Η ιδιότυπη «υμπαγής Διάχυση» των Ελληνικών Πόλεων

Transcript

1 Η ιδιότυπη «υμπαγής Διάχυση» των Ελληνικών Πόλεων ΠΟΡΣΟΚΑΛΙΔΗ ΚΩΝ/ΝΟ Υποψήφιος Διδάκτορας, Τ.Μ.Χ.Π.Π.Α, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΖΤΓΟΤΡΗ ΥΩΣΕΙΝΗ Υποψήφια Διδάκτορας, Τ.Μ.Χ.Π.Π.Α, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Περίληψη Η χωρική ανάπτυξη των πόλεων σήμερα έχει μεταβληθεί και τα σαφή όρια τους έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένες και δυσδιάκριτες περιφέρειες αστικών λειτουργιών, δημιουργώντας ένα φαινόμενο που είναι γνωστό ως «αστική διάχυση». Σε αυτό το πλαίσιο, η συζήτηση περί του σχεδιασμού και της διαχείρισης των πόλεων, που είναι παλαιά όσο οι επιστήμες του χώρου, καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρη, συνεπικουρούμενη και από την υιοθέτηση (αποδοχή) των αρχών της αστικής αειφορίας. Κύριος στόχος αυτής της εργασίας είναι να παρουσιάσει τις περίπλοκες πτυχές ενός ιδιότυπου φαινόμενου, αυτού της «συμπαγούς διάχυσης» των ελληνικών πόλεων που χαρακτηρίζεται από τη γιγάντωση μιας «λανθάνουσας αστικοποίησης», όπως η εκτός σχεδίου δόμηση στο περιθώριο τους με παράλληλη (ταυτόχρονη) εφαρμογή ιδιαίτερα συμπαγών δομών εντός των ορίων τους. Μέσω της θεωρητικής προσέγγισης των επί μέρους βασικών χαρακτηριστικών του ελληνικού συστήματος παραγωγής δομημένου χώρου, επιδιώκεται η κριτική θεώρηση του συγκεκριμένου πρωτότυπου φαινομένου, που δημιουργεί μια χωρική και λειτουργική ασυμφωνία. Ειδικότερα, προκαλεί σημαντικές εξάρσεις κυρίως στις περιφέρειες των δυναμικών πόλεων και των παραθαλάσσιων περιοχών λόγω της έντονης οικονομικής ανάπτυξης και του τουρισμού αντίστοιχα. Η ανάλυση καταδεικνύει ότι, ενώ το ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού παρουσιάζει μια «φονξιοναλιστική» και «φορμαλιστική» πρακτική με την υιοθέτηση δεσμευτικών όρων δόμησης και άκαμπτων κανονισμών εκμετάλλευσης της γης, που προσεγγίζει κατά ένα βαθμό, σε επίπεδο προσδοκιών κυρίως, τις αρχές μιας συμπαγούς πόλης, λειτουργεί παράλληλα ως μια αποδομημένη διαδικασία που δεν υπακούει σε κανόνες, υποταγμένη στις ανάγκες της οικονομίας της αγοράς. Ωε φαινόμενο με ειδικές παραμέτρους για τον ελλαδικό χώρο, αν και χαρακτηρίζεται προβληματικό σύμφωνα με τις αρχές και πρακτικές που επιδιώκουν την αστική αειφορία, εν τούτοις, η κοινωνική και πολιτική αποδοχή του το καθιστούν εναλλακτική και συνήθη διαδικασία αστικοποίησης και εκμετάλλευσης της γης. Ως αποτέλεσμα της συγκεκριμένης πρακτικής είναι η δημιουργία συγκεκριμένων και σοβαρών περιβαλλοντικών και χωρικών προβλημάτων και κυρίως η καταστροφή της περιαστικής εικόνας αλλά και του πολιτισμικού πλούτου της χώρας. Πρόσφατες πολιτικές επιδιώκουν τον περιορισμό του φαινομένου με την εφαρμογή σχεδίων χρήσεων γης και απαγορευτικών διατάξεων, χωρίς όμως ουσιαστικά αποτελέσματα και ιδιαιτέρως χωρίς να μπορούν να «πείσουν» για τη συνολική σκοπιμότητα περιορισμού της συγκεκριμένης διαδικασίας παραγωγής δομημένου χώρου. Λέξεις Κλειδιά Συμπαγής πόλη, αστική διάχυση, ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού, αειφορικές χωρικές διατάξεις.

2 1. Εισαγωγή Ο χωρικός σχεδιασμός μιας πόλης (πολεοδομία) 1 εν γένει, έχει ως βασική ιδέα την επικράτηση ενός τοπικού ή κεντρικού πολιτικο - διοικητικού συστήματος και των κυρίαρχων πολιτιστικών αντιλήψεων. Από τη στιγμή που εμπλέκεται στην ίδια κοινωνική πρακτική, δεν δύναται να είναι ούτε στατικός, ούτε τυποποιημένος. Για το λόγο αυτό, αποτελεί μια άκρως δυναμική διαδικασία που χρησιμοποιεί τη ρυθμιστική εξουσία προκειμένου να επιτευχθεί η διαχείριση της ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος των πόλεων. Η συγκεκριμένη αποδοχή στο πλαίσιο της σύγχρονης πραγματικότητας όπως η παγκοσμιοποιημένη οικονομία και οι τεχνολογικές αλλαγές, αποτελεί το κίνητρο για την αναζήτηση των κατάλληλων διαδικασιών και πρακτικών που επηρεάζουν τον σχεδιασμό των πόλεων, με τέτοιο τρόπο ώστε να διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την «αστική αειφορία» 2 σε μακροχρόνια προοπτική (Healey και Shaw, 1993). Κοινή επιδίωξη υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, αποτελεί η ένταξη των νέων αντιλήψεων για την οικολογία (περιβαλλοντική δικαιοσύνη), την οικονομία (αυτάρκεια) και την κοινωνία (συνοχή) στις διαδικασίες του χωρικού σχεδιασμού (Wheeler, 2004), ώστε να ανταποκριθεί με έναν δυναμικό και αποτελεσματικό τρόπο στη νέα αυτή γεωγραφία των πόλεων, ως ένα παράγωγο (αποτέλεσμα) των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών διαδικασιών στο χρόνο (Harvey, 1996). Έτσι, η ατέρμονη αναζήτηση της αστικότητας σήμερα όπου τα προβλήματα των πόλεων φαντάζουν σημαντικά όσο ποτέ άλλοτε, επικεντρώνεται στην ανάδειξη νέων προσεγγίσεων με στόχο την επαναδιατύπωση θεωριών, αρχών και αξιών οι οποίες έχουν αλλοιωθεί και απαξιωθεί από την πλήρη επικράτηση των αρχών της οικονομίας της αγοράς, δηλαδή ενός πλήρους αποδομημένου μοντέλου χωρικής ανάπτυξης και διαχείρισης των πόλεων. Βέβαια, η αναζήτηση και η εφαρμογή στρατηγικών για την ανάσχεση της συγκεκριμένης αντίληψης και η παράλληλη εφαρμογή επιτυχημένων πρακτικών, δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Συνεπώς, η πρόκληση για το σύγχρονο χωρικό σχεδιασμό είναι να ανταποκριθεί και να αντιμετωπίσει τις συγκεκριμένες προκλήσεις, σύμφωνα με τις αρχές της αστικής αειφορίας. Ειδικότερα στην Ελλάδα, ο χωρικό σχεδιασμός χαρακτηρίζεται από μια μεγάλη διάσταση ανάμεσα στη θεωρία, στη θεσμική προσέγγιση και στην πρακτική εφαρμογή (Οικονόμου, 2000α Οικονόμου, 2000β Αραβαντινός, 1997 κ.