Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση

Transcript

1 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 17(1): 1-20 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση Άγγελος Κότιος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Πειραιά Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Περίληψη Δέκα χρόνια μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ διαπιστώνεται η σχεδόν πλήρης αποτυχία του εγχειρήματος. Βέβαιο είναι ότι η χώρα μας εντάχτηκε στην ΟΝΕ απροετοίμαστη. Μετά την ένταξή της, όμως, όχι μόνον δεν επεδίωξε τη ζητούμενη προσαρμογή και την αξιοποίηση του νέου περιβάλλοντος, αλλά έκανε ακριβώς το αντίθετο: Συμπεριφέρθηκε ασύμβατα με την οικονομική λογική, κόντρα στους κανόνες παιγνιδιού μιας νομισματικής ένωσης. Η ΟΝΕ προσέφερε τεράστιες ευκαιρίες για την ανάπτυξη της χώρας, οι οποίες όμως δεν αξιοποιήθηκαν. Αντιθέτως, χαμηλά επιτόκια, μείωση της εθνικής αποταμίευσης, συγκριτικά υψηλότερος πληθωρισμός και υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα προκάλεσαν μείωση της ανταγωνιστικότητας και χρόνιες μακροοικονομικές ανισορροπίες. Η κρίση δημόσιου χρέους που ταλανίζει τη χώρα ήταν η αναμενόμενη κατάληξη μιας λανθασμένης οικονομικής πολιτικής. Η ΟΝΕ δεν προκάλεσε την ελληνική κρίση. Όμως, οι μηχανισμοί προληπτικής εποπτείας που διαθέτει δεν λειτούργησαν. Επίσης, η εγγενής αδυναμία της να αντιμετωπίσει ασυμμετρικές διαταραχές, καθώς και η απουσία αυτόματων μηχανισμών πρώιμης προειδοποίησης και άμεσης παρέμβασης ευνόησαν την εξέλιξη της κρίσης. Αυτή τη στιγμή, η ελληνική οικονομία και κοινωνία βρίσκονται σε μια κατάσταση με ελάχιστες βιώσιμες εναλλακτικές. Κάθε μία από αυτές διαθέτει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Το θεμελιώδες ερώτημα που καλείται να απαντηθεί είναι εάν πράγματι η χώρα επιθυμεί να συνεχίσει την πορεία της εντός της ζώνης του Ευρώ. Εάν ναι τότε θα πρέπει να προσαρμόσει τις πολιτικές και συμπεριφορές της σύμφωνα με τους κανόνες λειτουργίας μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής νομισματικής ένωσης και προ πάντων να βελτιώσει κάθετα την ανταγωνιστικότητά και την παραγωγική δραστηριότητά της. Λέξεις κλειδιά: Ελλάδα, ΟΝΕ, αξιολόγηση συμμετοχής, δημόσιο χρέος, ανταγωνιστικότητα, μακροοικονομικές ανισορροπίες, κρίση, δανεισμός, Μνημόνιο Απρίλιος 2011 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, Βόλος, Τηλ: , Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση:

2

3 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 3 1. Εισαγωγή Την η Ελλάδα εντάχθηκε στην Ευρωζώνη μετά από μια συλλογική προσπάθεια προσαρμογής για την επίτευξη των όρων σύγκλισης της Συνθήκης για την ΕΕ (1992). Η συμμετοχή της χώρας στην τρίτη και τελική φάση της ΟΝΕ είχε αναγορευθεί από τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού πολιτικού συστήματος, αλλά και την ελληνική κοινωνία, ως εθνικός στόχος πρώτης προτεραιότητας. Με την ένταξη αυτή η χώρα στόχευε στην επίτευξη οικονομικών και πολιτικών πλεονεκτημάτων. Η πορεία της Ελλάδος στην ΟΝΕ, παρά τις συχνές διαταραχές λόγω των περιοδικών αποκλίσεων της χώρας από τις συμβατικές της υποχρεώσεις, φάνταζε διαχειρίσιμη. Η σφοδρότητα όμως της κρίσης που ξέσπασε το 2009 και κορυφώθηκε εντός του 2010 αποκάλυψε περίτρανα τις χρόνιες αδυναμίες του ελληνικού οικονομικού και πολιτικού συστήματος, να λειτουργήσει αρμονικά τόσο εντός της Ευρωζώνης, όσο και στο διεθνές περιβάλλον. Τα ερωτήματα που προκύπτουν και απασχολούν τόσο την επιστημονική έρευνα, όσο και την πρακτική πολιτική σχετίζονται με τα εξής: Ποιά ήταν τα αποτελέσματα της μέχρι τώρα πορείας της χώρας μας στην ΟΝΕ; Ποιοι στόχοι επετεύχθησαν και ποιές αδυναμίες οξύνθηκαν; Δικαιώθηκαν όσοι πίστευαν ότι η ΟΝΕ αποτελεί πανάκεια για τη χώρα; Με βάση την πασιφανή συνολική κρίση του εγχειρήματος της ΟΝΕ, ποιά ήταν τα βαθύτερα αίτια αυτής; Είχε συμβολή η ίδια η ΟΝΕ στην ελληνική αποτυχία; Πώς οδηγηθήκαμε στην κρίση και πώς επέδρασε το πλαίσιο της ΟΝΕ στην αντιμετώπισή της; Μετά την είσοδο της χώρας σε μια φάση σκληρής δοκιμασίας ποιό είναι το ευρωπαϊκό μέλλον της χώρας; Εντός ή εκτός της ΟΝΕ; Η παρούσα εργασία επιχειρεί να δώσει απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα. Η ανάλυση εστιάζει στα βασικά ζητήματα και, λόγω των συγγραφικών περιορισμών, είναι συνοπτική. Η θεματική της παρούσας έρευνας ταυτίζεται με ορισμένα κεντρικά πεδία των σπουδών του Τμήματός μας όπως είναι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οικονομική και νομισματική ένωση, η διαχείριση κρίσεων και η πορεία της χώρας μας στην Κοινοτική Ευρώπη. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

4 4 Άγγελος Κότιος 2. Αποτίμηση της δεκαετούς συμμετοχής της Ελλάδος στην Ευρωζώνη Μετά από δέκα χρόνια συμμετοχής της Ελλάδος στην Ευρωζώνη είναι εφικτή μια αποτίμηση των βασικών επιτεύξεων και των αποτυχιών (Christodoulakis 2009, De Gruwe 2009, Αργυρού 2007). Η προηγούμενη παράθεση των αναμενόμενων αποτελεσμάτων θα βοηθήσει στην αξιολόγηση των όποιων επιτευγμάτων και αποτυχιών. 2.1 Οι αναμενόμενες δυνητικές επιδράσεις Αναμφισβήτητα, ως προς τα προσδοκώμενα οφέλη υπήρξε πριν την ένταξη ταύτιση εκτιμήσεων (De Gruwe 2000; Κότιος 2000). Η μείωση του κόστους των συναλλαγών και η εξάλειψη των συναλλαγματικών αβεβαιοτήτων θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αύξηση του εμπορίου και της παραγωγής. Η μεταβίβαση της νομισματικοπολιτικής ευθύνης στους νέους κοινούς θεσμούς θα απελευθέρωνε την ελληνική νομισματική πολιτική από εσωτερικές πολιτικές πιέσεις, διασφαλίζοντας, έτσι, και στη χώρα μας την τόσο ταλαιπωρημένη στο παρελθόν σταθερότητα των τιμών. Η νομισματική σταθερότητα αναμενόταν ότι θα ενίσχυε τη ροπή για επενδύσεις. Στην ίδια κατεύθυνση θα μπορούσε να λειτουργήσει η πτώση και σταθεροποίηση σε χαμηλά επίπεδα των ονομαστικών και πραγματικών επιτοκίων, τα οποία κατά την περίοδο προ της εντάξεως εμπεριείχαν ένα σχετικά υψηλό ποσοστό κινδύνου. Η εξωτερική ρευστότητα της ελληνικής οικονομίας θα διασφαλίζονταν σε τεράστιο βαθμό, λόγω της υιοθέτησης ενός διεθνούς νομίσματος. Επίσης, η κοινοτικοποίηση της νομισματικής πολιτικής αλλά και η απώλεια σημαντικού βαθμού αυτονομίας στα πεδία της δημοσιονομικής και εισοδηματικής πολιτική θα ανάγκαζαν τη χώρα, μετά την ένταξη, να προβεί, επιτέλους, στις αναγκαίες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ώστε να αποκτήσει η ελληνική οικονομία σύγχρονους ευρωπαϊκούς μηχανισμούς. Τέλος, αναμένονταν και πολιτικά οφέλη από το Ευρώ (Issing 1996, De Gruwe 2000). Αυτό θα συνέβαινε σε περίπτωση που η ΟΝΕ θα επιδρούσε θετικά στη διαδικασία της ευρωπαϊκής πολιτικής ενοποίησης.. Παρά τον υπερτονισμό των παραπάνω, ρεαλιστικότερες φωνές σε Ελλάδα και εξωτερικό τόνιζαν πως η συμμετοχή της χώρας μας στο Ευρώ συνιστούσε και μια μεγάλη πρόκληση, η οποία εμπεριείχε σοβαρούς κινδύνους (Thygessen 1999, Κότιος 1997, Κότιος 2000). Η εμφάνιση ή η ένταση των κινδύνων αυτών είχαν να κάνουν, κυρίως, με την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας τη στιγμή της ένταξης και με το πως αυτή θα ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του νέου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος. Στο ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

