ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ - ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ - ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ & ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία με θέμα: «Η ομαδική θεραπεία στην απεξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες: το παράδειγμα της ομάδας στο πρόγραμμα του ΠΕΘΕΑ Αργώ» Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Πανταζή Στέλλα (Α.Ε.Μ.:421) Επόπτρια καθηγήτρια: Μπάκα Αφροδίτη, Λέκτορας Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Για την ολοκλήρωση της παρούσας διπλωματικής έρευνας συνέβαλλαν σημαντικοί άνθρωποι τους οποίους ευχαριστώ. σπουδές μου. Πρώτα από όλα ευχαριστώ την οικογένεια μου για την υποστήριξη της στις Ευχαριστώ τους καθηγητές μου κ. Κώστα Μπαιρακτάρη και κ. Φοίβο Ζαφειρίδη για τους σπόρους ανησυχίας, τους προβληματισμούς και τις διεξόδους που μου πρόσφεραν κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτρια κ. Αφροδίτη Μπάκα για την πολύτιμη καθοδήγηση και υποστήριξη της. Ευχαριστώ τον επιστημονικά υπεύθυνο του Προγράμματος Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «Αργώ», κ. Γεωργάκα Παναγιώτη για την άδεια διεξαγωγής της έρευνας στο συγκεκριμένο θεραπευτικό πλαίσιο. Ευχαριστώ τους εργαζομένους του προγράμματος «Αργώ» που μοιράστηκαν μαζί μου τις εμπειρίες τους στο χώρο της απεξάρτησης. Ευχαριστώ τα μέλη του προγράμματος «Αργώ» διότι επέτρεψαν να είμαι κοντά τους στην απεξαρτητική τους πορεία. Ευχαριστώ την Ευαγγελία και τον Δημήτρη για την ώθηση που μου έδωσαν στην εκπόνηση της διπλωματικής. Τέλος, ευχαριστώ από καρδιάς τον άνθρωπο που με συμβούλεψε να κρατάω σημειώσεις μετά το πέρας των ομάδων. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΡΧΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ. 5 Περίληψη.. 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 1. Αιτιοπαθογένεια της εξάρτησης: η ανατομία του ψυχικού πόνου 9 2. Ομάδες εντατικής εμπειρίας Ομάδες στην απεξάρτηση Ομάδες αυτοβοήθειας: οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί και οι Ναρκομανείς Ανώνυμοι Ομάδες εντός της θεραπευτικής κοινότητας Ψυχοθεραπευτικές ομάδες. 33 α. Γνωστική ομαδική θεραπεία 34 β. Οικογενειακή ομαδική θεραπεία.. 36 γ. Ομαδική θεραπεία μέσω τέχνης Δομή και λειτουργία ομάδων στην απεξάρτηση Διαδικασία ομαδικής θεραπείας και στόχοι Περιεχόμενο θεραπευτικών ομάδων Κριτικές προσεγγίσεις στην απεξάρτηση Δυσκολίες και περιορισμοί της ομαδικής θεραπείας Μια κοινωνική οπτική στο πρόβλημα της τοξικοεξάρτησης

4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ : Πλαίσιο της έρευνας Το μοντέλο της Αργώ (αρχές και φιλοσοφία) Ιστορικό της έρευνας Μεθοδολογία έρευνας: η συμμετοχική παρατήρηση Ανάλυση των δεδομένων : ανάλυση περιεχομένου.61 ΑΝΑΛΥΣΗ : ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΑΥΤΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΟΜΑΔΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 114 4

5 ΑΡΧΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Πολλές είναι σήμερα οι απόψεις και οι οπτικές σχετικά με τη φύση, τα αίτια και τη θεραπεία της εξάρτησης. Άραγε μπορεί μια θεωρία να αγγίξει την καρδιά του «προβλήματος» της εξάρτησης; Τι οδηγεί κάποιους ανθρώπους στο να αναζητούν «ικανοποίηση» σε σχέσεις και ουσίες έξω από αυτούς, με κόστος συχνά την ίδια τους τη ζωή; Πρόκειται για βιοχημική ανωμαλία; Πρώιμες τραυματικές εμπειρίες οδήγησαν το άτομο στο να προσφύγει σε ψυχοτρόπες ουσίες; Ή μήπως το σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, αναπαράγει ευάλωτα άτομα μέσα σε αρκετά ευάλωτες και δυσλειτουργικές οικογένειες με δυσκολία να διαχειριστούν επώδυνα συναισθήματα; Μπορεί άραγε μια θεωρία να εξηγήσει γιατί κάποιοι άνθρωποι επιλέγουν να βγουν από την απομόνωση και το κενό πέφτοντας μέσα σε ένα ακόμη μεγαλύτερο κενό, αυτό των ψυχοτρόπων ουσιών; Γιατί, ίσως, το κενό δεν έχει πάτο Γιατί όπως χαρακτηριστικά γράφει εξαρτημένος στη διαδικασία απεξάρτησης «τώρα μπορώ να εμφανιστώ καθαρά σαν άτομο, μέρος του συνόλου με το μερίδιο μου στο σκοπό. Σε αυτό το έδαφος μπορώ να βγάλω ρίζες και να μεγαλώσω. Όχι μόνος όπως στο θάνατο αλλά ζωντανός στον εαυτό και στους άλλους...»(μέλος Θεραπευτικής κοινότητας, στο Ζαφειρίδης και Sugarman, 1990). Γιατί όπως χρειάζεται ο εξαρτημένος να βγει από την απομόνωση του και να αντικρίσει τη ζωή με τους όρους της το ίδιο χρειάζεται να κάνουμε και «εμείς», ως μέλη της επιστημονικής κοινότητα,ως γονείς ή ως πολίτες, να βγούμε επιτέλους έξω από την ισχυρογνωμοσύνη μας και να αντικρίσουμε την αληθινή ζωή με τους όρους της, με το μερίδιο μας στο σκοπό 5