α.). Χαρακτηριστικό επίσης γνώρισμα αποτελεί η απουσία μίας συστηματική προσπάθειας αποσαφήνισης κάποιων συγκεκριμένων επιλογών (Δελλαδέλτσιμας, 1997) που δημιουργούν μια γενική ασάφεια ως προς τις επιδιώξεις και τους γενικούς ή ειδικούς στόχους που θέτει. Ωστόσο, καταγράφονται συγκεκριμένα χωρικά αποτελέσματα που μπορούν να αποτυπωθούν στο χρόνο, στο χώρο και κυρίως να ενταχθούν στην ιδιαίτερη πολιτική, πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα της χώρας. Το συγκεκριμένο άρθρο, επιχειρεί να αναλύσει τη διάσταση μεταξύ των γενικών και ειδικών διατάξεων και οδηγιών που θέτει το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο σχετικά με την επίτευξη συμπαγών και συνεκτικών αστικών δομών (συμπαγής πόλη) και της ουσιαστικής και πραγματικής αποδόμησης των συγκεκριμένων 1 Στα ελληνικά δεν μπορεί να αποδοθεί απόλυτα και μονολεκτικά αυτό που στην διεθνή πρακτική εννοείται με τον όρο «planning». Στην συγκεκριμένη θεωρητική, αντί του πολεοδομικού σχεδιασμού, χρησιμοποιείται ο πιο αποδεκτός και δόκιμος όρος του χωρικού σχεδιασμού της πόλης. Για περισσότερα βλέπε Σκάγιαννης (1994:24), Αραβαντινός (1997) κ.α. 2 Για περισσότερα βλέπε Berke και Conroy (2000) IUCN, WWF, UNEP (1991) WCED (1987) Elkin κ.α. (1991) William (1989) Blowers (1993) Haughton και Hunter (1994) Wheeler (2004) Wheeler (1998) Ravetz (1999) Castells (2000) Αγγελίδης (2004) Καυκαλάς (2004) Newman (2005) Χάρτα του Aalborg (1994 & 2004) ECTP (1999) κ.α.

3 χωρικών χαρακτηριστικών στην πράξη που οδηγούν σε μια αναπόφευκτη και ιδιότυπη αστική διάχυση με την διαδικασία της εκτός σχεδίου δόμησης. 2. Σο Θεμελιώδες δίβαττο: Πυκνότητα και διάχυση 2.1. Σο Ζήτημα της διάχυσης (εκτός σχεδίου δόμηση) Μπορεί να υποστηριχθεί γενικά ότι τα όρια της πόλης δεν περιλαμβάνουν μόνο τη φυσική επέκταση των αστικοποιημένων περιοχών. Η πραγματικότητα είναι ότι o λειτουργικός αστικός χώρος επεκτείνεται και εκτός των πολεοδομικών και διοικητικών ορίων, περιλαμβάνοντας ευρύτερες περιοχές, προάστια και ενδιάμεσους ελεύθερους (αδόμητους, αγροτικούς) χώρους, κάνοντας δυσδιάκριτη την κλασσική σχέση μεταξύ του «εντός» και του «εκτός». Το αποτέλεσμα περιλαμβάνει μια συνέχεια στο χώρο, ένα φαινόμενο που αποκαλείται «αστική διάχυση (επέκταση)» (ΕΕΑ, 1995 ΕΕΑ, 2006) 3. Μολονότι αρχικώς θεωρήθηκε ότι η συγκεκριμένη μορφή αστικοποίησης αποτελεί φυσική εισβολή του αστικού στον αγροτικό και φυσικό χώρο εν συνεχεία, η ραγδαία ανάπτυξη του συγκεκριμένου φαινομένου οδήγησε στη μεταβολή της αντίληψης του αστικού χώρου ως ένα αλληλοεξαρτούμενο σύστημα που περικλείει το σύνολο της ανθρωπογενούς δραστηριότητας σε ευρύτερες «αστικές περιφέρειες». Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, καθίσταται «κενού περιεχομένου» η διάκριση μεταξύ αστικού και εξωαστικού (αγροτικού) χώρου (Okabe, 2005 Arvanitidis, 2003 Αρβανιτίδης και Δώρης, 2008) και το φαινόμενο της αστικής διάχυσης ως μια πραγματικότητα για τον σχεδιασμό των πόλεων με ευρεία εφαρμογή. 4 Παρά την εμφάνιση αναρίθμητων νεολογισμών για την κατάσταση αυτή, ο παλιός ορισμός του Melvin Webber «non-place urban realm» εξακολουθεί να περιγράφει επαρκώς το φαινόμενο (Γερολύμπου και Παπαμίχος, 2004). Η αστική διάχυση παρουσιάζει διάφορες και διακριτές χωρικές διαμορφώσεις (διατάξεις), που σύμφωνα με τους Gillham (2002) και Couch κ.α. (2005), μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τέσσερεις κύριες κατηγορίες, όπως: την διάσπαρτη (scattered). Εμφανίζεται χωρίς συγκεκριμένη μορφολογία, υπερβαίνει το αστικό περιθώριο και δημιουργεί οικισμούς ή συστάδες κτιρίων που απομονώνονται από την πόλη. Από πολλές απόψεις μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο επιβλαβής, μιας και δημιουργεί την ανάγκη για υποδομές (δρόμοι πρόσβασης κλπ) στις απομακρυσμένες περιοχές και πλήθος άλλων περιβαλλοντικών κυρίως προβλημάτων (κατανάλωση γης, υποβάθμιση κλπ). την αποσπασματική (leapfrog). Χαρακτηρίζεται από μικρές κυρίως περιοχές δόμησης (θύλακες) εντός του αγροτικού και φυσικού χώρου. Μπορεί να διακριθεί από τις δορυφορικές πόλεις και τους οικισμούς, από τη χαμηλότερη πυκνότητα των πρώτων και από την σχεδόν αποκλειστική εμπιστοσύνη στο αυτοκίνητο ως μέθοδος μεταφοράς (έλλειψη υποδομών μέσων μαζικής μεταφοράς). τη γραμμική ή σε λωρίδες (strip). Εμφανίζεται κατά μήκος του βασικού οδικού δικτύου και χαρακτηρίζεται επίσης από πολύ χαμηλή πυκνότητα και πλήρη εξάρτηση από το αυτοκίνητο. 3 Το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος (ΕΕΑ, 1995) περιγράφει την αστική διάχυση ως «την χαμηλής πυκνότητας επέκταση μεγάλων αστικών συγκεντρώσεων, συνεπικουρούμενη από τις συνθήκες της αγοράς, κυρίως εντός των αγροτικών περιοχών. Αποτελεί την αιχμή της αστικής μεγέθυνσης και εισάγει τον ελάχιστο σχεδιασμό στην υποενότητα της γης. Η ανάπτυξη είναι ανομοιόμορφη, διασκορπισμένη και εξαρτημένη με τάση για ασυνέχεια». Για περισσότερα βλέπε Nelson και Duncan (1995) Gillham (2002) κ.α. 4 Για περισσότερα βλέπε Newman και Kenworthy,1989 Breheny, 1992, 1995, 1996, 1997α & 1997β Hillman,, 1996 Jenks κ.α., 1996 de Roo και Miller, 2000 Burton, 2000 κ.α.