5 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 5 περιβάλλον αυτό ο ανταγωνισμός μεταξύ των οικονομιών των μελών της ευρωζώνης αναμένονταν να είναι πολύ εντονότερος. Τα όποια ανταγωνιστικά μειονεκτήματα ή οι όποιες αρνητικές οικονομικές εξελίξεις σε εθνικό επίπεδο δε θα μπορούσαν πλέον να αντιμετωπίζονται μέσω συναλλαγματικών ή νομισματικών προσαρμογών. Λόγω της μειωμένης κινητικότητας ορισμένων συντελεστών της παραγωγής, αλλά και λόγω των αναφερθέντων περιορισμών στη δημοσιονομική πολιτική θα έπρεπε στο μέλλον η εισοδηματική και η διαρθρωτική πολιτική να φέρουν το βάρος της πραγματικής προσαρμογής. Ένα ειδικό ζήτημα σχετίζονταν με την πιθανότητα εμφάνισης ασυμμετρικών διαταραχών στην Ευρωζώνη. Για παράδειγμα, σε περίπτωση εμφάνισης μιας εθνικής μακροοικονομικής διαταραχής τα κράτη μέλη της ΟΝΕ δεν θα διέθεταν πλέον επαρκές οικονομικοπολιτικό οπλοστάσιο Συνεπώς, σε περίπτωση εθνικών διαταραχών το βάρος θα έπρεπε να φέρει ένας περιορισμένος αριθμός πολιτικών όπως η εισοδηματική και η διαρθρωτική. Η ΟΝΕ δεν διέθετε κανέναν μηχανισμό εκ των υστέρων καταστολής μια εθνικής ή συλλογικής διαταραχής. Δημοσιονομικές διαταραχές όπως η υπερχρέωση μιας χώρας θεωρούνταν αδύνατες λόγω της προληπτικής εφαρμογής κανόνων δημοσιονομικής πειθαρχίας. 2.2 Το ισοζύγιο αποτελεσμάτων Αναμφισβήτητο είναι ότι η χώρα επωφελήθηκε από τα εξ ορισμού πλεονεκτήματα ενός ενιαίου νομισματικού χώρου όπως είναι η εξάλειψη των συναλλαγματικών κινδύνων και αβεβαιοτήτων και η εξουδετέρωση του κόστους μετατροπής νομισμάτων στις συναλλαγές της με τις άλλες χώρες της ευρωζώνης. Επίσης, βελτιώθηκε η ρευστότητά της για εξωτερικές συναλλαγές, δεδομένου ότι το εμπόριό της εντός της Ευρωζώνης το διεκπεραίωνε σε Ευρώ, ενώ και με τρίτες χώρες σημαντικό μέρος της τιμολόγησης και πληρωμής των εισαγωγών διεξάγεται σε Ευρώ. Αυτό είχε ως θετικό αποτέλεσμα την άρση της συναλλαγματικής στενότητας που χαρακτήριζε τη χώρα επί δεκαετίες. Από την άλλη όμως διευκόλυνε και τις εισαγωγές, αφενός λόγω της απουσίας στενότητας συναλλάγματος και αφετέρου λόγω της πραγματικής ανατίμησης του Ευρώ έναντι του δολαρίου. Η απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων και η συμμετοχή της χώρας σε μια σταθερή νομισματική ένωση επέτρεψε τουλάχιστον μέχρι το 2007 την απρόσκοπτη εισροή κεφαλαίων και την τεράστια μείωση των επιτοκίων δανεισμού της χώρας με επιτόκια σχεδόν ίδια με τα γερμανικά (Arghyrou et al 2009, Mathes 2009, EEAG 2011a, Deutche Bundesbak 2010a). Από την άλλη θα πρέπει να τονισθεί ότι οι εισροές κεφαλαίων στη χώρα είχαν τη μορφή δανεισμού του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, γεγονός που προοδευτικά επιβάρυνε τα μέγιστα το ισοζύγιο εισοδημάτων λόγω των υψηλών πληρωμών για τόκους (Deutsche Bundesbank 2010a, Schrader and Laaser 2010, EEAG 2011a). Δυστυχώς, λόγω των εσωτερικών διαρθρωτικών αδυναμιών της η Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

6 6 Άγγελος Κότιος χώρα επέδειξε τη χειρότερη επίδοση στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων (Eurostat 2010). Ως προς τη νομισματική σταθερότητα παρατηρείται καταρχάς ότι η χώρα κινήθηκε σε επίπεδα χαμηλότερα από τα επίπεδα των προηγούμενων δεκαετιών. Σημειώνεται όμως ότι ο πληθωρισμός στην Ελλάδα ήταν σταθερά κατά περίπου 50% υψηλότερος από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης, γεγονός που σωρευτικά προκάλεσε μια αύξηση των ελληνικών τιμών κατά 32,8% την περίοδο καθώς και μια συγκριτικά μεγάλη πραγματική ανατίμηση (ανάλογα με τους υπολογισμούς αυτή κυμαίνεται μεταξύ 15-20%) του ευρώ έναντι των άλλων εταίρων της (Mathes 2009, EEAG 2011a, Deutsche Bundesbank 2010b). Συνεπώς, σε σχέση με το παρελθόν η χώρα βελτίωσε τη νομισματική της σταθερότητα, όχι όμως σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΟΝΕ, με αρνητικές συνέπειες για την ανταγωνιστικότητα τιμών και το εξωτερικό εμπόριό της. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) εκτιμά την απώλεια της ελληνικής ανταγωνιστικότητας την τελευταία 10ετία σε 25% (IMF 2011). Επίσης, οι χοντρικές τιμές των διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών της χώρας συνέχισαν την πορεία ισχυρής σύγκλισής τους με τις τιμές των άλλων χωρών της ΟΝΕ, με αποτέλεσμα το επίπεδο τιμών της χώρας να προσεγγίζει αυτό των πλέον αναπτυγμένων (Funke and Koske 2007, De Gruwe 2009, Lane 2006). Αντιθέτως, η σύγκλιση των εισοδημάτων υπήρξε βραδύτερη (Christodoulakis 2009). Στο ζήτημα της δημοσιονομικής πειθαρχίας η χώρα απέτυχε παταγωδώς, όπως έδειξαν και οι δραματικές εξελίξεις μετά το 2008 (European Commission 2010d, Arghyrou and Tsoukalas 2010, EEAG 2011a). Καθ όλη την περίοδο μετά την ένταξη τα δημοσιονομικά ελλείμματα της χώρας ήταν σταθερά πάνω από το επιτρεπόμενο όριο του 3% ως προς το ΑΕΠ, με αποτέλεσμα τη συνεχή αύξηση του δημόσιου χρέους. Παρόλο που η χώρα τέθηκε σε επιτήρηση τα έτη , εξήλθε αυτής με νέο μένος δημοσιονομικής σπατάλης, με αποκορύφωμα τα έτη 2008 και Υπό το βάρος αυτών των συσσωρευμένων χρεών νομοτελειακή ήταν η χρεοκοπία της χώρας. Η συμμετοχή μας στην ΟΝΕ όχι μόνον δεν οδήγησε στο μονοπάτι της δημοσιονομικής σταθερότητας, αλλά επέτρεψε το χειρότερο αποτέλεσμα. Ένα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της συμμετοχής της χώρας στην ΟΝΕ ήταν η προώθηση της διαρθρωτικής προσαρμογής και του θεσμικού εκσυγχρονισμού της χώρας. Σύμφωνα με τις προσδοκίες, αλλά και τη νεότερη προσέγγιση της ενδογένειας της θεωρίας του βέλτιστου νομισματικού χώρου (Mathes 2010, Willet et al 2010, Mongeli 2008), η Ελλάδα εντός της Ευρωζώνης θα αναγκαζόταν να προβεί σε σημαντικές διαρθρωτικές και θεσμικές προσαρμογές, οι οποίες παρέμειναν ως ζητούμενο και μετά την ένταξή της στο Ευρώ. Χωρίς αυτές τις προσαρμογές θα ήταν αδύνατη η μακροχρόνια επιβίωση της χώρας στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ήταν αναμενόμενο και είχε προβλεφθεί ότι χωρίς τη συνολική προσαρμογή της χώρας στα νέα δεδομένα αναπόφευκτη θα ήταν μια θεραπεία σοκ ή η έξοδος από την ΟΝΕ. Οι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

