Μοντερνισµός και πόλη: Κοινωνικές συγκυρίες και πολιτικά - καλλιτεχνικά κινήµατα στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα

Transcript

1 Μαρία Μαντουβάλου Μοντερνισµός και πόλη: Κοινωνικές συγκυρίες και πολιτικά - καλλιτεχνικά κινήµατα στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα 6 1. Ιστορικό πλαίσιο Στις αρχές του 20ού αιώνα, η βιοµηχανία, που γνωρίζει τεράστια ανάπτυξη και εξάπλωση σ όλη τη διάρκεια του 19 ου αιώνα, έχει καθιερωθεί ως διαδικασία παραγωγής. Συγχρόνως όµως είναι πλέον αποδεκτή ι- δεολογικά ακόµη και από τις πολιτικές τάσεις της αριστεράς, που, κατά τον 19 ο αιώνα, καταγγέλλουν την τεράστια κοινωνική ανισότητα και εξαθλίωση µεγάλων οµάδων του πληθυσµού που συνεπάγεται η βιοµηχανία, µέσα από τις συγκεκριµένες κοινωνικές σχέσεις µε τις οποίες αναπτύσσεται (ιδιωτική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής και µεταβολή της εργασίας σε ε- µπόρευµα). Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι γίνεται δεκτό από την β (εργατική) ιεθνή, το 1899 στο πλαίσιο µιας σοσιαλδηµοκρατικής αντίληψης που σταδιακά κυριαρχεί µέσα στην οργάνωση ότι : α) η βιοµηχανία αυξάνει µεν τα κέρδη των µονοπωλίων, αλλά συγχρόνως διευρύνει την απασχόληση και την παραγωγή, και βελτιώνει εποµένως τη ζωή των µαζών. β) η διεύρυνση της εργατικής τάξης που συναρτάται µε τη βιοµηχανική ανάπτυξη ευνοεί µια µελλοντική ανάληψη της εξουσίας από αυτή. 1 Μετά την πρώτη δεκαετία του αιώνα διατυπώνονται από τους Taylor και Ford οι αρχές «της επιστηµονικής οργάνωσης της δουλειάς στο εργοστάσιο» που στηρίζονται σε συστηµατικές παρατηρήσεις και πειράµατα. Η εργονοµία και η εισαγωγή «της δουλειάς σε αλυσίδα», (όπου µετακι- 1 A.Jacinto Rodrigues (1975) Le Bauhaus Sa signification historique, Ed Hatier Paris, σελ νούνται τα παραγόµενα κοµµάτια και όχι ο εργάτης και έτσι καθορίζεται ο ρυθµός της δουλειάς και αυξάνει η παραγωγικότητα), γίνονται τα βασικά στοιχεία σε µια προοπτική «επιστηµονικής» διαχείρισης του εργοστασίου. Οι αρχές αυτές εφαρµόζονται σταδιακά στη βιοµηχανία στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, βρίσκουν όµως άµεσα ευνοϊκή απήχηση ακόµη και στα εργατικά κινή- µατα, όπως και στον ίδιο τον Λένιν. «Φορντισµός», άλλωστε είναι ο όρος µε τον ο- ποίο έµελε να κωδικοποιηθούν οι αρχές οργάνωσης της βιοµηχανικής παραγωγής που κυριαρχούν σε καπιταλιστικό και σοσιαλιστικό κόσµο µέχρι σχηµατικά την δεκαετία του Βλέπουµε, εποµένως, έτσι ότι στον τοµέα της βιοµηχανίας και κυρίως «του προτύπου» της βιοµηχανικής ανάπτυξης (των αρχών, δηλ. της οργάνωσης και διαχείρισης της παραγωγής) συναντώνται από τις αρχές του αιώνα και, ακόµη περισσότερο, στο µεσοπόλεµο κινήµατα που καλύπτουν ένα πολύ ευρύ πολιτικό φάσµα από τους φιλελεύθερους µέχρι και την αριστερά. Η ιδεολογική αυτή κυριαρχία της βιοµηχανίας και, γενικότερα, των νέων αρχών οργάνωσης της ζωής που συνεπάγεται, επηρεάζει άµεσα την έρευνα και προβληµατισµό που αναπτύσσουν όχι µόνο τα πολιτικά αλλά και τα καλλιτεχνικά κινήµατα της εποχής συχνά πολύ πολιτικοποιηµένα και βρίσκεται στη βάση των ιδεών που διαµορφώνονται για την πόλη. Παρά τις τεράστιες δυνατότητες αύξησης της παραγωγής που δίδει η ανάπτυξη της βιοµηχανίας, η ανισότητα και οι άθλιες συνθήκες ζωής µεγάλων οµάδων του πληθυσµού δεν µειώνονται. Οι ανταγωνισµοί Εικόνα i (24) F. Schatten, 1980, Πανόραµα της Πόλης. 97

2 Εικόνα ii (2) Θάνατος στον παγκόσµιο ιµπεριαλισµό.αφίσες απ τη Ρωσική Επανάσταση. των βιοµηχανικών κρατών για την κατάκτηση νέων αγορών και πηγών πρώτων υλών, µε τις πολιτικές, οικονοµικές και νοµισµατικές διαστάσεις τους και η ένταση των κοινωνικών προβληµάτων που συνυφαίνονται µε την ανάπτυξη, βρίσκονται στη βάση των δραµατικών ιστορικών γεγονότων (Ρωσική Επανάσταση, ιεθνής οικονοµική κρίση, άνοδος του φασισµού στη Γερµανία και αλλού) µιας περιόδου που αρχίζει και τελειώνει µε Παγκοσµίους πολέµους. (εικ. 1, ii-2, 3, 4) Ο ιστορικός E.Hobsbawm χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή ως «Εποχή της Καταστροφής», διότι «..η κοινωνία για σαράντα χρόνια κατολίσθαινε από τη µια συµφορά στην άλλη. Υπήρξαν δε περίοδοι που ακόµα και ευφυείς συντηρητικοί δε θα έβαζαν στοίχηµα για την επιβίωσή της» Η κατάρρευση του παραγωγικού ιστού µε την κρίση του 1929, που είχε ως καταλύτη την αθρόα πώληση τίτλων αξιών στο Χρηµατιστήριο της Νέας Υόρκης «γονάτισε ακόµη και τις πιο ισχυρές οικονοµίες και φάνηκε να αναστρέφει τη δηµιουργία µιας ενιαίας καθολικής,παγκόσµιας οικονοµίας, η ο- ποία αποτέλεσε µια αξιοθαύµαστη επίτευξη του φιλελεύθερου καπιταλισµού του 19 ου αιώνα» (Hobsbawm, 21). Η ίδια αυτή περίοδος είναι, παράλληλα, πολύ γόνιµη σε πολιτικό και κοινωνικό προβληµατισµό. Η δηµιουργία της Σοβιετικής Ενωσης και οι ελπίδες για την οργάνωση µιας νέας κοινωνίας ισότητας και δικαίου ενισχύει τα κοινωνικά και πολιτικά κινήµατα στην Ευρώπη και ιδιαίτερα το κύρος και απήχηση των κοµµουνιστικών κοµµάτων. (βλ. και κεφ. 1) Η Σοβιετική Ενωση, λειτουργώντας ως αντίπαλο δέος ιδιαίτερα µετά το Β παγκόσµιο πόλεµο και την, αποφασιστική για την έκβασή του, νίκη της επί του Χίτλερ επηρεάζει την διαµόρφωση των πολιτικών αντιλήψεων στα Ευρωπαϊκά κράτη, κάνει δηµοφιλή τον οικονοµικό σχεδιασµό και δίνει ευκαιρίες στον φιλελεύθερο καπιταλισµό να αυτορρυθµιστεί. Σ αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι θεωρίες του Τζών Μεϊναρντ Κεϋνς, που συγκροτούνται κατά τη δεκαετία του 30, και προτείνουν έντονες κρατικές παρεµβάσεις στην οικονοµία, µε την ανάπτυξη πολιτικής για την πλήρη απασχόληση και την συσχέτιση κατανάλωσης/εισοδήµατος που, όπως πολύ ενεργητικά υποστήριζε, θα είχε ευεργετικές επιπτώσεις στην οικονοµική ανάπτυξη. Οι θεωρίες αυτές έρχονται να συντεθούν και να εµπλουτίσουν τις σοσιαλδηµοκρατικές τάσεις και κόµµατα, και θα βρούν ευρύτατη εφαρµογή µετά τον Β Παγκόσµιο πόλεµο. Σ αυτές τις αρχές θα στηριχθεί η έννοια του Κοινωνικού Κράτους, που θα εφαρµοσθεί και θα χαρακτηρίσει την ανάπτυξη των δυτικών βιοµηχανικών κρατών στην µεταπολεµική περίοδο (µέχρι, σχηµατικά την 10ετία του 1970). Στην πνευµατική και καλλιτεχνική σφαίρα η περίοδος από τον Α Παγκόσµιο πόλεµο και την Οκτωβριανή επανάσταση, µέ- 98