4 η προαστιακή (suburban). Αφορά την οργανωμένη οικιστική ανάπτυξη περιοχών εκτός των πόλεων με χαμηλές πυκνότητες δόμησης (πχ μικρότερη των 25 κατ/ha) με μοναδική χρήση (κυρίως κατοικία). Μια συνοπτική περιγραφή των γενικών και ειδικών επιπτώσεων της αστικής διάχυσης παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα 1. Πίνακας 1: Αστική Διάχυση Παράμετροι του φαινομένου Μακροοικονομικοί Παράμετροι Οικονομική Ανάπτυξη Παγκοσμιοποίηση Ευρωπαϊκή Συνοχή Μικροοικομικοί Παράμετροι Βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης Αξίες γης (γαιοπρόσοδος) Διαθεσιμότητα φτηνής αγροτικής γης Ανταγωνισμός των Πόλεων Προτιμήσεις Κατοίκησης Μεγαλύτερος χώρος ανά άτομο Προτιμήσεις κατοικίας υγκοινωνίες Δείκτης κατοχής αυτοκινήτου Διαθεσιμότητα οδικής υποδομής Χαμηλό κόστος καυσίμων Φτωχή δημόσια συγκοινωνία Προβλήματα στο εσωτερικό των Πόλεων Ατμοσφαιρική ρύπανση, ηχορύπανση κλπ Μικρές κατοικίες Μη ασφαλές περιβάλλον Κοινωνικά προβλήματα Στενότητα ελεύθερων χώρων πρασίνου Κακή ποιότητα εκπαίδευσης Θεσμικό Πλαίσιο Φτωχός χωρικός σχεδιασμός Φτωχή υλοποίηση των χωρικών σχεδίων Έλλειψη οριζόντιας και κάθετης διοικητικής συνεργασίας και συντονισμού Πηγή: ΕΕΑ (2006:17) Ιδία Επεξεργασία 2.2. Η υμπαγής Πόλη Όπως αναλύθηκε ανωτέρω, η σχεδόν πλήρης αποδοχή της αστικής διάχυσης ως μέσο χωρικής ανάπτυξης και αστικοποίησης, που προέκυψε από την πλήρη υποταγή των συμβατικών διαδικασιών σχεδιασμού στην οικονομία της αγοράς, βρίσκεται σε απόλυτη αντιδιαστολή με τις νέες αρχές και προσεγγίσεις που θεωρούν την πόλη ως τμήμα ενός κοινωνικού και οικολογικού συστήματος χαμηλού αντίκτυπου. Η αντίδραση στη συγκεκριμένη εξέλιξη, προήλθε από την συνεχώς αυξανόμενη σημασία της αειφορίας (Guy και Marvin, 1999) και επιχειρεί να συμπληρώσει την συζήτηση για την επίτευξη της βέλτιστης «ιδανικής» πόλης, που αποτελεί μια διαδικασία τόσο παλαιά όσο και η επιστήμη της πολεοδομίας (Μπαρμόπουλος κ.α., 2005). Η βιβλιογραφία είναι γεμάτη από μελέτες και έρευνες που προτείνουν εναλλακτικά σχέδια που στηρίζονται σε ένα σύνολο κριτηρίων, πρακτικών, σταθερών και παραδοχών. Μερικά από αυτά εξετάζουν την υφιστάμενη πραγματικότητα των πόλεων και εστιάζουν στα χαρακτηριστικά απόδοσης τους, ενώ άλλα αναζητούν νέες εναλλακτικές μορφολογίες. Η έως τώρα αναζήτηση και η επιστημονική έρευνα, τείνει να συμφωνήσει σε συνεκτικότερες αστικές διατάξεις και υψηλότερες πυκνότητες, που μπορούν να δημιουργήσουν ποικιλομορφία και μικτές χρήσεις γης, να ενθαρρύνουν την βιώσιμη κινητικότητα και τελικά να προκαλέσουν μικρό περιβαλλοντικό ίχνος, δηλαδή μικρότερη κατανάλωση πόρων, προστασία των γεωργικών, δασικών, και αδόμητων

5 εκτάσεων κλπ (Jenks κ.α., 1996). Οι «συμπαγείς πόλεις» 5, ακριβώς επιχειρούν να ικανοποιήσουν και να εντάξουν όλα τα ανωτέρω κριτήρια κάτω από ένα συγκεκριμένο πλαίσιο θεώρησης του χωρικού σχεδιασμού. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά την εκτενή βιβλιογραφία, δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος και απόλυτα αποδεκτός καθορισμός της έννοιας των συμπαγών πόλεων. Σύμφωνα με τους Thomas και Cousins (1996), χαρακτηριστικό παράδειγμα (υπόδειγμα) αποτελεί η μεσαιωνική πόλη, της οποίας τα όρια είναι σαφώς ορατά και όπου οι δραστηριότητες της είναι περιορισμένες μέσα στους τοίχους (όρια) της. Αντίστοιχα, η Burton (2000, 2001 & 2002), την ορίζει ως μια πόλη σχετικά υψηλής πυκνότητας, με μεικτές χρήσεις γης, που στηρίζεται σε ένα αποδοτικό και ευρύ σύστημα δημόσιων συγκοινωνιών που ενθαρρύνει το περπάτημα και την ποδηλασία. Ο Newman (2000), διατυπώνει ότι η συμπαγής ή συνεκτική πόλη προκύπτει ως η πιο οικονομική αστική δομή για την ενεργειακή κατανάλωση, τη ζήτηση για μετακίνηση, τη παροχή βιώσιμων μεταφορών και γενικά την αποδοτικότητα των πόρων. Επίσης, υποστηρίζει ότι προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη, τη δυνατότητα πρόσβασης και την οικονομική βιωσιμότητα. Ο Lock (1995), την καθορίζει ως μια διαδικασία πλήρους αξιοποίησης του εδάφους που είναι ήδη αστικοποιημένο, πριν γίνει εκμετάλλευση των πράσινων η αδόμητων χώρων (greenfiels). Σε κάθε περίπτωση, η συγκεκριμένη θεωρητική προσέγγιση, παρά τη γενικότητα της, καταλήγει σε κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που πρέπει να υποστηρίζουν οι συμπαγείς πόλεις, όπως παρουσιάζονται στον παρακάτω Πίνακα 2. Το όραμα τους προσδοκεί να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής στις αστικές περιοχές αλλά όχι εις βάρος της επόμενης γενεάς, μια