7 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 7 νεότερες εξελίξεις, δυστυχώς, επιβεβαίωσαν την πρόβλεψή αυτή (OECD 2009). Επίσης, επιβεβαίωσαν την αδυναμία ενός κράτους της ΟΝΕ να αντιμετωπίσει δι ιδίων δυνάμεων μια εθνική διαταραχή, όπως αυτή της Ελλάδος και άλλων χωρών της Κοινοτικής περιφέρειας. Με απούσα την εθνική νομισματική πολιτική, με τη δημοσιονομική να στερείται περιθωρίων αντίδρασης, η Ελλάδα έμεινε άοπλη έναντι της σκληρής οικονομικής πραγματικότητας και έναντι των αγορών. Τέλος, ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει το ελληνικό παράδοξο (Mitsopoulos and Pelagidis 2009): η χώρα παρόλο που δεν προχώρησε στις αναγκαίες προσαρμογές κατόρθωσε να επιδείξει σε σύγκριση με το μέσο όρο της ευρωζώνης υψηλούς ρυθμούς ετήσιας αύξησης του ΑΕΠ της και να συγκλίνει σε πραγματικούς όρους. Οι παράγοντες που συνέβαλαν σ αυτήν την εξέλιξη ήταν, όμως, είτε συγκυριακοί, είτε βραχύβιοι, δηλαδή μακροχρόνια μη βιώσιμοι. Ειδικότερα, στην πρόσκαιρη οικονομική μεγέθυνση της χώρας κατά τα έτη συνέβαλαν: η αύξηση της ρευστότητας της ελληνικής οικονομίας λόγω του εύκολου και φθηνού δανεισμού, τα υψηλά ελλείμματα του ελληνικού κράτους που ενίσχυσαν την εσωτερική δημόσια και ιδιωτική κατανάλωση, η αύξηση της παραγωγικότητας σε ορισμένους κλάδους της ελληνικής οικονομίας, η απελευθέρωση ορισμένων αγορών, η αξιοποίηση της αγοράς των βαλκανικών χωρών για εξαγωγές και επενδύσεις, οι εισροές από τα Κοινοτικά διαρθρωτικά ταμεία, οι Ολυμπιακές υποδομές κ.α. Από την παραπάνω ανάλυση αλλά και από την εμπειρική παρατήρηση της σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας καταδεικνύεται ότι, συνολικά, τα αρνητικά αποτελέσματα της συμμετοχής της Ελλάδος στην ΟΝΕ υπερισχύουν των θετικών. Το ερευνητικό ερώτημα που προκύπτει στο σημείο αυτό σχετίζεται με τα αίτια αυτής της εξέλιξης. 3. Παράγοντες προσδιορισμού της ελληνικής πορείας στην ΟΝΕ 3.1 Πρόταξη της πολιτικής έναντι του οικονομικού ρεαλισμού Ο εθνικός στόχος της συμμετοχής της Ελλάδος στην ΟΝΕ, όπως και παλαιότερα ο στόχος ένταξης στην ΕΟΚ, υπήρξε πρωτίστως ένας πολιτικός στόχος. Η ηγετική πολιτική τάξη της χώρας επιθυμούσε την ισότιμη συμπόρευση της Ελλάδος με τα άλλα κράτη μέλη στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης και την αποφυγή της κατάταξής (και ταύτισής) της, ιδιαίτερα μετά την επικείμενη διεύρυνση προς ανατολάς, σ έναν κύκλο χωρών με χαλαρότερη συμμετοχή στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση (Κότιος 2000). Γεγονός, όμως, είναι ότι στην όλη συζήτηση περί τη συμμετοχή της χώρας στην τελική φάση της ΟΝΕ εξέλειψε μια ουσιαστική αντιπαράθεση επιχειρημάτων υπέρ ή κατά της συμμετοχής, υπέρ ή κατά της μετάθεσης του χρονικού σημείου ένταξης, υπέρ ή κατά Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

8 8 Άγγελος Κότιος του κατάλληλου μίγματος της πολιτικής προσαρμογής, του είδους, της έντασης και της κατανομής του κόστους προπαρασκευής στις απαιτήσεις της ένταξης κλπ. Αντιθέτως, παρατηρήθηκε εξ αρχής ένας μονόπλευρος υπερτονισμός των πλεονεκτημάτων της υιοθέτησης του Ευρώ και μια παραμέληση της διερεύνησης των ενδεχόμενων κινδύνων και προκλήσεων. Η ΟΝΕ συνιστά πρωτίστως ένα πολιτικό εγχείρημα. Η κεντρική πρόταση προήλθε κυρίως από τη Γαλλία και την Ιταλία, δύο χώρες που ήθελαν να αποβάλουν την εξάρτηση της οικονομικής πολιτικής τους από την πολιτική της Bundesbank (Starbatty 2006). Επίσης, επιδίωκαν μια ισχυρότερη ένταξη της Γερμανίας στις ευρωπαϊκές δομές, μετά τη συνένωσή της. Το ότι ο επιδιωκόμενος νομισματικός χώρος απέκλινε πολύ από το υπόδειγμα του βέλτιστου νομισματικού χώρου για πολλούς λόγους και, κυρίως, επειδή θα ενέτασσε χώρες με διαφορετικές διαρθρώσεις και ανταγωνιστικές δυνατότητες, αγνοήθηκε πλήρως. Η Γερμανία, προκειμένου να αποφύγει τη δημιουργία μιας πληθωριστικής κοινότητας, δέχτηκε τη συμμετοχή της στην ΟΝΕ, υπό τον όρο ότι η νομισματική ένωση θα υιοθετούσε το μονεταριστικό υπόδειγμα της Bundesbank. Κατά συνέπεια, δομήθηκε ένα πολιτικό πρωτίστως οικοδόμημα, στη βάση της παραδοσιακής γερμανικής «κουλτούρας νομισματικής σταθερότητας» (Stabilitätskultur). Χώρες με αποκλίνουσα αντίστοιχη κουλτούρα και παράδοση, όπως η Ελλάδα και οι άλλες χώρες του Κοινοτικού νότου, ήταν βέβαιο ότι θα αντιμετώπιζαν μια νέα σκληρή οικονομική πραγματικότητα, στην οποία είτε θα προσαρμόζονταν, πράγμα δύσκολο λόγω μιας παγιωμένης αντίθετης κουλτούρας, είτε θα βίωναν μια μεγάλη διαταραχή. Ο οικονομικός ρεαλισμός συνηγορούσε υπέρ μιας χρονικής μετάθεσης της ένταξης στην ΟΝΕ χωρών με αδύνατες οικονομικές διαρθρώσεις, αρτηριοσκληρωτικά οικονομικά και κοινωνικά συστήματα, υποχωρητικές έναντι των αιτημάτων των οργανωμένων ομάδων συμφερόντων πολιτικές εξουσίες και πληθωριστική κουλτούρα. Αυτή η αντίφαση μεταξύ του πολιτικού «θέλω» και του οικονομικού «δεν μπορώ» ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό, τόσο τον άκριτο και εσπευσμένο της ένταξής της χώρας μας στην ΟΝΕ, όσο και τις συνεχείς αποκλίσεις βασικών μεγεθών. 3.2 Ανεπαρκής πολιτική προσαρμογής για την ένταξη και αρνητικές συνθήκες εκκίνησης Η πολιτική προσαρμογή της χώρας στην ΟΝΕ ξεκίνησε με μεγάλη καθυστέρηση, ουσιαστικά κατά τα έτη μετά το 1997 (Kotios 1999). Μια πολύ μικρή περίοδος για να καλυφθεί το χαμένο έδαφος και να υλοποιηθούν οι αναγκαίες διαρθρωτικές αλλαγές και η βελτίωση των όρων ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας. Συνεπώς, η χώρα εστίασε στην επίτευξη των πολύ περιορισμένων και αμιγώς οικονομικίστικων κριτήριων σύγκλισης της Συνθήκης, κριτηρίων που αγνοούσαν την πραγματική οικονομία και τις ουσιαστικές προϋποθέσεις συμμετοχής σε μια νομισματική ένωση μεταξύ άνισα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