3 χρι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία είναι εξαιρετικά γόνιµη Στη Τέχνη, την Αρχιτεκτονική και την Πολεοδοµία διατυπώνονται νέες ιδέες και τάσεις συχνά παράλληλες ή συµπληρωµατικές που, επεξεργάζονται πολύπλευρα την κοινωνική πραγµατικότητα, προσπαθώντας να βρουν τα κατάλληλα µέσα για να την ερµηνεύσουν, αλλά και να την επηρεάσουν. εσπόζει η πολιτική στράτευση. Ο λαός και η πόλη ανάγονται σε κύριο αντικείµενο όλων των µορφών έκφρασης και η στάση των πολιτικοποιηµένων καλλιτεχνών και διανοουµένων απέναντι στη «µεγάλη πόλη» είναι πάλι αµφιθυµική (βλ. και κεφ. 1): τόπος αθλιότητας µε τερατώδεις κοινωνικές ανισότητες, αλλά και τόπος των οδοφραγµάτων, του προλεταριάτου, της ε- παναστατικής ζύµωσης (εικ. iii-5, iv-6, 7-12). Για τους ριζοσπάστες διανοούµενους και καλλιτέχνες «δηµιουργική µεγαλοφυϊα και προοδευτικές ιδέες συµβαδίζουν αναγκαστικά» (Hobsbawn 241). Πρέπει δε να σηµειωθεί ότι τα επαναστατικά κινή- µατα και καθεστώτα (όπως της Σοβιετικής Ενωσης) ενθαρρύνουν την καλλιτεχνική παραγωγή, ενώ και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες οξύνουν την ευχέρειά τους να εκφραστούν, µέσα από τη συµµετοχή τους σε πολιτικά κόµµατα και οµάδες και τη στράτευσή τους για τα κοινωνικά ζητήµατα. εν αµφισβητείται πια, όπως είδαµε, η κυριαρχία της βιοµηχανίας και της σύγχρονης τεχνολογίας στην οργάνωση της παραγωγής. Ο προβληµατισµός αφορά στις κοινωνικές σχέσεις που αυτά συνεπάγονται, στον τρόπο που θα κατανεµηθούν τα νέα αγαθά, στις επιπτώσεις τους πάνω στην οργάνωση της πόλης, τη µορφή κατοικίας, αλλά και του κάθε αντικειµένου. Η πρόκληση για την προοδευτική τέχνη είναι µεγάλη. Πρωτοπόροι αρχιτέκτονες και εικαστικοί καλλιτέχνες δουλεύουν πάνω στα νέα τεχνολογικά δεδοµένα που καλούνται να εξυπηρετήσουν νέες κοινωνικές α- νάγκες. Η έρευνα υπερβαίνει επαγγελµατικές ειδικεύσεις, εθνικά σύνορα και επίσηµες πολιτικές. Τα αστικά τοπία ανάγονται ουσιαστικά σε κοινό πεδίο προβλη- µατισµού και πηγή έµπνευσης. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούµε ενδεικτικά επεξεργασίες και τρόπους απεικόνισης των α- στικών λειτουργιών από ζωγράφους: βιο- µηχανία (εικ ), κυκλοφορία (εικ ), µορφές κτηριακών συγκροτηµάτων (εικ. 20, 21). Τρόποι απεικόνισης που συχνά ανυφαίνονται µε µία αµφιθυµική στάση ακόµη και απέναντι στις νέες επεξεργασίες και προτάσεις (εικ ). Στη δεκαετία του 1920, η έρευνα των «πρωτοπόρων αρχιτεκτόνων» στρέφεται στην τυποποίηση και βιοµηχανοποίηση της κατασκευής κατοικιών µε κοινωνικούς στόχους, σε νέους τρόπους οργάνωσης των πόλεων µε µαζική χρήση των αγαθών της νέας τεχνολογίας, στο σχεδιασµό και διάδοση ανωτέρων ποιοτικά βιοµηχανικών α- ντικειµένων. Η µεταβολή στις µεθόδους σχεδιασµού, στις τυπολογίες και τις µορφές χώρων, στην ιδεολογία και την δεοντολογία του επαγγέλµατος είναι αποφασιστική. Σταδιακά στη δεκαετία του 1930, µέσα α- πό την πίεση της µεγάλης οικονοµικής κρίσης, την άνοδο του φασισµού, τις εξελίξεις στη Σοβιετική Ενωση, ο προβληµατισµός συρρικνώνεται. Το πολιτικό κλίµα είναι α- Εικόνα iii (5), G. Grosz, Pandämonium, 1915/16. Εικόνα iv (6), G. Grosz, Menchenwege (Ανθρωπόδροµοι),

