιες συνεντεύξεις, µε την ένδειξη πγ.= πηγή πρφ.= προφορική και χ.= χωριό, ακολουθεί το όνοµα του χωριού και οι αυτούσιες φράσεις του ιδιώµατος των κατοίκων. Παράδειγµα:. πγ. πρφ. χ. Αγαλάς «Επήρε το διαζύγιο αλλά τσι έβγαλε µαντινιµέντο 500 δρχ.» Η ένδειξη πγ. γρ δηλώνει την γραπτή πηγή. Το επώνυµο των συγγραφέων αναγράφεται ολόκληρο µε το αρχικό του µικρού ονόµατος και µε συντοµογραφίες αποδίδονται τα έργα τους. Παράδειγµα: πγ. γρ.. Αβούρης, Οµ. Α τόµος, σ.46: «Είναι µπρογιάδος φανερά για να τονε παιδέψει...» Σηµασιολογία Σε κάθε δάνεια λέξη παραθέτουµε τη σηµασία της (µία ή περισσότερες) στη Νεοελληνική. Οι σηµασίες διασαφηνίζονται µε παραδείγµατα αυτούσιων χαρακτηριστικών φράσεων και εκφράσεων από το γραπτό και προφορικό λόγο, που αντικατοπτρίζουν τις αντιλήψεις, παραστάσεις και συναισθήµατα των οµιλητών. Σηµειώνεται η σηµασία της λέξης προέλευσης στη Νεοελληνική, όταν αυτή διαφέρει από τη σηµασία της δάνειας λέξης. Μερικά παραδείγµατα: ατζούρω η = γυναίκα σκούρη και δύσµορφη < ιτλ. azzuro = γαλάζιο χρώµα βαζέτο το = µικρό βάζο όπου οι κυνηγοί βάζουν τα φυσίγγια τους < ιτλ. vasetto = µικρό βάζο γκόµπα η = ψηλός βράχος < ιτλ. gobba = καµπούρα κάσαρο το = στέγη αγροτικού σπιτιού < βεν. cassaro = τµήµα του πλοίου όπου βρίσκεται το τιµόνι κορέτο το = πένθος < βεν. coreto = µικρή χορωδία που συνοδεύει κηδείες καρµανιόλος ο = επαναστάτης < γαλλ. carmagnole= α) χορός που χόρευε ο λαός κατα τη γαλλική επανάσταση, β) κοντό σακκάκι της γαλλικής επανάστασης. µάντσια η = παράσταση, φάρσα < ιτλ mancia = φιλοδώρηµα µαζορέτα η = µάσκα προσωπίδα < γαλλ. majorette = νεαρή κοπέλα που 12

21 συµµετέχει σε παρέλαση ή σε άλλο θέαµα φορώντας ειδική φανταχτερή στολή σερβιέτα η = µεταξωτό µαντήλι της κεφαλής των γυναικών < γαλλ. serviette = πετσέτα Μορφολογία Οι δάνειες λέξεις οι οποίες παρουσιάζουν κάποια αλλαγή ή είναι σύνθετες µε στοιχεία από τη δανείστρια και από την αποδέχτρια γλώσσα (για τον όρο δανείστρια και αποδέχτρια βλ. Πετρούνιας, 1985 :314 ) αναλύονται µορφολογικά. Παραδείγµατα: άγαρµπος η ο = αδέξιος α στερητ. + γάρµπο = κοµψότητα < βεν. garbo / ιτλ. garbo αλισίβα η = σταχτόνερο για τα ρούχα α προθ. + λισίβα < ιτλ. lisciva αρέκια η = τραγούδι λαϊκό χωρίς νότες α προθ. + ρέκια = αυτί < βεν. rechia βεν. έκφραση «cantar a rechia= τραγουδώ χωρίς νότες» καλοπέζουλος η ο = εκείνος που ζυγίζει καλά, εύπιστος, συγκαταβατικός καλός + πέζουλο = κρεµαστός < ιτλ. pesolo καπιστράνα η = το καπίστρι καπίστρι + επίθηµα. ανα < λατ. anus γρεζοκαµωµένος= κακοφτιαγµένος, γρέζο (< βεν. grezo ) + καµωµένος 1.4 Τοπωνύµια, κύρια ονόµατα, οικογενειακά ονόµατα, παρωνύµια Η έρευνά µας, εκτός από το κοινό λεξιλόγιο, επεκτείνεται επίσης: στα τοπωνύµια της Ζακύνθου (γεωγραφικό όνοµα ενός τόπου), κύρια ονόµατα (τα κύρια ονόµατα ανδρών και γυναικών), οικογενειακά ονόµατα, παρωνύµια (πρόσθετο όνοµα προσώπου µε ειρωνικό χαρακτήρα, παρατσούκλι). Το σχετικό υλικό προέρχεται από ιστορικές µαρτυρίες και προσωπικές γνώµες των κατοίκων του νησιού, µετά από επιτόπια έρευνα που έγινε, 13