9 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 9 αναπτυγμένων και πολιτικο-πολιτιστικά διαφορετικών κρατών. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο όρος προϋποθέσεις δεν θα έπρεπε να περιορίζεται μόνο στην επίτευξη των κριτηρίων ονομαστικής σύγκλισης, αλλά και σε μια σειρά άλλες προσαρμογές που θα βελτίωναν τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος και τις συνθήκες παραγωγής και ανταγωνισμού, θα εκσυγχρόνιζαν τη δημόσια διοίκηση και θα απελευθέρωναν την ελληνική κοινωνία από τις αγκυλώσεις και τη στασιμότητα που τη χαρακτήριζαν. Το μίγμα της οικονομικής πολιτικής για την προσαρμογή της χώρας ήταν ανεπαρκές και αντιφατικό. Ανεπαρκές, γιατί περιορίζονταν μόνο στην εφαρμογή των μέτρων της σκληρής δραχμής, των υψηλών επιτοκίων και της αύξησης ορισμένων φόρων, ενώ παραμελήθηκαν άλλα μέσα που είχε στη διάθεσή της η οικονομική πολιτική και ιδιαίτερα η περιστολή και αποδοτικότερη διαχείριση των δαπανών του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Αντιφατική, γιατί η πολιτικά ευκολότερα εφαρμόσιμη περιοριστική νομισματική και συναλλαγματική πολιτική υποσκάπτονταν από επεκτατικές τάσεις της δημοσιονομικής και εισοδηματικής πολιτικής. Εξάλλου, η πολιτική των υψηλών επιτοκίων επιδρούσε αρνητικά στη δημοσιονομική προσαρμογή, η δε πολιτική της πραγματικής υπερτίμησης της δραχμής και της αύξησης της φορολογίας έβλαψαν την παραγωγική ικανότητα της χώρας. Συμπερασματικά, η χώρα εισήλθε στην ΟΝΕ βασιζόμενη σε μια πολιτική περιορισμένης προσαρμογής, με έμφαση σε ολίγους ονομαστικούς μακροοικονομικούς δείκτες, κάνοντας χρήση και της δημιουργικής λογιστικής, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, με υψηλό δημόσιο χρέος, με υπερτιμημένη τη δραχμή και, συνεπώς, με μόνιμο ανταγωνιστικό μειονέκτημα, με σαθρές διαρθρώσεις, με μειωμένη ανταγωνιστικότητα, με κοινωνικές αγκυλώσεις και, προ πάντων, με ένα ιδιότυπο πολιτικό σύστημα που χαρακτηρίζονταν παραδοσιακά από πελατειακή προσήλωση. Συνεπώς, η χώρα εισήλθε στην ΟΝΕ χωρίς να εκπληρώνει τις αναγκαίες προϋποθέσεις μιας ομαλής συμπόρευσης με ανταγωνιστικότερες οικονομίες. 3.3 Παραμέληση των όρων παιγνίου της ΟΝΕ και ασύμβατες εσωτερικές πολιτικές Προκειμένου να εξετασθεί με συνέπεια η ελληνική συμμετοχή στην ΟΝΕ, πρέπει να εξετασθεί και το ζήτημα της πορείας της χώρας μας μετά την ένταξή της. Η ένταξη σε ένα νέο, μη αναστρέψιμο, οικονομικοπολιτικό περιβάλλον, με νέους κανόνες λειτουργίας, συνεπάγεται αφενός τήρηση αυτών των κανόνων και αφετέρου συνεχή προσπάθεια προσαρμογής. Διότι το «μετά» ήταν κρισιμότερο από το «πριν» (Herz and Kotios 2000, Κότιος 2000). Μια νομισματική ένωση στηρίζεται σε μια δέσμη κανόνων παιγνιδιού. Τα βασικά χαρακτηριστικά του νέου περιβάλλοντος και οι θεμελιώδεις κανόνες παιγνιδιού έχουν ως εξής (Κότιος 2000): Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

10 10 Άγγελος Κότιος Υπερεθνικοποίηση και προωθημένη αποπολιτικοποίηση της νομισματικής πολιτικής, που σημαίνει ότι οι νομισματικοπολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται συλλογικά από τους νέους ευρωπαϊκούς θεσμούς και από ανεξάρτητους τεχνοκράτες για όλη την Ευρωζώνη, με αποκλειστικό στόχο τη διασφάλιση της σταθερότητας των τιμών. Η δημοσιονομική και εισοδηματική πολιτική παραμένουν αποκεντρωμένες, δηλαδή στην αρμοδιότητα των κρατών μελών. Και αυτές όμως υφίστανται θεσμικούς και πραγματικούς περιορισμούς. Χώρες που εντάσσονται στο Ευρώ με έλλειμμα κοντά στο 3% και χρέος πάνω από το 60% υφίστανται συγκριτικά μεγαλύτερο περιορισμό της πραγματικής δημοσιονομικής ευελιξίας τους. Η αύξηση του ενδοκοινοτικού εμπορικού ανταγωνισμού και η εξάλειψη της δυνατότητας επηρεασμού του μέσω αλλαγών στις πραγματικές συναλλαγματικές ισοτιμίες ή στην προσφορά χρήματος. Η ανάδειξη της παραγωγικότητας και όσων παραγόντων την επηρεάζουν και των τιμών σε καθοριστικά μεγέθη του ανταγωνισμού. Η αύξηση του ανταγωνισμού των εθνικών συστημάτων στους τομείς της φορολογίας, της κοινωνικής ασφάλισης, της περιβαλλοντικής προστασίας κλπ. δεδομένου ότι τα συστήματα αυτά έχουν άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις στην οικονομική απόδοση, στις τιμές και στην κατανομή των επενδύσεων. Η τάση για περαιτέρω συγκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων στις ήδη αναπτυγμένες περιοχές της Ένωσης και πολύ πιθανό η διεύρυνση των αναπτυξιακών ανισοτήτων. Όλα τα παραπάνω πιστοποιούν ότι η νομισματική ένωση κατήργησε σε μεγάλο βαθμό τις εθνικές οικονομίες, ενώ συγχρόνως σχηματίσθηκε ένας ενιαίος χώρος που πολύ απέχει από το θεωρητικό υπόδειγμα του «βέλτιστου νομισματικού χώρου» (Mongeli 2008). Διαμορφώθηκε ένα νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον, σ ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας της οικονομικής πολιτικής. Αυτό συνεπάγεται για όλους τους συμμετέχοντες επίγνωση των δομών του νέου περιβάλλοντος και τήρηση των κανόνων παιγνιδιού. Συνέβη αυτό στην περίπτωση της Ελλάδος; Η απάντηση είναι όχι (EEAG 2011a, Schrader and Laaser 2010, Boysen-Hogrefe 2010). Η χώρα μετά την κόπωση της βραχύβιας και λογιστικά έντεχνης μακροοικονομικής προσαρμογής στα κριτήρια σύγκλισης, επανήλθε μετά την ένταξή της στα γνώριμα μονοπάτια της δημοσιονομικής κακοδιαχείρισης και εξυπηρέτησης των ομάδων συμφερόντων. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα συνέχισαν να βρίσκονται σταθερά πάνω από τα όρια του Συμφώνου Σταθερότητας. Το δημόσιο χρέος συνέχισε να αυξάνεται. Στη χώρα ασκείτο μια επικίνδυνη προ-κυκλική δημοσιονομική πολιτική (European Commission 2010h, Aristotelous 2008). Το εσωτερικό οικονομικό περιβάλλον υποβαθμίστηκε περαιτέρω, με αποτέλεσμα τη μείωση της ελκυστικότητας της χώρας για άμεσες ξένες επενδύσεις. Η ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

