Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας

Transcript

1 Róbert Pintér Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας Σύντομη Εισαγωγή στη Δομή του Κεφαλαίου Ας μελετήσουμε λίγο προσεκτικά τον όρο Κοινωνία της Πληροφορίας. Μας είναι σίγουρα οικείος, τον έχουμε δει στην τηλεόραση και στα ενημερωτικά έντυπα, τον ακούσαμε σε πολιτικούς προγραμματικούς λόγους και σε ενημερωτικές ομιλίες εκπροσώπων εταιριών πληροφορικής. Γνωρίζουμε όμως την ακριβή σημασία του όρου; Για να απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή, απαιτείται, μετά από μια ενδελεχή αναζήτηση σε βιβλιοθήκες στο Διαδί-κτυο, καθώς και στο άμεσο περιβάλλον μας, να εξερευνήσουμε τρία σχετικά με αυτόν γνωστικά πεδία, ώστε να κατανοήσουμε την ουσία του όρου αυτού Πρώτα απ όλα, προσεγγίζουμε το θέμα σε επίπεδο ζητημάτων καθημερινότητας και εξετάζουμε τα συ-νήθη διλήμματα που ανακύπτουν και τις λεγόμενες εισαγωγικές προσεγγίσεις, οι οποίες στην ιδανική πε-ρίπτωση, μπορούν να μας οδηγήσουν σε ένα πιο μεστό επίπεδο κατανόησης. Σε μια δεύτερη φάση, θέτουμε τον ίδιο τον όρο «Κοινωνία της Πληροφορίας» υπό άμεση εξέταση και αναλύουμε τις υποκείμενες των όρων «Πληροφορία» και «Κοινωνία» υποθέσεις και παραδοχές. Τέλος, έχουν ήδη διενεργηθεί έρευνες σε αυτό το γνωστικό πεδίο, τόσο σε επίπεδο κοινωνικών επιστημών όσο και άλλων, οπότε μπορούμε να ανατρέξουμε στη βιβλιογραφία και την αποδεκτή ερευνητική πρακτι-κή, ώστε να αποκτήσουμε μια ευρύτερη κατανόηση των εμπλεκομένων εννοιών και ιδεών. 5

2 6 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας Ως αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης, προκύπτει ότι το σχετικό εννοιολογικό μοντέλο μπορεί να εξηγηθεί, μαζί με μια κατανόηση σε γενικό επίπεδο της κοινωνίας της πληροφορίας, κάτι που αποτελεί τον κορμό του πα-ρόντος Κεφαλαίου. Το επόμενο Κεφάλαιο ασχολείται με την ιστορική πλευρά του θέματος, την ιστορία της Κοι-νωνίας της Πληροφορίας και εξετάζει τη σχέση μεταξύ του όρου και παρεμφερών εννοιών, όπως π.χ. η Κοινωνία της Γνώσης. Σε επόμενα Κεφάλαια του βιβλίου αναλύονται επιμέρους θέματα καθώς και η πολιτική διάσταση της έννοιας. Αυτές οι συζητήσεις και παραθέσεις εννοιών χρησιμεύουν ως εφαλτήριο για περαιτέρω εξερευνήσεις δια-φόρων άλλων πτυχών του θέματος. Ο στόχος του παρόντος, εισαγωγικού, Κεφαλαίου του Εγχειριδίου που κρα-τάτε στα χέρια σας είναι να προετοιμάσει το έδαφος, να θέσει κάποιες αδρές γραμμές, ώστε η μετάβαση στα ε-πόμενα Κεφάλαια να είναι ομαλή και να επιτευχθεί μια καλύτερη κατανόηση των βασικών όρων και εννοιών. Εισαγωγικά θέματα στην Κοινωνία της Πλη-ροφορίας «Κάθε εποχή, κάθε γενιά δικαιούται να προσβλέπει στη δική της Ουτοπία», έγραψε ο Νομπελίστας J. Brodsky, στο δοκίμιο με τίτλο Collector's Item, αμέσως μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτή η νεοεμφανιζόμε-νη τότε γενιά, αμέσως μετά το τέλος (και τυπικά) της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, τα μέλη της οποίας παρακο-λούθησαν τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση μέχρι περίπου το 1990, δικαιούνταν και αυτά λοιπόν μια Ουτοπία, δι-αφορετικής φύσεως από αυτές των προηγούμενων γενεών. Γίνεται σήμερα κατανοητό ότι η Ουτοπία αυτή, ή αλ-λιώς Δυστοπία, όπως μερικοί αρέσκονται να την αποκαλούν, είναι η Κοινωνία της Πληροφορίας. Ο καθένας μας δικαιούται να έχει τη δική του άποψη, η σαφήνεια και η σφαιρικότητα της οποίας, φυσικά, θα παρουσιάζει διαφοροποίηση από το ένα άτομο στο άλλο, όσων αφορά το Κοινωνία της Πληροφορίας, το Διαδί-κτυο και τις επιπτώσεις αυτών στις ζωές μας σε καθημερινή βάση, ακόμη και αν ένα συγκεκριμένο άτομο δεν έχει ποτέ μέχρι τώρα χρησιμοποιήσει έναν υπολογιστή, ή δεν έχει περιηγηθεί στο Διαδίκτυο. Η πλειονότητα των α-ντιλήψεων αυτών διαμορφώνεται, ή επηρεάζεται τουλάχιστον σε αρκετά μεγάλο βαθμό, από τις αντιλήψεις περί της Κοινωνία της Πληροφορίας και του Διαδικτύου που παρουσιάζονται από τα ΜΜΕ. Αυτές οι εισαγωγικές, επιφανειακές, συζητήσεις των θεμάτων αυτών οι οποίες, παρόλα αυτά, μπορούν να οδηγήσουν σε μια βαθιά κατανόηση των εσωτερικών σχέσεων των εννοιών μας αποκαλύπτουν τις πραγματικές ρίζες των κοινά αποδε-κτών αντιλήψεων και γνωμών, όπως επίσης βέβαια και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να παραμορφώσουν και την ερμηνεία των εννοιών που αποτελούν αντικείμενο της μελέτης μας. Υπάρχουν, σε γενικές γραμμές, τρεις διαδεδομένες, κοινά αποδεκτές αντιλήψεις, οι οποίες μας οδηγούν στην καρδιά του θέματος της Κοινωνία της Πληρο-

3 Róbert Pintér 7 φορίας. Η προσπάθεια να τις κατανοήσουμε πλήρως, μπορεί να μας οδηγήσει στο ξεκαθάρισμα και την κατανόηση των αλλεπάλληλων εννοιολογικών στρωμάτων που τυλίγονται γύρω από την πηγή της έννοιας Κοινωνία της Πληροφορίας. 1. Γνώμη Νο1: Το Διαδίκτυο είναι Διαβολικό Η πρώτη διαδεδομένη αντίληψη, την οποία θα συζητήσουμε, περιστρέφεται γύρω από συχνά εμφανιζόμενες φοβίες και προκα-ταλήψεις, όσον αφορά την ύπαρξη και χρήση του Διαδικτύου. Σύμφωνα με μερικές από αυτές, το Διαδίκτυο βρίθει από επισφαλές και επικίνδυνο περιεχόμενο πορνογραφικού και παιδοφιλικού χαρακτήρα, επιδοκιμάζει την χρήση βίας και πυροδοτεί μίση και ότι όποιος κάνει χρήση του Διαδικτύου, στην ουσία είναι αναμεμιγμένος σε κατασκευές βομβών. Οι χρήστες καταλήγουν να είναι άτομα με αυξημένο βαθμό εθισμού, εξαρτημένα, μοναχικά, αντικοινω-νικά και πνευματικά διαταραγμένα. Σε μια μελέτη του, ο Krajcsi (2000) παραθέτει συγκεντρωτικά αυτές τις προκαταλήψεις και πολλές άλλες δυ-σμενείς γνώμες για το Διαδίκτυο, «τα παλιά προβλήματα του Διαδικτύου», όπως τα αποκαλεί και εκεί ισχυρίζεται ότι «οι συχνότατα αναφερόμενοι επιβλαβείς μηχανισμοί, οι οποίοι θεωρούνται ως απειλές που παρουσιάζονται κατά τη χρήση του Διαδικτύου, δεν έχουν στην ουσία να κάνουν με αυτό αλλά μάλλον είναι οι ίδιοι κίνδυνοι που υπήρχαν και παλιότερα, απλά τώρα επανεμφανίζονται με τον μανδύα του Διαδικτύου.» (Krajcsi, 2000: 3): Μερικά παραδείγματα: Το ερώτημα της αξιοπιστίας: δεν μπορείς να γνωρίζεις ποιος βρίσκεται στην άλλη γραμμή του καναλιού επικοινωνίας. Αυθεντικότητα, γνησιότητα: μέχρι ποιο βαθμό μπορούμε να εμπιστευθούμε την πληροφορία που υπάρχει στο Διαδίκτυο; Η απώλεια της αίσθησης της πραγματικότητας: οι κάνοντες παρατεταμένη και αλόγιστη χρήση, χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα. Αποξένωση: οι εθισμένοι στη χρήση υπολογιστών άνθρωποι, σταδιακά απομακρύνονται από τις κοινωνικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους. Απώλεια ατομικής ταυτότητας: στο Διαδίκτυο, μπορείς να υποδυθείς τον οποιονδήποτε και το ο,τιδήποτε, με αποτέλεσμα ο μόνος που μπορεί να γνωρίζει ποιος πραγματικά είναι, είναι το ίδιο το άτομο. Επιθετική συμπεριφορά: τα παιχνίδια σε υπολογιστές είναι ξένα προς την ανθρώπινη ζωή και καθιστούν ε-πιθετικούς και βίαιους τους χρήστες τους. Εμφάνιση ακραίων καταστάσεων: πορνογραφία και παιδοφιλία. Το Διαδίκτυο είναι προσφιλές μέρος συνά-ντησης ατόμων με αποκλίνουσες σεξουαλικές προτιμήσεις και εξτρεμιστικές πεποιθήσεις. Ο εκφυλισμός της ποιότητας επικοινωνίας: οι δυνατότητες που διαθέτουν τα νέα μέσα επικοινωνίας λει-τουργούν εις βάρος της ζωτικότητας των μέχρι