ιδέα που είναι συμβατή με τις σημερινές αρχές της αειφορίας. Στο πλαίσιο αυτό, μπορούν να θεωρηθούν ως αποτέλεσμα μιας ισχυρής αντίδρασης στις αρχές του μοντέρνου κινήματος και της Χάρτας των Αθηνών. Πίνακας 2: Χαρακτηριστικά συμπαγών πόλεων Υψηλές πυκνότητες για κατοικία και απασχόληση (εργασία) Μικτές χρήσεις γης στη μικρή (ανθρώπινη) κλίμακα Αυξημένες κοινωνικές και οικονομικές αλληλεπιδράσεις Συνεχής αστική δομή (συνεκτικότητα) Συγκεντρωμένη αστική ανάπτυξη που οροθετείται από τα σαφή όρια Απαραίτητες αστικές υποδομές (ειδικά αποχετεύσεων και νερού) Πολλαπλά μέσα μαζικής μεταφοράς Δυνατότητα και ευκολία πρόσβασης (τοπική και περιφερειακή) Υψηλός βαθμός συνδετικότητας των οδών, συμπεριλαμβανομένων των πεζοδρομίων και των ποδηλατοδρόμων Υψηλό ποσοστό κάλυψης των επιφανειών Ικανοί και ποιοτικοί ανοικτοί χώροι Συντονισμένος και ολοκληρωμένος χωρικός σχεδιασμός Ικανοποιητική κυβερνητική ικανότητα για χρηματοδότηση των αστικών υποδομών Πηγή: Newman (2005) 5 Ως χωρικές μορφές, απεικονίζονται ως η μετεξέλιξη της παραδοσιακής ευρωπαϊκής πόλης του 19ου αιώνα και του πρόωρου 20ου αιώνα. Προέκυψαν αρχικά από την δημιουργική εργασία της Jane Jacobs (1961), που πρώτη παρουσίασε μια θεμελιώδη κριτική της ως τότε φορμαλιστικής θεώρησης του χωρικού σχεδιασμού. Στην συνέχεια, έλαβαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά από τους Dantzing και Saaty (1973). Από το 1990 και μετά κυρίως, ένα μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας εστιάζει στις συμπαγείς πόλεις με διάφορες εναλλακτικές διατάξεις όπως η μονοκεντρική, η πολυκεντρική, η αποκεντρωμένη κλπ (Cervero και Kockelman, 1997).

6 Αναγνωρίζοντας την σπουδαιότητα τέτοιων πολιτικών στον ενιαίο Ευρωπαϊκό χώρο, η θεματική στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για το αστικό περιβάλλον (ΕΕΑ, 2006), υποστηρίζει τις συμπαγείς πόλεις για τον σχεδιασμό και διαχείριση του αστικού χώρου, ως την πλέον θεμιτή πρακτική. Αντίστοιχα, στην προσπάθεια της να περιορίσει την αστική διάχυση, δημιούργησε ένα πλαίσιο καλών πρακτικών που βοηθούν στην αντιμετώπιση της, όπως κάτωθι: Πηγή: ΕΕΑ, (2006:44) Ανάπτυξη μακροπρόθεσμων σχεδίων που θα προάγουν την αειφόρο ανάπτυξη και θα περιορίζουν την αστική διάχυση, υποστηριζόμενα από συνεχή παρακολούθηση και αναγνώριση των αποτελεσμάτων στον χώρο. Εφαρμογή πολιτικών για την επαναχρησιμοποίηση των γκρίζων περιοχών των πόλεων (brown fields) και την επανάκτηση των δημόσιων χώρων για την υποστήριξη πιο συμπαγών μορφών. Εφαρμογή μέτρων για την αποφυγή χρησιμοποίησης των αδόμητων (ελεύθερων) χώρων (green fields). Αναγνώριση των παραγόντων κλειδιά και η εμπλοκή τους στον σχεδιασμού του χώρου, όπως ο ιδιωτικός τομέας, η τοπική κοινωνία, η κεντρική διοίκηση, η τοπική αυτοδιοίκηση κλπ υπό ένα πλαίσιο αποτελεσματικής αστικής διακυβέρνησης, με κυρίαρχο στόχο την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης. 3. Η ελληνική πρακτική Το ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού, στηριζόμενο σε μια φονξιοναλιστική οργάνωση και σε πλαίσια κανονιστικών διατάξεων (Γερολύμπου και Παπαμίχος, 2004), δηλαδή τυπικές αστικές διατάξεις με καθολικό έλεγχο της δόμησης, προσπάθησε να εντάξει τις αρχές των συμπαγών πόλεων, με σειρά νομοθετημάτων. Έτσι, με το Ν.1337/83 επιχειρήθηκε σε πρώτη φάση ο εξορθολογισμός του σχεδιασμού του χώρου. Αφορούσε κατά κανόνα πολεοδομικές αναπτύξεις νομίμων οικισμών και επέκταση σχεδίων πόλης, εντάσσοντας είτε αυθαίρετους οικισμούς, είτε κάνοντας μικρές επεκτάσεις του υφισταμένου οικιστικού ιστού σε αδόμητες περιοχές. Το κύριο χαρακτηριστικό του ήταν ότι περιλάμβανε για πρώτη φορά δύο φάσεις σχεδιασμού. Στην πρώτη φάση εκπονούταν το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (εφεξής ΓΠΣ) που περιείχε γενικές αρχές και κατευθύνσεις, περιλαμβάνοντας και τον εξωαστικό (περιαστικό) χώρο, ενώ στη δεύτερη φάση εξειδίκευε και υλοποιούσε τους στόχους με διάφορα εργαλεία χωρικού σχεδιασμού. Βέβαια, ως μεταβατικός νόμος λειτούργησε περισσότερο πυροσβεστικά παρά συνολικά και ολοκληρωμένα (Οικονόμου, 2009), εστιάζοντας κυρίως στις επεκτάσεις των σχεδίων πόλης. Ο νέος Ν.2508/97, εισήγαγε της αρχή της αειφορίας (στηριζόμενος κυρίως στη νομολογία του ΣτΕ), αναπτύσσοντας παράλληλα νέα εργαλεία (πχ. ζώνες απαγόρευσης - προστασίας, αύξηση αρτιότητας κλπ) για τη διαχείριση και τον έλεγχο της δόμησης και εκτός των οικιστικών περιοχών. Έτσι, προέκυψαν για πρώτη φορά το νομοθετικό πλαίσιο και τα εργαλεία για τον έλεγχο και την διαχείριση του εξωαστικού χώρου. Βέβαια, πολύ πιο πριν και από το Ν.Δ.1923, είχε προκύψει ο διαχωρισμός των περιοχών σε εντός και εκτός σχεδίου, καθορίζοντας συγκεκριμένες δεσμεύσεις και κανονισμούς δόμησης. Έτσι, η διάκριση των οικιστικών περιοχών από τις λοιπές ήταν σαφής, συγκεκριμένη και οριοθετημένη με αντίστοιχες ζώνες (ρυμοτομικά σχέδια). Σε αυτό το πλαίσιο για τις εντός σχεδίου οικιστικές περιοχές, καθορίζονταν συγκεκριμένοι όροι και χαρακτηριστικά, όπως ο συντελεστής δόμησης (εφεξής ΣΔ), η κάλυψη κλπ και εγκρίνονταν με διατάγματα, χρησιμοποιώντας παράλληλα τις γενικές και ειδικές

7 διατάξεις των Νόμων και των προνοιών του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (εφεξής ΓΟΚ), που ίσχυαν και συνεχίζουν να ισχύουν σε όλο των ελλαδικό χώρο. Παρόλη όμως την προσπάθεια εφαρμογής ενός συγκεκριμένου κανονιστικού πλαισίου για τη δόμηση και την ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων, έχει προκύψει διαχρονικά και μια παράλληλη διαδικασία που παραμένει και σήμερα αναλλοίωτη. Ενώ μπορεί να ειπωθεί ότι τα σχέδια πόλης και οι κανόνες δόμησης, όπου υφίστανται, θέτουν τα όρια της εκμετάλλευσης της γης και επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία, τις αρχές και τις διαδικασίες του σχεδιασμού, η εκτός σχεδίου δόμηση ως η ελληνική πρακτική της αστικής διάχυσης, αποτελεί μια ξεχωριστή εναλλακτική και προοπτική. Ως αρχή τέθηκε για πρώτη φορά με το Ν.Δ/γμα του , το πρώτο νομοθετικό πλαίσιο για τον σχεδιασμό των πόλεων, που ισχύει έως και σήμερα, αλλά προέβλεπε κάποιες συγκεκριμένες χρήσεις γης (πχ βιομηχανία) που δεν μπορούσαν να χωροθετηθούν εντός πόλεων και οικισμών. Η συνέχεια 7, περιέλαβε μια σειρά άλλων χρήσεων ως την τελική κατάληξη όπου επετράπη η κατοικία και ο θεσμός της εκτός σχεδίου δόμησης αποτέλεσε ένα αποδεκτό και θεμιτό κανόνα (Γιαννακούρου, 2004). Σε αυτό συνέβαλαν και οι συνεχείς τροποποιήσεις του που εξουδετέρωσαν βασικές και δομικές διατάξεις (ΙΤΑ, 2006) όπως επίσης και το γενικό φαινόμενο της αυθαιρεσίας 8. Ειδικότερα στην Ελλάδα, τα χαρακτηριστικά της αστικής διάχυσης διαφέρουν σε κάποιο βαθμό, από αυτά των υπολοίπων χωρών, λόγω της συγκεκριμένης «πρωτοτυπίας» της «εκτός σχεδίου δόμησης». Γενικά, η μορφή της είναι ομογενοποιημένη σε όλη της επικράτεια και μπορεί να προσδιορισθεί κάτω από ειδικό πλαίσιο λόγω της μοναδικότητας της. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα βασικά στοιχεία της και κυρίως οι επιπτώσεις της είναι ανάλογα με αυτά στις υπόλοιπες χώρες (βλέπε Πίνακα 1), προσεγγίζοντας περισσότερο την διάσπαρτη ή την γραμμική, σύμφωνα με την περιγραφή που προηγήθηκε. Ειδικότερα για την δεύτερη μορφή της, οι αποκλίσεις δόμησης και οι κανονιστικές διατάξεις ουσιαστικά την επικροτούν. Το συγκεκριμένο φαινόμενο τείνει να επιδεινώνεται αντί να περιορίζεται, σε βαθμό που η αστική διάχυση (εκτός σχεδίου δόμηση), αποτελεί σήμερα μια πολύ κρίσιμη παράμετρο του ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού. Επηρεάζει την ποιότητα της ευρύτερης περιφέρειας των πόλεων και προκαλεί σημαντικό αντίκτυπο στο περιβάλλον (EEA, 1995). Ιστορικά, προκαλούνταν από την αύξηση του πληθυσμού και την εσωτερική μετανάστευση προς τις πόλεις (αστυφιλία). Σήμερα όμως, ενώ η πληθυσμιακή αύξηση είναι μικρή έως και μηδενική, μια σειρά από παράγοντες οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς εντείνουν το συγκεκριμένο φαινόμενο. Η σπουδαιότητα του έγκειται στο γεγονός ότι αφορά όλες τις χρήσεις και όχι μόνο την κατοικία, και αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό σε όλες σχεδόν τις πόλεις ανεξάρτητα από τα γεωγραφικά, οικονομικά και διοικητικά χαρακτηριστικά τους (Ανδρικοπούλου κ.α., 2007). 4. Κρητική ανάλυση Από την ανάλυση που προηγήθηκε, γίνεται σαφές ότι η αστική διάχυση περικλείει το σύνολο της περιφέρειας των ελληνικών πόλεων. Δημιουργεί όμως σημαντικές επιπτώσεις και εντάσεις κυρίως σε περιοχές έντονης οικονομικής δραστηριότητας και συγκεκριμένων χαρακτηριστικών όπως οι παραθαλάσσιοι τόποι συγκέντρωσης τουριστικών 6 Με το άρθρο 9 του πρωτοποριακού για την εποχή νομοθετήματος επιτρέπεται η επιβολή όρων για λόγους υγιεινής, ασφάλειας, αισθητικής, προς ανέγερση οικοδομών σε οικόπεδα. 7 Για περισσότερα βλέπε τα ΠΔ της 6/ και της 24/ Η ευρεία πολεοδομική αυθαιρεσία (υπερβάσεις ΣΔ κλπ) οφείλεται σε πρακτικές και αντιλήψεις που δεν σέβονται τις ισχύουσες διατάξεις και στην κρατική αδυναμία (συνενοχή) ως προς το περιορισμό του φαινομένου.

8 δραστηριοτήτων και παραθεριστικής κατοικίας. Αυτή η πραγματικότητα είναι διπλά ανησυχητική, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι αποτελούν κυρίως ευπαθείς περιοχές (πχ παράκτια οικοσυστήματα) ή περιοχές υψηλής αισθητικής και περιβαλλοντικής αξίας. Έτσι, οι ελληνικές πόλεις, που θεωρούνται εν γένει «δεξαμενή» αστικής ποικιλομορφίας λόγω της αρχετυπικής εικόνας της πυκνότητας, της αστικής πολυπλοκότητας και της κοινωνικής δυναμικής που παρουσιάζουν, βάλλονται από τις νέες τάσεις που οδηγούν στην αστική διάχυση (Munoz, 2003). Αντίστοιχα, για τις εντός σχεδίου περιοχές, σε αντιδιαστολή με ότι συνέβη στις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες, η πολιτική που ακολουθήθηκε στη Ελλάδα δεν αφορούσε στην εφαρμογή των αρχών των συμπαγών πόλεων αλλά στη διευκόλυνση της δόμησης με κάθε μέσο και τρόπο, που ουσιαστικά υπονόμευσε διαχρονικά τον ορθολογικό σχεδιασμό και την επίτευξη της αειφορίας των πόλεων (Οικονόμου και Πετράκος, 2004 Οικονόμου, 2007 Βλαντού 2008 κ.α.). Υπήρξε μια σχεδόν πλήρης αποδοχή της αστικής διάχυσης ως μέσο χωρικής ανάπτυξης και αστικοποίησης για τις ελληνικές πόλεις, που προέκυψε από την πλήρη υποταγή των συμβατικών διαδικασιών σχεδιασμού στην οικονομία της αγοράς και βρίσκεται σε απόλυτη αντιδιαστολή με τις νέες αρχές και προσεγγίσεις που θεωρούν την πόλη ως τμήμα ενός κοινωνικού και οικολογικού συστήματος χαμηλού αντίκτυπου (WCED, 1987 Williams κ.α., 2000 κ.α.). Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αστικοποίηση που προέκυψε από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οικονομικής ανάπτυξης, όπου η εκμετάλλευση της γης υποσκίασε άλλες χρήσεις όπως η αγροτική κλπ. Βέβαια, είναι προφανές ότι τα ζητήματα των ελληνικών πόλεων αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό τα διαρθρωτικά προβλήματα της οικονομίας της χώρας, αποτελώντας τη χωρική έκφραση του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης (Παυλέας κ.α., 2009 Γερολύμπου και Παπαμίχος, 2004). Η συγκεκριμένη διαπίστωση αφορά μάλλον την «αχίλλειο πτέρνα» του σχεδιασμού και μια οξύμωρη διαπίστωση, μιας και στην επίκληση του κοινωνικού συμφέροντος υποκρύπτεται η άκρατη ιδιοποίηση της γης και η ιδιωτική εκμετάλλευση της. Επίσης, οι ρυθμίσεις των χρήσεων γης στο ελληνικό θεσμικό σύστημα, δεν διέπονται από συνολικούς ορθολογικούς κανόνες με γνώμονα την αειφορία, που παραμένει μάλλον στη σφαίρα της θεωρητικής επίκλησης της. Η πραγματικότητα αποτυπώνει έναν ανταγωνισμό στο χώρο, ενταγμένο (υποταγμένο) στους νόμους της αγοράς, της γαιοπροσόδου και της ιδιοκτησίας που αναπτύσσεται εντός των πόλεων, εκτός αυτών και κυρίως κατά μήκος των οδικών αξόνων (Γετίμης, 1989:55-56 Οικονόμου, 1995 Αραβαντινός, 1997 κ.α.). Επίσης, οι διατάξεις που διέπουν την εκτός σχεδίου δόμηση, ακόμη και σήμερα είναι γενικές, χωρίς τοπικές και λοιπές εξειδικεύσεις, έχουν συνολικό χαρακτήρα και θέτουν μόνο κάποιους συγκεκριμένους περιορισμούς (όπως αρτιότητα, πρόσωπο σε κοινόχρηστη οδό, γραμμές δόμησης κλπ) που πρακτικά ευνοούν αντί να περιορίζουν τέτοιας μορφής δόμηση (Μπεριάτος κ.α., 1994). Προκύπτει δηλαδή ότι η ελληνική πρακτική της αστικής διάχυσης, αποτελεί ένα από τα πιο προβληματικά παραδείγματα παγκοσμίως, χωρίς σαφές και αποδεκτό πλαίσιο εφαρμογής 9. Μπορεί να χαρακτηρισθεί εύστοχα ως τυχαία και διάσπαρτη «λανθάνουσα αστικότητα» που εντείνεται στο περιθώριο των πόλεων. Χαρακτηριστικά, προκειμένου να αποτυπωθεί με γλαφυρό τρόπο η κατάσταση, ο Βασενχόβεν (1995) αναφέρει ότι η συγκεκριμένη κατάσταση αντιμετωπίζει τον εξωαστικό χώρο ως «υπολειμματικό» και ο Οικονόμου (1995:64) ότι αποτελεί έναν «υβριδικό» ενδιάμεσο τόπο χωρίς τις απαραίτητες υποδομές. 9 Αυτή η παραδοχή διαχωρίζει το ελληνικό φαινόμενο με την διεθνή αστική διάχυση που αποτελεί ουσιαστικά και πρακτικά οργανωμένη δόμηση με συγκεκριμένους όρους, προδιαγραφές κλπ, εκτός των συνεκτικών τμημάτων των πόλεων, ταξινομώντας την ως μια υποκατηγορία της διάσπαρτης με ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις.

9 Οι όψιμες προσπάθειες περιορισμού του συγκεκριμένου φαινομένου μέσω εργαλείων και θεσμικών μέτρων διαχείρισης του εξωαστικού χώρου (Ν.2508/97, ΖΟΕ 10, Νόμος για την βιοποικιλότητα, ζώνες προστασίας, νέο ΓΠΧΣΑΑ 11 κλπ.), μπορεί να επιχειρούν να περιορίσουν σε κάποιο βαθμό την εκτός σχεδίου δόμηση, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ειπωθεί ότι επιλύουν το πρόβλημα και χαρακτηρίζονται επιεικώς, ως άτολμες. Λειτουργούν αν όχι πυροσβεστικά, σίγουρα αναδρομικά και πολλές φορές υποκριτικά μπρος στους σύγχρονους στόχους του αειφορικού χωρικού σχεδιασμού. Η απαγόρευση της δόμησης χρησιμοποιείται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις (σε ζώνες αιγιαλού και παραλίας, σε δασικές εκτάσεις και αρχαιολογικούς χώρους κλπ) ενώ η αύξηση της αρτιότητας που προτάσσεται στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ως περιοριστικό μέτρο, δεν έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, από τι στιγμή που προκαλεί έντονες κοινωνικές αντιδράσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ακόμη και η αγροτική γη στην Ελλάδα εκλαμβάνεται ως «εν δυνάμει» οικιστικά αξιοποιήσιμη, χαρακτηριστικό που υποκρύπτει μια υπεραξία που χάνεται με τις απαγορευτικές ρυθμίσεις. Με αυτό τον τρόπο η παθογένεια του αστικού περιβάλλοντος, μεταφέρεται στον εξωαστικό χώρο και η κυριαρχούσα αντίληψη (κοινωνική και πολιτική) προσανατολίζεται στην κάλυψη των αναγκών στέγασης (πραγματικών ή επενδυτικής υφής), στη διευκόλυνση κάθε μορφής παραγωγικής εκμετάλλευσης και λειτουργιών που συνδέονται με τον χώρο. Ότι δεν είναι δάσος (στο βαθμό που αυτό προστατεύεται) και αγροτική γη υψηλής απόδοσης, εκλαμβάνεται ως απόθεμα γης για την ικανοποίηση ποικίλων (πραγματικών ή όχι) αναγκών δόμησης. Έτσι, η επίκληση της αστικής αειφορίας, όπου και όποτε προτάσσεται, αποτελεί μια ψευδεπίγραφη και κενού περιεχομένου θεώρηση. Αντί Επιλόγου Η σχέση της αστικής αειφορίας και των συμπαγών πόλεων έχει κυρίως δυο κύριες αντιπαραβολές που είναι μεταξύ πυκνότητας και αστικής επέκτασης και μεταξύ παρεμβατικής πολιτικής σχεδιασμού και ελεύθερης αγοράς (Newman και Kenworthy, 1989). Στο ελληνικό παράδειγμα, προκύπτει το παράδοξο να συνυπάρχουν όλες μαζί. Από τη μια πλευρά προκύπτει μια έντονη ζήτηση για συμπαγή δόμηση, αλλά στην πραγματικότητα υποκρύπτεται η ανάγκη για υπερεκμετάλλευση του οικιστικού χώρου μέσω των αυξημένων ΣΔ και όχι η ικανοποίηση των αρχών των συμπαγών πόλεων. Την ίδια στιγμή, αν και θεσμικά προκύπτει ένα ισχυρό πλαίσιο κανονισμών και οργάνωσης (διαχείρισης) του χωρικού σχεδιασμού, εν τούτοις η υποταγή του συστήματος στους κανόνες της αγοράς είναι καθολική. Έτσι, η ορθολογική διαχείριση του χώρου, ουσιαστικά θυσιάζεται, υπό το βάρος ενός ιδιόμορφου πολιτικού συστήματος και μιας κοινωνικής πραγματικότητας (καθεστώτος της έγγειας ιδιοκτησίας, μικρο-ιδιοκτησία κλπ) που οδήγησαν στην έντονη εκμετάλλευσης της γης, ως συντελεστή παραγωγής πλούτου και ενσωμάτωσης των ασθενών κοινωνικών στρωμάτων στο οικονομικό σύστημα. Στα ανωτέρω συνέβαλε και το έλλειμμα δομών και παράδοσης ως προς το σχεδιασμό του χώρου αλλά και η μονοδιάστατη ανάπτυξη που στηρίχθηκε, κυρίως μεταπολεμικά, από 10 Οι Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (Ζ.Ο.Ε.) του άρθρου 29 του Ν. 1337/83, αποτελούν ένα κανονιστικό εργαλείο χωρικού σχεδιασμού. Μπορούν να καθορίζονται, είτε γύρω από συγκεκριμένα σχέδια πόλεων και οριοθετημένων οικισμών (παρ.1, άρθρο 29 του Ν. 1337/83), είτε σε ευαίσθητες περιοχές που βρίσκονται κατά μήκος ακτών ή όχθες δημοσίων λιμνών ή ποταμών ή άλλες περιοχές ειδικής προστασίας (παρ.2, άρθρο 29 του Ν.1337/83). 11 Γενικό Πλαίσιο Χωρικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης. Απόφαση της Βουλής 6876/487/2008 (ΦΕΚ 128Α). Χαρακτηριστικά, υποστηρίζεται γενικά τον «σταδιακό περιορισμό και τη βαθμιαία υποκατάσταση της εκτός σχεδίου δόμησης» μέσω εφαρμογής άλλων επί μέρους προβλέψεων.

10 την οικοδομική δραστηριότητα και την υπερεκμετάλλευση της γης (Οικονόμου, 2009). Η συναίνεση μεταξύ πολιτών (πιέσεις προς την εξουσία), πολιτικών (πελατειακό σύστημα) και διοικητικών μηχανισμών (αποδόμηση της νομοθεσίας και ανοχή στην αυθαιρεσία) του Κράτους (ΙΤΑ, 2006), ουσιαστικά μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια «συνενοχή» ή ένας έντιμος «συμβιβασμός» (win win) μπρος σε ένα κοινό όραμα, αυτό της με κάθε κόστος οικονομικής μεγέθυνσης. Προφανώς, κερδισμένοι βγήκαν η κοινωνική συνοχή και ο πλούτος που διαχύθηκε στους πολίτες, μιας και η εκμετάλλευση της γης ουσιαστικά άμβλυνε τις ανισότητες και δημιούργησε μια νέα μεσαία τάξη που αποτέλεσε, στη συνέχεια, την ατμομηχανή της προόδου της χώρας. Το μελανό σημείο της συγκεκριμένης πρακτικής βρίσκεται στην καταστροφή του πολιτισμικού πλούτου της χώρας (οικιστική παράδοση), την ομογενοποίηση της αισθητικής των πόλεων και κυρίως την κατάλυση του Κράτους δικαίου που λειτουργεί για το κοινωνικό όφελος και όχι για την ατομική εξασφάλιση. Επίσης, το περιβάλλον, τόσο των πόλεων όσο και των περιαστικών και αγροτικών περιοχών, του νησιωτικού και παραθαλάσσιου χώρου, ήταν ο μεγάλος χαμένος. Αποτελούσε πάντα τον περιοριστικό παράγοντα της κακώς νοούμενης ανάπτυξης, τροχοπέδη σε μια φιλοσοφία που δεν συναντάται ούτε στα πιο φιλελεύθερα (αποδομημένα) καθεστώτα. Αυτό είναι και το οξύμωρο της συγκεκριμένης ανάλυσης, όπου ενώ το θεσμικό σύστημα της χώρας εκφράζει μια έντονη παρέμβαση στο χώρο, εν τούτοις το αποτέλεσμα είναι η εφαρμογή μιας πλήρως απελευθερωμένης διαδικασίας εκμετάλλευσης του χώρου. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Aalborg Charter (1994) Charter of European cities and towns towards sustainability, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Arvanitidis P. (2003) Property market and urban economic development: an institutional economics approach, PhD thesis, University of Aberdeen, Aberdeen. Berke P. και Conroy Μ. (2000) Are We Planning for Sustainable Development?: An Evaluation of 30 Comprehensive Plans. Journal of the American Planning Association 66(1): Breheny M. (1992) Sustainable Development and Urban Form, (Introduction). Pion, London Breheny M. (1995) The compact city and transport energy consumption. Transactions of the Institute of British Geographers, 20: Breheny M. (1996) Centrists, Decentrists and Compromisers: Views on the Future of Urban Form in The Compact City: a sustainable urban form? Edited by M. Jenks, E. Burton και K. Williams, FN Spoon, London: Breheny M. (1997α) Urban Compaction: feasible and acceptable? Cities, 14(4): Breheny M. (1997β) Local Authorities and Residential Densities - An Attitude Problem? Town and Country Planning, 63(3): Blowers Α. (επ.) (1993) Planning for a Sustainable Development, London: TCPA & Earthscan Publications. Burton E. (2000) The Compact City: Just or just compact? A preliminary analysis Urban Studies, 37(11): Burton Ε. (2001) The Compact City and Social Justice in Housing, Environment and Sustain ability, University of York, 18/19 April Burton E. (2002) Measuring urban compactness in UK towns and cities Environment and Planning B: Planning and Design, 29: Castells M. (2000) Urban Sustainability in the Information Age City: Analysis of Urban Trends, Culture, Theory, Policy, Action, Vol. 4. No. 1, σελ