11 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 11 ιδιωτική αποταμίευση μειώθηκε δραστικά, ενώ η δημόσια συνέχισε να είναι αρνητική (EEAG 2011a). Τα φθηνά κεφάλαια που εισέρεαν άφθονα στη χώρα χρησιμοποιήθηκαν όχι για παραγωγικές επενδύσεις, αλλά για την ενίσχυση της εσωτερικής ζήτησης, με περαιτέρω επιβάρυνση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και, ειδικά, του εμπορικού ισοζυγίου (Christodoulakis 2009). Συμπερασματικά, η χώρα όχι μόνον δεν προσαρμόσθηκε στο νέο περιβάλλον και στους όρους παιγνιδιού της νομισματικής ένωσης, αλλά άσκησε λανθασμένες πολιτικές ή παραμέλησε να ασκήσει όλες εκείνες τις πολιτικές που θα της επέτρεπαν να συνυπάρξει εύρυθμα με τις άλλες χώρες. 3.4 Το ζήτημα των μακροοικονομικών ανισορροπιών εντός της ΟΝΕ Στην Ευρωζώνη, κατά τα δέκα έτη λειτουργίας της, διαμορφώθηκαν σημαντικές μακροοικονομικές ανισορροπίες (Deutsche Bundesbank 2010a) και αποκλίνουσες ανταγωνιστικότητες (European Commission 2010b και 2010c). Στην Ελλάδα και στις άλλες χώρες της περιφέρειας παρατηρήθηκαν ισχυρή ανάπτυξη της εσωτερικής ζήτησης, συγκριτικά υψηλότερες τιμές, διάβρωση της ανταγωνιστικότητας τιμών και κατ επέκταση ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (Arghyrou and Chortareas 2008, Schrader and Laaser 2010). Αυτές οι χρόνιες ανισορροπίες αντικατοπτρίζουν στο μεγαλύτερο βαθμό τις εσωτερικές. Η σύγχρονη χρηματοπιστωτική κρίση αποκάλυψε και το άλλο μεγάλο έλλειμμα, αυτό των εξωτερικών συναλλαγών και της ανταγωνιστικότητας (Deutsche Bundesbank 2011a). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των διπλών ελλειμμάτων και μια στενή αλληλεπίδραση: μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα προκαλούν αύξηση της εσωτερικής ζήτησης, αύξηση τιμών και εν κατακλείδι αύξηση των ελλειμμάτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Όσο καιρό οι εισροές κεφαλαίων επιτρέπουν τη χρηματοδότηση αυτών των ελλειμμάτων, ο εν λόγω φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της Ελλάδος (EEAG 2011a). Μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα συνεργούσαν με τα συνεχώς διευρυνόμενα εξωτερικά ελλείμματα. Η κατάσταση αυτή δεν οφείλεται στη τρέχουσα κρίση. Η κρίση ανέδειξε πιο βίαια και πρωθύστερα το πρόβλημα των μακροοικονομικών ανισορροπιών στην ευρωζώνη. Επέτεινε τις ανισορροπίες, όμως δεν τις προκάλεσε. Αποκαλύφθηκε ότι η ανάπτυξη των πρώτων χρόνων της ΟΝΕ σε χώρες όπως στην Ελλάδα και στις υπόλοιπες χώρες της συνοχής δεν ήταν διατηρήσιμη. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Ελλάδα το 1999 εμφάνιζε ένα έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της τάξης του 5%, ενώ το 2008 το αύξησε σε 14,6 % του ΑΕΠ (EEAG 2011a). Αυτή η συνεχής χειροτέρευση του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών στην Ελλάδα προκάλεσε μια τεράστια αύξηση των καθαρών υποχρεώσεων της χώρας έναντι της αλλοδαπής (EEAG 2011a). Η εξέλιξη αυτή αντικατοπτρίζει τη μεγάλη διαφορά μεταξύ της εθνικής αποταμίευσης και των καθαρών επενδύσεων. Σε αντίθεση με την Ελλάδα και τις άλλες χώρες της περιφέρειας, οι χώρες του Κοινοτικού βορά βελτίωσαν την ανταγωνιστική τους θέση μέσω μιας πειθαρχημένης Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

12 12 Άγγελος Κότιος δημοσιονομικής και εισοδηματικής πολιτικής και μέσω βελτίωσης των μη τιμολογιακών ανταγωνιστικών παραγόντων (π.χ. καινοτομία, επιχειρηματικότητα, οικονομικό περιβάλλον). Λόγω πληθωρισμού και της αύξησης μισθών μειώθηκε ο δείκτης ανταγωνιστικότητας ως προς τις τιμές στην Ελλάδα έναντι των άλλων εταίρων της ΟΝΕ συνολικά (Malliaropoulos 2010, Schrader and Laaser 2010, Mathes 2009). 3.5 Αρνητικές επιδράσεις των κατασκευαστικών λαθών και της ατελούς λειτουργίας της ίδιας της ΟΝΕ Στο σημείο αυτό τίθεται το ερώτημα κατά πόσο η ίδια η ΟΝΕ με τις δομές, τους μηχανισμούς και τις διαδικασίες λειτουργίας της επέδρασε αρνητικά στην πορεία της Ελλάδος εντός της Ευρωζώνης και στην τελική κατάρρευσή της (Mathes 2009, De Gruwe 2009). Καταρχάς, τόσο τα κριτήρια σύγκλισης για την ένταξη στην ΟΝΕ, όσο και η εφαρμογή τους επέτρεψαν τη συνάθροιση υπό την ομπρέλα της ευρωζώνης ανομοιογενών χωρών. Το ότι η Ελλάδα εντάχθηκε με ένα χρέος πάνω από το 100% του ΑΕΠ της υποδηλώνει την ελαφρότητα με την οποία δομήθηκε η ΟΝΕ. Με τέτοιο δημόσιο χρέος, με αποστέρηση της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής της και με αδύνατες ανταγωνιστικές δομές μια χώρα εντός της ΟΝΕ είναι καταδικασμένη είτε σε μακρόχρονη λιτότητα, είτε σε μια κρίση χρέους. Επιπλέον, η Συνθήκη και το Σύμφωνο Σταθερότητας προβλέπουν κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας για τα κράτη μέλη της ΟΝΕ. Στόχος αυτής της πειθαρχίας είναι ο εκ των προτέρων έλεγχος της δημοσιονομικής εξέλιξης κάθε κράτους μέλους ώστε να αποφευχθούν δημοσιονομικές κρίσεις με αρνητικές συνέπειες για τα άλλα κράτη μέλη και μια συνολική κρίση της Ευρωζώνης. Κυρώσεις όμως προβλέπονται μόνον για τα δημοσιονομικά ελλείμματα, μετά από μια μακρά διαδικασία και με ασήμαντες κυρώσεις. Αντιθέτως, για το δημόσιο χρέος δεν προβλέπονται κυρώσεις. Βέβαια, η πολιτικοποίηση της εποπτείας της δημοσιονομικής πειθαρχίας, η παραβίαση των ορίων από χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία καθώς και η ελαστικοποίηση του Συμφώνου Σταθερότητας κατήργησαν στην πράξη τη δημοσιονομική πειθαρχία, με αποτέλεσμα χώρες σαν την Ελλάδα να αποκλίνουν συστηματικά και σχεδόν άνευ του κόστους των κυρώσεων. Ένα άλλο σημαντικό κατασκευαστικό κενό της Ευρωζώνης σχετίζεται με την απουσία ενός μηχανισμούς εξισορρόπησης των ανισορροπιών καθώς και ενός μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων (De Grauwe 2009). Όπως τονίσθηκε και παραπάνω στο πλαίσιο της ΟΝΕ, λόγω της απώλειας της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής, μεγάλο βάρος της πραγματικής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

13 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 13 προσαρμογής το φέρουν οι μισθοί και οι τιμές, μεγέθη με αναγκαία ευελιξία, η οποία εξέλιπε στη χώρα μας. Ένα άλλο πρόβλημα σχετίζεται με τις ασυμμετρίες στην άσκηση της νομισματικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ). Δεδομένου ότι η Ελλάδα είχε πληθωρισμό σταθερά άνω του ορίου του 2%, θα έπρεπε για την Ελλάδα να υπάρξει μια περιοριστική νομισματική πολιτική με επιτόκια υψηλότερα από αυτά που εφήρμοζε η ΕΚΤ. Έτσι, τόσο η νομισματική πολιτική της ΕΚΤ, όσο και τα χαμηλά επιτόκια των αγορών έδρασαν στη χώρα προκυκλικά και επέτειναν τα διπλά ελλείμματα, δηλαδή τα δημοσιονομικά και αυτά των εξωτερικών συναλλαγών. 4. Η ελληνική κρίση και η διαχείρισή της στο πλαίσιο της ΟΝΕ Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση ήταν φυσικό να μην αφήσει ανεπηρέαστη την Ελλάδα. Όμως οι αρχικές συνέπειες της κρίσης ήταν συγκριτικά ήπιες για τη χώρα μας. Πρώτον, δεν προκάλεσε ανυπέρβλητα προβλήματα στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα λόγω του χαμηλού βαθμού διασύνδεσής του με το αμερικανικό και το βρετανικό σύστημα και επειδή δεν κατείχε σημαντικό ποσοστό «τοξικών» τίτλων. Δεύτερον, οι επιδράσεις στην πραγματική οικονομία, με εξαίρεση τον τουρισμό και τη ναυτιλία, ήταν σχετικά ήπιες δεδομένου του χαμηλού βαθμού ανοίγματος της ελληνικής οικονομίας. Έτσι, το πρώτο έτος της κρίσης 2008 το ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε κατά 1,3%, ενώ η ύφεση του 2009 με -2,3% ήταν από τις χαμηλότερες στην Ευρωζώνη (European commission 2010a). Η κρίση, αν και δεν προκάλεσε, επέτεινε και επέσπευσε την κρίση χρέους της ελληνικής οικονομίας. Είναι ενδεικτικό ότι το 2007, δηλαδή πριν καν ξεσπάσει η κρίση, η χώρα εμφάνιζε δημόσιο χρέος ίσο με το 105% του ΑΕΠ και δημοσιονομικό έλλειμμα -6,4% του ΑΕΠ. Η κατάσταση, χωρίς σοβαρή πρόκληση, μιας και η κρίση ξεκίνησε το Φθινόπωρο του 2008, ξέφυγε το επόμενο έτος, ενώ χειροτέρευσε δραματικά το 2009, όταν χωρίς να υπάρχουν τα περιθώρια άσκησης επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής το δημοσιονομικό έλλειμμα εκτινάχθηκε στο - 15,4% ως προς το ΑΕΠ και το δημόσιο χρέος στο 126,8% (EEAG 2011a). Παρόλα αυτά, η χώρα συνέχιζε να δανείζεται με σχετικά ευνοϊκούς όρους. Εν συνεχεία, μια σειρά από αρνητικά γεγονότα όπως οι συνεχείς αρνητικές δηλώσεις για την κατάσταση της χώρας, οι παλινωδίες της οικονομικής πολιτικής, οι διαδοχικές υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας από του οίκους «αξιολόγησης», κ.α. εκτίνασσαν σταδιακά τα περιθώρια δανεισμού και καθιστούσαν τη χρηματοδότηση του ελληνικού δημοσίου ιδιαίτερα δυσχερή. Την κατάσταση αυτή την εκμεταλλεύτηκαν οι κερδοσκόποι τίτλων και συναλλάγματος. Τελικά, στις 23 Απριλίου 2010 η χώρα κατέθεσε στο ΔΝΤ και στο Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