4 8 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας τώρα επικοινωνιακών πρακτικών, οπότε ο γλωσσικός αν-θρώπινος πλούτος εκφυλίζεται. Πληθώρα και δυσδιακρισία δεδομένων [data smog]: η πληθώρα πληροφοριών που κατακλύζουν το χρή-στη έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία εντοπισμού αυτών που «αξίζουν» πραγματικά. Κατά τη θεώρηση αυτών των αρνητικών επιπτώσεων, μπορούμε να παραθέσουμε και μερικά αντεπιχειρήματα. Πρώτα και κύρια, η βάση για την ύπαρξη αυτών των ψευδών αντιλήψεων είναι η παραμορφωμένη άποψη που δια-δίδεται από τα ΜΜΕ, όπως επίσης και η λογική που διέπει το μηχανισμό της αντίληψης αυτής. Καταδεικνύει μια ροπή προς την δημιουργία αρνητικών εντυπώσεων, λόγω του ότι τα ΜΜΕ προτιμούν πάντοτε το ασυνήθιστο, το αναπάντεχο, το καινοφανές. Φυσικά το ασυνήθιστο συνήθως είναι και καταστροφικό. Δεν υπάρχει τίποτε το συναρπαστικό σε μια επιτυχημένη προσγείωση ενός αεροπλάνου, ή, για να μείνουμε εντός των πλαισίων συζήτησης του θέματος μας, στη λήψη και ανάγνωση του ηλεκτρονικού μας ταχυδρομείου. Από την άλλη πλευρά, μια ανώ-μαλη ή παθολογική κατάσταση, ξεχωρίζει αμέσως: η συντριβή ενός αεροσκάφους, οι εικόνες παιδοφιλίας, οι οδη-γίες κατασκευής ενός εκρηκτικού μηχανισμού. Σε τελική ανάλυση, ο κόσμος, ή τουλάχιστον εκείνο το τμήμα του που προβάλλεται από τα ΜΜΕ, παρουσιάζεται ως ασύνηθες και παθολογικό, κάτι που βέβαια δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι, στις απαρχές του Διαδικτύου, τα νέα και οι ειδήσεις που με-ταδίδονταν μέσω αυτού ήταν σχεδόν πάντοτε σοκαριστικά, με αποτρόπαια φαινόμενα να παρουσιάζονται με ρυθ-μό ρουτίνας σχεδόν. Αυτή η κατάσταση, σε μερικούς τομείς, εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι και σήμερα. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος για τον οποίο το Διαδίκτυο υφίσταται τόσο αρνητικές κριτικές. Οι φοβίες μας και οι προκαταλήψεις μας τροφοδοτούνται από ενδογενή ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Ένα τέτοιο χαρακτη-ριστικό ανθρώπινο γνώρισμα είναι ο φόβος για το άγνωστο, για την καινοτομία γενικά και για οποιεσδήποτε ρι-ζοσπαστικές αλλαγές στη ζωή μας. Ένα άλλο χαρακτηριστικό ανθρώπινο γνώρισμα είναι το ότι οι άνθρωποι τεί-νουν να διαμορφώνουν και να εκφέρουν γνώμες για πράγματα και καταστάσεις τα οποία δε γνωρίζουν, ή δεν προ-τίθενται να μελετήσουν. Συχνότατα, δημιουργούμε στερεότυπες αντιλήψεις για τους άλλους (κάτι που μερικές φορές είναι απαραίτητο συστατικό της ίδιας μας της επιβίωσης ως άτομα), αλλά η αλήθεια και η αξία τέτοιων πα-γιωμένων αντιλήψεων είναι σχετικά μικρή. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός λοιπόν ότι οι υποτιθέμενες εκ βά-θρων αλλαγές, οι οποίες κάποτε υποθέταμε ότι θα ακολουθήσουν αυτόματα, με την εισαγωγή και αποδοχή του Διαδικτύου, προκαλούσαν ισχυρό φόβο και τροφοδοτούσαν αρνητικά συναισθήματα: το αποτέλεσμα ήταν η εμ-φάνιση αντίστασης στην αποδοχή των νέων αυτών μηχανισμών, προτύπων και εννοιών της Κοινωνίας της Πλη-ροφορίας. Παρόλα αυτά όμως, δεν υπάρχει τίποτε μυστικιστικό γύρω από το Διαδίκτυο. Αυτό είναι της ίδιας φύσης ακριβώς με τον κόσμο που το περιβάλλει, κάτι που εύ-

5 Róbert Pintér 9 κολα μπορούμε να διαπιστώσουμε, μια και ο κόσμος είναι το ίδιο βίαιος με αυτό, οι άνθρωποι είναι και αυτοί το ίδιο κακοί ή καλοί και η σεξουαλικότητα εμφανίζεται στις καθημερινές μας σχέσεις ακόμα και έξω από το Διαδίκτυο. Ο κόσμος γύρω μας αντικατοπτρίζεται στα περιεχόμενα και στη χρήση του Διαδικτύου. Προφανώς, στην αντανάκλαση αυτή δεν παρεισφρύουν μόνο τα αρνητικά χαρακτηριστι-κά της πραγματικότητας, αλλά και πλείστα όσα θετικά. Πολλές ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες ενισχύθηκαν χρησι-μοποιώντας το Διαδίκτυο ως μέσο έκκλησης για προσφορά βοήθειας (όπως π.χ. η πρωτοβουλία για ενεργειακή εξοικονόμηση, το κίνημα για έναν πράσινο πλανήτη, όπου η ακτιβιστική οικολογική κίνηση κέρδισε πολλές θετι-κές εντυπώσεις βελτιώνοντας την εικόνα της σε σχέση με την προ του Διαδικτύου εποχή και η οποία κατέστη ι-σχυρός παράγοντας επηρεασμού αποφάσεων, με τη δύναμη του Διαδικτύου). Δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγο-νός ότι τίποτε άλλο δεν υπάρχει στο Διαδίκτυο, παρά υλικό που προϋπήρχε. Απλά, το υλικό αυτό "ανέβηκε" στο Διαδίκτυο. Τα περιεχόμενα του δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο. Ένα δεύτερο αντεπιχείρημα είναι πολύ πιο σημαντικό από τα επιχειρήματα του πρώτου τύπου που παραθέσα-με παραπάνω. Η αρνητική θεώρηση του Διαδικτύου παραβλέπει το γεγονός ότι η εξερεύνηση της δομής του και τα διλήμματα τα σχετικά με την κοινωνία της πληροφορίας δεν μπορούν να αναχθούν απλά στη θεώρηση των χαρακτηριστικών του Διαδικτύου. Για να το θέσουμε απλά, κοινωνία της πληροφορίας και Διαδίκτυο δεν είναι το ίδιο πράγμα, αλλά αυτές οι δύο έννοιες είναι ταυτόσημες. Το Διαδίκτυο είναι ένα δίκτυο παγκόσμιας έκτασης, ενώ η κοινωνία της πληροφορίας είναι ένας εν δυνάμει τρόπος κοινωνικής ύπαρξης. Οποιοσδήποτε μέμφεται και κα-ταδικάζει την κοινωνία της πληροφορίας με βάση τις (εσφαλμένες) αρνητικές αντιλήψεις για το Διαδίκτυο, εκφέρει πρόωρη απόφαση, πριν καν να είναι σε θέση να γνωρίζει την ίδια τη σημασία των εννοιών αυτών. Στην πραγματι-κότητα, το Διαδίκτυο ενσωματώνει (και αποτελείται από) πολυάριθμα άλλα μέσα επικοινωνίας, παρουσιάζοντας ένα ομοιόμορφο σύνολο χαρακτηριστικών δόμησης και χρήσης. Η κοινωνία της πληροφορίας, λοιπόν, όχι μόνο διαφέρει ως έννοια από το Διαδίκτυο, αλλά στην πραγματικό-τητα το υπερβαίνει. Το Διαδίκτυο είναι απλά ένα, σημαντικό και ουσιώδες βέβαια, χαρακτηριστικό και σύνολο τεχνικών σε μια τέτοια κοινωνία. Η κοινωνία της πληροφορίας, σύμφωνα με τη θεωρία του Castells (την οποία θα συζητήσουμε σε επόμενο κεφάλαιο), είναι ένας νέος τρόπος ανθρώπινης ύπαρξης, όπου η οργανωμένη παρα-γωγή, αποθήκευση, ανάκτηση και χρήση της πληροφορίας, διαδραματίζει έναν κεντρικό ρόλο. Εμφανίζονται σε αυτή νέα δομικά στοιχεία, νέα δίκτυα, με βάση τα οποία δημιουργείται μια δικτυωμένη κοινωνία, εντός της ο-ποίας λειτουργούν και θεσμοί που αποτελούν μετασχηματισμούς παλαιότερων θεσμών που προϋπήρχαν στην κοινωνία. Ως αποτέλεσμα αυτού, σε μακροσκοπικό επίπεδο, αναδιαμορφώνονται οι πολιτικοί, οικονομικοί και πολιτισμικοί θεσμοί, ενώ και στο μέσο - και στο μικρο-σκοπικό επίπεδο, οι