6 Περίληψη Στο χώρο της απεξάρτησης η χρήση της ομάδας αποτελεί από τους επικρατέστερους τρόπους αντιμετώπισης της εξάρτησης. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η καταγραφή των θεμάτων που αναδείχθηκαν σε ομάδα εξαρτημένων ατόμων του ανοιχτού θεραπευτικού προγράμματος του Πεθεά Αργώ. Με στόχο τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο έρχεται η αλλαγή στην ιστορία του εξαρτημένου μέλους, χρησιμοποιήθηκαν ατομικά ημερολόγια μετά την λήξη της κάθε θεραπευτικής ομάδας του προγράμματος. Η ανάλυση των δεδομένων έγινε με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου. Από την ανάλυση του υλικού προέκυψαν τρεις βασικές κατηγορίες οι οποίες αφορούν τη σχέση του εξαρτημένου ατόμου με εξαρτητικές ουσίες και συμπεριφορές, τη σχέση του ατόμου με τον κοινωνικό του περιβάλλον και τη σχέση του ατόμου με τον εαυτό. Οι δυο υποκατηγορίες που προέκυψαν αφορούν τη δυναμική της ομάδας και τις προτάσεις των μελών εντός της ομάδας.. Εν κατακλείδι, η ομάδα βοηθά το εξαρτημένο μέλος να συνειδητοποιήσει τα θέματα που το αφορούν και του προσφέρει την κατάλληλη ώθηση για αλλαγή. Περαιτέρω έρευνα χρειάζεται στο τομέα της αξιολόγησης των ομαδικών παρεμβάσεων. Λέξεις κλειδιά: ομάδα, ομαδική θεραπεία, ανοιχτό θεραπευτικό πρόγραμμα, απεξάρτηση. 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το πρόβλημα της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες αποτελεί ένα από τα πλέον δισεπίλυτα ψυχοκοινωνικά προβλήματα της εποχής μας. Πλήθος επιστημονικών εγχειρημάτων προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα της χρήσης και κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών. Βιολογικές προσεγγίσεις προτείνουν μια ευρεία γκάμα φαρμακευτικών σκευασμάτων, υποκατάστατων, όπως μεθαδόνη και βουπρενορφίνη (Goldstein & Volvok,2002). Ψυχολογικές θεωρίες προτείνουν ομάδες θεραπείας και ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες (Flores,1997; Khantzian, 2004; Morgan-Lopez &Fals- Stewart,2006; Panas et al,2003). Ανθρωπιστικές προσεγγίσεις προτείνουν ομάδες αυτοβοήθειας και αλληλοβοήθειας για την αντιμετώπιση της εξάρτησης (Kelly,2007; Humphreys,2004) ενώ πιο «ολιστικές προσεγγίσεις» προτείνουν την αντιμετώπιση των γενεσιουργών αιτιών που παράγουν εξαρτήσεις μέσα στο σύγχρονο κοινωνικό πολιτικό σύστημα (Ζαφειρίδης,2000; Μάτσα, 2008). Δε γνωρίζω αν κάποια επιστημονική θεωρία μπορεί να περιγράψει πλήρως το «αίνιγμα της τοξικομανίας» ή εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες. Επειδή ακριβώς καμιά επιστημονική θεωρία δεν επαρκεί προκειμένου να περιγράψει το εύρος των παραγόντων που εμπλέκονται στην εμφάνιση της εξάρτησης. Υπό αυτή την έννοια, οι ορισμοί και οι θεωρίες που παρατίθενται αποτελούν προσπάθεια δημιουργίας ενός κοινού πλαισίου προβληματισμού γύρω από τη φύση, τα αίτια και κυρίως την αντιμετώπιση του φαινομένου της εξάρτησης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, θα εστιάσουμε σε μια «πρακτική» ιδιαίτερα διαδεδομένη στην προσπάθεια της απεξάρτησης. Η «γέφυρα» που χρησιμοποιούν τα περισσότερα θεραπευτικά προγράμματα για τη μετάβαση από την εξάρτηση στην απεξάρτηση, από την υποδούλωση στην ελευθερία, είναι η «ομάδα». Η ομάδα αποτελεί «θεραπευτικό μηχανισμό» σε επίσημους και ανεπίσημους θεραπευτικούς φορείς, σε ομάδες αυτοβοήθειας, σε στεγνά προγράμματα απεξάρτησης, σε προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων, σε θεραπευτικές κοινότητες ακόμη και σε ιδιωτικά κέντρα. 7

8 Σε αυτό το σημείο προκύπτουν πλήθος ερωτημάτων σχετικά με τη φύση και την αναγκαιότητα των ομάδων στη διαδικασία της απεξάρτησης. Τι εννοούμε με τον όρο «ομάδα» στο χώρο της απεξάρτησης και σε τι συνίσταται η ευρεία χρήση της; Πρόκειται για ένα αποτελεσματικό θεραπευτικό μηχανισμό ή μια απρόσωπη τεχνική; Ποια είναι τα διάφορα είδη των θεραπευτικών ομάδων στο χώρο της απεξάρτησης; Υπάρχουν διαφορές ανάλογα με το είδος των ομάδων που χρησιμοποιούνται; Ποιες οι διαφορές ανάμεσα στις επαγγελματικές και μη επαγγελματικές ομάδες; Μπορεί η θεραπευτική ομάδα να είναι «επικίνδυνη» για το άτομο στη διαδικασία της απεξάρτησης; Υπάρχουν κίνδυνοι από την εξάπλωση της χρήσης των ομάδων στο χώρο της απεξάρτησης Το πλήθος αυτών των ερωτημάτων δύσκολα μπορούν να απαντηθούν στα στενά όρια μιας διπλωματικής εργασίας, ωστόσο είναι αναγκαίο να μπαίνουν ερωτήματα και προβληματισμοί σε όσα θεωρούμε αυτονόητα 8