14 14 Άγγελος Κότιος Συμβούλιο της ΟΝΕ αίτημα για δημόσια χρηματοδότηση. Στις 2 Μαΐου αποφασίσθηκε η χορήγηση στην Ελλάδα δανείου ύψους 110 δισεκατομμυρίων ευρώ (80 δις από τις 15 χώρες της ΟΝΕ και 30 δις από το ΔΝΤ). Ήταν η πρώτη φορά που η ΟΝΕ κλήθηκε να διαχειριστεί μια κρίση. Λόγω της απουσίας θεσμοθετημένων μηχανισμών διαχείρισης κρίσεων, λόγω της απαγόρευσης από τη Συνθήκη ανάληψης των υποχρεώσεων ενός κράτους της ΟΝΕ από άλλα κράτη μέλη, λόγω του φόβου δημιουργίας ενός προηγούμενου, αλλά και λόγω της αντίδρασης των πολιτών τους τα κράτη μέλη καθυστέρησαν σημαντικά να αντιμετωπίσουν το ελληνικό ζήτημα. Φόβοι όμως για διάδοση της κρίσης και σε άλλες υπερχρεωμένες χώρες, φόβοι για τις συνέπειες μιας πτώχευσης στα εθνικά τραπεζικά συστήματα, κυρίως της Γαλλίας και Γερμανίας καθώς και ανησυχίες για την εικόνα της Ευρωζώνης και της συνολικής ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης οδήγησαν τις χώρες της ΟΝΕ να υιοθετήσουν το χρηματοδοτικό σχήμα υπέρ της Ελλάδος. Εν συνεχεία, και με αφορμή τους φόβους για κατάρρευσης και άλλων χωρών της Κοινοτικής περιφέρειας η Ευρωζώνη ανέπτυξε και άλλα μέσα αντιμετώπισης κρίσεων (EEAG 2011b), που θα ισχύσουν ως το 2013, όπως τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθεροποίησης (European Financial Stabilization Mechanism) και την Ευρωπαϊκή Διευκόλυνση Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (European Financial Stability Facility). Το Δεκέμβριο του 2010 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συμφώνησε ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας θα πρέπει να τροποποιηθεί προκειμένου να θεσπιστεί μόνιμος μηχανισμός από τα κράτη μέλη της ευρωζώνης, ο οποίος θα διασφαλίζει τη χρηματοοικονομική σταθερότητα του συνόλου της ευρωζώνης στο πλαίσιο του νέου Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας. Ο εν λόγω μηχανισμός θα αντικαταστήσει το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) και τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθεροποίησης (EFSM) και θα προβλέπει την εφαρμογή μηχανισμών για την αναδιάρθρωση του χρέους υπερχρεωμένων χωρών με τη βοήθεια Ρητρών Συλλογικής Δράσης (Collective Action Clauses). Το πρόγραμμα προσαρμογής της χώρας μας έλαβε την μορφή Μνημονίου, το οποίο αναθεωρείται περιοδικά (European Commission 2010d, 2010f, 2011). Πρόκειται για ένα απολύτως δεσμευτικό πρόγραμμα πολιτικής, με σαφείς υποχρεώσεις, χρονικό διάγραμμα ενεργειών, διαδικασίες διαβούλευσης και παρακολούθησης κλπ. Η μη τήρηση των δεσμεύσεων συνεπάγεται την παύση χορήγησης των δόσεων του δανείου, το οποίο λήγει τον Ιούνιο του Το εν λόγω Μνημόνιο προκάλεσε και προκαλεί πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις στη χώρα. Η αξιολόγηση του Μνημονίου ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας εργασίας. Παρόλα αυτά κρίνεται σκόπιμη η απομυθοποίηση ορισμένων δογματικών ή πολιτικά ευκαιριακών στάσεων, καθώς και η διατύπωση ορισμένων κριτικών θέσεων, όπως: Πρώτο, δημόσια διεθνής δανειακή παροχή δεν μπορεί να υπάρξει για οικονομικούς, πολιτικούς και ηθικούς σκοπούς χωρίς διασφαλίσεις επιστροφής της, συνεπώς χωρίς ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

15 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 15 δεσμεύσεις από τη λήπτρια χώρα ότι θα άρει τα αίτια που προκάλεσαν την υπερχρέωση και θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις επιστροφής του. Δεύτερο, πρόκειται για δάνειο και όχι για μεταφορά εισοδημάτων. Εμπεριέχει το στοιχείο της βοήθειας δεδομένου ότι τα επιτόκια είναι σημαντικά χαμηλότερα από αυτά της αγοράς για την Ελλάδα. Τρίτο, η πολιτική που παράγεται μέσω του Μνημονίου δεν είναι το αίτιο της ελληνικής υπερχρέωσης, αλλά απόρροια μακροχρόνιων λαθών και παραλήψεων στα πεδία της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Η πολιτική προσαρμογής ήταν αναπόφευκτη, ανεξαρτήτως του Μνημονίου. Η συζήτηση μπορεί να διεξαχθεί όχι για το εάν χρειαζόταν μια δραστική παρέμβαση, αλλά για το περιεχόμενο της παρέμβασης. Τέταρτο και σε συνέχεια του παραπάνω, η αντίδραση στο Μνημόνιο είναι ουσιαστικά μια αντίδραση στην προσγείωση στην οικονομική πραγματικότητα και σε ένα επίπεδο ζωής σύμφωνα με τις παραγωγικές δυνατότητές της χώρας. Με συνολική κατανάλωση γύρω στο 90% του ΑΕΠ καθ όλη τη δεκαετή συμμετοχή της στην ΟΝΕ, με ιδιωτική κατανάλωση το 2009 στο 70% του ΑΕΠ, όταν η αντίστοιχη γερμανική ανήρχετο σε 55% του ΑΕΠ (Schrader and Laaser 2010), η εσωτερική ζήτηση υπερέβαινε το ΑΕΠ της χώρας, με παράλληλη πτώση των ιδιωτικών επενδύσεων από το 20% του ΑΕΠ το 2000, στο 11% του ΑΕΠ το 2009, ενώ τα ελλείμματα του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών ήταν σταθερά πάνω από 10% του ΑΕΠ (EEAG 2011a). Πέμπτο, το οξύμωρο, όμως ερμηνεύσιμο με την πολιτική λογική, είναι ότι η μεγαλύτερη αντίδραση στην πολιτική προσαρμογής προέρχεται από τις ευνοημένες ομάδες συμφέροντος, που βλέπουν ότι στο πλαίσιο των παρεμβάσεων προσαρμογής λαμβάνει χώρα μια νέα κατανομή του εθνικού εισοδήματος, που ενδεχομένως να τους στερήσει το προνόμιο να απορροφούν εισόδημα από άλλες κοινωνικές ομάδες και από τις επόμενες γενιές. Έκτο, το επόμενο οξύμωρο είναι ότι το κομματικοκρατούμενο κράτος που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία, καλείται να διαχειριστεί την κρίση, με αμφίβολη αποτελεσματικότητα (Κοντογιώργης 2011) και με άνιση κατανομή του κόστους προσαρμογής. Έβδομο, το εφαρμοζόμενο Μνημόνιο περιέχει ποικίλες δεσμεύσεις που αφορούν το σύνολο της κυβερνητικής πολιτικής. Δεν υπήρξε μια εκ των προτέρων αξιολόγησή τους, εάν πράγματι οι προβλεπόμενες παρεμβάσεις είναι σε θέση να άρουν τα αίτια της ελληνικής κρίσης και πότε. Όγδοο, η δημοσιονομική και μακροοικονομική προσαρμογή φαίνεται να οδηγεί σ ένα φαύλο κύκλο ύφεσης. Το σπάσιμο του κύκλου αυτού είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της ελληνικής πολιτικής προσαρμογής και απαιτεί μεγάλη έμφαση στις εξωτερικές παραμέτρους της ανάπτυξης όπως αύξηση εξαγωγών και προσέλκυση ξένων Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