6 10 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας οικογένειες και τα ίδια τα άτομα υφί-στανται ανάλογες μεταβολές (Castells 1996: 13-18). 2. Γνώμη Νο 2: Το μέλλον διαγράφεται λαμπρό Η δεύτερη αυτή αντίληψη εμφανίζεται στη διένεξη μεταξύ ενθέρμων οπαδών της αίσιας πλευράς της μελλοντολογίας και αυ-τών που υιοθετούν μια πιο προσγειωμένη άποψη. Στη δεκαετία του 1970 δημοσιεύθηκε ένα μεγάλο πλήθος βιβλίων, τόσο στις Η.Π.Α., όσο και σε Δυτικοευρωπαϊκά κράτη, τα οποία συζητούσαν το μέλλον της καθημερινής ζωής και τις κυρίαρχες τάσεις για το μέλλον [Toffler (1980), Naisbitt (1984)]. Από τις ημερομηνίες κυκλοφορίας τους μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι εργασίες αυτές εμφανίστηκαν πολύ νωρίτερα από την ύπαρξη των προσωπικών υπολογιστών και των κινητών τηλεφώνων και σίγουρα πριν τη μαζική τους διάδοση. Επομένως, το "λαμπρό μέλ-λον" που διαγράφεται σε αυτά τα "αριστουργήματα" των πρώιμων μελλοντολόγων δεν μπορεί να θεωρηθεί ως προϊόν επιστημονικής εργασίας που βασίζεται σε προσωπικές εμπειρίες ή στην εμπειρία των καιρών. Το βιβλίο του Roszak "Πολιτισμός της Πληροφορίας" [The Cult of Information (1994[1986])] που εμφανίστηκε την ίδια περίπου εποχή, σημειώνει επίσης για το φαινόμενο αυτό: «Βιβλία όπως αυτά ανήκουν στην εξαιρετικά δημοφιλή σήμερα κατηγορία της βιβλιογραφίας την οποία ονομάζουμε μελλοντολογία, ένα κακοφτιαγμένο υβρίδιο επιπό-λαιης κοινωνικής επιστήμης, δημοσιογραφίας τύπου κυριακάτικου ενθέτου και παρηγορητικών λόγων (1994:21)». Αυτό σημαίνει ότι, εάν θέλουμε να καταλάβουμε τον ουσιαστικό λόγο για τον οποίο σημείωσαν τέτοια επιτυχία, θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι η εργασία ενός μελλοντολόγου αντλεί την αποδοχή της από το κοινό από κάποιο κοινωνιολογικό γνώρισμα, η μορφή παρουσίασης της ως "κυριακάτικο ένθετο" την κάνει προσπελάσιμη, ενώ ο προφητικός της τόνος δημιουργεί ένα αίσθημα γλυκιάς απαντοχής και ενθουσιασμού, παρόμοια με αυτά της επι-στημονικής φαντασίας. Εάν το κοινωνιολογικό γνώρισμα καταστεί επισφαλές ή κίβδηλο, εάν τα όσα προφητεύει ξεπεραστούν από την πραγματικότητα, τότε δεν αφορά το μέλλον, αλλά το πρόσφατο παρελθόν, όπως π.χ. η προσπάθεια σύνδεσης των "θαυμάτων" του 2000 σε σχέση με το "τέλμα" της δεκαετίας του Επιπλέον αυ-τού, το δημοσιογραφικό της στιλ εκφυλίζεται και τα βιβλία αυτά πλέον χάνουν τη θελκτικότητά τους. Οπότε, καταφεύγουν σε μια σχεδόν λατρευτική σχέση με την τεχνολογία κάτι που είναι η μοναδική τους ελπίδα να ανακτή-σουν κάποια από την προηγούμενη αίγλη τους. Ελλεiψει κάθε προσωπικής εμπειρίας, τα φιλοτεχνολογικά αυτά γραπτά στόχευσαν σε ένα και μοναδικό ση-μείο, στο τότε μέλλον - τώρα παρόν. Συγκεκριμένα, διατύπωναν τον ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι δεν θα ήταν κα-τάλληλα προετοιμασμένοι για τις ξαφνικές και βαθιές αλλαγές στη ζωή τους. Αναμφίβολα, αυτό αποτελεί ένα ση-μαντικότατο σύγχρονο πρόβλημα, από τη στιγμή που οι δεξιότητες πληροφορικής, η αποτελεσματική χρήση της και η ανάπτυξη συνείδησης

7 Róbert Pintér 11 προσανατολισμένης στο μέλλον αποτελούν κεντρικά ζητήματα της κοινωνίας της πληροφορίας. Το να είναι κανείς προετοιμασμένος, δεν αποτελεί πανάκεια όμως, όσον αφορά τη θεμελίωση της κοινωνίας της πληροφορίας. Η αποτελεσματικότερη κριτική που ασκείται εναντίον των επιχειρημάτων των ενθέρμων οπαδών της κοινωνίας της πληροφορίας, επικεντρώνονται στην μηολοκληρωμένη μέχρι σήμερα εικόνα της κοινωνίας της πληροφορίας. Οι υποστηρικτές της κοινωνίας της πληροφορίας παρέλειψαν να αναφερθούν στα μειονεκτήματα των επιτελούμε-νων αλλαγών. Τείνουν να ξεχάσουν ότι, κατά την διαδικασία αυτή, κάποιοι θα βγουν κερδισμένοι, αλλά και κά-ποιοι άλλοι χαμένοι. Το γεγονός ότι οι χαμένοι αναφέρονται σπανίως, οφείλεται στο ότι αυτές οι αντιλήψεις περί κοινωνίας της πληροφορίας που διαδίδονται ευρύτερα, αφορούν κυρίως (και καθορίζονται από) τους επιτυχημέ-νους κατά την διαδικασία της προσαρμογής. Εύλογα λοιπόν, κυριαρχεί η ορολογία των κερδισμένων. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν ορίζεται και γίνεται πλήρως κατανοητή από αυτούς και μόνο, ενώ οι "πληβείοι", ή περιθωρι-ακοί, δεν έχουν ελπίδα να τους δοθεί βήμα, ώστε να ακουστούν οι απόψεις τους. Ένας άλλος σοβαρός κίνδυνος είναι ότι οι κερδισμένοι, τεχνοκράτες κυρίως, αλλά και πολιτικοί και ισχυροί οικονομικοί παράγοντες, έχουν σχηματίσει μια ασαφή, μερικώς καθορισμένη μόνο, εικόνα της κοινωνίας, η οποία δεν μπορεί να αποδώσει την αληθινή πολυπλοκότητα του κόσμου γύρω μας. Προφανώς, είναι μύθος ο ισχυρισμός ότι οποιαδήποτε τεχνολο-γική μεταβολή μπορεί να εγγυηθεί την αποφυγή οποιουδήποτε τύπου αποτυχίας ή απώλειας. Ο N. Postman, σε μια διάλεξη που έδωσε το 1990 σε Γερμανούς φοιτητές πληροφορικής, επέστησε την προσοχή στην Φαουστιανή πλευρά της τεχνολογίας της πληροφορικής, η οποία εμφανίζει χαρακτηριστικά παρόμοια με κάθε ανάλογη τε-χνολογική επανάσταση. Επειδή η τεχνολογία είναι ένα παιχνίδι δούναι και λαβείν, δεν είναι απαραίτητη πάντοτε η εξίσωση κέρδους και ζημιών. Σε κοινωνικό επίπεδο, ορισμένες κοινωνικές ομάδες ενισχύονται, ενώ άλλες αποδυ-ναμώνονται. Με τον ίδιο τρόπο, οι κλειδαράδες (locksmiths) δεν χαιρέτισαν την εμφάνιση του αυτοκινήτου με ιδιαίτερο ενθουσιασμό, επειδή οι συγκεκριμένες τεχνολογικές αλλαγές που το συνόδευαν θα είχαν και αυτές, ανα-πόφευκτα, τα δικά τους θύματα (Postman, 1990). Ένα άλλο, το ίδιο κρίσιμο, επιχείρημα εναντίον της κοινωνίας της πληροφορίας είναι η ιδέα μιας "από-πάνω-προς-τα-κάτω επανάστασης" ("top-down revolution"). Αυτό υπονοεί ότι οι ευεργετικές αλλαγές της πληρο φοριακής τεχνολογίας ξεκινούν από το ανωτέρω κοινωνικό στρώμα και ότι θεσμικοποιούνται και εκφράζονται από αντιπροσώπους της οικονομικής και της πολιτικής εξουσίας. Αυτές οι μεταβολές, όμως, είναι πολύ μικρότε-ρου "κοινωνικού" χαρακτήρα, από ό,τι θα υπέθετε κανείς. Οι γενεσιουργές τους αιτίες δεν έχουν να κάνουν τόσο με την κοινωνική βελτίωση, όσο με την επίτευξη οικονομικού πλεονεκτήματος και τις ανάλογες θέσεις ισχύος. Ενώ ο μισός σχεδόν ενήλικος πληθυσμός στη Γερμανία βιώνει το νέο περιβάλλον ως μια δύναμη που δυσχεραίνει τον κοινωνικό προσανατολισμό, οι οπαδοί της ανάπτυξης χαρακτηρίζουν τους διστακτικούς να ακολουθήσουν ως

8 12 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας έχοντες "λάθος αντίληψη των πραγμάτων" και δίνουν έμφαση στη σημασία της έγκαιρης συμμετοχής στις συντε-λούμενες αλλαγές ώστε να μη "χαθεί το τρένο" (Bernhardt-Ruhmann, 1995 αναφέρεται στο Döbel, 1999). Είναι πάντως προφανές ότι χωρίς τη συνεργασία της πλειοψηφίας των κοινωνικών ομάδων, δεν υπάρχει τρόπος δόμη-σής της κοινωνίας της πληροφορίας. Σε οποιαδήποτε μη-ουτοπικό, ρεαλιστικό κοινωνικό μοντέλο, ο ανθρώπινος παράγοντας δε γίνεται να αγνοηθεί. Η άκριτα ενθουσιώδης αποδοχή των απόψεων των μελλοντολόγων αποτυγχάνει λοιπόν. Επίσης, δεν είναι αρ-κετά ανθρωποκεντρική. Αυτή η εικόνα της κοινωνίας της πληροφορίας είναι ουτοπική, επειδή ισχυρίζεται ότι η τεχνολογική πρόοδος θα εξαφανίσει κάθε κοινωνική ανισότητα. Αυτός ο μύθος δεν μπορεί πλέον να επιβιώσει. Η κοινωνία της πληροφορίας δεν αποτελεί πανάκεια και λύτρωση από όλα τα κακά. Οι κοινωνικές ανισότητες ανα-παράγουν τον εαυτό τους, απλά με διαφορετικές μορφές. Εν κατακλείδι, η μελλοντολογία που προσπαθεί να σκιαγραφήσει το μέλλον της κοινωνίας με τη βοήθεια επιχειρημάτων και απόψεων τεχνολογικής αιτιοκρατίας, δεν μπορεί να απαντήσει σε ερωτήματα που εγείρουν περίπλοκα κοινωνικά ζητήματα. 3. Γνώμη Νο 3: Το Όραμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ή του Orwell; Το τρίτο δίλημμα πραγματεύεται τη σφοδρή διέλευση μεταξύ φίλων (technophiles) και πολεμίων της τεχνολογίας (technophobes). Οι εμπλεκόμενοι στη διένεξη αυτή πολύ συχνά δεν έχουν επίγνωση του γεγονότος ότι έχουν ήδη πάρει θέση, είτε υπέρ άκριτης αποδοχής της θετικής πλευράς της τεχνολογίας, είτε υπέρ της αρνητικής θέσης και απόρριψής της. Όμως, χωρίς μια απροκατάληπτη, καθαρά επιστημονική προσέγγιση της διένεξης αυτής, είναι δύσκολος ο σχηματισμός μιας αντικειμενικής άποψης περί του θέματος. Αυτό άπτεται επίσης και της διαδικασίας του να φθάσουμε στην καρδιά των κεντρικών ζητημάτων που εμπλέκονται. Η αντιπαράθεση μεταξύ των λεγόμε-νων «Αθηναϊστών» ( Athenians, φιλοτεχνολογικοί) και των Οργουελιανών (τεχνοφοβικοί) καταντά μερικές φόρες μια ψευδοεπιστημονική αντιπαράθεση. Όπως φαίνεται, η πρώτη αντίληψη από αυτές που παραθέσαμε παραπάνω αντικατοπτρίζει το φόβο που εκφράζουν οι τεχνοφοβικοί, ενώ οι φιλοτεχνολογικοί παρουσιάζονται ως ενθουσιώ-δεις οπαδοί της μελλοντολογίας, υιοθετώντας αισιόδοξα οράματα ενός λαμπρού μέλλοντος. Θα πρέπει να ανα-ρωτηθούμε για τις απαρχές και των δύο αυτών στάσεων ζωής, τόσο της φιλοτεχνολογίας, όσο και της τεχνοφοβί-ας. Μέχρι ποιου βαθμού αυτές είναι έμφυτες στον άνθρωπο? Ίσως οι ρίζες και των δύο αυτών ακραίων προκατα-λήψεων να είναι ταυτόχρονα παρούσες στο υποσυνείδητο μας και μόνο ο χρόνος μπορεί να δείξει εάν και κατά πόσο, καθώς και κάτω από ποιες ακριβώς συνθήκες, η μία τάση μπορεί να υπερισχύσει της άλλης.

9 Róbert Pintér 13 Σύμφωνα με το Αθηναϊκό μοντέλο, η τεχνολογία θα πρέπει να έχει έναν απελευθερωτικό χαρακτήρα και, βελ-τιώνοντας την ευμάρεια των ανθρώπων, θα πρέπει τελικά να οδηγεί στην ανάπτυξη της λεγόμενης «ηλεκτρονικής δημοκρατίας». Το κράτος της άμεσης δημοκρατίας που άνθησε στην Αθήνα πριν χρόνια, θα μπορέσει να αναβιώσει και να υπάρξει μια νέα ψηφιακή Εκκλησία του Παγκόσμιου Δήμου. Το Οργουελιανό μοντέλο έλκει την καταγωγή του στο βιβλίο του G. Orwell «1984». Οι υποστηρικτές του μοντέλου αυτού ισχυρίζονται ότι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της ανάπτυξης της τεχνολογίας θα είναι η συνεχής επιτήρηση και η καταπίεση των αν-θρώπων. Ο καθένας θα τέλει υπό καθεστώς επιτήρησης και η τεχνολογία της ολοκληρωτικής παρακολούθησης είναι έτοιμη να υλοποιηθεί. Στο τέλος αυτής της απαισιόδοξης σειράς γεγονότων, η εξέλιξη του ανθρωπίνου εί-δους, του Homo Sapiens,τερματίζεται. Ακόμη χειρότερα, οι νέες νοήμονες μηχανές ενδέχεται να εξολοθρεύσουν το ανθρώπινο γένος και η Δυστοπία γίνεται πραγματικότητα! Μπορούμε εκ του ασφαλούς να απορρίψουμε αυτά τα ακραία σενάρια. Αυτά αναφέρονται σε ένα τόσο μακρι-νό μέλλον, ώστε ακόμη και εάν κατά ένα μικρό μέρος βασίζονται στην πραγματικότητα, απέχουν παρά πολύ από το να υλοποιηθούν, σε επίπεδο καθημερινότητας. Ακόμη και στην περίπτωση όπου η μαζική παρακολούθηση παρουσιαστεί ως ένα σημαντικό πρόβλημα, η τρέχουσα εκτίμηση είναι ότι οι σημερινές δημοκρατίες διαθέτουν ενδογενείς μηχανισμούς ασφάλειας για την διαχείριση τέτοιων δυσκολιών και δυσχερών που έχουν να κάνουν με κατάχρηση εξουσίας. Τα ζητήματα αυτά άλλωστε υπάρχουν πολλούς αιώνες τώρα. Βέβαια αυτές οι προϋπάρχουσες δικλείδες ασφάλειας ενδέχεται να πρέπει να αναθεωρηθούν, ώστε να προσαρμοστούν στις τρέχουσες περιστάσεις και να διατηρήσουν την ισχύ και εγκυρότητα τους. Ορισμένοι επικριτές της Κοινωνίας της Πληροφορίας ισχυρίζονται ότι ένα πράγμα είναι σίγουρο ότι θα αλλά-ξει και αυτό είναι οι σχέσεις ισχύος μεταξύ κράτους και πολιτών. Ενώ το κράτος εξοπλίζεται συνεχώς με αυξημέ-νης αποτελεσματικότητας μετρά παρακολούθησης, οι πολίτες μπορούν εύκολα να αποκτήσουν πρόσβαση σε πληροφορίες, τις όποιες μπορούν να χρησιμοποιήσουν εναντίον οποιουδήποτε ευκολοδιάκριτου και ελεγχόμενου κρατικού μηχανισμού. Σημειώνεται μια σταδιακή εξάπλωση της ατομικής ελευθερίας, η οποία αναπτύσσεται πα-ράλληλα με την αυξανόμενη κρατική «διαφάνεια». Αυτό υποδηλώνει ότι αμφότερες οι πλευρές, κάνουν χρήση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και επιδιώκουν την εκπλήρωση διαμετρικά αντίθετων επιδιώξεων. Η νέα τεχνολο-γία δεν γίνεται κτήμα μόνο της εξουσίας αλλά και των πολιτών επίσης. Παρόλα αυτά, τα εν δυνάμει κόστη του Αθηναϊκού μοντέλου είναι σχεδόν παράλογα. Ποιός άραγε θα ήταν διατεθειμένος να αποποιηθεί το σύνολο του ελευθέρου χρόνου του, ώστε, συμμετέχοντας στην άμεση δημο κρατία, να επηρεάσει τη λήψη πολιτικών αποφάσεων; Ιδίως όταν δεν υπάρχει ανάγκη για τέτοιες αποφάσεις. Το ποσοστό των πολιτών οι όποιοι μπορούν (ή θα μπορούσαν) να διαδραμα-

10 14 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας τίσουν ενεργό ρολό στη λήψη των πολι-τικών αποφάσεων, σε καθημερινή μάλιστα βάση, είναι εξαιρετικά μικρό. Η δημιουργία προϋποθέσεων ώστε να υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης σε ηλεκτρονική πληροφορία και σε θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος είναι οπωσ-δήποτε αποδεκτά, ώστε οι πολίτες να διαθέτουν ένα βήμα δημόσιας έκφρασης σε κάθε περίπτωση. Είναι όμως άλλο πράγμα (και ίσως όχι συνετή επιλογή) η καθολική επιβολή της πρακτικής αυτής στο ευρύτερο κοινό και η δημιουργία ενός άμεσου πολιτικού συστήματος, κατ επίφαση δημοκρατικού, με τον τρόπο αυτό. 4. Ερωτήσεις που οδηγούν στον πυρήνα του ζητήματος Θεωρώντας ότι μέχρι τώρα έχουμε καταφέρει να παραθέσουμε μια κατά κάποιο τρόπο αμερόληπτη εκτίμηση των παραμέτρων και των επιχειρημάτων που σχετίζονται με τις τρεις προαναφερθείσες αντιλήψεις, σχετικά με την Κοινωνία της Πληροφορίας, μπορούμε πλέον να συζητήσουμε περαιτέρω θέματα χωρίς προκαταλήψεις και πα-ρεξηγήσεις, τα οποία θα μας οδηγήσουν στην ουσία του ζητήματος. Αναφερθήκαμε επιγραμματικά στο πρόβλημα της επιτήρησης των πολιτών από το κράτος κατά τη συζήτηση της απαισιοδοξίας που εκφράζουν οι Οργουελιανοί. Η ζωή ενός πολίτη, ως καταναλωτή, μπορεί να τεθεί υπό παρακολού-θηση, χωρίς αμφιβολία, μέσω ενός αυξανόμενης αποτελεσματικότητας μηχανισμού, χρησιμοποιώντας μια σειρά εξεζητημένων τεχνολογιών πληροφορικής. Αυτό έχει πολλούς και ποικίλους κινδύνους, τόσο πραγματικούς, όσο και εν δυνάμει. Αρκεί να αναλογιστούμε μονό τις κυβερνητικές πρωτοβουλίες (ΗΠΑ) αμέσως μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, ή την τάση που έχουν οι διάφορες εταιρίες να δημιουργούν βάσεις δεδομένων με το αγοραστικό προφίλ των πελατών τους. Πράγματι, ο κάθε πολίτης μπορεί να γίνει αντικείμενο παρα κολούθησης. Εγείρονται επομένως καίρια ερωτήματα, όσον αφορά τη διάδοση τέτοιων πρακτικών, όπως επίσης και θεμάτων λειτουργικού χαρακτήρα, στο όχι τόσο μακρινό μέλλον. Ειδικότερα, αναφορικά με την προπαγάνδα που διαδραματίζει ένα τόσο κεντρικό ρολό στους πολιτικούς μηχανισμούς στις σύγχρονες δημοκρατίες, εμφανίζεται μια σαφής τάση ενδυνάμωσης του έλεγχου που ασκούν τα μέσα ενημέρωσης στους κρατικούς μηχανισμούς. Η δεύτερη ζωτικής σημασίας παράμετρος έχει να κάνει με την προσβασιμότητα (accessibility), στην οποία εμπλέκονται διάφορα θέματα. Οι νέοι, εντατικοποιημένοι ρυθμοί ζωής, απαιτούν την υποχρεωτική χρήση διαφόρων μικροσυσκευών (gadgets), όχι μονό ως προϋπόθεση συμμετοχής στη δημόσια ζωή, αλλά μάλλον ως αναγκαία για την εργασία. Δεν είναι βέβαια υποχρεωτική η χρήση τους και δεν προσφέρει πάντοτε ευχάριστες εμπειρίες, ακόμη και όταν χρησιμοποιούνται για αναψυχή η κοινωνικές συναναστροφές. Εάν θέλαμε να γίνουμε πραγματικοί συμμέτοχοι στην ανάπτυξη της δικιάς μας Κοινωνίας της Πληροφορίας, τότε απαιτείται ισονομία πρόσβασης στις τεχνολογίες και το πληροφοριακό τους περιεχόμενο.

11 Róbert Pintér 15 Πως μπορούμε να το πετύχουμε αυτό, όταν αφενός η κτήση τεχνολογικού εξοπλισμού έχει το ανάλογο κόστος και επιπλέον απαιτούνται γνώσεις για να τεθεί ο εξοπλισμός αυτός σε λειτουργία; Τι γίνεται με τους «περιθωριακούς» (outsiders), τους μη-συμμετέχοντες; Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τα θέματα της προσβασιμότητας από την μεριά του άτομου, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη σύνθετες καταστάσεις, οι όποιες εμπλέκουν την τεχνολογία, την πληροφορία, τις γνώσεις και δεξιότητες, όπως επίσης και τον προσωπικό οικονομικό προϋπολογισμό του κάθε άτομου. Η μη-προσβασιμότητα είναι, βέβαια, η μια όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη είναι το πληροφοριακό άγχος (information(al) stress). Εάν όλοι, ή τουλάχιστον η μεγάλη πλειοψηφία μιας κοινωνίας, συμμετέχει στη ροή των πληροφοριών, εμφανίζεται μια ακόμη δυσκολία. Αυτή αφορά το δυσβάστακτο πληροφοριακό φορτίο που επωμί-ζεται το άτομο. Αυτό βέβαια μπορεί να σημαίνει ότι το πρόβλημα της προσβασιμότητας προσφέρει το ίδιο τη λύση του (ένα όραμα συμβατό με την έννοια της Κοινωνίας της Πληροφορίας). Με ποιον τρόπο μπορούμε να ανταπεξέλθουμε σε τέτοιες μαζικές αλλαγές στις καθημερινές μας ζωές; Όσον αφορά τη μαζική πρόσβαση στην πληροφορία, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα νέα επίπεδα επιβάρυνσης, τα οποία θα πρέπει να υπομείνει ο πληθυσμός, ως φυσικό επακόλουθο του νεοεμφανισθέντος αυτού άγχους. Αυτό δεν είναι απλά ένα θεωρητικό πρόβλημα, αλλά αντίθετα κάτι το πλήρως πρακτικό, κάτι που αποτελεί αναπόσπαστο παράγοντα κατά την καθη-μερινή λήψη αποφάσεων, αν και σε πρώτη προσέγγιση μπορεί να υποστηριχθεί ότι δεν αφορά, τουλάχιστον βρα-χυπρόθεσμα, το σύνολο του πληθυσμού μιας κοινωνίας. Με βάση τα παραπάνω, θα πρέπει να έχει γίνει σαφές πλέον ότι οι δυσκολίες σχετικά με την έννοια της Κοινω-νίας της Πληροφορίας εκπηγάζουν από μια τελείως διαφορετική αρχή, από αυτή που είτε οι φιλοτεχνο λογικοί, είτε οι τεχνοφοβικοί προτίθενται να αποδεχτούν. Οι έντονες προσδοκίες, οι όποιες οδηγούν είτε στην άκριτη α-ποδοχή είτε στην οριστική απόρριψη, καθιστούν αδύνατη οποιαδήποτε επιστημονική και ουσιαστική προσέγγιση του θέματος. Έχει εμφανιστεί λοιπόν ένα εναλλακτικό κίνημα, ο Τεχνορεαλισμός, ως απαρχή του οποίου ορίζε-ται τυπικά το έτος 1998 (Shenk at al, 1998). Οι ιδρυτές του κινήματος αυτού αναζήτησαν υποστηρικτές, διαμέ-σου του Διαδικτύου, αντιστεκόμενοι στους παράλογους ισχυρισμούς και των δυο πλευρών και προσπάθησαν να προσεγγίσουν την τεχνολογία με έναν ρεαλιστικό τρόπο, αποφεύγοντας τις παγίδες του εξτρεμισμού και της υ-περθεμάτισης, ώστε να μην υπερεκτιμήσουν, αλλά ούτε και να υποβαθμίσουν, τη δυναμική που παρουσιάζει η τεχνολογία. Στο μεταμοντέρνο μανιφέστο του τεχνορεαλισμού, ο παραπάνω συγγραφέας προτείνει μια ρεαλιστι-κή προσέγγιση στην τεχνολογία, ως ακολούθως: 1. «Οι τεχνολογίες δεν είναι ουδέτερες». Κάθε τεχνολογία ενσωματώνει, τόσο επίτηδες όσο και χωρίς πρόθεση, συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό περιεχόμενο και πεποιθήσεις. Οι λει τουργίες, τις όποιες η τεχνο-

12 16 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας λογία αυτή έχει σχεδιαστεί να επιτελέσει, είναι συγκεκριμένες. Κάποιος που κρατεί ένα σφυρί, επόμενο είναι ότι το κύριο μέλημά του είναι να βρει καρφιά να καρφώσει. «Το Διαδίκτυο μπορεί να έχει επαναστατικό χαρακτήρα, δεν είναι όμως ουτοπικό». Μπορεί βέβαια να ενσωματώνει αποκαλυπτικό περιεχόμενο, λιγότερο τεκμηριωμένη πληροφορία, ακόμη και διαστρεμ-μένες τάσεις, αλλά, σε τελική ανάλυση, η πληροφορία που κυκλοφορεί δεν είναι αιθέριας προέλευσης, είναι κατά μεγάλο μέρος συνήθης πληροφορία, διακινούμενη με αποδοτικό τρόπο. Το κράτος έχει ένα σπουδαίο ρολό στο «ηλεκτρονικό γίγνεσθαι». Κάθε σύστημα διακυβέρνησης οφεί-λει να αποδεχτεί τους νεοδιαμορφωθέντες κανόνες και τις συμβάσεις που επικρατούν στον κυβερνοχώ-ρο. Εναλλακτικά, αποτελεί δικαίωμα (αλλά και υποχρέωση) των κρατών, η υποβοήθηση της διαδικασί-ας της ολοκλήρωσης του παραδοσιακού κοινωνικού συστήματος στα νέα πλαίσια του κυβερνοχώρου. Η τεχνολογική προτυποποίηση, η προστασία των δεδομένων και το προσωπικό απόρρητο είναι πολύ σημαντικά θέματα για να αφεθούν προς διακανονισμό ελεύθερα, με μόνους κανόνες το αγοραίο αίσθη-μα προσφοράς και ζήτησης. «Η πληροφορία δεν αποτελεί αναγκαστικά και γνώση». Δε θα πρέπει να συγχέεται η εντατικοποιημένη ροή πληροφοριών η εισαγωγή νέας τεχνολογίας που επιτρέπει την εύκολη μεταφορά εξαιρετικά με-γάλων ποσοτήτων πληροφορίας με την γνώση, πόσο μάλλον με την σοφία. «Η καλωδίωση των σχολείων δεν πρόκειται να τα σώσει». Η αναδόμηση και επέκταση του τεχνολογικού εξοπλισμού ενός σχολείου δεν οδηγεί σε αυτόματη βελτίωση του επιπέδου της εκπαίδευσης του συγκεκριμένου ιδρύματος. «Η πληροφορία επιθυμεί την προστασία της». Αν και είναι αλήθεια ότι οι επιπτώσεις που επέφερε ο κυβερνοχώρος στην κατοχή πνευματικών δικαιωμάτων (copyright) και άλλης πνευματικής ιδιοκτησίας είναι τεράστιες, αυτό δεν σημαίνει ότι η πληροφορία είναι προσβάσιμη ή ότι «η πληροφορία θέλει να είναι ελεύθερη». Ο στόχος είναι ο ίδιος, όπως και στον πραγματικό χώρο: η πληροφορία ανήκει σε αυτόν που την δημιουργεί. Θα πρέπει να υπάρχουν οι οροί και οι προϋποθέσεις, ώστε ο καθένας να έχει και να διατηρεί το δικαίωμα της προστασίας της πνευματικής του ιδιοκτησίας. «Οι ζώνες ραδιοσυχνοτήτων αποτελούν δημόσιο αγαθό». Επομένως, το κοι- νό θα πρέπει να ωφελείται από τη χρήση τους. Η χρήση νέων τεχνολογιών θα πρέπει να εξυπηρετεί την ευμάρεια των κοινοτήτων και των πολιτών και οι διατιθέμενοι πόροι θα πρέπει να έχουν εκπαιδευτικούς,, πολιτισμικούς και κοι-νωφελείς στόχους. «Η κατανόηση και η εξοικείωση με την τεχνολογία θα πρέπει να είναι ένα ουσιώδες συστατικό της πα-γκοσμιοποιημένης κοινωνίας». Η κατανόηση

13 Róbert Pintér 17 των εν δυνάμει ωφελειών, όπως και των ορίων που ενυ-πάρχουν στην τεχνολογία, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να καταστεί κάποιος υπεύθυνος πολί-της. Συνοψίζοντας τα ουσιαστικά σημεία του Τεχνορεαλισμού, μπορούμε να πούμε ότι με τη γενικευμένη πρό-σβαση στις τεχνολογίες της πληροφορικής δε σημαίνει ότι επιτυγχάνεται απαραίτητα μια καλύτερη, ποιοτικά βελ-τιωμένη, κοινωνική πραγματικότητα. Η ενεργός συμμέτοχη των πολιτών και η προσγειωμένη εκτίμηση της τε-χνολογικής προόδου, αποτελούν αναπόσπαστο συστατικό της ανάπτυξης και παγίωσης της Κοινωνίας της Πλη-ροφορίας. Πληροφορία, Κοινωνία, Πληροφοριακή Κοι-νωνία «Κοινωνία της Πληροφορίας»--στο άκουσμά του, ο όρος φαίνεται εύκολος στην κατανόηση του και το νόημα του δηλώνεται από τους δυο συνθετικούς του όρους. Ο όρος «Πληροφορία» υποδηλώνει ένα συγκεκριμένο χαρακτη-ριστικό της κοινωνίας, όπου η πληροφορία, στην όποια μορφή της, έχει ουσιώδη ρόλο και μετασχηματίζει την ίδια την κοινωνία, κάνοντας τη να διαφέρει από άλλες μορφές κοινωνικής ύπαρξης στην ποιότητα και στην ευχέ-ρεια πρόσβασης στην πληροφορία. Πριν λοιπόν ασχοληθούμε σε βάθος με την κύρια αυτή έννοια, ας επικεντρώσουμε τη συζήτηση μας σε κάθε έναν από τους δυο αυτούς συστατικούς ορούς ξεχωριστά. 1. Πληροφορία Αυτό που ονομάζουμε «πληροφορία» στην τοπική γλώσσα ( εδώδιμη πληροφορία ) είναι αυτό που βρίσκουμε στις πινακίδες του metro, ή ενός σιδηροδρομικού σταθμού, ή στο γραφείο πληροφοριών ενός συγκροτήματος πολυκαταστημάτων. Με τον τρόπο αυτό παρέχονται συγκεκριμένες οδηγίες, καθοδήγηση, κατευθύνσεις ή συναφή δεδομένα, ώστε οι άνθρωποι να ενημερωθούν για τα δρομολόγια των τραίνων, ή για την κατανομή των εμπορευ-μάτων και των υπηρεσιών σε έναν πολυχώρο. Τέτοιου είδους ανταλλαγή πληροφοριών έχει νόημα μονό εάν είναι διαθέσιμο το κατάλληλο είδος πληροφορίας, αυτό δηλαδή που γίνεται κατανοητό από αμφότερα τα εμπλεκόμενα μέρη. Ο Ι. Örkény αναφέρεται σε αυτά, στην ενός λεπτού ιστορία που ακολουθεί, με τίτλο «Πληροφορία». Ένας υπάλληλος καθόταν διπλά στην κεντρική πύλη, πίσω από ένα συρόμενο γυάλινο πέτασμα, τα τελευταία έντεκα χρόνια και όλο αυτό το διάστημα, οι άνθρωποι τον ρωτούσαν αποκλειστικά και μονό για δυο πράγματα: «Πως μπορώ να πάω στο γραφείο της Montex;» Αυτός απαντούσε: «Πρώτος όροφος, στα αριστερά σας.»

14 18 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας Η δεύτερη ερώτηση ήταν: «Που μπορώ να βρω την εταιρεία Gum Residue Recycling;» Η απάντηση σε αυτό ήταν: «Δεύτερος όροφος δεύτερη πόρτα στα δεξιά σας» Για έντεκα ολόκληρα χρόνια, δεν έκανε ούτε ένα λάθος και έδινε σε όλους τις σωστές οδηγίες. Τότε, μια μέρα, εμφανίστηκε μπροστά στο γκισέ του μια κυρία και ρώτησε τη μια από τις δυο ερωτήσεις ρουτίνας. «Μπορείτε σας παρακαλώ να μου πείτε που βρίσκεται το γραφείο της Montex;» Αυτή τη φορά όμως, ο υπάλληλος, αναπάντεχα με βλέμμα απλανές, αποκρίθηκε: «Όλοι μας ερχόμαστε από το Τίποτε και στο Τίποτε τελικά καταλήγουμε.» Η κυρία ζήτησε και συναντήθηκε με τον προϊστάμενο του υπαλλήλου και έκανε έγγραφη διαμαρτυρία. Το παράπονο της αυτό διερευνήθηκε, ακούστηκαν οι απόψεις των εμπλεκόμενων μερών και τελικά τέθηκε τε-λικά στο αρχείο. Σε τελική ανάλυση, δεν έγινε και τίποτε σπουδαίο(örkény, 2006). Κατά τα τελευταία 30 ή 40 χρόνια, η έννοια της πληροφορίας, όπως αυτή εμφανίζεται στον καθημερινό λόγο, έχει υποστεί εξελικτικές μεταβολές, οπότε η στενή σημασία με την οποία χρησιμοποιείται ο όρος στην παραπάνω ιστορία, είναι σπάνια στις μέρες μας. Ως φυσικό επακόλουθο αυτού, η πεποίθησή μας ότι έχουμε τουλάχιστον μια γενική ιδέα όσον αφορά το πραγματικό νόημα του ορού, τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι ζούμε σε έναν πληροφοριοκεντρικό κόσμο, όπως επίσης και στην ευ-ρύτατη διάδοση των τεχνολογιών που σχετίζονται με την επικοινωνία. Στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, ο καθένας σχεδόν βιώνει την Κοινωνία της Πληροφορίας, κάτι που υποδηλώνει ότι η πληροφορία έχει εξελιχθεί σε κάτι ουσιώδες, σε ένα κεντρικό, απαραίτητο συστατικό της κοινωνίας μας. Οι πληρο φοριακές μελέτες παρέχουν σχετικά σύνθετους ορισμούς της έννοιας «πληροφορία». Εδώ όμως, η δική μας πρόθεση είναι η προσέγγιση του θέματος κυρίως με απλότητα και σαφήνεια, έχοντας στο μυαλό μας ότι αυτά που θέλουμε να συζητήσουμε είναι η «Κοινωνία της Πληροφορίας» και όχι η «πληροφορία». Ξεκινώντας την ανάλυση μας με το πρώτο, προφανές, βήμα, ας ανατρέξουμε στον ορισμό της έννοιας, σε ένα λεξικό. Βρί-σκουμε μερικές ερμηνείες του ορού «πληροφορία». Το Μεγάλο Λεξικό Pallas, στον 9ο τόμο, αναφέρει ότι η έκ-φραση πληροφορία (information) έχει λατινική ρίζα και σημαίνει ειδοποίηση, αναφορά. Το ρήμα είναι «κοινο-ποιώ», επισημαίνω. Ο «Θησαυρός» παρέχει τις ακόλουθες σημασίες: (1) οδηγίες, καθοδήγηση, αναφορά. (2) intelligence, δεδομένα, νέα, μια συλλογή γεγονότων. (3) Com., Math., Gram: στη θεωρία της κυβερνητικής: οι

15 Róbert Pintér 19 ι-διότητες της ύλης, κωδικοποιημένες σε σήματα: intelligence / νέα. Οι ορισμοί που δίνουν άλλοι Θησαυροί λέξεων δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τα παραπάνω, αν και μερικοί προσπαθούν να δώσουν πιο περίτεχνους ορισμούς, να ωραιοποιήσουν τον όρο. Η 4η έκδοση του American Heritage Dictionary of the English Language διακρίνει μεταξύ διαφόρων σημασιών της έννοιας «πληροφορία»: Γνώση προερχόμενη ως αποτέλεσμα μελέτης, εμπειρίας η καθοδήγησης. Γνώση συγκεκριμένων γεγονότων η καταστάσεων, η οποία έχει συλλεχτεί η ληφθεί ως αποτέλεσμα επικοι-νωνίας. Intelligence ή νέα, ειδήσεις. Μια συλλογή γεγονότων η δεδομένων. Π.χ. στατιστική πληροφορία. Η πράξη της πληροφόρησης ή η κατάσταση κατά την οποία ενημερώνεται κάποιος. Επικοινωνία, κοινοποίηση της γνώσης. Στην επιστήμη της Πληροφορικής, επεξεργασμένα, αποθηκευμένα η μεταδοθέντα δεδομένα. Ένα αριθμητικό, ποσοτικό μέτρο της αβεβαιότητας όσον αφορά ένα αναμενόμενο αποτέλεσμα. Στη Νομική Επιστήμη, μια τυπική κατηγορία για την τέλεση ενός εγκλήματος η οποία ανακοινώνεται από έναν δημόσιο αξιωματούχο, αντί να προκύψει ως απόφαση δικαστηρίου. Αφήνοντας κατά μέρος τις εννοιολογικές διαφοροποιήσεις που κάθε επιστημονικό πεδίο προσδίδει στον όρο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η έννοια «πληροφορία» σχετίζεται με: την εμπειρία, την μετάδοση της γνώσης, τα δεδομένα, τη γνώση, τη μάθηση, την επικοινωνία και τα νέα. Σε ορισμένες περιπτώσεις η έννοια «πληροφορία» εμφανίζεται ταυτόσημη με τις παραπάνω έννοιες (π.χ. εμπειρία, δεδομένα, γνώση), ενώ σε άλλες περιπτώσεις απο-τελεί αντικείμενο της επενέργειας αυτών (π.χ. καθοδήγηση, μάθηση, επικοινωνία). Ακόμη και εάν θεωρήσουμε ότι οι προαναφερθείσες έννοιες είναι πολύ ασαφείς ώστε να αποδώσουν πλήρως το ουσιώδες νόημα της «πληροφορίας», εντούτοις η τριάδα «δεδομένα», «γνώση» και «επικοινωνία» είναι αρκετή για την επίτευξη του σκοπού μας. Ποια σχέση υφίσταται μεταξύ αυτών των εννοιών; Συμφωνά με τον ορισμό που παραθέτει ο Drucker, μια εν δυνάμει συσχέτιση βασίζεται στη θεώρηση ότι ο μετασχηματισμός των δεδομένων σε πληροφορία απαιτεί, προϋποθέτει, γνώση (Drucker, 1998). Υπάρχει και ένα πλήθος ορισμών, οι όποιοι προσπαθούν να συσχετίσουν την πληροφορία με την επικοινωνία και οι οποίοι θα μας χρησιμεύουν στην κατανόηση της εννοί-ας της κοινωνίας της πληροφορίας. Συνεπώς, η επικοινωνία είναι η μετάδοση πληροφορίας, η οποία λαμβάνει χώρα εκτός κάποιου πλαισίου. Συνδυάζοντας αυτές τις δυο εννοιολογικές προσεγγίσεις, λαμβάνουμε μια αρκετά ξεκάθαρη και μεστή εικόνα, η οποία συμπεριλαμβάνει την τετράδα «δεδομένα, πληροφορία, γνώση» και «επικοινωνία», καθώς και τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις αυτών. Οι τέσσερις αυτές ιδέες-έννοιες δεν μπορούν εύκολα να