9 1. Αιτιοπαθογένεια της εξάρτησης: η ανατομία του ψυχικού πόνου. Παρά το ότι κάθε άτομο και κάθε περίπτωση είναι μοναδική, με διαφορετικές ανάγκες και διαφορετική ιστορία, χρειάζεται να ορίσουμε την έννοια της εξάρτησης προκειμένου να έχουμε ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ.) η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες αποτελεί «ένα σύμπλεγμα γνωστικών, συμπεριφορικών και φυσιολογικών συμπτωμάτων που δείχνουν ότι το άτομο συνεχίζει τη χρήση της ουσίας παρά την ύπαρξη σημαντικών προβλημάτων που σχετίζονται με τη λήψη της» (Π.Ο.Υ., 1994). Η διάγνωση της εξάρτησης σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο ICD-10 προϋποθέτει τη συνύπαρξη τριών ή περισσοτέρων από τα ακόλουθα συμπτώματα σε κάποια χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δώδεκα μηνών: «Έντονη επιθυμία ή επιτακτική ανάγκη λήψης της ουσίας. Δυσκολίες στον έλεγχο της συμπεριφοράς λήψης της ουσίας σε σχέση με την έναρξη και τη διακοπή της ή το βαθμό χρήσης της. Φυσιολογική κατάσταση απόσυρσης όταν διακοπεί η χρήση της ουσίας ή όταν ελαττωθεί η δοσολογία της, όπως εκδηλώνεται με το σύνδρομο στέρησης. Αντοχή στην ουσία, διαπιστούμενη από το φαινόμενο ότι απαιτούνται αυξημένες δόσεις για το ίδιο αποτέλεσμα. Προοδευτική παραμέληση εναλλακτικών πηγών ευχαρίστησης ή ενδιαφερόντων εξαιτίας της χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών και αύξηση προοδευτικά του χρόνου που διατίθεται για την απόκτηση ή λήψη της ουσίας ή για ανάνηψη από τις επιδράσεις της. Επιμονή στη χρήση της ουσίας παρά τις αναμφισβήτητες ενδείξεις σοβαρών οργανικών, συναισθηματικών ή νοητικών βλαπτικών συνεπειών». (ICD-10, Στεφανής και συν.1993). 9

10 Ενώ το διαγνωστικό στατιστικό εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας ορίζει την εξάρτηση ως μια «χρόνια υποτροπιάζουσα εγκεφαλική νόσο» (DSM-IV) σύμφωνα με τον ορισμό του Olievenstein, η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες αποτελεί «προϊόν συνάντησης μιας προσωπικότητας με μια ψυχοδραστική ουσία σε συγκεκριμένη κοινωνικοπολιτική στιγμή». Ο ορισμός του Olievenstein προσθέτει τη σημασία της συγκεκριμένης κοινωνικοπολιτικής στιγμής στη συνάντηση του ατόμου με την ουσία. Με τον όρο «προσωπικότητα» εννοούμε το σύνολο των προσωπικών παραγόντων που είτε δρουν προστατευτικά είτε αντίθετα ενισχύουν την ευαλωτότητά του. Με τον όρο «κοινωνικοπολιτιστική δομή» εννοούμε το πλαίσιο ζωής του συγκεκριμένου ατόμου, το οποίο περιλαμβάνει το οικογενειακό περιβάλλον, το κοινωνικό πλαίσιο, την κουλτούρα και την ιστορία. Η σύγχρονη ψυχιατρική, βιολογικής κατεύθυνσης, αποδίδει την εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες σε βιολογικούς και γενετικούς παράγοντες οι οποίοι προκαλούν έλλειψη υποδοχέων ντοπαμίνης σε συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές και ανωμαλίες στις διαδικασίες ανταμοιβής που διαμεσολαβούνται από ειδικά κυκλώματα στο μεταιχμιακό σύστημα, εμπλέκοντας άλλες περιοχές του εγκεφάλου και ειδικότερα τον μετωπιαίο φλοιό. Βιολογικές θεωρίες αναφέρουν την εξάρτηση ως μια βιολογική ευαλωτότητα η οποία προέκυψε από πρώιμους ψυχολογικούς τραυματισμούς. Αυτές οι ανωμαλίες προκαλούν ελλείμματα στα αισθήματα που συνδέονται με την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση (Goldstein & Volvok,2002). Ενώ η ψυχιατρική, βιολογικής κατεύθυνσης δίνει έμφαση στη βιολογική διάσταση της εξάρτησης οι σύγχρονες ψυχολογικές θεωρίες περιγράφουν τα χαρακτηριστικά του εξαρτημένου ατόμου και τις ψυχικές εκδηλώσεις της εξάρτησης σε ατομικό, διαπροσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο. Μέσα από μια ψυχολογική θεώρηση της έννοιας της εξάρτησης, όταν μιλάμε για τοξικοεξάρτηση και όχι για χρήση ουσιών γενικά, σύμφωνα με την Angel (2000) εννοούμε ότι η εξάρτηση αυτή έχει καταστεί το κέντρο ο σκοπός και το μέσοολόκληρης της ψυχικής και κοινωνικής ύπαρξης του υποκειμένου. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η εξάρτηση αποτελεί ιδιαίτερη μορφή σχέσης μεταξύ εξαρτημένου και 10

11 τοξικής ουσίας, η οποία αποτελεί προϊόν συνάντησης του τοξικοεξαρτημένου με το ναρκωτικό του (Angel,2000). Μέσα από μια επίσης ψυχολογική οπτική, η Μάτσα (2006) προσθέτει ότι «η συγκεκριμένη στιγμή της συνάντησης θα αποκαλύψει την ευαλωτότητα του ατόμου και θα αναδείξει το ρόλο της ουσίας ως μέσου ανακούφισης από τον αφόρητο ψυχικό πόνο». Περαιτέρω, όσον αφορά την έννοια του ψυχικού πόνου και τη σχέση του με την εξάρτηση υποστηρίζεται ότι η τοξικομανία αποτελεί το παράδειγμα μιας χημικής στρατηγικής που έχει στόχο «υποκειμενικοποιητικό και αναισθητικό» προκειμένου να αντιμετωπίσει το άτομο μια οδύνη, απέναντι στην οποία δεν έχει τα μέσα να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Η οδύνη, ο ψυχικός πόνος, διαφέρει από το σωματικό πόνο γιατί το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η αδυναμία αναπαράστασης αυτού που τον προκαλεί. Επομένως,σύμφωνα με τη Μάτσα (2006) η χρήση της ψυχοδραστικής ουσίας σχετίζεται με την ανάγκη του συγκεκριμένου υποκειμένου να κάνει κάτι για να σταματήσει την εσωτερική, ψυχική αιμορραγία, για να καταπραΰνει την εσωτερική ένταση κα το άγχος και να κάνει λιγότερο απειλητικό το αίσθημα του εσωτερικού κενού που το κατακλύζει, τη βασανιστική ανία, την πλήξη και το ανικανοποίητο. Τα ναρκωτικά λειτουργούν σαν ασπίδα συγκρατώντας τα πιο επώδυνα συναισθήματα, «αναισθητοποιώντας» το άτομο και με αυτό τον τρόπο θωρακίζοντας τον απέναντι στον ψυχικό πόνο. Υπό αυτή την έννοια, η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες μπορεί να θεωρηθεί ως «απάντηση του ατόμου σε μια εσωτερική απειλή» απέναντι στην οποία δεν μπορεί να αμυνθεί (Μάτσα,2006). Προσπαθώντας να περιγράψει την εσωτερική κατάσταση που βιώνει το εξαρτημένο άτομο, ο Bergeret (2000) εστιάζεται στην εξάρτηση ως μια θεμελιακή αντίφαση ανάμεσα στο άτομο και στους άλλους. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η εσωτερική ανασφάλεια και η προσδοκία του ατόμου να πάρει από τους άλλους αυτό που αισθάνεται βαθιά μέσα του ότι του λείπει, τον κάνουν να τους παραχωρεί μια ανυπόφορη εξουσία πάνω του. Αυτή την εξάρτηση αντιλαμβάνεται ως μια εξουσία, ως μια μορφή βίας που ασκείται πάνω του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και παλαιότερες θεωρίες όπως αυτή του Szaz (1958), του Rado και του Casriel (1933) σχετικά με τη σχέση της εξάρτησης και 11

12 του ψυχικού πόνου. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Szaz η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών μοιάζει με ένα νευρωτικό, φοβικό μηχανισμό που αναπτύσσει ο χρήστης προκειμένου να ξαναζήσει στιγμές κινδύνου, με την ελπίδα αυτή τη φορά να έχει κυριαρχία πάνω σε αυτές. Σύμφωνα με το Rado και τον Casriel(1933) ο χρήστης ναρκωτικών ουσιών είναι ένας άνθρωπος εξαρτημένος από τον πόνο. Στα πλαίσια αυτή της θεώρησης, προτείνουν τη «θεραπεία δεσμού» προκειμένου ο χρήστης να είναι κοντά σε κάποιον φυσικά και συναισθηματικά. Σύμφωνα με τον θεμελιωτή των θεραπευτικών κοινοτήτων στην Ευρώπη, Κοοyman, «η εξάρτηση πρέπει να ιδωθεί ως σύμπτωμα ενός προβλήματος, η φύση του οποίου μπορεί να είναι ψυχολογική, διαπροσωπική ή και κοινωνική. Η εξάρτηση μπορεί να ιδωθεί ως αυτοχορηγούμενο φάρμακο για την ανακούφιση του πόνου και του άγχους, ο οποίος προκύπτει από τις ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες του ανθρώπου».(κοοyman,1986). Η ψυχοδυναμική θεωρία συνέβαλλε στην περιγραφή της προσωπικότητας του χρήστη. Μέσα από το ψυχοδυναμικό πρίσμα η εξάρτηση είναι μια προσαρμογή σε μια τραυματική εμπειρία του εγώ. Ο χρήστης μοιάζει να θέλει να επιστρέψει σε μια κατάσταση ναρκισσισμού με άμεση ανάγκη ικανοποίησης στο «εδώ και το τώρα», σα να θέλει ασυνείδητα να γίνει πάλι μωρό, ένα άτομο χωρίς ευθύνες (Khantzian,1980). Μέσα από την κλινική του εμπειρία ο Khantzian (2004) αναφέρεται στην ευαλωτότητα του εξαρτημένου στην οργάνωση του ψυχισμού του, η οποία έχει να κάνει με την αδυναμία του εξαρτημένου ατόμου να ρυθμίσει αποτελεσματικά τα συναισθήματα του, τις σκέψεις του, τις σχέσεις και τις συμπεριφορές του. Νεότερες προσεγγίσεις υπό το πρίσμα της θεωρίας της προσκόλλησης δίνουν μεγάλη έμφαση στη δυσκολία του εξαρτημένου ατόμου να δημιουργεί και να διατηρεί υγιείς σχέσεις με τους άλλους. Η εξάρτηση σύμφωνα με τους Flores (1997) και Roth (2004) αποτελεί μια «αρρώστια» απομόνωσης, είναι η λύση που επιλέγει το άτομο εξαιτίας της δυσκολίας του να συνάπτει υγιείς συναισθηματικές σχέσεις. Η συγκεκριμένη δυσκολία σύναψης σχέσεων καθορίζει τη φύση του προβλήματος όπως επίσης και την ικανότητα του εξαρτημένου να διατηρήσει την αποχή και την καθαρότητα του. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, είτε τα προβλήματα σχέσεων είναι αιτία είτε αποτέλεσμα της εξαρτητικής συμπεριφοράς, ο εξαρτημένος παίρνει 12

13 σημαντική βοήθεια όταν αναπτύσσει την ικανότητα να διατηρεί υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις (Flores,1997). Συμπεριφοριστικές θεωρήσεις δίνουν έμφαση στη φαρμακολογική ενίσχυση της χρήσης μέσω της εφορίας που προσφέρουν τα ναρκωτικά και του φόβου του στερητικού συνδρόμου. Ωστόσο, η φαρμακολογική ενίσχυση της χρήσης δεν επαρκεί για τη διατήρηση της χρήσης. Οι αντιλήψεις και οι κοινωνικές νόρμες παίζουν επίσης καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της εξάρτησης (Wickler,1973). Σύγχρονες γνωστικές - συμπεριφοριστικές θεωρίες ορίζουν την εξάρτηση ως σύνδρομο στο κέντρο του οποίου βρίσκεται η δυσκολία ελέγχου μιας συμπεριφοράς η οποία προσφέρει ικανοποίηση και ενδεχομένως οδηγεί σε καταστροφικά αποτελέσματα (West, 2004). Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η εξάρτηση μπορεί να ιδωθεί αρχικά ως επιλογή με την έννοια της σταθερής επιλογής βασισμένης σε σταθερές προτιμήσεις, στη συνέχεια ως παρόρμηση και τέλος ως απώλεια του ελέγχου (West, 2004). Η συστημική θεωρία έφερε στο προσκήνιο το ρόλο του οικογενειακού συστήματος του εξαρτημένου ατόμου. Σύμφωνα με τη συστημική οπτική η εξάρτηση είναι αποτέλεσμα παθολογικής ισορροπίας στο οικογενειακό σύστημα του χρήστη. Πρώιμος αποχωρισμός και υπερπροστασία, συναισθηματική απόρριψη, υπερπροστατευτικοί ή απορριπτικοί γονείς, γονείς με ιδιαίτερη έμφαση στις αρνητικές αντί για τις θετικές συμπεριφορές καθώς και έλλειψη ορίων μεταξύ των γενεών αποτελούν μερικά από τα χαρακτηριστικά της οικογένειας του χρήστη (Alexander & Dibb,1975). Οι γονείς δίνουν αντιφατικά ή διπλά μηνύματα στα παιδιά και συχνά υπάρχει μια προστατευτική μάνα και ένας απών συναισθηματικά πατέρας (Kaufman & Kaufman, 1992). Η σύγχρονη συστημική θεωρία θεωρεί την εξάρτηση ως προσπάθεια ρύθμισης των οικογενειακών συναλλαγών και συγχρόνως ως έκφραση της επώδυνης αναζήτησης μιας ταυτότητας ανάμεσα στην ανάγκη της εξάρτησης των σχέσεων και την επιθυμία απελευθέρωσης από αυτές. Η σχέση του τοξικοεξαρτημένου με τις ουσίες είναι μια μεταφορά των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας. Η χρήση ναρκωτικών ορίζει τη συνεξάρτηση της οικογένειας με την έννοια ότι αφορά όλα τα μέλη της, καθώς δημιουργεί ένα ιδιαίτερο σύνολο 13

14 συμπεριφορών γύρω από τη χρήση, το οποίο επιτρέπει τη διαιώνιση των σχέσεων και την εξασφάλιση της οικογενειακής συνοχής (Angel,2010). Μέσα από τη συστημική οπτική, οι τοξικοεξαρτητικές συμπεριφορές θεωρούνται αναπόσπαστα συνδεδεμένες με την οικογενειακή ιστορία, η οποία επιδρά στη διαμόρφωση των πεποιθήσεων, στο όραμα του κόσμου, στη διαχείριση του κύκλου της οικογενειακής ζωής και των δύσκολων θεμάτων όπως οι απώλειες, ο θάνατος, οι συγκρούσεις στη διαμόρφωση των ρόλων, των αόρατων δεσμών και της αφιέρωσης του εαυτού και πολλών άλλων παραμέτρων που συγκροτούν την οικογενειακή και ατομική ταυτότητα των μελών της. Επομένως, ο στόχος στη συστημική οικογενειακή θεραπεία εξαρτημένων ατόμων είναι να δοθεί νέο νόημα στην εξαρτητική συμπεριφορά και να αναδυθούν νέες αυτοθεραπευτικές δημιουργικές δυνατότητες εντός του οικογενειακού πλαισίου (Angel,2010). Μέσα από μια κοινωνικοπολιτική οπτική του προβλήματος της εξάρτησης δίνεται έμφαση στα κοινωνικά και πολιτικά αίτια της εξάρτησης. Η εξάρτηση αποτελεί επιλογή συγκάλυψης των κυρίαρχων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων που υπαγορεύεται πολιτισμικά από το σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό ο οποίος βρίσκεται μακριά από τη φύση των πραγμάτων. Ο «εξαρτημένος εαυτός» έχει πραγματοποιήσει συγκεκριμένες υπαρξιακές επιλογές οι οποίες τον οδηγούν στην παραίτηση από την προσωπική και κοινωνική αλλαγή, από την ευθύνη να καθορίζει ο ίδιος τη ζωή του (Ζαφειρίδης,2000). Σύμφωνα με αυτή την κοινωνικοπολιτική οπτική, η τοξικομανία δεν είναι παρά το σύμπτωμα μιας κοινωνίας σε βαθύτατη κρίση, ή αλλιώς μια ακραία μορφή αλλοτρίωσης. Η πορεία του ατόμου προς την εξάρτηση αποτελεί την επώδυνη αυτοεξορία του στο περιθώριο της κοινωνίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται «η τοξικομανία αποτυπώνει με τον πιο δραματικό τρόπο στο επίπεδο του κατακερματισμένου μονοδιάστατου και δυστυχισμένου ατόμου την κοινωνική παθολογία της εποχής» (Μάτσα, 2001). Μέσα από το κοινωνικοπολιτικό πρίσμα αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι οι προβληματικές της εξάρτησης στην εποχή μας ευνοούνται από το σημερινό τρόπο ζωής (Μάτσα, 2008). Η ίδια η εξέλιξη της κοινωνίας ευνοεί την εμφάνιση φαινομένων που περιγράφονται με τον όρο «παθολογίες της εποχής». Το φαινόμενο 14

15 της εξάρτησης εντάσσεται σε αυτές τις παθολογίες οι οποίες καταδεικνύουν την κρίση ολόκληρης της κοινωνίας. Η ρήξη του κοινωνικού δεσμού, η κρίση των αξιών, η απουσία προτύπων και σημείων κοινωνικής αναφοράς, ο ατομοκεντρισμός και η αποξένωση που κυριαρχούν στην εποχή μας καθιστούν εξαιρετικά ελλειμματικές τις διαδικασίες διαμόρφωσης του υποκειμένου (Μάτσα, 2008). Τι δείχνει η ποικιλία των επιστημονικών εξηγήσεων σχετικά με τη φύση και τα αίτια της εξάρτησης; Αυτή η ποικιλία των επιστημονικών απόψεων καταδεικνύει ακριβώς την πολυπλοκότητα του φαινομένου της εξάρτησης. Ταυτόχρονα όμως επισημαίνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: το διχασμό της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με τα αίτια και τη φύση του ζητήματος. Αυτός ο διχασμός δεν περιορίζεται μόνο σε θεωρητικό επίπεδο αλλά περνάει επίσης και σε επίπεδο πρακτικής. Έτσι το δίλημμα αν η εξάρτηση αποτελεί ασθένεια ή επιλογή, μεταφράζεται σε επίπεδο πρακτικής στο διχασμό ανάμεσα σε προγράμματα υποκατάστασης και σε στεγνά θεραπευτικά προγράμματα. Τέτοιου είδους ερωτήματα υπαγορεύονται επίσης από πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες, γεγονός το οποίο καταδεικνύει την πολιτική και κοινωνική διάσταση του φαινομένου της εξάρτησης (Ζαφειρίδης, 2001; Μάτσα 2008). Μέσα από αυτό το πρίσμα, θα προσπαθήσουμε να αναφερθούμε στις διαφορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες, με ιδιαίτερη έμφαση στη θεραπευτική χρήση της ομάδας στο πλαίσιο της απεξάρτησης. 15

16 2. Ομάδες εντατικής εμπειρίας Προτού προχωρήσουμε σε μια εκτεταμένη περιγραφή της ομάδας στο πλαίσιο της απεξάρτησης, είναι χρήσιμο να περιγράψουμε την έννοια και τα βασικά χαρακτηριστικά της «ομάδας» με την έννοια της προγραμματισμένης εντατικής ομαδικής εμπειρίας, προκειμένου να έχουμε ένα κοινό πλαίσιο κατανόησης του τι τελικά συνιστά ομάδα και πως μπορεί να λειτουργεί βοηθητικά για το άτομο. Η κοινωνικοπολιτική οπτική η οποία ασκεί κριτική στο σύγχρονο αναπτυξιακό σύστημα εξηγεί τα βαθύτερα αίτια γένεσης εξαρτήσεων και ταυτόχρονα συνδέεται με την ανάπτυξη του κινήματος των ομάδων. Σύμφωνα με τον Rogers (1991), οι ομάδες με την έννοια της εντατικής ομαδικής εμπειρίας αποτελούν από τις πιο γρήγορα εξαπλωμένες επινοήσεις του αιώνα μας. Η εξάπλωση των εντατικών ομάδων συνδέεται με το σύγχρονο κοινωνικόοικονομικό σύστημα και το τρόπο ζωής που απορρέει από αυτό. Η ευημερία των χωρών του δυτικού κόσμου και το πρόταγμα του κέρδους έχει ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση του κοινωνικού ιστού. Το έλλειμμα στις σχέσεις έχει άμεσες επιπτώσεις στην οικογένεια και στο άτομο : διαταραγμένες σχέσεις, αδυναμία ικανοποίησης, μοναξιά, κενό το οποίο αναπόφευκτα οδηγεί σε κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα. Οι ομάδες εντατικής εμπειρίας ξεκίνησαν ως μια προσπάθεια αντίδρασης στην απομόνωση και τον παραλογισμό του σύγχρονου τρόπου ζωής, ως μια προσπάθεια αναζήτησης αληθινών σχέσεων και συναισθημάτων που απορρέουν από αυτές. Ωστόσο είναι γνωστός ο τρόπος με τον οποίο το σύγχρονο σύστημα έχει το ταλέντο να εντάσσει στη δικιά του μηχανοποιημένη και ωφελιμιστική λογική ακόμη και τις πιο πρωτοπόρες προτάσεις χειραφέτησης και ανατροπής. Οι ομάδες αυτές σήμερα έχουν ενταχθεί στην κυρίαρχη ατομοκεντρική κουλτούρα. Το άτομο μέσα στην ομάδα ανακουφίζεται προσωρινά από τον πόνο που προκαλεί η έλλειψη σχέσεων, χωρίς ωστόσο να προβληματίζεται πάνω στο τι ευθύνεται για τα σημερινά του προβλήματα και τι μπορεί να κάνει για να το αλλάξει. Παρά την κριτική που γίνεται στο μοντέλο των «εντατικών ομάδων», είναι χρήσιμο να εξετάσουμε την έννοια και τη χρησιμότητα των «ομάδων εντατικής 16

17 εμπειρίας». Οι εντατικές ομάδες, ως μια κατηγορία ομάδων εμπειρίας στις οποίες συμμετέχει όποιος θέλει, έχουν συνήθως μικρό αριθμό μελών, χρησιμοποιούν λεκτικές και σωματικές τεχνικές, επικεντρώνονται στη διαδικασία της ομάδας και στο κάθε μέλος ξεχωριστά (Rogers,1991). Βασικά στοιχεία της εντατικής ομάδας είναι οι αμοιβαίες διαπροσωπικές σχέσεις, η αλληλεξάρτηση των μελών, που συνήθως συναντώνται σε ορισμένο χώρο για συγκεκριμένο χρόνο. Τα μέλη αποτελούν ένα δυναμικό όλο που ορίζει την ικανοποίηση των σκοπών τους. Κοινά χαρακτηριστικά τους είναι η έμφαση στην εξωστρέφεια και στην ειλικρίνεια, η αποκάλυψη στοιχείων χαρακτήρα, οι δυναμικές αλληλεπιδράσεις στο «εδώ και το τώρα» ( Rogers, 1991). Οι πρόγονοι της κίνησης γύρω από τις ομάδες ως μέσο έντονης εμπειρίας είναι οι παρακάτω : Ο Moreno ήδη από το 1914 με την αυθόρμητη έκφραση μελών σε ομάδες που ονόμασε ψυχόδραμα Ο Κ.Lewin από το 1936 χρησιμοποίησε τεχνικές με σκοπό την ευαισθητοποίηση στη δυναμική της ομάδας και την άσκηση στη τέχνη των ανθρωπίνων σχέσεων τόσο σε επίπεδο ατόμων και ομάδων όσο και στο επίπεδο της διοίκησης και ανάπτυξης επιχειρήσεων και οργανώσεων. Η θεραπεία Gestalt ως μια ομάδα ολικής εμπειρίας στο «εδώ και το τώρα». Ομαδικές οργανώσεις και σύλλογοι αυτοβοήθειας όπως προέκυψαν το 1940 από τους ΑΑ και το κίνημα των θεραπευτικών κοινοτήτων (Rogers, 1991). Στην αρχή οι ομάδες εντατικής εμπειρίας αναφέρονταν ως «ομάδες εκπαίδευσης» καθώς εκπαίδευαν τα μέλη τους στις ικανότητες των ανθρωπίνων σχέσεων. Τα άτομα ειδικότερα εκπαιδεύονταν να παρατηρούν τη φύση των μεταξύ τους αντιδράσεων και τη διαδικασία λειτουργίας της ομάδας. Σε αυτές τις ομάδες ανακαλύφθηκε ότι με τη γεμάτη ενδιαφέρον και εμπιστοσύνη σχέση τα μέλη βίωναν συχνά πολύ βαθιές εμπειρίες αλλαγής ( Rogers, 1991). Με τα χρόνια ο προσανατολισμός στις ομάδες προσωπικής ανάπτυξης και εξέλιξης συγχωνεύτηκε με 17

18 αυτόν που εστιάζει στην άσκηση στις ικανότητες των ανθρωπίνων σχέσεων ( Rogers, 1991). Σήμερα πλέον υπάρχει ένα ευρύ φάσμα εντατικών ομάδων. Ενδεικτικά μόνο αναφέρονται οι ακόλουθες ομάδες: Ομάδα εκπαίδευσης : όπως ήδη αναφέρθηκε, τονίζει την εκπαίδευση στις ανθρώπινες σχέσεις και στη συνέχεια διευρύνθηκε πολύ η ανάπτυξη της. Ομάδα συνάντησης: επικεντρώνεται στην ατομική ανάπτυξη, εξέλιξη και βελτίωση της διαπροσωπικής επικοινωνίας και των σχέσεων μέσω μιας εμπειρικής διαδικασίας. Ομάδα εργασίας : εστιάζει στη διαπροσωπικό πλαίσιο της ομάδας στο χώρο εργασίας και κυρίως στη βιομηχανία. Ομάδα οργανωτικής ανάπτυξης: θέτει ως στόχο την ανάπτυξη των ηγετικών ικανοτήτων στο χώρο της εργασίας. Ομάδα σωματικής κίνησης ή αισθητηριακής επίγνωσης: δίνει έμφαση στη σωματική επίγνωση, την έκφραση μέσω κίνησης. Oμάδα gestalt: δίνει έμφαση στη μορφολογική θεραπευτική προσέγγιση, μέσω της οποίας ο θεραπευτής εστιάζει στο άτομο μέσα στην ομάδα από θεραπευτική σκοπιά. Ομάδα σίνανον ή αντιπαράθεσης: επικεντρώνεται σε μια βίαιη σχεδόν επίθεση στις άμυνες των εθισμένων από ψυχοτρόπες ουσίες ατόμων (Rogers, 1991). Από αυτούς τους τύπους ομάδων οι περισσότερες συναντώνται και στο χώρο της απεξάρτησης όπως είναι οι ομάδες αντιπαράθεσης, οι ομάδες σωματικής κίνησης, οι ομάδες εκπαίδευσης και συνάντησης. Ανεξάρτητα από τους επιμέρους τύπους ομάδων, όλες οι εντατικές ομάδες, σύμφωνα με το Gergen (1994), αντιμετωπίζουν μια σειρά από βασικά ζητήματα : ποιοι είναι οι συμμετέχοντες, γιατί είναι μαζί και προς τα πού κατευθύνονται. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να ανακαλύψουν ποια μοντέλα συμπεριφοράς πρέπει να ακολουθήσουν τα μέλη για να γίνουν κατανοητά και προβλέψιμα από τους άλλους, όπως επίσης σε ποιο βαθμό μπορούν να ανοιχτούν συναισθηματικά το ένα στο άλλο. 18

19 Τα άτομα μπορούν να παρατηρήσουν τους εαυτούς τους και τους άλλους σε αλληλεπίδραση και να εισπράξουν άμεση ανατροφoδότηση για το πώς η συμπεριφορά επηρεάζει τους άλλους. Οι συνθήκες της ομάδας παρέχουν μια κοινωνία σε μικρή κλίμακα στην οποία το άτομο μπορεί να πειραματιστεί σε νέες συμπεριφορές. Το άτομο μες την ομάδα μπορεί να συλλέξει προτάσεις για το πώς θα πραγματοποιήσει τις επιθυμητές αλλαγές,να πάρει ανατροφοδότηση για την αποτελεσματικότητά του και υποστήριξη για τις νέες προσπάθειες (Gergen, 1994). Τα μέλη της ομάδας ενθαρρύνονται να έρθουν σε επαφή με τα συναισθήματά τους και να ανακαλύψουν πώς οι άλλοι αντιδρούν σε αυτά. Ερωτήματα του τύπου «είναι αποδεκτά τα συναισθήματα μου», «θα είμαι αποδεκτός παρά την ύπαρξη τους», «έχουν οι άλλοι τέτοια συναισθήματα», είναι συχνά σε αυτές τις ομάδες (Gergen, 1994). Όσον αφορά τη διαδικασία ανάπτυξης των εντατικών ομάδων ο Rogers (1991) αναφέρει τα εξής στάδια: Σύγχυση και αμηχανία: αρχικά, υπάρχει μια περίοδος σύγχυσης και αμηχανίας στα μέλη της ομάδας, καθώς ο διευκολυντής ξεκαθαρίζει ότι δεν πρόκειται να την κατευθύνει. Αντίσταση στη γνήσια προσωπική έκφραση και διερεύνηση: μετά την αρχική αμηχανία τα μέλη της ομάδας έχουν τη τάση να δείχνουν το «δημόσιο εαυτό» και αποφεύγουν να μιλήσουν για τα αληθινά τους συναισθήματα Έκφραση αρνητικών συναισθημάτων: τα πρώτα γνήσια συναισθήματα που εκφράζονται είναι παραδόξως αρνητικά. Με φόβο και κατόπιν σύγκρουσης τα μέλη της ομάδας πραγματοποιούν τα πρώτα βήματα προκειμένου να εκφράσουν κάτι από τον προσωπικό τους εαυτό. Έκφραση και διερεύνηση προσωπικού σημαντικού υλικού: σταδιακά το άτομο νιώθει ασφάλεια μέσα στην ομάδα και αρχίζει να ριψοκινδυνεύει να αποκαλύψει κάποια βαθύτερη όψη του εαυτού. Έκφραση άμεσων διαπροσωπικών συναισθημάτων στην ομάδα: τα μέλη αρχίζουν να εκφράζουν τα συναισθήματα που βιώνουν άμεσα, στο «εδώ και 19

20 τώρα», ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης τους με τα άλλα μέλη της ομάδας. Ανάπτυξη θεραπευτικής ικανότητας εντός των ομάδων: η ομάδα αρχίζει να αναπτύσσει μια φυσική και αυθόρμητα θεραπευτική ικανότητα. Όπως η ομάδα έτσι και τα μέλη ανταποκρίνονται με ευαισθησία και οξυδέρκεια στον πόνο και στην ταλαιπωρία των άλλων. Αυτοαποδοχή και αρχή της αλλαγής: το άτομο αρχίζει να αποδέχεται τον αληθινό του εαυτό γι αυτό που είναι και έτσι μπαίνει το «λιθαράκι» της αλλαγής. Ράγισμα του προσωπείου: η ομάδα πιέζει το άτομο να βγάλει τη μάσκα της συνηθισμένης επικοινωνίας της προσωπικής αλλαγής και να σκίσει το προσωπείο. Ανατροφοδότηση: στα πλαίσια της ελεύθερης εκφραζόμενης αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της ομάδας, το άτομο αποκτά γρήγορα στοιχεία για τον τρόπο που εμφανίζεται στους άλλους. Η ανατροφοδότηση μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική, σίγουρα όμως στο πλαίσιο φροντίδας και κατανόησης που αναπτύσσεται μπορεί να είναι ιδιαίτερα εποικοδομητική. Βασική συνάντηση: τα άτομα της ομάδας σταδιακά έρχονται σε στενότερη και πιο άμεση επαφή το ένα με το άλλο. Όταν τα μέλη της ομάδας αρχίζουν να βιώνουν και να εκφράζουν αισθήματα σχετικά με τη μεταξύ τους σχέση, τότε φαίνεται να συμβαίνει μια αληθινή αλλαγή. Έκφραση θετικών συναισθημάτων και οικειότητας: καθώς προχωρούν οι συναντήσεις της ομάδας αρχίζει να οικοδομείται ένα συνεχώς αυξανόμενο συναίσθημα ζεστασιάς, ομαδικού πνεύματος και εμπιστοσύνης που δεν είναι αποτέλεσμα θετικής στάσης αλλά μιας πραγματικότητας η οποία περιλαμβάνει θετικά και αρνητικά συναισθήματα. Τέλος αλλαγές στη συμπεριφορά της ομάδας: οι αλλαγές στη συμπεριφορά της ομάδας έχουν να κάνουν με το ίδιο το άτομο αλλά και με τις σχέσεις του. 20