16 16 Άγγελος Κότιος επενδύσεων, αλλά και στις εσωτερικές παραμέτρους όπως δημιουργία ευνοϊκού οικονομικού και πολιτικού περιβάλλοντος, αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων πόρων, μείωση των καταναλωτικών δαπανών του δημοσίου υπέρ των επενδύσεων, αξιοποίηση της αδρανούς και καταπατημένης περιουσίας του δημοσίου για απόσβεση χρεών, αλλαγή της πεσιμιστικής ψυχολογίας των αγορών και των πολιτών, καταπολέμηση των στρεβλώσεων των αγορών αγαθών και υπηρεσιών πολλές από τις οποίες λειτουργούν με τη συμμετοχή του κράτους κ.α. 5. Το μέλλον της Ελλάδος: εντός ή εκτός της ΟΝΕ; Από το ξεκίνημα της ελληνικής κρίσης και προ πάντων μετά την έναρξη εφαρμογής του Μνημονίου, τέθηκαν μια σειρά από ερωτήματα σε σχέση με τη μελλοντική πορεία της χώρας. Υπήρξαν φωνές για έξοδο της Ελλάδος από την ΟΝΕ. Σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες όπως στην Γερμανία, την Αυστρία και αλλού εκπρόσωποι της πολιτικής, της σχετικής έρευνας αλλά και η πλειοψηφία της δημόσιας γνώμης ζήτησαν την αποπομπή της χώρας από την ΟΝΕ (Feldstein 2010, Lea 2010, Telegraph 2010). Άλλοι εκτιμούν ότι το οικονομικό και πολιτικό κόστος εξόδου υπερέχει έναντι των πλεονεκτημάτων (Eichengreen 2007). Υπάρχει και η άποψη του Γερμανού Υπουργού Οικονομικών Schäuble, ότι η έξοδος της Ελλάδος από την ΟΝΕ δεν θα έβλαπτε μόνον την ίδια, αλλά και τη Γερμανία, λόγω της μεγάλης ανατίμησης του ευρώ και της συνεπαγόμενης μείωσης των γερμανικών εξαγωγών (Bloomberg 2011). Με την έξοδο από την ΟΝΕ ορισμένοι προσδοκούν τη σταθεροποίηση της ΟΝΕ, την αποφυγή διάδοσης της κρίσης και την τιμωρία μιας χώρας που παραβίασε τους κανόνες του παιγνιδιού. Οι πολίτες σε ορισμένες χώρες θεωρούν ότι καλούνται να πληρώσουν για μια χώρα χωρίς αρχές ορθής και χρηστής διαχείρισης των οικονομικών της. Υπάρχουν, ασφαλώς και εκπρόσωποι από το χώρο της επιστημονικής έρευνας, που θεωρούν ότι η μόνη βιώσιμη εναλλακτική για τη χώρα μας είναι η έξοδος (διαρκής ή προσωρινή) από την ευρωζώνη. Στις περισσότερες των παραπάνω περιπτώσεων πρόκειται για άκριτες θέσεις και απόψεις ή ακόμη και για απλό οικονομικό σωβινισμό. Και αυτό επειδή κανένας δεν μπορεί να αποβάλει την Ελλάδα από την ΟΝΕ. Η ΟΝΕ, όπως και το σύνολο της ΕΕ, στηρίζεται σε κανόνες δικαίου και σε κατοχυρωμένες διαδικασίες. Στη Συνθήκη δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για αποπομπή μιας χώρας από την ΟΝΕ (Athanassiou 2009). Αντιθέτως, είναι αυτονόητο δικαίωμα κάθε χώρας να επανέλθει στο εθνικό της νόμισμα εάν το επιθυμεί. Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια απόλυτα δυσχερή θέση και είναι φυσικό να αναζητεί εξόδους από αυτήν. Οι εναλλακτικές λύσεις που προσφέρονται είναι λίγες και συγκεκριμένες, όπου η κάθε μία συνδέεται με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα (Boysen-Hogrefe 2010, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

17 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 17 EEAG 2011a, ). Η κάθε επιλογή εμπεριέχει το στοιχείο της αβέβαιης έκβασης, γεγονός που καθιστά κερδοσκοπική ακόμη και τη πιο νηφάλια προσέγγιση. Πάντως, φαίνεται πως κυρίαρχη είναι η άποψη ότι η χώρα μας θα συνεχίσει τις προσπάθειες προσαρμογής της εντός της ΟΝΕ, με τη μακροχρόνια δανειακή στήριξη των εταίρων μας και του ΔΝΤ. Η έξοδος όμως από την κρίση θα εξαρτηθεί από τις δικές μας προσπάθειες για βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και αύξησης του ΑΕΠ. Μια αυτόβουλη έξοδος από την ΟΝΕ συνδέεται ασφαλώς με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα (Eichengreen, 2007; EEAG 2011a, Dietrich et al). Με την επιστροφή στη δραχμή η χώρα θα ανακτούσε το εργαλείο της εθνικής νομισματικής πολιτικής και τη δυνατότητα χρήσης της μηχανής έκδοσης χρήματος σε περιόδους κρίσης, όπως συμβαίνει εδώ και τρία έτη με τις ΗΠΑ. Επίσης, με ελεύθερα κυμαινόμενη τη δραχμή θα βίωνε μια σημαντική υποτίμηση για την ενίσχυση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, ενώ παράλληλα θα μπορούσε να ασκήσει μια επεκτατική νομισματική πολιτική για την τόνωση της εσωτερικής ζήτησης και των επενδύσεων. Η υποτίμηση δεν επιδρά όμως πάντοτε θετικά στις εξαγωγές, είτε λόγω χαμηλών ελαστικοτήτων της εξαγωγικής ζήτησης, είτε λόγω αύξησης του κόστους εξ αιτίας υψηλότερων τιμών των εισαγομένων πρώτων υλών και ενδιάμεσων προϊόντων καθώς και λόγω προσαρμογής των μισθών στον πληθωρισμό. Από την άλλη όμως, το εξωτερικό χρέος της χώρας, που είναι κυρίως σε ευρώ, θα αυξάνονταν σημαντικά σε δραχμές. Η εξυπηρέτησή του θα ήταν ιδιαίτερα δυσχερής. Το ίδιο ισχύει και για τα ιδιωτικά χρέη και κυρίως των τραπεζών. Ο μεγαλύτερος όμως κίνδυνος είναι ο πληθωρισμός. Πολύ πιθανό η χώρα να εισέλθει σ ένα φαύλο κύκλο υποτίμησης και πληθωρισμού, με πολύ πιθανή την εξέλιξη του σε υπερπληθωρισμό, με καταστρεπτικές συνέπειες. 6. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Δέκα χρόνια μετά την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ διαπιστώνεται η σχεδόν πλήρης αποτυχία του εγχειρήματος. Βέβαια, υπάρχει και η άποψη ότι τα πράγματα θα ήταν χειρότερα εκτός της ΟΝΕ. Η άποψη αυτή δεν δύναται να αποτελέσει αντικείμενο σοβαρής έρευνας, δεδομένου ότι είναι αδύνατη η κατασκευή ενός εναλλακτικού αντικόσμου. Βέβαιο είναι ότι η χώρα μας εντάχτηκε στην ΟΝΕ απολύτως απροετοίμαστη. Μετά την ένταξή της, όμως, όχι μόνον δεν επεδίωξε τη ζητούμενη προσαρμογή και την αξιοποίηση του νέου περιβάλλοντος, αλλά έκανε ακριβώς το αντίθετο: Συμπεριφέρθηκε ασύμβατα με την οικονομική λογική, κόντρα στους κανόνες παιγνιδιού μιας νομισματικής ένωσης. Η κρίση που ακολούθησε ήταν απόλυτα φυσιολογική και αναμενόμενη. Η ΟΝΕ δεν προκάλεσε την ελληνική κρίση. Όμως, οι μηχανισμοί προληπτικής εποπτείας που διαθέτει δεν λειτούργησαν. Επίσης, η εγγενής αδυναμία της να αντιμετωπίσει ασυμμετρικές διαταραχές, καθώς και η απουσία Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