4 Εικόνα v (25), A. Warnod, Venise avant et apres le futurisme, Η Βενετία πριν και µετά τον φουτουρισµό. της σοσιαλ-δηµοκρατίας και του Κοινωνικού Κράτους. Μεταξύ των χώρων όπου αναπτύσσονται ιδιαίτερα οι ιδέες και µορφές του Μοντέρνου κινήµατος κατά τον µεσοπόλεµο θα αναφέρουµε ορισµένα βασικά στοιχεία για τη Σχολή του Bauhaus και τα CIAM ( ιεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής). Εικόνα vi (28) Sant Elia, Σκίτσα για τη νέα πόλη, la ville nouvelle, (πηγή: Futurisme) πειλητικό και οι φορείς των ριζοσπαστικών ιδεών αυτολογοκρίνονται, περιορίζονται, σωπαίνουν, µεταναστεύουν ή συνθηκολογούν. Μετά το Β Παγκόσµιο πόλε- µο ξεκινά µια νέα εποχή που για µια εικοσιπενταετία (µέχρι, συµβολικά, το 1968) θα εφαρµόσει επιλεκτικά και µονοσήµαντα στην αρχιτεκτονική και την πολεοδοµία τις πρωτοποριακές ιδέες του µεσοπολέµου, που θα υπηρετήσουν τη διαδικασία της οικονοµικής ανάπτυξης, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωµάτων, αλλά και την καταναλωτική κοινωνία πραγµατοποιώντας τις ιδέες 2. Καλλιτεχνικά ρεύµατα, αρχιτεκτονική και πόλη Η σχέση του προβληµατισµού στην αρχιτεκτονική, την Πολεοδοµία και την τέχνη στο πλαίσιο των πρωτοποριακών και έ- ντονα πολιτικοποιηµένων µεγάλων καλλιτεχνικών ρευµάτων του µεσοπόλεµου είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ζήτηµα. Το γεγονός ότι το Bauhaus είναι µια σχολή που ιδρύθηκε για την µόρφωση σύγχρονων τεχνιτών που θα ασχολούνται µε τον σχεδιασµό αντικειµένων/τύπων για µαζική βιοµηχανική παραγωγή, µε την αρχιτεκτονική και µε την πόλη (µε την έννοια ότι ό- λα αυτά και οι εικαστικές τέχνες πρέπει να ενταχθούν στην ιδέα της Αρχιτεκτονικής) είναι ενδεικτικό των αντιλήψεων της εποχής για την άµεση σχέση τους καθώς και του πολύ γόνιµου αλληλοεµπλουτισµού των αναζητήσεων στους τοµείς αυτούς. Μπορούµε ενδεικτικά να κωδικοποιήσουµε την παραλληλία των αναζητήσεων για την τέχνη, την αρχιτεκτονική και την πόλη µέσα σε κάποια από τα µεγάλα καλλιτεχνικά ρεύµατα της εποχής ως εξής: Φουτουρισµός 2 : Ρεύµα που αναπτύσσεται κυρίως στην Ιταλία. Κυριαρχεί ο θαυ- µασµός στις δυνατότητες της µοντέρνας ζωής, στη µηχανή, στη µηχανική ταχύτητα. υναµική και επιθετική διάθεση απέναντι στο µέλλον (εικ. 25). Στην αρχιτεκτονική και την πολεοδοµία είναι χαρακτηριστική η έρευνα για κυκλοφορία σε πολλά επίπεδα, για υψηλή δόµηση µε ουρανοξύστες, για χρήση του χάλυβα, του µπετόν και του γυαλιού, για τεχνικά επιτεύγµατα που θα 2 Βλ. παράθεµα από το φουτουριστικό µανιφέστο στην τεκµηρίωση του κεφαλαίου αυτού. 100

5 κάνουν δυνατή την νέα αρχιτεκτονική και πόλη. Ιδιαίτερα ενδεικτικές οι προτάσεις για την Citta nuova του Saint Elia. (εικ , βλ. και τεκµηρίωση) Εξπρεσιονισµός: Ρεύµα µε πολλές και σύνθετες ρίζες στο Γερµανικό χώρο. Ο προβληµατισµός των καλλιτεχνών στρέφεται στις δυνατότητες έκφρασης του α- συνείδητου µέσα από την τέχνη, στην ανάγκη συνεργασίας των τεχνών κάτω από την Αρχιτεκτονική, στη σχέση της τέχνης µε το λαό. ιακρίνεται µια χαρακτηριστική έµφαση στο γυαλί σαν υλικό που, µε βάση τα νέα τεχνικά δεδοµένα µπορεί να δώσει πολλές µορφολογικές δυνατότητες. Για ορισµένους, η οικοδόµηση µε γυαλί φαίνεται να παίρνει και µια ειδική συµβολική σηµασία, συνδεδεµένη µε την αδελφοσύνη των λαών και τον σοσιαλισµό. Ο πολεοδοµικός προβληµατισµός εκφράζεται κυρίως ως προβληµατισµός σχετικά µε το µέγεθος της πόλης. Οι έντονα πολιτικοποιηµένοι καλλιτέχνες των εξπρεσιονιστικών οµάδων (Γέφυρα, Γαλάζιος Καβαλάρης, Οµάδα του Νοέµβρη, Εργατικά συµβούλια για την Τέχνη) χαρακτηρίζονται από µια αµφιθυµία απέναντι στη «µεγαλούπολη». ιότι αυτή, όπως προκύπτει από τα έργα τους, είναι µεν χώρος οµαδικής δυστυχίας των ξεριζωµένων προλεταρίων, αλλά συγχρόνως και χώρος των οδοφραγµάτων και της οργάνωσης των εργατών, χώρος από όπου θα έρθει η Κοινωνική Αλλαγή. Χαρακτηριστικά είναι τα έργα των ζωγράφων όπως G.Grosz, Otto Dix, Beckmann και πολλών άλλων. Κατά εποχές σε εξπρεσιονιστικές οµάδες µετέχουν οι αρχιτέκτονες Mies Van der Rohe, Peter Behrens, Hans Sharoun, Hans Poelzig κ.ά. De Stijl (Πλαστικισµός): Ρεύµα που στρέφεται σε αναζητήσεις µορφών, που βασίζονται σε αρχές παγκόσµιες, καθαρά γεωµετρικών, απελευθερωµένων από τον υποκειµενισµό και σε συνάρτηση µε τα µαθηµατικά. Στην αρχιτεκτονική η τάση αυτή συνδυάζεται µε την προοπτική τυποποίησης της κατασκευής και συγκρότησης της από στοιχεία βασικά, οριζόντια και κάθετα και µε τη χρήση καθαρών χρωµάτων. Ο πλαστικισµός συναντάει την αντίληψη των κονστρουκτιβιστών για την ανάγκη προώθησης της κατασκευής από τυποποιηµένα στοιχεία. Οι αναζητήσεις των ζωγράφων (Piet Mondrian, Van Does-burg, κ.ά.) είχαν άµεση και ευρύτατη επίδραση στις µορφολογικές αναζητήσεις των αρχιτεκτόνων στις όψεις αλλά και στις κατόψεις των κτηρίων. Κονστρουκτιβισµός: Ρεύµα που αναπτύσσεται κυρίως στη Ρωσία και εξελίσσεται παράλληλα µε τον φονξιοναλισµό της κεντρικής Ευρώπης. Στρέφεται στη δηµιουργία µιας τέχνης µε κοινωνική χρησιµότητα και άρτια τεχνική οργάνωση, που θα βοηθήσει να αποκατασταθεί µια όψη του κόσµου προοδευτική και ορθολογική. Η βιο- µηχανία πρέπει να τεθεί στην υπηρεσία της κοινωνίας προσφέροντας φθηνά, όχι µόνο χρηστικά αντικείµενα καλής ποιότητας, αλλά και σπίτια. Το «νέο σπίτι» είναι κοινωνικό έργο. Πρέπει να είναι βιοµηχανοποι- Εικόνα vii (10): Σκηνικό για την ταινία του Fritz Lang, Metropolis,

6 Εικόνα viii (30): Σύνεδροι στο La Sarraz (από αριστερά, όρθιοι) Stam, Chareau, Bourgeois, Heafali, Jeanneret, Rietveld, Steiger, May (µισοκρυµ- µένος), Sartoris, Guevrekian, Schmidt, Häring, Zavala, Florentin, Le Corbusier, Artaria, de Mandrot, Gubler, Rochat, Lurcat, von der Mühll, Maggioni, Hoste, Giedion, W.M. Moser, Frank. (απο αριστερα, καθισµένοι) Mercadal, Weber, Tadevossian. ηµένο, τυποποιηµένο και να απελευθερώνει την νοικοκυρά από την βαρειά καθηµερινή δουλειά, να είναι στέρεο. Τότε θα είναι και ωραίο. Η νέα πόλη έχει σκοπό την άνεση του λαού και την ανάπτυξη σχέσεων µεταξύ των ατόµων, των φύλων, της γειτονιάς, της κοινότητας. Μεταξύ των σηµαντικών κονστρουκτιβιστών αναφέρονται οι Ρώσοι Lissitsky, Malevich, Tatline. Κοινός παρονοµαστής σε όλα τα προηγούµενα είναι ο στόχος της αναβάθµισης της κοινωνίας, και της ζωής της πόλης, µε τη συνδροµή της βιοµηχανίας. Κοινός, επίσης παρονοµαστής είναι η αντίληψη ότι τα µορφολογικά πρότυπα έπρεπε να εφευρεθούν και να συντεθούν σε αντιδιαστολή µε τα µέχρι τότε επικρατούντα πρότυπα, που χαρακτηρίζονται «ακαδηµαϊκά». Αυτό το ρεύµα στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδοµία ονοµάστηκε Μοντέρνο Κίνηµα. Θέλουµε ιδιαίτερα να επισηµάνουµε δύο χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Κινήµατος, που συνάγονται και από όσα προηγήθηκαν: α) στον αρχιτεκτονικό και πολεοδοµικό προβληµατισµό ενσωµατώνεται ο κοινωνικός προβληµατισµός της εποχής και β) στις µορφολογικές επεξεργασίες είναι άµεσες οι σχέσεις προβληµατισµού και έρευνας στην αρχιτεκτονική και πολεοδοµία µε την έρευνα στις εικαστικές τέχνες. Η ιστορική συγκυρία συντελεί ώστε βασικά κοινωνικά θέµατα (όπως η κατοικία V για τους «πιο φτωχούς από τους φτωχούς», η ιδιωτική ιδιοκτησία της γης, η υ- γιεινή διαβίωση, η απελευθέρωση της γυναίκας από την καθηµερινότητα του νοικοκυριού κ.ο.κ.) να ενσωµατωθούν στον προβληµατισµό και τους στόχους της δουλειάς των µεγαλύτερων δηµιουργών της περιόδου. Είναι χαρακτηριστικό ότι καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και δάσκαλοι πηγαίνουν συχνά και εργάζονται στη Σοβιετική Ενωση όπου και πειραµατίζονται για την οικοδόµηση κτιρίων και πόλεων που θα στεγάσουν τις νέες µορφές κοινωνικής οργάνωσης, που η µεγάλη πολιτική αλλαγή θεωρείται ότι θα προωθήσει. Ετσι οι αρχιτέκτονες ανυψώνονται σε κοινωνικούς α- ναµορφωτές, στοιχείο που προσδίδει στους ίδιους και τη δουλειά τους ιδιαίτερη αίγλη. 3. Τα ιεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM) Τα CIAM ( ιεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής) είναι ο χώρος που συγκρότησαν στο µεσοπόλεµο οι ριζοσπαστικοί αρχιτέκτονες/πολεοδόµοι για να συντονιστούν, να εκφραστούν συλλογικά, να δηµιουργήσουν τις συνθήκες για µια δική τους παρέµβαση στα θέµατα του χώρου, µε θέσεις αντίθετες από τον ακαδηµαϊσµό που κυριαρχούσε στις παραδοσιακές αρχιτεκτονικές σχολές και την κρατική εξουσία. Τα CIAM λειτούργησαν για 30 περίπου χρόνια ( ) Ήταν οργανωµένα µε εθνικές οµάδες, κλειστές και συνεκτικές στις ιδέες τους ούλευαν µε µεγάλα διεθνή Συνέδρια (πραγµατοποιήθηκαν 11 συνολικά) και ενδιάµεσες συναντήσεις ειδικών επιτροπών εργασίας. Αντικείµενα των CIAM I 1928 Ίδρυση στο La Sarraz της Ελβετίας. (εικ. 30) II 1929 Φραγκφούρτη. Η κατοικία των ελάχιστων αναγκαίων για τη ζωή. (εικ. 31) III 1930 Βρυξέλλες. Ορθολογικοί τρόποι οικοδόµησης. (εικ. 32) IV 1933 Μασσαλία-Αθήνα. Η οργανική πόλη. (εικ. 33) 1937 Παρίσι. Κατοικία και ελεύθερος χρόνος. 102

7 VI VII VIII IX X XI 1947 Bridgewater-Αγγλία. Οργάνωση πόλης και σία αρχιτεκτονική εκπαίδευση. τας και σε συζητήσεις σύγχρονές του και που αντανακλάται στον τίτλο της Χάρ Bergamo-Ιταλία. Πολεοδοµία, Τέχνη και µεταγενέστερες. Εκπαίδευση Hoddeston-Αγγλία. Η καρδιά της πόλης. Θέµα του Συνεδρίου: Η λειτουργική 1953 Aix En Provence. Habitat. πόλη Dubrovnik. Κατοικία για τον άνθρωπο Otterlo - Ανασκόπηση των µελετών Η συζήτηση βασίστηκε, σύµφωνα µε τη που έγιναν από τα CIAM. Απόφαση µέθοδο δουλειάς των C.I.A.M. και στα δεδοµένα µιας συστηµατικής πολεοδοµικής διάλυσης της οργάνωσης. ανάλυσης 33 πόλεων (µεταξύ των οποίων και η Αθήνα),που εκτέθηκε παράλληλα µε το Συνέδριο. (εικ. 35) Το 4ο CIAM και η Χάρτα της Αθήνας Στην Ιστορία των CIAM το 4 ο (1933) είναι εκείνο µε τη µεγαλύτερη σηµασία, στο µέτρο που τα πορίσµατά του, που δηµοσιεύτηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες πολύ αργότερα και είχαν µεγάλη διάδοση ως Χάρτα της Αθήνας συνάντησαν µια σταδιακή, αλλά πολύ πλατειά αποδοχή και χρησίµευσαν ως θεωρητικό και ιδεολογικό πλαίσιο κατά τη φάση της µεταπολεµικής ανοικοδόµησης. Η σύγκλιση του 4ου Συνεδρίου του C.Ι. A.M. είχε προγραµµατιστεί για τη Μόσχα. Μια αντίθεση, όµως, της Γραµµατείας των C.I.A.M. µε τη Σοβιετική Ένωση (και ουσιαστικά του Le Corbusier µε τον Στάλιν) µαταιώνει την οργάνωση αυτή. Το φορτισµένο πολιτικό κλίµα, δεν ευνοεί τις ε- ναλλακτικές λύσεις. εν υπάρχει τόπος στα τότε αναπτυγµένα κράτη για να δεχτούν ένα συνέδριο που προβάλλει την ουτοπία. Τη διέξοδο δίνει ο εφοπλιστής Ζερβός, αδελφός του εκδότη του πολύ σηµαντικού περιοδικού Cahiers d Art 3 : Το συνέδριο πραγµατοποιείται τον Αύγουστο του 1933, στο ατµόπλοιο Πατρίς ΙΙ, σε ταξίδι του από τη Μασσαλία στον Πειραιά, και στην Αθήνα, στους χώρους του Ε.Μ.Π. (εικ. 34) Το πλοίο και η Αθήνα ως πατρίδα της ηµοκρατίας παίρνουν και µια συµβολική σηµασία για τον ουτοπικό χαρακτήρα του Συνεδρίου στην κρίσιµη εκείνη ιστορική συγκυρία. Σηµα- 3 Τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα αρχεία του περιοδικού εκτίθενται σε µουσείο, που έχει ιδρύσει για το σκοπό αυτό, στη Βαρειά της Μυτιλήνης Παρόντες στο Συνέδριο, µεταξύ άλλων, µερικοί από τους πιο διάσηµους εκπροσώπους της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής και Τέχνης: Van Eesteren, (πρό-δρος του Συνεδρίου), S. Giedion, Le Corbusier, F. Leger, A. Roth, J.L. Sert, G.Terragni και οι νεαροί, τότε, Έλληνες αρχιτέκτονες Ι. εσποτόπουλος, Π. Καραντινός, Σ. Παπαδάκης, Ι. Σαπόρτα. Τα πορίσµατά του πρωτοδηµοσιεύτηκαν επίσηµα, ελληνικά και γαλλικά, στα Τεχνικά Χρονικά του Τ.Ε.Ε. το Νοέµβριο του 1933, αλλά δεν κυκλοφόρησαν τότε στην Ευρώπη 4. ηµοσιεύτηκαν ξανά µε µερικές αλλαγές και σχόλια, µεταπολεµικά από τον Le Corbusier µε τον τίτλο Χάρτα της Α- θήνας και τότε είχαν µεγάλη διάδοση και σταδιακά, πλατειά αποδοχή. Μέσα από το κείµενο της Χάρτας: Η οργάνωση της πόλης προκύπτει ως σύνθεση 4 λειτουργιών: Κατοικία, Αναψυχή, Εργασία, Κυκλοφορία. Αυτές δε, θεωρείται ότι πρέπει να διακρίνονται και χωρικά (αρχή του zoning). Εισάγεται ρητά η έννοια της οικονο- µίας στο χώρο. Αυτή αντιστοιχεί µε την οικονοµία χρόνου στις µετακινήσεις µεταξύ των λειτουργιών της πόλης και µε την οικονοµία µέσων από την ορθολογική χρήση της τεχνολογίας. Ο κύκλος στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων, παράλληλα µε τον ηλιακό κύκλο, ανάγονται σε βασικά στοιχεία της πολεοδοµίας. 4 Το κείµενο παρατίθεται στο συνοδευτικό cd (σε αρχείο pdf) Εικόνα ix (34): Στιγµιότυπα από το ταξίδι του «Πατρις ΙΙ», 4ο CIAM 1933, φωτογραφίες του A. Roth. 103

8 Εικόνα x (33): Η Χάρτα την Αθήνας, όπως δη- µοσιεύτηκε από το ΤΕΕ το 1933 και ανατυπώθηκε το ιατυπώνονται µε έµφαση οι απαιτήσεις προσαρµογής των πόλεων στα τεχνολογικά δεδοµένα της εποχής (µηχανική ταχύτητα, δυνατότητα χρήσης του ύψους), οµοιογενούς κατανοµής των κοινωνικών εξυπηρετήσεων, απρόσκοπτης επέκτασης των αστικών κέντρων Αναλύονται τα εµπόδια για την οργάνωση των πόλεων που απορρέουν α- πό την ιδιοκτησία της γης και η ανάγκη το ιδιωτικό συµφέρον να υποταχθεί εις το συµφέρον της ολότητας. Μπορούµε να πούµε ότι οι αρχές της Χάρτας της Αθήνας αποτέλεσαν το θεωρητικό και ιδεολογικό πλαίσιο της µεταπολεµικής ανοικοδόµησης και ανάπτυξης των πόλεων στις βιοµηχανικές/καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές χώρες, µέχρι τουλάχιστον την οικονοµική κρίση των ετών 1970, ή συµβολικά, µέχρι το 1968, οπότε και κορυφώνεται η κριτική προς τις θέσεις της Χάρτας, στον ακαδηµαϊκό χώρο. Κατά την περίοδο αυτή, όχι µόνο αποκαταστάθηκαν τα ερείπια του πολέµου και χτίστηκαν κατοικίες και εγκαταστάσεις για τους εργάτες, τους άστεγους κ.ο.κ. (σύµφωνα µε την έκφραση που πήρε σε κάθε βιο- µηχανικά ανεπτυγµένη χώρα το αίτηµα για κράτος πρόνοιας ), αλλά και ο τοµέας της οικοδοµής διευρύνθηκε εξαιρετικά µε τις ανανεώσεις του οικοδοµικού πλούτου συχνά ολόκληρων τµηµάτων πόλεων, τις νέες πόλεις, την απόκτηση δεύτερης, τρίτης κ.ο.κ. κατοικίας από ορισµένα κοινωνικά στρώµατα, την κατασκευή τεράστιων οικοδοµικών συγκροτηµάτων για διάφορες χρήσεις κ.ο.κ. Σήµερα, σε µια πολύ διαφορετική φάση ε- ξέλιξης των Ευρωπαϊκών πόλεων, η κριτική της Χάρτας του 1933 είναι πια κοινότοπη. Έπρεπε να κυριαρχήσουν παντού οι εγκεφαλικές διαµορφώσεις της µοντέρνας αρχιτεκτονικής και πολεοδοµίας, ανεξάρτητα από τις τοπικές παραδόσεις και την πολιτιστική ταυτότητα των διαφόρων κοινωνιών; Ήταν δυνατό (και επιθυµητό) να διαµορφωθούν παντού οι πόλεις κατά το πρότυπο των βιοµηχανικών χωρών; Είναι πρωταρχική ανάγκη ο ήλιος και το πράσινο και επαρκής συνθήκη για την κατοικία η ε- ξασφάλισή τους, όταν µέσα από τις χωρικές διαµορφώσεις που επικράτησαν στην οργανωµένη δόµηση φαίνεται να καταλύονται οι καθηµερινές σχέσεις γειτονιάς και η ζωή της πόλης ; Ή µήπως η ζωή της πόλης καταλύεται από διαδικασίες που αφορούν γενικότερα στην κοινωνική ζωή και οδηγούν µε οµόλογο τρόπο και στην οργανωµένη δόµηση δηλαδή από την κεντρικά ελεγχόµενη, µέσα από γραφειοκρατικές διαδικασίες παραγωγή και διαχείριση του χώρου; Πρέπει να χτίζουµε ελάχιστες κατοικίες για να µπορούν να στεγαστούν όλοι, όταν τόσοι πόροι σπαταλιώνται σε κατευθύνσεις που δεν έχουν την κοινωνική συναίνεση και όταν η κοινωνική ανισότητα συνεχώς οξύνεται; Το πρότυπο του κράτους πρόνοιας, του κράτους δηλαδή που σαν καλός νοικοκύρης κατανέµει τους πόρους σε όλους, µπορεί να ισχύσει σε µια κοινωνική οργάνωση µε τόσο βαθειά διαίρεση; Έχει, όπως ξέρουµε, διατυπωθεί ρητά η θέση ότι η Χάρτα της Αθήνας και η πολεοδοµία που προδιαγράφει κατέστρεψαν τις ευρωπαϊκές πόλεις στην κρίσιµη περίοδο της ανοικοδόµησης και ανάπτυξής τους. Υπάρχουν όµως και άλλες (πιο ψύχραιµες) φωνές που αποδίδουν την καταστροφή των ευρωπαϊκών πόλεων κυρίως στα συµφέροντα της οικοδοµικής βιοµηχανίας, στον γραφειοκρατικό έλεγχο της διαχείρισης του χώρου, στην κερδοσκοπία που α- σκήθηκε. Θεωρούν δε, ότι το κείµενό της 104

9 δεν µπορεί να ήταν η αιτία του κακού. Α- ντιστρόφως, πήρε πλατειά δηµοσιότητα γιατί χρησιµοποιήθηκε ως ιδεολογικό κάλυµµα στην πολύ µεγάλη επιχείρηση της µεταπολεµικής ανοικοδόµησης που πραγ- µατοποιήθηκε κάτω από αυτούς τους ό- ρους. Να προσθέσουµε ότι η Χάρτα της Αθήνας (ευτυχώς ή δυστυχώς;) δεν είχε καµία α- πήχηση στην πολεοδοµία της Αθήνας, πόλη-παράδειγµα για την ανάµειξη των λειτουργιών της, τον ανορθολογισµό στη χρήση των τεχνολογικών δεδοµένων, την έλλειψη κοινωνικών εξυπηρετήσεων, την κερδοσκοπία στη γη. 4. Η Σχολή του Bauhaus Το κλίµα στην Γερµανία από το τέλος του Α Παγκοσµίου Πολέµου µέχρι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του προβλη- µατισµού στην αρχιτεκτονική και την πολεοδοµία. Σε διάφορες πόλεις της Γερµανίας δουλεύουν σηµαντικοί αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες που, σήµερα, έχει αναγνωριστεί ότι συνέβαλαν αποφασιστικά στην µορφοποίηση του Μοντέρνου Κινή- µατος. Αυτοί δεν είναι µόνο Γερµανοί. Είναι σηµαντικό το γεγονός ότι υπάρχουν πυκνές συνεργασίες και ανταλλαγές µε αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες που έρχονται από τη Ρωσία και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Ελβετία, Αυστρία, Ιταλία, Γαλλία, Ολλανδία). Είναι σηµαντικό επίσης το γεγονός ότι η συγκυρία χαρακτηρίζεται από κοινωνικές αναζητήσεις, µέσα σε ένα κλί- µα έντονης πολιτικοποίησης (εµφύλιος πόλεµος από τον Νοέµβριο του 1918 διαµόρφωση του Σοσιαλδηµοκρατικού Συντάγ- µατος της Βαϊµάρης, Φεβρουάριος 1919). Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έχει συνειδητοποιηθεί στην Γερµανία η ανάγκη να γίνουν σηµαντικές µεταρρυθµίσεις στην οργάνωση της βιοµηχανίας και να βελτιωθεί η ποιότητα των προϊόντων µε στόχο την ανταγωνιστικότητα και εµπορική εξάπλωση της Χώρας στην ιεθνή Α- γορά. Κατά το αγγλικό πρότυπο του 19ου αιώνα (κίνηµα Arts and Crafts) σηµειώνονται διάφορες πρωτοβουλίες στην κατεύθυνση αυτή από σηµαντικές βιοµηχανίες (όπως η Α.Ε.G. που ιδρύεται το 1883 και αποκτά πολύ σύντοµα τεράστια ανάπτυξη), Πανεπιστήµια, Εργαστήρια και Κινήµατα. Σηµαντικό βήµα στην κατεύθυνση αυτή είναι η ίδρυση της Οργάνωσης Werkbund το 1907 από 12 βιοµηχάνους και 12 ανεξάρτητους καλλιτέχνες, µε στόχο την προώθηση ενεργειών για την βελτίωση των προϊόντων και την απασχόληση σχεδιαστών στην βιοµηχανία. Σηµαντικό σηµείο απόκλισης απόψεων στα κινήµατα αυτά αποτελεί ο ρόλος του καλλιτέχνη-δηµιουργού και η σχέση µε το α- ντικείµενο της δουλειάς του: Αν δηλαδή ο καλλιτέχνης πρέπει να κατασκευάζει αντικείµενα-τύπους για βιοµηχανική µαζική παραγωγή, ή άν, αντίθετα, προέχει η δηµιουργική κυριαρχία του ατοµικού καλλιτέχνη, που δεν πρέπει να υποταχθεί στις νόρ- µες της βιοµηχανικής παραγωγής. Ήδη άλλωστε, από τον 19ο αιώνα σηµαντικό ση- µείο για όσους διατύπωναν ιδεολογική α- ντίθεση απέναντι στην ραγδαία ανάπτυξη της βιοµηχανίας, ήταν ο φόβος ότι θα χανόταν η χειροτεχνία αλλά και η ατοµικότητα του δηµιουργού µε τις ανάλογες δρα- µατικές επιπτώσεις στον πολιτισµό. Μέσα σ αυτό το κλίµα πρέπει να τοποθετηθεί η ίδρυση του Bauhaus, ως συγχώνευση δυο Σχολών και µε ιευθυντή τον W. Cropius. To Bauhaus στο πολύ σύντοµο διάστηµα της λειτουργίας του ( ) αποκτά µεγάλη αίγλη και σηµασία ως τόπος όπου διασταυρώνονται οι πορείες και αναζητήσεις σηµαντικών καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων της περιόδου, που συµπύκνωσε προβληµατισµούς και ανέδειξε τις µεγάλες αντιθέσεις ή αποκλίσεις απόψεων µε πολύ γόνιµο τρόπο. Το διάστηµα της λειτουργίας του συµπίπτει (όχι τυχαία) µε µια διακριτή περίοδο της Γερµανικής Ι- στορίας: τη ηµοκρατία της Βαϊµάρης. Η Σχολή άνοιξε στην Βαϊµάρη, όταν η Εθνική Συντακτική Βουλή συνεδρίαζε στην ίδια πόλη για την µορφή του Συντάγµατος Πάνω: Εικόνα xi (36): Εξώφυλλο για το ιδρυτικό Μανιφέστο του Bauhaus, 1919, γκραβούρα σε ξύλο του Lyonel Feininger Κάτω: Εικόνα xii (45): J. Schmidt, Αφίσα για έκθεση του Bauhaus,

10 (1919) και έκλεισε στο Βερολίνο όταν ο Χίτλερ έγινε Καγκελάριος (1933) 5. κισµών (εικ ). Οι πνευµατικές αναζητήσεις που χαρακτηρίζουν την διδασκαλία του Ittem που αποχωρεί από την Σχολή το 1923 αλλά και άλλων κατά την πρώτη περίοδο, εγκαταλείπονται. Εικόνα xiii (44): Κοστούµια για θεατρική παράσταση. Εικόνα xiv (46): Τα κτήρια του Bauhaus στο Dessau. Η αντίθεση για την θέση της βιοµηχανίας και ιδιαίτερα τη σχέση του δηµιουργού και της καλλιτεχνικής παραγωγής µε την βιο- µηχανία, είναι παρούσα και έντονη στο εσωτερικό της Σχολής. Μπορούµε, σχηµατικά να πούµε ότι στο αρχικό Μανιφέστο και στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα της πρώτης περιόδου ( ) κυριαρχεί παιδαγωγικά η αντίληψη για την ανάγκη απελευθέρωσης των δηµιουργικών ικανοτήτων του ατοµικού καλλιτέχνη (εικ ). Η αντίληψη αυτή εκφράζεται κύρια µε το προπαρασκευαστικό µάθηµα που οργανώνει ο J. Ittem. Σταδιακά, και παράλληλα µε µια ανάκαµψη της οικονοµίας και της παραγωγής στη Γερµανία, επικρατούν πιο ρεαλιστικές απόψεις. Η Σχολή ωθείται να στραφεί πιο καθαρά προς την βιο- µηχανία και προς µια ορθολογική αντίληψη της οικονοµίας και της κοινωνίας. Σχεδιάζονται αντικείµενα και έπιπλα για βιοµηχανική παραγωγή. Ερευνώνται συστηµατικά οι δυνατότητες τυποποίησης και εκβιοµηχάνισης της παραγωγής κατοικίας και ορθολογικής οργάνωσης των οι- 5 Frank Wlitford (1984) Bauhaus. Thames and Hudson Η συµβολή του Bauhaus σε παιδαγωγικό επίπεδο αποτελεί πραγµατικά µια τοµή, διότι έβαλε στη διδασκαλία της αρχιτεκτονικής νέα στοιχεία τόσο στην µέθοδο, όσο και στην ύλη: Σχέση υλικών και µορφών, σχέση χειροτεχνικής και σχεδιαστικής δουλειάς, σχέση ακαδηµαϊκής δουλειάς µε την παραγωγή (ή θεωρίας/εργαστηρίου), ή έννοια της επιστηµονικής προσέγγισης της αρχιτεκτονικής κ.ο.κ. Σε επίπεδο έρευνας και επεξεργασίας των µορφών το Bauhaus εµπλούτισε και διατύπωσε σε µια σχετικά συνεκτική γλώσσα τις ιδέες που είχαν προταθεί σε διάφορα καλλιτεχνικά κινήµατα και χώρους και συνέδεσε έρευνες διαφόρων καλλιτεχνικών κινηµάτων πάνω στη µορφή και το χρώµα µε την αρχιτεκτονική. Χρονολόγιο για την Ιστορία της Σχολής 1919 Ίδρυση του Bauhaus στη Βαϊµάρη. To δηµοκρατικό καθεστώς της Βαϊµάρης ευνοεί την ίδρυση της σχολής και την επιχορηγεί. Ο Gropius, πρώτος διευθυντής του Bauhaus είναι και ο συντάκτης της Ιδρυτικής ιακήρυξης 6. Το προπαρασκευαστικό τµήµα αναλαµβάνει ο J. Itten που αποδίδει µεγάλη σηµασία στην ευαισθητοποίηση των σπουδαστών στις ιδιότητες των υλικών και την ανάλογη επεξεργασία των µορφών. Παράλληλα, η σχολή συνεργάζεται µε τη βιοµηχανία, πραγµατοποιεί εκθέσεις και διαλέξεις ανοιχτές στο κοινό της Βαϊµάρης, ενώ αναπτύσσεται και προβληµατισµός για την κατοικία και τα κοινωνικά θέµατα. (εικ. 45) 1924 Οι σοσιαλδηµοκράτες χάνουν τις ε- κλογές στο ήµο της Βαϊµάρης, η επιχορήγηση διακόπτεται και το νέο δηµοτικό 6 Βλ. παράθεµα στην τεκµηρίωση του κεφαλαίου αυτού. 106

11 συµβούλιο αναπτύσσει έντονη πολεµική ε- ναντίον της σχολής, η οποία κλείνει. Το Bauhaus µεταφέρεται στο Dessau (εικ. 46, 47). Μετά από πρόσκληση του ήµου, η σχολή εγκαθίσταται σε κτήριο που σχεδιάζει ο Gropius, ο οποίος, όµως, παραιτείται το 1928 µετά από εσωτερικές τριβές σχετικά µε το περιεχόµενο και την κατεύθυνση των σπουδών. Τη διεύθυνση α- ναλαµβάνει ο µαρξιστής Hannes Meyer ο οποίος δίνει έµφαση σε κοινωνικά θέµατα και εισάγει νέα µαθήµατα 7 όπως τα οικονοµικά και η ψυχολογία (εικ. 48, 49). Κατηγορείται όµως ότι διαδίδει σοσιαλιστικές ιδέες και συντηρεί στη σχολή κοµµουνιστικούς πυρήνες. Την περίοδο αυτή πυκνώνουν οι δηµόσιες εκδηλώσεις στο Bauhaus εκθέσεις, διαλέξεις, θεατρικές παραστάσεις που δουλεύονται στη σχολή σε όλες τους τις λεπτοµέρειες. Παράλληλα, εντείνεται η συνεργασία µε τη βιοµηχανία, η οποία εκτός από την πρακτική εξάσκηση των σπουδαστών αποφέρει και µεγάλα κέρδη Τη διεύθυνση αναλαµβάνει ο Mies van der Rohe, που µεταβάλλει το πρόγραµµα σπουδών δίδοντας έµφαση στην Αρχιτεκτονική Στις δηµοτικές εκλογές του Dessau πλειοψηφούν οι ναζί και το δηµοτικό συµβούλιο διαλύει τη Σχολή. Ο Mies την µεταφέρει στο Βερολίνο, όπου για ένα έ- τος λειτουργεί ως ιδιωτική. Αρνούµενος ό- µως να συµµορφωθεί προς τις υποδείξεις της Γκεστάπο την κλείνει το Ο ίδιος και πολλοί δάσκαλοι του Bauhaus µεταναστεύουν στο Σικάγο (εικ. 50). Εικόνα xv (53): Iwao Yamawaki, Το τέλος της Σχολής του Bauhaus, collage, Το παραπάνω κείµενο έχει συνταχθεί για το µάθηµα «Ιστορία Θεωρία 5 ου εξαµήνου: Μοντερνισµός», ακαδηµαϊκό έτος Επικαιροποίηση και προσαρµογή: ακαδηµαϊκό έτος Βλ. Οµοίως στην τεκµηρίωση του κεφαλαίου αυτού. 107

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Leonardo Benevolo (1977), Η πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα. K.Frampton (1987), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Θεµέλιο, Αθήνα Ε. Hobsbawm (1995), Η εποχή των άκρων. Ο σύντοµος 20ός αιώνας Θεµέλιο, Αθήνα. Ο.Κόνραντς (1977). Μανιφέστα και Προγράµµατα της αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα, Επίκουρος, Αθήνα. Anatol Kopp (1976), Πόλη και επανάσταση, Νέα Σύνορα, Αθήνα. Jean duc Pinol (2000) Ο κόσµος των πόλεων τον 19 ο αιώνα, Πλέθρο, Αθήνα Γ. Σηµαιοφορίδης (επιµ.) (1987) Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, επίµετρο Γ.Κανδύλη και Α.Προβελέγγιου, Υψιλον, Βιβλία, Αθήνα. Το εν Αθήναις IV Συνέδριο Νεώτερης Αρχιτεκτονικής (1933), Η οργανική πόλις, Τεχνικά Χρονικά αριθ Οκτ-Νοέµβριος 1933, Ανατύπωση ΤΕΕ Αφιέρωµα στον Le Corbusier (1988), ελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Νο 16. ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Φουτουριστικό µανιφέστο Εικόνα xvi (27): Sant Elia, Σκίτσα νέας πόλης, la ville nouvelle. Η µεγάλη αντίθεση ανάµεσα στον σύγχρονο και τον αρχαίο κόσµο προέρχεται απ το ότι σήµερα υπάρχουν πράγµατα που δεν υπήρχαν τότε. Στην ζωή µας έχουν εµφανιστεί πράγµατα που οι παλιοί ούτε να ονειρευτούν µπορούσαν. Υπάρχουν υλικές δυνατότητες και πνευµατικές στάσεις µε χιλιόπτυχες επιδράσεις: σε πρώτη γραµµή, ένα νέο ιδανικό της οµορφιάς, αχνό ακόµα και αδιαµόρφωτο, που αρχίζει όµως κιόλας να γοητεύει τις µάζες. Έχουµε πραγµατικά χάσει την αίσθηση για το µνηµειακό, βαρύ και στατικό και µας αρέσει το ελαφρό και πρακτικό, τ ο πρόσκαιρο και γρήγορο. εν νιώθουµε σαν άνθρωποι των καθεδρικών ναών, των παλατιών και των δικαστικών αιθουσών, αλλά σαν άνθρωποι των µεγάλων ξενοδοχείων, των σιδηροδροµικών σταθµών, των πλατειών δρόµων, των τεράστιων λιµανιών, των αγορών, των φωτισµένων στοών, της ανοικοδόµησης και της εξυγίανσης. Πρέπει να εφεύρουµε και να χτίσουµε τη φουτουριστική πόλη που να µοιάζει µ ένα µεγάλο, πολυθόρυβο ναυπηγείο και να είναι σε όλα τα µέρη της ευκίνητη, ζωηρή, δυναµική. Τ ο φουτουριστικό σπίτι πρέπει να είναι σαν µια µηχανή. (...) Καταπολεµώ και απεχθάνοµαι ολόκληρη τη σύγχρονη αυστριακή, ουγγρική, γερµανική και αµερικανική αρχιτεκτονική ολόκληρη την κλασική, ιερατική, θεατρική, διακοσµητική, µνηµειακή, χαριτωµένη και ευχάριστη αρχιτεκτονική την ταρίχευση, ανακατασκευή και αναπαραγωγή µνηµείων και π α λ ι ώ ν ανακτόρων κάθετες και οριζόντιες γραµµές, κυβικές και πυραµιδοειδείς µορφές, που είναι στατικές, βαριές, καταπιεστικές και ολότελα ξένες στη σύγχρονη αίσθησή µας και δηλώνω ότι η φουτουριστική αρχιτεκτονική είναι η αρχιτεκτονική του υπολογισµού, της τόλµης και της απλότητας, η αρχιτεκτονική του σιδηροµπετόν, του σίδηρου, του γυαλιού, του χαρτονιού, της ίνας

13 Βάλτερ Γκρόπιους (Walter Gropius, ) Πρόγραµµα του κρατικού Bauhaus στη Βαϊµάρη Ο τελικός σκοπός όλης της εικαστικής δουλειάς είναι το κτίσµα (...) Αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, γλύπτες, όλοι µας πρέπει να ξαναγίνουµε τεχνίτες! εν υπάρχει καµιά «τέχνη σαν επάγγελµα». εν υπάρχει καµιά διαφορά ουσίας ανάµεσα στον καλλιτέχνη και τον τεχνίτη. Ο καλλιτέχνης είναι µια εξύψωση του τεχνίτη. Η ευλογία του ουρανού αφήνει σε σπάνιες ευτυχισµένες στιγµές, που βρίσκονται πέρα από τη βούλησή του, να ανθίζει τέχνη απ τη δουλειά των χεριών του, η χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κ ή β ά σ η είναι όµως απαραίτητη για κάθε καλλιτέχνη. Εκεί βρίσκεται η πρώτη πηγή του δηµιουργικού πνεύµατος. Γι αυτό, ας φτιάξουµε µια νέα συντεχνία τεχνιτών χωρίς την ταξική αλαζονεία, που θέλει να υψώνει ένα διαχωριστικό ανάµεσα στους τεχνίτες και τους καλλιτέχνες! Ας θελήσουµε, ας σκεφτούµε, ας δηµιουργήσουµε όλοι µαζί το νεό κτίσµα του µέλλοντος, που θα τα έχει όλα σ ε µ ί α µ ο ρ φ ή : Αρχιτεκτονική και γλυπτική και ζωγραφική, και θα υψωθεί από εκατοµµύρια χέρια τεχνιτών στον ουρανό σαν κρυστάλλινο σύµβολο µιας νέας µελλοντικής πίστης. Βάλτερ Γκρόπιους Εικόνα xvii (39): Peter Röhl, 1919 (πάνω) και Oskar Schlemer, 1922 (κάτω), Επίσηµα εµβλήµατα (σφραγίδες) του bauhaus. (...) Βασικές αρχές του Bauhaus Η τέχνη δηµιουργείται πέρα απ όλες τις µεθόδους, αυτή καθαυτή δεν διδάσκεται, διδάσκεται όµως η τ ε χ ν ι κ ή. Οι αρχιτέκτονες, οι ζωγράφοι, οι γλύπτες, είναι χειρώνακτες µε την πραγµατική σηµασία της λέξης, γι αυτό απαιτείται σαν α π α ρ α ί τ η τ η βάση για όλη την εικαστική δουλειά η ριζική τεχνική εκπαίδευση όλων των µαθητευόµενων σε εργαστήρια και κέντρα δοκιµών. (...) Συνεργασία των µαθητευόµενων στις εργασίες των αρχιτεχνιτών. Ανάθεση εντολών σε µαθητευόµενους. Κοινός σχεδιασµός µεγάλων ουτοπικών προγαµµάτων. Συνεργασία όλων των αρχιτεχνιτών και µαθητευόµενων αρχιτεκτόνων, ζωγράφων, γλυπτών σε αυτά τα σχέδια µε σκοπό τη βαθµιαία εναρµόνιση όλων των µελών που ανήκουν στο κτίσµα. ιαρκής επαφή µε εκπροσώπους της βιοτεχνίας και της βιοµηχανίας της χώρας. Επαφή µε τη δηµόσια ζωή, µε το λαό, µε εκθέσεις και άλλες εκδηλώσεις. (...) Καλλιέργεια φιλικής επικοινωνίας ανάµεσα σε αρχιτεχνίτες και µαθητευόµενους έξω απ τη δουλειά. Θέατρο, διαλέξεις, ποίηση, µουσική, γιορτές. ιαµόρφωση εύθυµου τελετουργικού σε αυτές τις συναντήσεις. Εικόνα xviii (49): Ο Hannes Meyer, «Από το Bauhaus στη Μόσχα», Χάνες Μάγερ (Hannes Meyer, ) Αρχιτεκτονική Όλα τα πράγµατα αυτού του κόσµου είναι προϊόν αυτού του τύπου: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Χ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Γι αυτό όλα τα πράγµατα δεν είναι έργα τέχνης: Όλη η τέχνη είναι σύνθεση και γι αυτό ενάντια στη σκοπιµότητα. Όλη η ζωή είναι λειτουργία και γι αυτό µη καλλιτεχνική. 109

14 Η ιδέα της «σύνθεσης ενός λιµανιού» σε κάνει να ξεκαρδίζεσαι στα γέλια! Πως γίνεται όµως ένα σχέδιο πόλεως; Ή το σχέδιο ενός σπιτιού; Σύνθεση ή λειτουργία; Τέχνη ή ζωή; Η αρχιτεκτονική είναι µια βιολογική λειτουργία. Η αρχιτεκτονική δεν είναι αισθητική διαδικασία. Στοιχειωδώς διαµορφωµένο το νέο σπίτι δεν γίνεται µόνο ένας οικιστικός µηχανισµός, αλλά ένα βιολογικό όργανο για ψυχικές και σωµατικές ανάγκες. (...) Η αρχιτεκτονική σαν «συναισθηµατική έκφραση του καλλιτέχνη» δεν έχει δικαίωµα ύπαρξης. Η αρχιτεκτονική σαν «συνέχιση της παράδοσης» είναι ιστορία της αρχιτεκτονικής. (...) Το νέο σπίτι, σαν κτίσµα ξερής συναρµολόγησης, είναι βιοµηχανικό προϊόν και σαν τέτοιο είναι έργο των ειδικών: οικονοµολόγοι, στατιστικοί, υγειονολόγοι, κλιµατολόγοι, οργανωτές επιχειρήσεων, ειδικοί στους τύπους και τις νόρµες, τεχνικοί κλιµατισµού... ο αρχιτέκτονας;...ήταν καλλιτέχνης και γίνεται ειδικός στην οργάνωση! Το νεό σπίτι είναι ένα κοινωνικό έργο. Λυτρώνει το οικοδοµικό επάγγελµα από την ανεργία της εποχιακής εξάρτησης και το απαλλάσσει από το κακό της καταναγκαστικής εργασίας. Με την ορθολογική οργάνωση της οικιακής εργασίας προστατεύει τη γυναίκα από τη σκλαβιά του νοικοκυριού... Τα Συµπεράσµατα του IV C.I.A.M., όπως δηµοσιεύτηκαν στα «Τεχνικά Χρονικά 44-46, 15 Οκτ. 15 Νοε (Ανατύπωση Τ.Ε.Ε 1983), µπορείτε να βρείτε στο συνοδευτικό cd. (αρχείο pdf) 110