16 20 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας διακριθούν η μια από την άλλη. Σε καθημερινή βάση, παρατηρείται εκτεταμένη αλληλοεπικάλυψη στη χρήση τους. Ο M. Buckland συνοψίζει τις εννοιολογικές συσχετίσεις σε έναν πίνακα, στην εισαγωγή του βιβλίου του περί πληροφοριακών συστημάτων: Σχ.1: Το τετράπτυχο της πληροφορίας. ΟΝΤΟΤΗΤΑ PROCESS ΑΫΛΗ Πληροφορία ως Γνώση Γνώση Πληροφορία ως διαδικασία Η ενέργεια της πληροφόρησης ΥΛΙΚΗ Πληροφορία με υλική υπόσταση Δεδομένα, έγγραφα, καταγεγραμ μένη γνώση Επεξεργασία πληροφορίας Επεξεργασία δεδομένων, εγγράφων, μηχανική γνώσης. Πηγή: Buckland, 1991: 6 Η πληροφορία ως γνώση είναι μια κατεξοχήν αντικειμενική έννοια στενά συνδεδεμένη με το πρόσωπο που την κατέχει και αποκτά νόημα εντός ενός καθορισμένου, συγκεκριμένου γνωστικού πλαισίου. Ως οντότητα είναι μεν απλή, αλλά μπορεί παρόλα αυτά να μεταδοθεί και να κοινοποιηθεί σε άλλα άτομα. Η πληροφορία με υλική υπόσταση υπάρχει παράλληλα με την γνώση, είναι όμως καταγεγραμμένη, επομένως απτή. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα δεδομένα, τα οποία αποτελούν καταγεγραμμένη γνώση, εφόσον η επίκληση της χρήσης τους απαιτεί συγκε-κριμενοποίηση ενός πλαισίου εντός του οποίου θα έχει νόημα μια τέτοια χρήση, δηλαδή η δομή της διαδικασίας καταγραφής των δεδομένων, χωρίς την ύπαρξη του οποίου η αποκωδικοποίηση, η αντίστροφη διαδικασία, δεν έχει νόημα. Η τρίτη ομάδα αυτή της ανταλλαγής πληροφοριών, ονομάζεται πληροφορία ως διαδικασία και αναφέρεται ουσιαστικά στη διαδικασία της πληροφόρησης και επομένως αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ της πληροφορίας ως υλικής υπόστασης με την πληροφορία ως γνώση. Αυτός ο συνδετικός κρίκος μπορεί να συνδέει δυο οντότητες τύπου πληροφορίας-ως-γνώση (αναφερόμαστε τότε στη διαδικασία της αντίληψης-cogitation), ή δυο οντότητες τύπου πληροφορίας ως υλική υπόσταση (μιλάμε τότε για επεξεργασία δεδομένων). Κατά την ανάλυση του όρου πληροφορία, θα πρέπει να θεωρήσουμε αυτές τις ομάδες εννοιών, όπως και τις συ-νιστώσες τους: γνώση, επικοινωνία, δεδομένα, επεξεργασία πληροφορίας, σκέψη, αντίληψη, όπως και τις επιμέ-ρους έννοιες τις επεξεργασίας δεδομένων.

17 Róbert Pintér Κοινωνία Σε αντιδιαστολή με τα παραπάνω, η προσπάθεια ορισμού της εννοίας κοινωνία, είναι πολύ απλούστερη στην πραγματοποίησή της, αν και εδώ επίσης μπορεί να συναντήσουμε δυσκολίες στο να ξεκαθαρίσουμε τι ακριβώς εννοούμε με τον όρo κοινωνία και ποια σχέση μπορεί να έχει αυτή με μια γεωγραφικά προσδιοριζόμενη περι-οχή, ένα έθνος, μια γλώσσα, έναν πολιτισμό, ένα κράτος ή ένα σύστημα διακυβέρνησης. Είναι χρήσιμο να συμβουλευτούμε ξανά τα λεξικά μας, και αυτή τη φορά προτιμούμε ένα λεξικό όρων κοινω-νικών επιστημών. Το Collins Dictionary of Sociology αναφέρει στο λήμμα κοινωνία : Η ολότητα των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οποιαδήποτε ομάδα ανθρώπων, η οποία διαιωνίζει την ύπαρξη της και είναι λίγο-πολύ συνδεδεμένη με μια ορισμένη γεωγραφική περιοχή και αναπτύσσει και διατηρεί τους δικούς της θεσμούς και πολιτισμό. Με την έννοια αυτή, τόσο οι φυλές, όσο και τα κράτη, με την μοντέρνα έννοια, ανήκουν στην κατηγορία αυτή. Αν και ο όρος «κοινωνία» είναι ένας από τους πλέον σημαντικούς και συχνά χρησιμοποιούμενους όρους στην επιστήμη της κοινωνιολογίας, ο δεύτερος από τους παραπάνω ορισμούς αποτελεί αιτία εμφάνισης πολλών δυσχε-ρειών και τροφοδοτεί διαμάχες σχετικά με το ακριβές νόημά του. Ενώ οι σύγχρονες κοινωνίες επιδέχονται δια-φοροποίηση με βάση πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά και γεωγραφικά κριτήρια ενδέχεται μάλιστα να έχουν αναπτύξει και την αντίληψη της σαφώς διακρίσιμης εθνότητας οι αυτοκρατορίες και οι φυλές, θεσμοί παλαιοτέρων εποχών, δεν μπορούν απλά να ενταχθούν στα πλαίσια αυτά. Συνεπώς εμφανίζονται διαφωνίες, όσον αφορά το εάν θα πρέπει ή όχι τελικά να θεωρηθούν ως κοινωνίες. Για τις αυτοκρατορίες τίθεται το ερώτημα εάν και κατά πόσο μπορούν να θεωρηθούν ως κοινωνίες. Η σύγχρονη άποψη είναι ότι το κριτήριο για μια κοινότητα, προκειμένου να χαρακτηριστεί ως κοινωνία, είναι η δυναμική που παρουσιάζουν οι δυνατότητες επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της. Αυτό που μετρά είναι η συχνότητα και το μέγεθος αυτών των αλληλεπιδράσεων. Ακόμη και στις πλέον απομονωμένες κοι-νωνίες, θα πρέπει να υφίσταται κάποιος τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των μελών της, αλλιώς ο χαρακτηρισμός ως κοινωνία παύει να έχει νόημα. Ένα άλλο κριτήριο αναγνωρισιμότητας μιας κοινωνίας, επιπλέον των όσων αναφέρ-θηκαν παραπάνω, είναι το εάν και κατά πόσο το πολιτισμικό και θεσμικό συνεχές της μπόρεσε ή μπορεί να δια-τηρήσει την ύπαρξη του, διάμεσου της ιστορικής διάρκειας της ύπαρξής του. Οι πλέον πρόσφατες κοινωνιολογικές τάσεις, κατατείνουν παρ όλα αυτά, προς μια διαφορετική κατεύθυνση. Η κοινωνία, ως θεμελιώδης έννοια, ενδέχεται να

18 22 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας μην αποτελεί πλέον το κλειδί της συνειδητοποίησης του κόσμου μας, επειδή η επιμέρους εξέταση μεμονωμένων κοινωνιών ενδέχεται να αποσπάσει την προσοχή μας από τις υπό-λοιπες αλληλεπιδράσεις, οι όποιες λαμβάνουν χωρά μεταξύ κοινωνιών (αλλά και σε ευρύτερη κλίμακα), όπως π.χ. η πολύπλευρη ανάπτυξη (multilateralization) ή η παγκοσμιοποίηση. 3. Πληροφορία και κοινωνία ως μια Ενιαία Έννοια Έχουμε, μέχρι τώρα, αναφερθεί στο νόημα και των δυο εννοιών, τόσο της πληροφορίας, όσο και της κοινωνίας. Το ερώτημα που τίθεται, είναι τι μπορεί αυτές οι δυο έννοιες να σημαίνουν μαζί ως μια ενιαία έννοια. Αναλόγως της κατανόησης των δυο αυτών όρων, μπορεί κάποιος να οραματιστεί μια κοινωνία, εντός της οποίας η πληροφορία και οι σχετικές με αυτή οντότητες (γνώση, επικοινωνία, δεδομένα, επεξεργασία δεδομένων) λαμβάνουν πρωτοφανή σπουδαιότητα. Στην κοινωνία αυτή, οι προαναφερθείσες οντότητες αναλαμβάνουν έναν κεντρικό ρολό, ο όποιος καθορίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις, την κοινωνική διαιώνιση και συνέχεια, τους χωρικά οριζόμενους δεσμούς μεταξύ των μελών της, τους θεσμούς, το πολιτισμικό γίγνεσθαι και την ίδια την ιδέα της κρατικής οντότητας. Υπό την αίρεση ότι θα πρέπει να υπάρχει μια μη-μηδενική συχνότητα κοινωνικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας, ώστε αυτή να υπάρξει, τότε η Κοινωνία της Πληροφορίας μπορεί να επιφέρει θεαματικές βελτιώσεις στον τομέα αυτό: με ένα πολύ μικρότερο κόστος, με πολύ μεγαλύτερη ευκολία, επιτρέπει σε πολύ περισσότερους ανθρώπους να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους. Παρόλα αυτά όμως, υπάρχει και ένα λιγότερο ευκρινές, αλλά εξίσου σπουδαίο χαρακτηριστικό, το οποίο δεν πρέπει να παραλείψουμε: είναι ότι ο συγκερασμός των δυο αυτών όρων, «πληροφορία» και «κοινωνία», δεν αποδί-δεται νοηματικά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο σε κάθε γλώσσα. Ανάλογα με το γλωσσικό εργαλείο λοιπόν, η ενο-ποιημένη έννοια είτε διαφέρει από την κοινά αποδεκτή ερμηνεία της, κατά κάποιο βαθμό τουλάχιστον, είτε συ-μπίπτει με αυτή. Στα Ουγγρικά, για παράδειγμα ο όρος «πληροφορία» καθίσταται επιθετικός προσδιορισμός στον όρο «κοινωνία», υποδηλώνοντας την «πληροφοριακή κοινωνία». Στα Ελληνικά δεν ανακύπτει τέτοιο πρό-βλημα. Στα Αγγλικά, επίσης, η συνθέτη έννοια αποδίδεται με δυο ουσιαστικά, λόγω της ευελιξίας της συγκεκριμέ-νης γλώσσας στη σύνθεση όρων με απλή παράθεση των συνιστούντων όρων. Πρέπει να επισημανθεί αυτή η δια-φοροποίηση, επειδή ο σύνθετος όρος δε σημαίνει απλά μια κοινωνία που ασχολείται με την πληροφορία, αλλά δηλώνει επίσης και ορισμένα χαρακτηριστικά της κοινωνίας αυτής. Σημειώνουμε λοιπόν ότι ο όρος «πληροφορί-α» λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός και όχι απλά ως ένα ουσιαστικό. Η έννοια της Κοινωνίας της Πληροφορίας εγείρει αυτόματα και ένα άλλο ερώτημα: μήπως τελικά και κάθε μορφή κοινωνίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως Κοινωνία της Πληροφορίας; Σε τελική ανάλυση, η πληροφορία είναι αναπόσπαστο

19 Róbert Pintér 23 τμήμα κάθε εύρυθμης λειτουργίας μιας κοινωνίας ή ενός κοινωνικού (υπό)συστήματος. Έχει διαδραματίσει ενεργό ρολό σε όλες τις διαδικασίες του κοινωνικού γίγνεσθαι και έχει ιστορικά διαμορφώσει προ-ηγούμενες μορφές κοινωνίας, π.χ. την αγροτική ή τη βιομηχανική. Αυτή η κριτική παρατίθεται συχνά όσον αφο-ρά το σημερινό χαρακτηρισμό της κοινωνίας μας ως Κοινωνίας της Πληροφορίας. Οι οπαδοί της σημειώνουν ότι η σύγχρονη χρήση της έννοιας παραμελεί τη διαπίστωση ότι χωρίς πληροφορία (γνώση, δεδομένα, σκέψη, επι-κοινωνία κλπ.) δεν υφίσταται καν κοινωνία, ούτε τώρα, ούτε ποτέ πριν. Αν και αυτό αναμφίβολα ισχύει, εφόσον η ύπαρξη μιας κοινωνίας καθορίζεται και διέπεται από τη ροή των πληροφοριών μέσα σε αυτή, τα πρότερα κοινω-νικά συστήματα δεν αναφέρονται ως Κοινωνία της Πληροφορίας από τους συγχρόνους κριτικά σκεφτόμενους ανθρώπους και τους ιστορικούς. Καμία προηγούμενη μορφή κοινωνίας δεν είναι τόσο επηρεασμένη από την επι-κοινωνία, την αποδοχή, την επεξεργασία, την καταγραφή, την αποκωδικοποίηση και τη ροή εν γένει της πληρο-φορίας, όσο αυτή που βιώνουμε εμείς σήμερα. Μια συγκριτική θεώρηση προγενέστερων κοινωνιών με τα χαρα-κτηριστικά που εντοπίζονται στις μοντέρνες σημερινές, διαφοροποιεί έντονα το σήμερα από το χθες. Θεωρητικοί μελετητές, με διαφορετικά γνωστικά πεδία, ενδιαφέροντα, προσανατολισμό και τρόπο σκέψης, εντοπίζουν τις δι-αφορές αυτές σε πέντε κύριους τομείς: τεχνολογία, δομή κοινωνικών ρολών, λειτουργία της οικονομίας, χωροτα-ξική δόμηση και φυσικά πολιτισμός. Στα επόμενα, θα συζητήσουμε εν συντομία τους τομείς αυτούς. Σχολές Κοινωνικής Επιστήμης Η εργασία του F. Webster του 1995 συνδυάζει τις θεωρίες της Κοινωνίας της Πληροφορίας που αναπτύχθηκαν στις δεκαετίες του 1960 και 1970, προκειμένου να αναλύσει την έννοια και τα χαρακτηριστικά της εντός του πλαισίου της κοινωνικής επιστήμης. Οι θεωρίες αυτές καθορίζουν τις εν δυνάμει κατευθύνσεις αυτού που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα ενδελεχές ερευνητικό εγχείρημα, το οποίο θα είναι σε θέση να ξεκαθαρίσει το νόημα της έννοιας, παίρνοντας ως αφετηρία την πραγμάτευση αυτών των αρχικών θεωριών και προχωρώντας πα-ραπέρα. Η σειρά παράθεσης των εννοιών του Webster είναι η εξής: 1. Τεχνολογία Από τη σκοπιά της τεχνολογίας, ζούμε σε μια κοινωνία της πληροφορίας, εφόσον οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινω-νιών διαδραματίζουν έναν ολοένα και σημαντικότερο ρόλο σε κάθε πεδίο κοινωνικής ύπαρξης, κάτι που έχει κλονίσει τα θεμέ-λια όλων των κοινωνικών δομών και διαδικασιών και έχει ως αποτέλεσμα μαζικές μεταβολές στην πολιτική, οικονομική, πολι-τιστική και καθημερινή μας ζωή.

20 24 Προσπάθεια για την Κατανόηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας Οι περισσότερες προσπάθειες που έγιναν για να οριστεί η έννοια της Κοινωνίας της Πληροφορίας, προσεγγί-ζουν το όλο θέμα από μια τεχνολογική προοπτική, οπότε η κεντρική ερώτηση αυτών, είναι περίπου η εξής: «Ποια είδη (νέας) τεχνολογίας πληροφορικής και επικοινωνιών δημιουργήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, ώστε με βάση αυτά να καθοριστεί η υποδομή της Κοινωνία της Πληροφορίας;» Υπάρχουν και ορισμένα αλλά θέματα που χρήζουν επεξήγησης επίσης. Πως ακριβώς δημιουργήθηκαν αυτές οι νέες τεχνολογίες; Αντιστοιχεί η εφαρμογή τους στις αρχικές ανάγκες τις οποίες δημιουργήθηκαν για να καλύψουν; Πως αυτές κατανέμονται μέσα στην κοινωνία; Τυγχάνουν ευρείας αποδοχής, ή αντίθετα αντιμετωπίζονται με σκε-πτικισμό; Το πλέον σημαντικό όμως ερώτημα, είναι αυτό που επικεντρώνεται στη σχέση μεταξύ τεχνολογίας και κοινω-νίας. Το θέμα αυτό, σε πρώτη ανάγνωση, φαίνεται θεωρητικής φύσης και μόνο, εάν επιμείνουμε όμως σε μια δεύ-τερη ανάγνωση, τότε αποκαλύπτεται η θεμελιώδης σημασία του. Ποια είναι η βέλτιστη τεχνολογική επίπτωση στην κοινωνική ζωή, η οποία είναι σε θέση να επιφέρει μια ποιοτική αλλαγή; Είναι σωστό να δικαιούμαστε να εφη-συχάζουμε, πιστεύοντας στον εκσυγχρονισμό των πολιτικών πρωτοβουλιών και στις θεωρίες των μελλοντολόγων, οι όποιοι ισχυρίζονται ότι η τεχνολογία αποτελεί το μοναδικό μέσο αλλαγής των κοινωνικών διαδικασιών και των κοινωνικών λειτουργιών, όταν κύριος στόχος όλων αυτών είναι η διαρκής επέκταση της χρήσης της τεχνολογίας στη σφαίρα των δημοσίων πραγμάτων; 2. Occupation Structure (Εργασιακή Δομή) και Οικονομία Μελέτες της εργασιακής δομής και της οικονομίας καταδεικνύουν ότι δικαιούμαστε να διαπιστώσουμε τον ισχυρισμό ότι ζούμε σε μια Κοινωνία της Πληροφορίας, επειδή, περνώντας από τις βάσεις της αγροτικής και βιομηχανικής κοινωνίας, οι τομείς της πληροφορικής και των εργασιών /επαγγελμάτων που σχετίζονται με αυτή, κυριαρχούν πλέον στον οικονομικό στίβο. Δυο ιστορικά αξιοσέβαστες σχολές κοινωνικής σκέψης είναι αυτές που προσπαθούν να παραθέσουν εξηγήσεις, τεκμηριωμένες σε γεγονότα, για τις μεταβολές στις διαδικασίες της παράγωγης αγαθών και στην εργασιακή δομή. Οι πρωτεργάτες των σχολών αυτών θέτουν τα ακόλουθα ερωτήματα: Πως έχουν μεταβληθεί τα ποσοστά των απασχολούμενων στο βιομηχανικό τομέα και στον τομέα παροχής υπηρεσιών, κατά τις τελευταίες δεκαετίες; Πως έχει μεταβληθεί, σε ποια ποιοτικά χαρακτηριστικά, η αποδοτικότητα και οι δεξιότητες τους; Με ποιο τρόπο οι θέσεις απασχόλησης οι σχετικές με την πληροφορική αρχίζουν να κυριαρχούν στην παραγωγική διαδικασία; Διαδραματίζει ο υπολογιστής έναν ουσιαστικό ρόλο στην παραγωγή; Ποιοι είναι οι πλέον σημαντικοί παράγοντες και ποιοι επενδύουν σε αυτό το νέο κόσμο; Συμβαίνει και σε ποιο βαθμό μια σύγκλιση, ένας συγκερασμός των τηλεπικοινωνιών, των μέσων επικοινωνίας και των υπολογιστικών συστημάτων;