18 18 Άγγελος Κότιος αυτόματων μηχανισμών πρώιμης προειδοποίησης και άμεσης παρέμβασης ευνόησαν την εξέλιξη της κρίσης. Για τις μακροοικονομικές ανισορροπίες εντός της ΟΝΕ η ευθύνη ανήκει στους ασκήσαντες την εθνική οικονομική πολιτική. Γνωστοί ήταν οι κίνδυνοι ανταγωνισμού με ισχυρότερες οικονομίες. Γνωστές και οι αναγκαίες πολιτικές προσαρμογής στους νέους όρους παιγνιδιού, τις οποίες το ελληνικό κράτος αρνήθηκε να ασκήσει με τις γνωστές συνέπειες. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση ARGHYROU, M. G. and CHORTAREAS, G. (2008), Current account imbalances and real exchange rates in the euro area, Review of International Economics, 16: ARGHYROU, M. G, GREGORIOU, A. and KONDONIKAS, A (2009), Do real interest rates convergence? Evidence from the European Union, Journal of International Financial markets, Institutions and Money, 19: ARGHYROU M. G. and J. D. TSOUKALAS (2010), The Greek Debt Crisis: Likely Causes, Mechanics and Outcomes, Cardiff Business School Working Papers Series, E2010/3. ARISTOTELOUS, K. (2008), What is the Effect of EMU on Greece s Exports to the Eurozone?, South-Eastern Europe Journal of Economics 1(2008), ATHANASSIOU, P. (2009), Withdrawal and Expulsion from the EU and EMU: Some Reflections, ECB, Legal Working Paper Series No 10, December BLOOMBERG (2011), Greek Euro Exit Not Taboo, But Wrong, Schaeuble Tells Focus, BOYSEN-HOGREFE, J. (2010), Ist Griechenland noch zu retten? Und der Euro?, Kiel Policy Brief Nr. 19, Institut für Weltwirtschaft Kiel CHRISTODOULAKIS, N. (2009), Ten Years of EMU: convergence, divergence and new policy priorities, LSE, The Hellenic Observatory, GreeSE Paper No 22 DEBAERE, P. and WARNOCK (2010), Eurozone Convergence, Divergence and then what?, Darden Business Publishing, University of Virginia DE GRUWE, P. (2000), The Economics of Monetary Integration, 4 th ed., Oxford DE GRUWE, P. (2009), The Euro at ten: achievements and challenges, Empirica vol. 36, pp DE GRUWE, P. (2010), Greece: The start of a systemic crisis of the Eurozone?, DEUTSCHE BUNDESBANK (2010a), Zur Problematik makroökonomischer Ungleichgewichte im Euro-Raum, Monatsbericht Juli, pp DEUTSCHE BUNDESBANK (2010b), Nominale und reale Wechselkursentwicklung während der Finanzkrise, Monatsbericht Juli 2010, s DIETRICH D., HOLTEMÖLLER O. und LINDER A. (2010) Wege aus der Schulden- und Vertrauenskrise in der Europäischen Wirtschafts- und Währungsunion, in Wirtschaft in Wandel 8/2010, iwh-halle, pp EEAG (2011a), The EEAG Report on the European Economy, "Greece", CESifo, Munich 2011, pp EEAG (2011b), The EEAG Report on the European Economy, "A New Crisis Mechanism for the Euro Area", CESifo, Munich 2011, pp ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

19 Η Ελλάδα, η ΟΝΕ και η Κρίση 19 EICHENGREEN, B. (2007), The Breaking of the Euro Area, EUROPEAN COMMISSION (2010a), European Economy, Statistical Annex to European Economy, autumn 2010 EUROPEAN COMMISSION (2010b) Surveillance of the Euro Area Competitiveness and Imbalances, European Economy, Nr. 1 EUROPEAN COMMISSION (2010c), Quarterly Report on the euro area, Special issue: The impact of the global crisis on competitiveness and current account divergences in the euro area EUROPEAN COMMISSION (2010d), The Economic Adjustment Programme for Greece, European Economy, Occasional Papers 61. EUROPEAN COMMISSION (2010f), The Economic Adjustment Programme for Greece Second review autumn 2010, European Economy, Occasional Papers 72 EUROPEAN COMMISSION (2010g) Assessing the sources of non-price competitiveness, Quarterly Report on the Euro Area, II/2010, pp EUROPEAN COMMISSION (2010h) A Structural picture of Greek exports: insights from disaggregated data, Quarterly Report on the Euro Area, III/2010, pp EUROPEAN COMMISSION (2011), The Economic Adjustment Programme for Greece third review winter 2011, European Economy, Occasional Papers 77 EUROSTAT (2010), Foreign Direct Investment Statistics FELDSTEIN, M. (2010), Let Greece take a eurozone holiday, downloaded from FISCHER, Ch. (2009), Price Convergence in the EMU? Evidence from micro data, Deutsche Bundesbank, Discussion paper, Series 1: Economic Studies, No 06/2009 FUNKE K. and KOSKE I. (2007), Does the Law of One Price Hold within the EU? A Panel Analysis, International Advances in Economic Research, 14: HERZ, B. and KOTIOS A. (2000), Coming Back to Europe: Greece and the Euro, INTERECONOMICS, Review of International Trade and Development, Vol. 35, pp IMF (2011), Greece, ISSING O., (1996), Europe, Political Union through Common Money? Occasional Paper No. 98, London: Institute of Economic Affairs KOTIOS, A. (1999), Konvergenzkriterien und makroökonomische Anpassung in Griechenland: Visionäres und Realisierbares, in M. PAPASCHINOPOULOU (Ed.): Griechenland auf dem Weg zur Europäischen Wirtschafts- und Währungsunion, Baden-Baden und Athen: Nomos Verlag και εκδόσεις Σάκκουλα, σελ LANE, Ph. R. (2006), The Real Effects of EMU, IIIS Discussion Paper, No. 115/January LEA, R. (2010), Bite the bullet. Kick Greece out of the euro, downloaded from MALLIAROPOULOS, D. (2010), How much did competitiveness of the Greek economy decline since EMU entry?, Eurobank Research Economy and markets, vol. 5, Issue 4. MATHES, J. (2009), Ten Years EMU Reality Test for the OCA Endogeneity Hypothesis, Economic Divergences and Future Challenges, Intereconomics, March/April, pp MITSOPOULOS, M. and PELAGIDIS Th. (2009), Economic and Social Turbulence in Greece: the Product Markets are a No-Brainer, the Labour Market is Not, Intereconomics, July/August, pp MONGELI, F. P. (2008), European Economic and Monetary Integration, and the Optimum Currency Area Theory, European Economy, Economic Papers 302, February OECD (2009), Economic Surveys: Greece, Paris SCHRADER, K. und LAASER, C.-F. (2010), Den Anschluss nie gefunden: Die Ursachen der griechischen Tragödie, in Wirtschaftsdienst, pp Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2011, 17(1)

20 20 Άγγελος Κότιος STARBATTY J. (2006), Sieben Jahre Währungsunion: Erwartungen und Realität, Tübingen Diskussionsbeiträge, Nr. 308 TELEGRAPH (2010), Most Germans want Greece thrown out of euro, downloaded from THYGESEN N. 1990: The Benefits and Costs of Currency Unification, στο H. SIEBERT (Ed.): The Completion of the Internal Market, Kiel Institute of World Economics, Tübingen: Mohr-Siebeck, σελ WILLETT, THOMAS D., PERMPOON ORAWAN and WIHLBORG CLAS (2010), Endogenous OCA Analysis and the Early Euro Experience, The World Economy, pp Ελληνόγλωσση ΑΡΓΥΡΟΥ Μ. Γ. (2007), Οι επιπτώσεις από την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ: Αρχικές εκτιμήσεις, ΚΕΠΕ, Αθήνα ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Γ. (2011), Το ελληνικό πρόβλημα: το κράτος κατοχής και η έξοδος από την κρίση, ΚΟΤΙΟΣ, A. (1997), Οι δύο όψεις της ΟΝΕ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ, Μηνιαία Έκδοση για την Ευρώπη, Δεκ. ΚΟΤΙΟΣ, Α. (2000), Η Ελλάδα στον 'Ευρωχώρο' - Από την ονομαστική στην πραγματική σύγκλιση, στο Χωροταξία, Πολεοδομία και Περιφερειακή Ανάπτυξη, Βόλος, σελ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης