ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΛΥΡΑΣ. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ.

Transcript

1 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΛΥΡΑΣ. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ. A) Η ποντιακή λύρα ή Κεµεντζές ήταν και είναι το βασικότερο µουσικό όργανο των Ελλήνων του Πόντου και παραµένει πολύ διαδεδοµένο στον Ελλαδικό χώρο. Αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο θα βρει πολλές πληροφορίες για την προέλευση και γενικότερα για την ιστορία της ποντιακής λύρας. Για το λόγο αυτό, δεν θα ασχοληθώ µε τα θέµατα αυτά, αφού υπάρχουν πιο ειδικοί από εµένα που το κάνουν αυτό. Υπάρχουν αρκετές ερωτήσεις στα διάφορα ποντιακά φόρουµ για το πώς κατασκευάζεται η λύρα. Δεν υπάρχει όµως κάτι ουσιαστικό για την κατασκευή της πέρα από κάποιες γενικόλογες τοποθετήσεις. Εγώ θα προσπαθήσω να περιγράψω τον τρόπο υπολογισµού των διαστάσεων και την κατασκευή του οργάνου δίνοντας έµφαση σε θέµατα ακουστικής φυσικής και µουσικής αρµονίας. Οι πληροφορίες µου προέρχονται από τα βιβλία, Manual of Guitar Technology του Franz Jahnel, Θέµατα Μουσικής Μορφολογίας του Τηλέµαχου Τάτση και Μουσικοί τρόποι στην Ανατολική µεσόγειο του Μάριου Δ. Μαυροειδή. Επειδή όµως κάποιοι ίσως δεν γνωρίζουν θεωρία ακουστικής και µουσικής, µπορούν να αγνοήσουν το θεωρητικό µέρος και να κρατήσουν µόνο τα παραδείγµατα διαστάσεων που προκύπτουν από τους υπολογισµούς. Στόχος µου δεν είναι να καθιερώσω ένα πρότυπο κατασκευής αλλά να δείξω έναν τρόπο σκέψης (τον δικό µου) για το πώς κατασκευάζεται η ποντιακή λύρα. Για την κατασκευή της λύρας στον Πόντο χρησιµοποιούσαν κυρίως ξύλο δαµασκηνιάς (κοκκίµελον) αλλά και κισσό, µουριά, καρυδιά, κέδρο κ.ά. Σήµερα χρησιµοποιούµε και άλλα ξύλα κυρίως τροπικά όπως Παλίσανδρο, Μπουµπίγκα, Παντούκ αλλά και το Ευρωπαϊκό κελεµπέκι ή σφεντάµι, από το οποίο κατασκευάζονται όλα τα όργανα της οικογένειας του βιολιού. Τα ξύλα αυτά πριν τα χρησιµοποιήσουµε πρέπει να τα στεγνώσουµε πολύ καλά, για αυτό αφού έναν κορµό τον

2 τεµαχίσουµε σε τέσσερα κοµµάτια κατά µήκος, τα τοποθετούµε σε ένα υπόστεγο ώστε να µην τα βλέπει ο ήλιος αλλά και να αερίζονται πολύ καλά. Το στέγνωµα θα διαρκέσει τουλάχιστον δύο ή τρία χρόνια. Το τεµάχισµα ενός κορµού δεν το κάνουµε µε πριόνισµα αλλά µε σχίσιµο. Τοποθετούµε το κοµµάτι του κορµού όρθιο και µε σφήνες το σχίζουµε σε σχήµα σταυρού. έτσι το σχίσιµο γίνεται κατά µήκος των ινών (νερών )του ξύλου. Τα κοµµάτια που προκύπτουν έχουν τα νερά τους σε ευθεία γραµµή, πράγµα το οποίο είναι πολύ σηµαντικό στην κατασκευή µουσικών οργάνων. Οι τρόποι κοπής ενός κορµού είναι κυρίως τρείς. α) η κάθετη ή εγκάρσια κοπή Κ, β) η εφαπτοµενική κοπή Ε, και γ) η ακτινική κοπή Α. όπως φαίνεται στην εικόνα. (Υπάρχουν και η κυλινδρική κοπή, όπως το ξεφλούδισµα και η πλάγια κυλινδρική, όπως το ξύσιµο του µολυβιού). Η ταχύτητα διάδοσης του ήχου µέσα στη µάζα του ξύλου µιας σανίδας είναι διαφορετική όταν αυτή κοπεί µε διαφορετικούς τρόπους. Όλα τα τµήµατα που αποτελούν το αντηχείο της λύρας, δηλ. οι δύο πλευρές και η πλάτη και η βάση θα πρέπει να έχουν την ίδια ηχητική συµπεριφορά. Πρέπει δηλ. η ταχύτητα διάδοσης του ήχου στη µάζα τους, η πυκνότητα τους, η ελαστικότητά τους, ο συντελεστής απορρόφησης ήχου, η υγρασία και αρκετοί άλλοι παράγοντες να είναι ακριβώς ίδιοι. Οι

3 παράγοντες αυτοί εµφανίζονται καλύτεροι όταν τα σανίδια του ξύλου που αποτελούν το κουτί του ηχείου, έχουν προκύψει από ακτινική κοπή, αλλά και µε σχίσιµο του κορµού και όχι µε πριόνισµα. Στα σκαφτά όργανα δεν είναι δυνατόν όλα τα τµήµατα του ηχείου να έχουν ακριβώς ίδια τα πιο πάνω χαρακτηριστικά. Για το λόγο αυτό, δεν συµφωνώ καθόλου µε την άποψη ότι η σκαφτή λύρα είναι καλύτερη από αυτήν που γίνεται µε κοµµάτια, εφόσον βέβαια η κοµµατιαστή γίνει µε τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν. Από ένα λεπτό σανίδι µε ακτινική κοπή, µπορούµε να βγάλουµε τα δύο πλαϊνά και την πλάτη της λύρας µας. Έτσι ήµαστε σίγουροι ότι αυτά θα έχουν την ίδια συµπεριφορά στον ήχο. Ούτε και άποψη ότι η σκαφτή λύρα είναι καλύτερη επειδή δεν έχει κόλλα στο ηχείο µε βρίσκει σύµφωνο, αν βέβαια στην κοµµατιαστή χρησιµοποιηθεί κόλλα κατάλληλη. Εξάλλου το καπάκι, που είναι το σηµαντικότερο µέρος του οργάνου, είναι κολληµένο στο υπόλοιπο σώµα. Όλες οι κόλλες ξύλου που κυκλοφορούν στο εµπόριο δεν κάνουν για κατασκευή µουσικών οργάνων. Το θέµα δεν έχει να κάνει τόσο µε την συγκολλητική ιδιότητα της κάθε κόλλας αλλά µε το κατά πόσον αυτή δεν αποτελεί εµπόδιο στην διάδοση του ήχου ανάµεσα στα κολληµένα κοµµάτια ξύλου. Ένα test που µπορούµε να κάνουµε για να διαπιστώσουµε αν η κόλλα µας είναι κατάλληλη, είναι το εξής. Απλώνουµε µία σταγόνα κόλλας πάνω σε ένα γυαλί και όταν στεγνώσει πολύ καλά πιάνουµε το κοµµάτι της κόλλας µε τα δύο χέρια και προσπαθούµε να το λυγίσουµε στα δύο. Αν αυτό λυγίσει χωρίς να σπάσει η κόλλα δεν κάνει για την οργανοποιία. Αν αντίθετα σπάσει σαν κρυσταλλάκι τότε είναι πολύ καλή. Από πολύ παλιά καλύτερη κόλλα θεωρείται η ψαρόκολλα, αλλά στη σηµερινή εποχή υπάρχουν πλέον και πολύ καλές συνθετικές κόλλες. Και µε τις δύο µεθόδους, (σκαφτή ή κοµµατιαστή ) µπορεί κάποιος να κάνει ένα πολύ καλό όργανο αρκεί να τηρηθούν κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις. Εκεί όµως που δεν κάνουµε συµβιβασµούς είναι το καπάκι, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι όλα τα πιο πάνω έχουν να κάνουν µόνο µε το 20% περίπου της απόδοσης του οργάνου. Για το υπόλοιπο 80% υπεύθυνο είναι το καπάκι.

4 Τα µέρη της λύρας είναι τα εξής. -Το καπάκι (καπάκ ). Είναι το σηµαντικότερο µέρος του οργάνου και υπεύθυνο για την ενίσχυση και προβολή των δονήσεων των χορδών. Κατασκευάζεται από ξύλο κωνοφόρου δένδρου, πεύκου, ή έλατου, ή κέδρου. Έχει δύο ανοίγµατα (τα ρωθώνια ή σκωλέκια) από τα οποία βγαίνει ο ήχος του ηχείου και 4 τρύπες, 2 στο επάνω µέρος και 2 κάτω, δεξιά και αριστερά από τις χορδές). -Η κεφαλή (το κιφάλ ) µε τις τρύπες για τα κλειδιά και το λαιµό (γούλα). -Τα κλειδιά ή χορδοδέτες (ωτία), τρία στον αριθµό, όσα και οι χορδές). -Η γλώσσα ( σπαρέλ ή σπαλέρ ). -Η πλάτη (ράχια). -Ο καβαλάρης ή γέφυρα (ο γάιδαρον). Επάνω του ακουµπούν οι χορδές και µεταδίδει τις δονήσεις των χορδών στο καπάκι. -Οι χορδές (τα κόρδας).αρχικά ήταν από έντερα ζώου αποξηραµένα, έπειτα έγιναν από µετάξι και από το 1920 µεταλλικές. -Ο χορδοστάτης (το παλληκάρ ) στον οποίο δένονται οι χορδές. -Η ψυχή (το στουλάρ ), είναι το ξύλο που βρίσκεται µέσα στο ηχείο της λύρας. Μεταφέρει τις δονήσεις του καπακιού στην πλάτη. -Τα πλαϊνά ή οι πλευρές (τα µάγ λα). Έχουν δύο τρύπες µία στο επάνω και µία στο κάτω µέρος). -Η βάση, το κάτω µέρος του ηχείου όπου είναι κολληµένα τα πλαϊνά, το καπάκι και η πλάτη, όταν η κατασκευή γίνεται µε κοµµάτια ξύλου. Πιο αναλυτικά για τα µέρη αυτά θα ασχοληθούµε πιο κάτω. Πριν ξεκινήσουµε την κατασκευή πρέπει πρώτα να σχεδιάσουµε το όργανο. Ας δούµε πολύ χονδρικά πώς λειτουργεί η λύρα από την άποψη της φυσικής. Τρίβουµε µε το δοξάρι τις χορδές. Αυτές αρχίζουν να δονούνται παράγοντας ήχο. Η δόνηση αυτή, µέσω της γέφυρας µεταδίδεται στο καπάκι. Το καπάκι αρχίζει και αυτό

5 να δονείται και µε τη σειρά του µεταδίδει τη δόνηση στον αέρινο όγκο του ηχείου, αλλά και στα πλαϊνά και µέσω της ψυχής στην πλάτη της λύρας. Πάνω στο καπάκι και από το σηµείο που βρίσκεται η γέφυρα ξεκινούν ηχητικά κύµατα προς όλες τις κατευθύνσεις. Υπάρχουν σηµεία που κινούνται περισσότερο και τα ονοµάζουµε κοιλίες κίνησης και σηµεία που µένουν ακίνητα και ονοµάζονται δεσµοί κίνησης. Όταν το κύµα συναντήσει εµπόδιο, όπως είναι τα σηµεία που το καπάκι ακουµπά στο ηχείο, τότε αυτό ανακλάται και επιστρέφει προς τη γέφυρα για να ξεκινήσει πάλι από την αρχή. Αυτό συνεχίζεται µέχρι να εξασθενίσει εντελώς η ταλάντωση ή να αρχίσει µία καινούργια ταλάντωση αν ξανατρίψουµε τη χορδή. Το καπάκι παλλόµενο µεταδίδει τη δόνηση στον αέρα µέσα στο ηχείο. Ο αέρας αρχίζει και αυτός να πάλλεται, µε τη διαφορά ότι εδώ αντί για κοιλίες κίνησης έχουµε κοιλίες πίεσης του αέρα όπως και δεσµούς πίεσης. Δηλαδή µέσα στο ηχείο υπάρχουν σηµεία µε µέγιστη πίεση και σηµεία µε µηδενική πίεση. Μπορούµε να φανταστούµε ότι µέσα στο ηχείο ο αέρας πάλλεται όπως ένα ελατήριο που πυκνώνει και αραιώνει συνεχώς. Όπως και στο καπάκι, η ταλάντωση ξεκινά από τη θέση της γέφυρας προς όλες τις κατευθύνσεις και όταν συναντά τα τοιχώµατα του ηχείου ανακλάται, επιστρέφει και ξεκινά πάλι από την αρχή. Αυτό το φαινόµενο, δηλαδή την ταλάντωση που ουσιαστικά εγκλωβίζεται ανάµεσα σε δύο εµπόδια την ονοµάζουµε στάσιµο κύµα. Τα ηχεία των µουσικών οργάνων κατασκευάζονται έτσι ώστε να δηµιουργούν στάσιµα κύµατα. Σε αυτά οφείλεται η αύξηση της διάρκειας του ήχου. Όταν σύρουµε το δοξάρι πάνω στις χορδές της λύρας, τρία είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του ήχου που ακούµε. α) η ένταση του ήχου, δηλ. το πόσο δυνατά ακούγεται ο ήχος, β) η συχνότητα του ήχου, δηλ. η νότα που ακούµε και η οποία εξαρτάται (στη δεδοµένη στιγµή) από το πόσο µήκος χορδής πάλλεται και γ) η χροιά του ήχου, δηλ. το χαρακτηριστικό εκείνο γνώρισµα που µας κάνει να καταλάβουµε ότι ο ήχος προέρχεται από ποντιακή λύρα και όχι π.χ. από κιθάρα.

6 Από τη θεωρεία των χορδών γνωρίζουµε ότι όταν πάλλεται µια χορδή αυτή παράγει την βασική της συχνότητα αλλά και πολλαπλάσια αυτής που τις ονοµάζουµε αρµονικούς. Αυτό γίνεται επειδή η χορδή πάλλεται ταυτόχρονα και σε τµήµατα, υποπολλαπλάσια του µήκους της, τα οποία έχουν µήκος 1/2, 1/3, 3/4, 3/5,5/8, 8/15, κ.τ.λ. του µήκους της. Κάθε όργανο έχει το δικό του προσωπικό και αναγνωρίσιµο ήχο γιατί ευνοεί την προβολή ορισµένων αρµονικών περισσότερο από κάποιους άλλους. Όταν το περίγραµµα του αντηχείου ενός οργάνου περιέχει στο σχεδιασµό του κάποιες από τις σχέσεις αυτές, τότε το όργανο αυτό θα ενισχύει περισσότερο τους αρµονικούς που εκφράζονται από αυτές τις σχέσεις. Επειδή η χορδή έχει πολύ µικρό πάχος, δεν µπορεί να διεγείρει µεγάλη µάζα αέρα και εποµένως ο ήχος που παράγει έχει µικρή ένταση και διάρκεια. Για να ακουστεί λοιπόν πιο δυνατά χρειαζόµαστε έναν µηχανισµό ενίσχυσης. Τον ρόλο του ενισχυτή θα παίξει το καπάκι(µε τη µεγάλη του επιφάνια σε σχέση µε τη χορδή), ο αέρας που περικλείεται από το ηχείο και σε µικρότερο βαθµό η πλάτη και τα πλαϊνά. Το καπάκι από τη φύση του, µπορεί να ενισχύσει µεσαίες και υψηλές συχνότητες. Τις χαµηλές συχνότητες θα ενισχύσει ο αέρας. Οι µαθηµατικές σχέσεις που θα χρησιµοποιήσουµε και οι οποίες θα καθορίσουν τις αναλογίες του οργάνου προκύπτουν από τον τρόπο κουρδίσµατος του οργάνου αλλά και από τον τρόπο παιξίµατος του. Η λύρα έχει τρείς χορδές. Το κούρδισµα της γίνεται έτσι ώστε η διαστηµατική σχέση της 1 ης χορδής µε την 2 η αλλά και της 2 ης µε την 3 η είναι µια 4 η καθαρή. Αυτό σηµαίνει ότι η συχνότητα της 2 ης (αλλά και της 3 ης χορδής), είναι κατά 3/4 χαµηλότερη από την προηγούµενή της.η 3 η χορδή είναι χαµηλωµένη από την 1 η κατά 9/16. Από τον τρόπο παιξίµατος προκύπτουν διαστήµατα 5ης καθαρής, 6ης µικρής, 6ης µεγάλης, 7ης ελαττωµένης και 8ης καθαρής. Αυτά εκφράζονται από τα κλάσµατα 2/3, 5/8, 3/5, 8/15 και1/2. Έχουµε έτσι τα κλάσµατα 3/4, 2/3, 9/16, 5/8,3/5, 8/15 και 1/2, που θα είναι χρήσιµα για την κατασκευή µας. Η θέση της γέφυρας πάνω στο καπάκι είναι πολύ σηµαντική γιατί διαιρεί το ηχείο σε δύο µέρη. Από εκεί ξεκινούν τα ηχητικά

7 κύµατα προς όλες, αλλά δύο κυρίως κατευθύνσεις,(επειδή η λύρα έχει σχήµα φιάλης) πάνω και κάτω στο καπάκι αλλά και στον αέρα µέσα στο ηχείο. Έχουµε έτσι δύο κύµατα πάνω στο καπάκι ( και δύο µέσα στο ηχείο) που ταλαντώνονται συγχρόνως. Αυτά πρέπει να πάλλονται αρµονικά χωρίς το ένα να αναιρεί το άλλο όταν συµβάλουν στο σηµείο της γέφυρας. Αυτό θα το πετύχουµε αν εµείς διαιρέσουµε το ηχείο σε δύο τµήµατα µε µήκη που η αναλογία τους να εκφράζεται µε κάποια από τις πιο πάνω σχέσεις. Πρέπει όµως να προσέξουµε το εξής. Το σηµείο που η γέφυρα ακουµπά στο καπάκι πάλλεται περισσότερο. άρα στο σηµείο αυτό έχουµε ενίσχυση του αρµονικού που στο σηµείο αυτό έχει κοιλία ταλάντωσης και κατάργηση του αρµονικού που εκεί έχει δεσµό ταλάντωσης. Όσο η γέφυρα πλησιάζει προς το µέσο του ηχείου ο ήχος θα είναι πιο µπάσος (καπάν), γιατί θα ενισχύονται οι χαµηλότεροι αρµονικοί. Στο µέσο του ηχείου, κοιλία ταλάντωσης έχει ο χαµηλότερος δηλ. ο 1 ος αρµονικός. Αντίθετα όσο η γέφυρα αποµακρύνεται από το κέντρο του ηχείου, ο ήχος είναι πιο πρίµος(ζίλ) διότι ενισχύονται αρµονικοί υψηλότερης τάξης. Σαν βάση για τον σχεδιασµό παίρνουµε το ελεύθερο ταλαντευόµενο µήκος χορδής. Αυτή είναι η απόσταση από την άκρη της κεφαλής µέχρι τη γέφυρα. Οι παλαιοί κατασκευαστές λένε ότι το µήκος αυτό πρέπει να είναι τα 2/3 της λύρας χωρίς την κεφαλή. Η βασική χορδή που χρησιµοποιούµε είναι η ΛΑ του βιολιού η οποία παράγει τη νότα ΛΑ 880 Ηz σε µήκος περίπου από 30 έως 32,5 cm, µε ανάλογη τάση. Για την ακρίβεια των σχέσεων θα πάρουµε σαν µήκος χορδής τα 32,4cm. Συµφωνώντας µε την παράδοση ότι το µήκος αυτό αποτελεί τα 2/3 της λύρας (Καθαρή Πέµπτη), το υπόλοιπο 1/3, δηλ. 32,4 / 2= 16,2 cm, θα είναι το µήκος από τη γέφυρα µέχρι τη βάση της λύρας. Για το πάνω από τη γέφυρα τµήµα του ηχείου νοµίζω ότι πρέπει να χρησιµοποιήσουµε την βασικότερη σχέση που προκύπτει από το κούρδισµα αλλά και από το παίξιµο και είναι το κλάσµα 3/4 (Καθαρή Τέταρτη).Έτσι αν θεωρήσουµε ότι το ηχείο είναι διαιρεµένο σε δύο τµήµατα έτσι ώστε το µικρότερο τµήµα(16,2 cm) να είναι τα 3/4 του

8 µεγαλύτερου, τότε το µεγαλύτερο θα έχει µήκος 16,2 / 3/4= 21,6 cm και το συνολικό µήκος του ηχείου γίνεται 21,6+16,2 = 37,8 cm. Αλλά και 21,6 / 32,4 =2/3 (Καθαρή Πέµπτη). Αυτό που στην πράξη επιδιώκουµε είναι ότι όταν το ηχείο µας θα ταλαντώνεται σε µία βασική συχνότητα, να ταλαντώνεται και σε δύο άλλες η µία εκ των οποίων να είναι κατά 3/4 (Καθαρή Τέταρτη) υψηλότερη της άλλης. Αφού το πάνω από τη γέφυρα τµήµα του ηχείου είναι 21,6 cm, το υπόλοιπο από τα 32,4 cm θα είναι το µήκος του λαιµού της λύρας µας, δηλ. 32,4 21,6 = 10,8 cm Σαν µεγαλύτερο πλάτος του ηχείου παίρνουµε το 1/4 του µήκους του δηλ. 37,8 χ 1/4 = 9,45 σχεδόν 9,5 cm. Για µικρότερο πλάτος του ηχείου παίρνουµε τα 3/5 (Μεγάλη Έκτη) του µεγαλύτερου πλάτους του δηλ.9,5 χ 3/5=5,7 cm. Για µεγαλύτερο ύψος του ηχείου παίρνουµε πάλι τα 5,7 cm. Για min ύψος του ηχείου παίρνουµε τα 3/4 (Καθαρή Τέταρτη) του max ύψους δηλ. 5,7χ3/4=4,275 σχεδόν 4,3 cm. Στο σηµείο της γέφυρας δεσµό ταλάντωσης έχει ο αρµονικός που εκφράζεται από την σχέση 21,6 / 37,8 = 4/7.Το κλάσµα 4/7 βλέπουµε ότι δεν υπάρχει ανάµεσα σε αυτά που χρησιµοποιούµε. Το ηχείο της λύρας έχει 4 τρύπες στο καπάκι και 2 τρύπες σε κάθε πλευρά. Από την άποψη της φυσικής το ηχείο λειτουργεί όπως ένας ηχητικός σωλήνας κλειστός και στα δύο άκρα. Μέσα του δηµιουργούνται πυκνώµατα και αραιώµατα των µορίων του αέρα. Αν σε κάποιο σηµείο του µήκους του ανοίξουµε µία τρύπα εκεί δηµιουργείται κοιλία πιέσεως στο ηχητικό κύµα και ακούγεται η συχνότητα του αρµονικού που έχει µέγιστο πλάτος στο σηµείο εκείνο. Έτσι και στη λύρα ανοίγουµε τρύπες σε διάφορα σηµεία του ηχείου ώστε από εκεί να πάρουµε τους αρµονικούς που εµείς θέλουµε. Πάνω στο καπάκι ανοίγουµε

9 τρύπες στο 1/6 του µήκους του(μικρή Τρίτη),δηλ. 37,8 χ 1/6 = 6,3 cm και στα πλαϊνά στο 1/5 του µήκους τους (Μεγάλη Τρίτη),δηλ. 37,8 χ 1/5 = 7,5 cm.κάποιοι κατασκευαστές τις τρύπες στα πλαϊνά τις κάνουν µε µία κλήση προς την κεφαλή ή προς τα κάτω. Νοµίζω ότι µε τον ήχο δεν έχει καµία σχέση αυτό και µόνο για αισθητικούς λόγους θα µπορεί να το κάνει κάποιος. Η κεφαλή δεν επηρεάζει τον ήχο της λύρας αλλά το µέγεθός της πρέπει είναι αισθητικά αρµονικό µε το υπόλοιπο σώµα. Οι διαστάσεις που προκύπτουν από τους παραπάνω υπολογισµούς είναι διαστάσεις µπάσου(καπάν) οργάνου. Για πιο πρίµο όργανο (ζίλ) πρέπει να χρησιµοποιήσουµε διαστάσεις αναλογικά µικρότερες από αυτές του πιο πάνω παραδείγµατος, ξεκινώντας πάλι από το µήκος της χορδής, ή να χρησιµοποιήσουµε άλλες σχέσεις έτσι ώστε η γέφυρα να τοποθετηθεί πιο µακριά από το κέντρο από ότι στο παραπάνω υπολογισµό αλλά και οι διαστάσεις του ηχείου να είναι µικρότερες ώστε να ενισχύει υψηλότερους αρµονικούς. Θα χρησιµοποιήσουµε πάλι το ίδιο µήκος χορδών των 32,4 cm, και το ίδιο µήκος για το πάνω από τη γέφυρα τµήµα του ηχείου, δηλ. 32,4χ2/3= 21,6 cm.το ηχείο τώρα θα το διαιρέσουµε σε δύο τµήµατα έτσι ώστε το ένα να είναι µικρότερο του άλλου κατά 5/8 (Μικρή Έκτη).Το µήκος του κάτω µέρους τώρα είναι 21,4 χ 5/8=13,5 cm και το συνολικό µήκος του ηχείου είναι 21,6+13,5=35,1 cm και στρογγυλοποιηµένο 35 cm. Για max πλάτος του ηχείου παίρνουµε το 1/5 του µήκους του δηλ. 35χ1/5=7 cm και το min πλάτος 7χ3/5=4,2 cm. Για max ύψος παίρνουµε τα 2/3 του πλάτους του δηλ 7χ2/3= 4,66 cm και το min ύψος 4,66χ3/4= 3,5 cm.

10 Οι τρύπες πάνω στο καπάκι θα είναι 35 χ 1/6 = 5,8 cm και στα πλαϊνά 35 χ 1/5= 7 cm. Από τα δύο παραδείγµατα βλέπουµε ότι µπορεί κανείς να χρησιµοποιήσει διαφορετικές σχέσεις και να προκύψει διαφορετικών διαστάσεων όργανο, ζίλ, καπάν, η ζιλοκάπανο(µεσαίο). Σε κάθε περίπτωση όµως πρέπει οι διαστάσεις των διαφόρων τµηµάτων του να είναι σύµφωνες µε την αρµονία της µουσικής που παίζει η ποντιακή λύρα. Πάνω σε λεπτό χαρτόνι σχεδιάζουµε και τις δύο όψεις της λύρας µας µε τις ακριβείς της διαστάσεις. Έπειτα µε ένα ψαλίδι κόβουµε τα περιγράµµατα των διαφόρων µερών της. Με τα περιγράµµατα αυτά θα αντιγράψουµε τα σχέδια πάνω στα ξύλα. Επίσης θα τα έχουµε και έτοιµα αν στο µέλλον θελήσουµε να κατασκευάσουµε και άλλη λύρα. B) ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ. Η κατασκευή του ηχείου της λύρας µπορεί να γίνει µε πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Θα περιγράψω τρείς από αυτούς. 1) Σκαφτή λύρα. Η αφαίρεση µάζας ξύλου γίνεται από ένα και µοναδικό κοµµάτι ξύλου. 2) Με την πριονοκορδέλα,η οποία είναι µία ενδιάµεση κατάσταση µεταξύ της σκαφτής και κοµµατιαστής, όπου µόνο η πλάτη γίνεται από άλλο κοµµάτι ξύλου, ενώ τα πλαϊνά µε την κεφαλή προκύπτουν από το ίδιο κοµµάτι. 3) Κοµµατιαστή λύρα ( µε κοµµάτια ξύλου κολληµένα µεταξύ τους).

11 Θα κατασκευάσουµε τις δύο λύρες που υπολογίστηκαν πιο πάνω αλλά θα αναφερόµαστε στις διαστάσεις µόνο της καπάν λύρας για να µην µπερδευτούµε. 1) Σκαφτή λύρα. Παίρνουµε ένα κοµµάτι ξύλου µε διαστάσεις 60 χ 11 χ 6 cm. Καλά θα είναι να προσέξουµε ώστε µία µεγάλη επιφάνεια του ξύλου να προκύπτει από ακτινική κοπή. Την πλευρά αυτή θα την προορίσουµε να γίνει η πλάτη της λύρας µας. Πάνω στην άλλη µεγάλη επιφάνεια σχεδιάζουµε την κάθετη όψη της λύρας µε την βοήθεια των χαρτονιών. Αφού σηµαδέψουµε το εσωτερικό του ηχείου αρχίζουµε την αφαίρεση του ξύλου. Αυτό µπορεί να γίνει µε διάφορους τρόπους ανάλογα µε τα εργαλεία που διαθέτει ο καθένας. Επειδή τα πλαϊνά είναι πολύ λεπτά, υπάρχει φόβος να τα σπάσουµε κατά την αφαίρεση ξύλου από το εσωτερικό τους. Για το λόγο αυτό, πρώτα θα κόψουµε το ξύλο από την έξω πλευρά των πλαϊνών αφήνοντας ένα διάστηµα 1~1,5 cm από την γραµµή που ορίζει το εσωτερικό του πλαϊνού. Αργότερα θα τα ξανακόψουµε στο κανονικό τους πάχος. 1α) Με ένα τρυπάνι, ανοίγουµε τρύπες σε όλη την επιφάνεια του τµήµατος που πρέπει να αφαιρεθεί, κοντά-κοντά η µία στην άλλη, µε αρίδα µεγάλης διαµέτρου. Το τρυπάνι πρέπει να είναι στηριγµένο σε κάθετη βάση για να είναι σταθερό, αλλά κυρίως για να µπορούµε να ρυθµίσουµε το βάθος της τρύπας έτσι ώστε να µένει ένα τµήµα περίπου 0,5 cm του ύψους του ξύλου χωρίς να τρυπηθεί. Όταν τελειώσει η δουλειά µε τις τρύπες αφαιρούµε ότι ξύλο έχει αποµείνει µε σκαρπέλα και οµαλοποιούµε τις επιφάνειες των τοιχωµάτων του ηχείου µε χοντρά γυαλόχαρτα Νο 60~80.Η δουλειά αυτή γίνεται ποιο

12 εύκολη αν έχουµε µικροεργαλεία που φορούν γυαλόχαρτα κυλινδρικού τύπου όπως είναι το DREMEL. 1β) Με το εργαλείο που λέγεται Μορσοτρύπανο και αποτελεί επέκταση της ξυλουργικής πλάνης. Το κοµµάτι ξύλου το τοποθετούµε µε την στενή του επιφάνεια στη βάση του µηχανήµατος, το ασφαλίζουµε και κάνουµε τις απαραίτητες ρυθµίσεις ύψους και βάθους. Η αφαίρεση ξύλου γίνεται σιγάσιγά πάλι µε τρύπες, αλλά επειδή τα τρυπάνια αυτά κόβουν και κατά µήκος του άξονά τους, οµαλοποιούν και το µεταξύ των τρυπών διάστηµα. Με τη βοήθεια ενός µοχλού βυθίζουµε το κοπτικό στο ξύλο και µε έναν άλλο µετακινούµε το ξύλο κάθετα ως προς την κατεύθυνση κοπής. Δηµιουργείται έτσι ένα κανάλι κατά µήκος του ξύλου. Αλλάζοντας το ύψος κοπής ανοίγουµε ένα δεύτερο κανάλι κολλητά στο πρώτο, και συνεχίζουµε έτσι µέχρι να αφαιρέσουµε όλο το ξύλο από τη σηµαδεµένη περιοχή. 1γ) Πιο εύκολα η αφαίρεση ξύλου γίνεται µε το εργαλείο που λέγεται Φρέζα. Η δουλειά εδώ γίνεται όπως και στο Μορσοτρύπανο, µε τη διαφορά όµως ότι εδώ το ξύλο είναι οριζόντιο. Ασφαλίζουµε το ξύλο οριζόντια στη βάση του µηχανήµατος. Και ενώ το κοπτικό κόβει, µε δύο µανιβέλες µπορούµε να κινούµε το ξύλο οριζόντια και κάθετα ταυτόχρονα. Με έναν τρίτο µοχλό βυθίζουµε το κοπτικό στο ξύλο. Έτσι µε

13 ακρίβεια και γρήγορα γίνεται η αφαίρεση του ξύλου από την περιοχή που θέλουµε. Τα διαµορφωµένα πλέον τοιχώµατα του ηχείου µας τα λειαίνουµε µε γυαλόχαρτα λεπτότερης σταδιακά κόκκοσης από Νο 100 έως Νο 320. Φροντίζουµε ιδιαίτερα το πάχος της πλάτης. Το τελικό πάχος µετά το τρίψιµο πρέπει να γίνει 2~2,5 mm στο σηµείο κάτω από τη γέφυρα και να µειωθεί σταδιακά προς τις άκρες του µέχρι το 1,5~ 1,2 mm. Αν η πλάτη δεν βγήκε από ακτινική κοπή τότε το πάχος της πρέπει να γίνει µεγαλύτερο για να µην σκεβρώσει αργότερα. Περισσότερο πάχος όµως σηµαίνει και περισσότερο βάρος άρα µεγαλύτερη δυσκολία στην ταλάντωση κάτι που δεν θέλουµε. Την λέπτυνση την κάνουµε µε το ηλεκτρικό εργαλείο που λέγεται πλάνη ή µε το τριβείο ή µε το ροκάνι. Την σταδιακή µείωση του πάχους προς τις άκρες την κάνουµε πιο εύκολα µε µια ξύστρα. 2) Με την πριονοκορδέλα Παίρνουµε πάλι ένα κοµµάτι ξύλου µε διαστάσεις 60 χ 11 χ 6 cm. Με το µηχάνηµα που λέγεται πριονοκορδέλα αφαιρούµε από την πλευρά µε την µεγάλη επιφάνεια του ξύλου µία φέτα πάχους 0,4 cm. Αυτή θα είναι η πλάτη της λύρας µας. Στην µεγάλη επιφάνεια του υπόλοιπου ξύλου σχεδιάζουµε την κάθετη όψη της λύρας µας. Πάλι µε το ίδιο µηχάνηµα, κόβουµε και αφαιρούµε το εσωτερικά σχεδιασµένο µέρος του ηχείου. Η κοπή ξεκινάει από το κέντρο της βάσης της λύρας. Έτσι διαµορφώσαµε τα κάθετα τοιχώµατα του ηχείου τα οποία και λειαίνουµε όπως και προηγουµένως. Την εσωτερική καµπύλη

14 της βάσης την τρίβουµε µε τη βοήθεια ενός σωλήνα στον οποίο τυλίγουµε τα γυαλόχαρτα. Λειαίνουµε και την επιφάνεια που πέρασε η κορδέλα, σε τριβείο ταινίας ή πάνω σε ένα µεγάλο γυαλόχαρτο. Κολλάµε την σχισµή που άφησε η κορδέλα στη βάση προσθέτοντας (αν θέλουµε) µία λεπτή φέτα ξύλου άλλου χρώµατος για διακόσµηση. Την φέτα ξύλου(πλάτη) που κόψαµε προηγουµένως την λεπταίνουµε και την λειαίνουµε. Το τελικό πάχος µετά το τρίψιµο και εδώ πρέπει να γίνει 2~2,5 mm στο σηµείο κάτω από τη γέφυρα και να µειωθεί σταδιακά προς τις άκρες του απο1,5 έως1,2 mm. Για την λείανση χρησιµοποιούµε αν έχουµε την παλµική γυαλοχαρτιέρα ή έναν τάκο από ευθύ ξύλο τον οποίο έχουµε τυλίξει µε γυαλόχαρτο. Κόβουµε την πλάτη στο κατάλληλο µήκος και την κολλάµε στο µέρος από όπου την κόψαµε.

15 Διαµορφώθηκε έτσι το εσωτερικό του ηχείου µε διαφορετικές µεθόδους.

16 Η επόµενη εργασία µας είναι να ανοίξουµε τις τρύπες για τα κλειδιά και την τρύπα στο πίσω µέρος της κεφαλής όπου δένονται οι χορδές στα κλειδιά. Η διάµετρος της τρύπας του κλειδιού πρέπει να είναι ανάλογη µε το τι κλειδί θα χρησιµοποιήσουµε, ξύλινο ή µεταλλικό. Αν κατασκευάσουµε ξύλινα κλειδιά, την τρύπα σε αυτό το στάδιο θα την κάνουµε µικρότερη για να την µεγαλώσουµε αργότερα κάνοντας την κωνική µε το Αλεζουάρ. Το σχήµα και το µέγεθος της µεγάλης τρύπας στο πίσω µέρος της κεφαλής δεν νοµίζω ότι έχει κάποια σηµασία. Το βάθος πρέπει να είναι τόσο ώστε να µένει ένα ύψος 12~ 15 mm στο υπόλοιπο της κεφαλής στο οποίο θα δουλέψουν τα κλειδιά. Το άνοιγµά της µπορεί να γίνει µε τα ίδια µηχανήµατα που χρησιµοποιήσαµε προηγουµένως. Σηµαδεύουµε τις τρύπες και τις ανοίγουµε. Την µεγάλη τρύπα την ανοίγουµε µε µια αρίδα διαµέτρου 5 cm. Τώρα πλέον µπορούµε να κόψουµε και να διαµορφώσουµε το εξωτερικό µέρος του οργάνου. Με την βοήθεια της κορδέλας κόβουµε το εξωτερικό περίγραµµα. Για να διευκολυνθούµε στο κόψιµο των καµπύλων µερών, πρώτα κάνουµε κάθετα προς την περίµετρο, κοψίµατα σε µικρές αποστάσεις. Σχεδιάζουµε το περίγραµµα και στην κάθετο πλευρά και το κόβουµε. Σε ηλεκτρικά τριβεία (εάν έχουµε), οµαλοποιούµε τις εξωτερικές επιφάνειες. Η δουλειά αυτή µπορεί να γίνει µε έναν τάκο και έναν σωλήνα στους οποίους προηγουµένως τυλίξαµε τα γυαλόχαρτα. Με τον ξυλοφάγο και µε χοντρά γυαλόχαρτα οµαλοποιούµε την επιφάνεια του λαιµού και µε λεπτά γυαλόχαρτα λειαίνουµε όλες τις επιφάνειες. Το τελικό πάχος των πλαϊνών το αφήνουµε στα 3~4 mm.

17 3) Κοµµατιαστή λύρα. Η µέθοδος που θα περιγράψω τώρα είναι πιο οικονοµική σε ξύλο, πιο εύκολη αλλά και πιο σίγουρη για το τελικό αποτέλεσµα γιατί έχουµε την δυνατότητα το κάθε κοµµάτι του σκελετού της λύρας µας να το επεξεργαστούµε χωριστά µε όλες του λεπτοµέρειες. Τα µέρη αυτά είναι η κεφαλή µε τον λαιµό, η βάση, τα πλαϊνά, και η πλάτη. Πρέπει όµως πρώτα να φτιάξουµε µία βάση- καλούπι πάνω στην οποία θα δουλέψουµε όλα τα στάδια της κατασκευής µας. Με το ίδιο αργότερα θα κολλήσουµε και το καπάκι στο υπόλοιπο σώµα. Η βάση αυτή µπορεί να χρησιµοποιηθεί και σε επόµενες κατασκευές µας. ΚΑΛΟΥΠΙ Πάνω σε ένα βοηθητικό σανίδι ξύλου, µε διαστάσεις 70χ15 cm, σχεδιάζουµε την κάθετη όψη της λύρας µας. Σχεδιάζουµε επίσης έναν κατά µήκος άξονα στο κέντρο της λύρας και καθέτους στα σηµεία που ορίζουν τα διάφορα τµήµατά της. Οι

18 άξονες αυτοί θα µας βοηθήσουν στην γεωµετρία της κατασκευής µας. Από ένα βοηθητικό ξύλο κόβουµε δύο καδρόνια µε διαστάσεις 45 χ 3χ3 cm. Στην κάτω τους πλευρά κολλάµε µία φέτα ξύλου 45χ2,5 cm και πάχος 5 mm έτσι ώστε να δηµιουργηθεί µία µικρή πατούρα ή εάν έχουµε το εργαλείο που λέγεται ρούτερ κάνουµε την πατούρα απευθείας στα ίδια τα ξύλα. Κατά µήκος του καδρονιού ανοίγουµε τρύπες σε απόσταση µεταξύ τους 5~6 cm. Στις τρύπες αυτές σφηνώνουµε βίδες µήκους 6~7 cm µε την κεφαλή τους βυθισµένη στο κάτω µέρος. Από το βοηθητικό ξύλο κόβουµε πηχάκια µε διαστάσεις 1,5χ1,5 cm. Αυτά τα τεµαχίζουµε σε κοµµάτια µήκους 3 cm µε την µία τους πλευρά κοµµένη µε γωνία 45 ο. Από το πάνω µέρος τους ανοίγουµε µία τρύπα διαµέτρου ίδια µε τις βίδες µας. Θ α τα χρησιµοποιήσουµε σαν σφικτηράκια. Θα χρειαστούµε και παξιµάδια ή πεταλούδες που να βιδώνουν στις βίδες µας.

19 Σύµφωνα µε το σχέδιο που κάναµε, κατασκευάζουµε τα διάφορα τµήµατα του κορµού της λύρας ξεχωριστά. Ο λαιµός και η κεφαλή γίνονται από ένα ενιαίο κοµµάτι ξύλου. Από ένα καλά ξεραµένο ξύλο Μουριάς κόβουµε ένα κοµµάτι µε διαστάσεις 20 χ6,5χ 5,5 cm ύψος µε το οποίο θα φτιάξουµε την κεφαλή µε τον λαιµό. Θα µπορούσαµε να χρησιµοποιήσουµε και άλλο είδος ξύλου χωρίς αυτό να επηρεάσει αρνητικά τον ήχο της λύρας µας. Με βάση τα σχέδια που έχουµε, αποτυπώνουµε τα περιγράµµατα και των δύο όψεων του λαιµού-κεφαλής πάνω στις δύο πλευρές του ξύλου. Στο πίσω µέρος ανοίγουµε την µεγάλη τρύπα µε αρίδα 5 cm. Το βάθος της τρύπας το κάνουµε 4 cm έτσι ώστε να µείνει ένα πάχος 2 cm όπου θα σφίγγουν τα κλειδιά. Με την Πριονοκορδέλα κόβουµε πάνω στις γραµµές πρώτα στην πλάγια όψη χωρίς όµως να αφαιρέσουµε κοµµάτια για να µην χαλάσουν οι γραµµές τις κάθετης όψης. Έπειτα κόβουµε στην πάνω επιφάνια και σχηµατίζουµε το περίγραµµα. Σηµαδεύουµε πού θα γίνουν οι τρύπες για τα κλειδιά (ξύλινα) στο πάνω µέρος και ανοίγουµε τις τρύπες µε αρίδα διαµέτρου 0,6 cm. Αφαιρούµε και τα περιττά µέρη της πλάγιας όψης. Με τη βοήθεια του εργαλείου που λέγεται ράσπα ή ξυλοφάγος, στρογγυλοποιούµε το κάτω µέρος του λαιµού και ότι ατέλειες έµειναν από το κόψιµο. Με γυαλόχαρτα λειαίνουµε όλες τις επιφάνειες της κεφαλής. Τις καµπύλες επιφάνειες τις τρίβουµε σε κυλινδρικό τριβείο ή µε τη βοήθεια ενός σωλήνα διαµέτρου 4~6 cm γύρο στον οποίο τυλίγουµε τα γυαλόχαρτα.

20 Η βάση της λύρας µας είναι ένα ηµικυκλικά κοµµένο κοµµάτι ξύλου πάνω στο οποίο κολλάµε τα πλαϊνά, την πλάτη και το καπάκι και είναι η κάτω άκρη του ηχείου. Από το ξύλο Μουριάς που έχουµε κόβουµε ένα κοµµάτι µε διαστάσεις 10 χ 6 χ 5,5 cm ύψος. Πάνω στο κοµµάτι σχεδιάζουµε σύµφωνα µε το σχέδιό µας το περίγραµµα της βάσης. Στην κορδέλα κόβουµε την εσωτερική καµπύλη και τα λοξά µέρη στις άκρες όπου θα κολληθούν τα πλαϊνά. Η εξωτερική καµπύλη θα κοπεί αργότερα. Λειαίνουµε τα κοµµένα µέρη. Για την πλάτη κόβουµε από το ξύλο Μουριάς που έχουµε µια φέτα ξύλου 42 χ 11cm και πάχους 4 mm προσέχοντας ώστε τα νερά του ξύλου στην επιφάνεια της να είναι σε ευθεία διάταξη (ακτινική κοπή). Σχεδιάζουµε το περίγραµµα και κόβουµε 2 mm πιο έξω από την γραµµή.έτσι το κάνουµε λίγο µεγαλύτερο για να βοηθηθούµε στο κόλληµα. Το τελικό πάχος, όπως και στο

21 προηγούµενο παράδειγµα, µετά το τρίψιµο πρέπει να γίνει 2 mm στο σηµείο κάτω από τη γέφυρα και να µειωθεί σταδιακά προς τις άκρες του απο1,5 έως1,2 mm. Για τα πλαϊνά κόβουµε από το ίδιο κοµµάτι ξύλου δύο γειτονικές φέτες 42 χ 6mm πάχος και ύψος στη µία άκρη 4mm και στην άλλη 4,5 mm. Τις λειαίνουµε ώστε να έχουν τελικό πάχος 4 mm. Τελειώσαµε µε την ετοιµασία των κοµµατιών που θα αποτελέσουν τον σκελετό της λύρας µας και τώρα θα πρέπει να τα κολλήσουµε µεταξύ τους. Πάνω στο καλούπι τοποθετούµε ακριβώς στη θέση της την κεφαλή µε το λαιµό. Την συγκρατούµε σταθερά µε έναν σφικτήρα. Το ίδιο κάνουµε και µε την βάση στο κάτω µέρος. Τώρα κολλάµε από δεξιά και αριστερά τα δύο πλαϊνά µε τη βοήθεια σφικτήρων. Καθαρίζουµε τα περισσεύµατα της κόλλας µε ένα βρεγµένο πανί και περιµένουµε ώσπου να στεγνώσει καλά η κόλλα. Όταν γίνει αυτό ξεσφίγγουµε τα κοµµάτια και όλο µαζί το µπλόκ, από το κάτω µέρος του, το τρίβουµε πάνω σε ένα ίσιο σανίδι στο οποίο νωρίτερα κολλήσαµε χοντρό γυαλόχαρτο. Αυτό γίνεται επειδή όλα τα κοµµάτια πρέπει να είναι σε ένα επίπεδο αν αυτό µας ξέφυγε κατά το κόλληµα. Είναι η επιφάνεια όπου θα κολληθεί η πλάτη. Τοποθετούµε την πλάτη πάνω στη σανίδα που έχουµε το σχέδιό µας. Βάζουµε κόλλα στο µπλόκ και το ακουµπάµε πάνω στην πλάτη. Με δύο σφικτήρες ασφαλίζουµε την πλάτη πάνω στο σχέδιο χρησιµοποιώντας έναν τάκο πιο ψηλό από τα πλαϊνά προσέχοντας µην ξεφύγουµε από τις γραµµές µας. Με άλλους σφικτήρες σφίγγουµε τον λαιµό και την βάση. Πρέπει να σφίξουµε και τα πλαϊνά. Επειδή όµως είναι πολύ λεπτά υπάρχει κίνδυνος να στραβώσουν. Για το λόγο αυτό πρέπει να τα στηρίξουµε. Από την έξω τους πλευρά σφίγγουµε τα ξύλα µε τις βίδες που φτιάξαµε προηγουµένως µε δύο σφικτήρες στο κάθε ένα. Τα καδρόνια αυτά τα σφίγγουµε και στη βοηθητική

22 σανίδα µε άλλους δύο σφικτήρες. Βάζουµε τα µικρά κοµµατάκια ξύλου στις βίδες µε την πλάγια κοµµένη πλευρά τους προς τα επάνω. Με ένα παξιµάδι ή καλύτερα µε µία πεταλούδα στο κάθε ένα τα σφίγγουµε προς τα κάτω. Έτσι κολλήσαµε την πλάτη στο υπόλοιπο σώµα. Καθαρίζουµε τις κόλλες και περιµένουµε ώσπου η κόλλα να στεγνώσει καλά. Όταν γίνει αυτό ξεσφίγγουµε όλους τους σφικτήρες. Στην πριονοκορδέλα κόβουµε την εξωτερική καµπύλη της βάσης. Με ένα ροκάνι αφαιρούµε τα περισσεύµατα της πλάτης από το υπόλοιπο σώµα. Οµαλοποιούµε και λειαίνουµε τα κοµµένα µέρη.