11 Cervero R. και Kockelman K. (1997) Travel demand and the 3Ds: density, diversity, and design Transportation Research D, 2(3), pp Couch C., Karecha J., Nuissl H. και Rink D. (2005) Decline and sprawl: en envolving type of urban development Observed in Liverpool and Leipizig. European Planning Studies, 13(1), Dantzing G. και Saaty T. (1973) Compact city: A plan for a livable urban environment. San Francisco: W.H. Elkin T., McLaren D. και Hillman M. (1991) Reviving the City: towards sustainable urban development. Friends of the Earth. London European Environmental Agency - EEA (1995) Europe s Environment Dobris assessment. EEA Report European Environmental Agency - EEA (2006) Urban sprawl in Europe -The ignored challenge, EEA Report No 10/2006 European Council of Town Planners - ECTP (2003) The New Charter of Athens 2003, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Gillham Ο. (2002) The Limitless City: A Primer on the Urban Sprawl Debate. Island Press. Guy S. και Marvin, S. (1999) Understanding Sustainable Cities: Competing Urban Futures European Urban and Regional Studies, 6(3), pp Haley P. και Shaw T. (1993) The threatment of Environment by planners: envolving concepts and policies in development plans, Newcastrle ypon Tyne Harvey D. (1996) Justice, Nature & the Geography of Difference, Blackwell Publishers, Oxford. Haughton G. και Hunter C. (1994) Sustainable Cities, Jessica Kingsley Publishers, London. Hillman M. (1996) In favour of the compact city in The Compact City: a sustainable urban form? Edited by M. Jenks, E. Burton και K. Williams, FN Spoon, London International Council for Local Environmental Initatives - ICLEI (1994) Local Agenda 21 Participans Handbook Local Agenda 21 Model Communities Programme, Toronto: ICLEI IUCN, UNEP και WWF (1991) Caring for the Earth. A strategy for sustainable living. Gland, Switzerland, and Earthscan, London Jacobs J. (1961) The death and life of great American cities. Random house, New York. Jenks M., Burton E. και Williams K. (1996) The Compact City: A Sustainable Urban Form?, E & FN Spon, London. Lock D. (1995) Room for more within city limits? Town and Country Planning, 64(7): Munoz F. (2003) Lock living: Urban sprawl in Mediterranean cities. Cities, Vol. 20, No. 6: Nelson A. και Duncan J. (1995) Growth Management Principles and Practices. Planners Press, APA, Chicago, IL. Newman Μ. (2005) The Compact City Fallacy Journal of Planning Education and Research, Vol. 25:11-26 Newman P. (2000) Urban form and environmental performance in Achieving sustainable urban form Edited by K. Williams, E. Burton και M. Jenks, σελ London: E & FN Spon. Newman P. και Kenworthy J. (1989) Cities and automobile dependence: a sourcebook, Aldershot, Hants., England. Okabe A. (2005) Towards the Spatial Sustainability of City-regions: A Comparative Study of Tokyo and Randstadin in Future forms and design for sustainable cities edited by M. Jenks, N. Dempsey, Architectural press Ravetz J. (1999) City Region 2020, London: Earthscan

12 (de) Roo G. και Miller D. (2000) Compact Cities and Sustainable Urban Development, (Introduction), Ashgate, Hampshire. Thomas L. και Cousins W. (1996) 'The Compact City: a successful, desirable and achievable urban form?' In The Compact City: a sustainable urban form? Edited by M. Jenks, E. Burton και K. Williams, FN Spoon, London: World Commission on Environment and Development - WCED (1987) Our common future. WCED. Williams K., Burton E. και Jenks M. (επ.) (2000) Achieving sustainable urban form. London: E & FN Spon. Williams D. (1989), Toward a Sustainable World Scientific American, September: 167 Wheeler S. (1998) Planning Sustainable and Livable Cities in The City Reader Edited by M. (le) Gates και R. Stout. New York: Routledge: Wheeler S. (2004) Planning for Sustainability. Creating livable, equitable and ecological communities. Routledge. New York Ελληνόγλωσση Αγγελίδης Μ. (2004) Αειφόρος Ανάπτυξη των πόλεων στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα Ανδρικοπούλου Ε. και συν/τες, (2007) Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Κριτική Αραβαντινός Α. (1997/2007) Πολεοδομικός Σχεδιασμός. Για Μια Βιώσιµη Ανάπτυξη του Αστικού Χώρου. ΕΜΠ Αθήνα, Εκδόσεις Συμμετρία Αρβανιτίδης Π. και Δώρης Γ., (2008) Λειτουργικές αστικές περιοχές: μια προσπάθεια προσδιορισμού της οικονομικής επιρροής των ελληνικών αστικών κέντρων στο 8 ο Εθνικό Συνέδριο της Ελληνικού τμήματος της ευρωπαϊκής εταιρείας περιφερειακής επιστήμης (ERSA), Αθήνα Οκτωβρίου Βασενχόβεν, Λ. (1995) Χωροταξία και η Ύπαιθρος Χώρα (ή το Απαραβίαστο της Εκτός Σχεδίου Δόμησης) Πρακτικά Συνεδρίου Περιφερειακή Ανάπτυξη, Περιβάλλον, Χωροταξία στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, Αθήνα: ΣΕΠ/ ΤΟΠΟΣ, Β τόμος, σελ Βλαντού Α. (2008) Εκτός σχεδίου δόμηση: η ελληνική ιδιαιτερότητα σχεδιασμού της υπαίθρου. Νόμος και Φύση, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Γερολύμπου Α. και Παπαμίχος Ν. (2004) Μοντέλα οργάνωσης του χώρου της Νεοελληνικής Πόλης: από τον 20 ο αιώνα στον 21 ο αιώνα. Τεχνικά Χρονικά Γετίμης Π. (1989) Οικιστική Πολιτική στην Ελλάδα: Τα Όρια της Μεταρρύθμισης, Αθήνα: Οδυσσέας Γιαννακούρου Γ. (2004) Το θεσμικό πλαίσιο του σχεδιασμού των πόλεων στην Ελλάδα: Ιστορικές μεταμορφώσεις και σύγχρονα αιτήματα, στo Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων (επ.) Δ. Οικονόμου και Γ. Πετράκος. Εκδόσεις Gutenberg, Βόλος Δελλαδέτσιμας Π., (1997) Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, ο σχεδιασμός του χώρου και η περίπτωση της Ελλάδας Τόπος, 12/97: Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΙΤΑ (2006) Πολεοδομικός Σχεδιασμός: Προβλήματα εφαρμογής και προτάσεις μεταρρύθμισης. Έκθεση επιστημονικής επιτροπής. Καυκαλάς Γ. (2004) Βιώσιμη χωρική ανάπτυξη: Βασικές έννοιες και επισημάνσεις Τεχνικά Χρονικά Μπαρμπόπουλος Ν., Μηλάκης Δ. και Βλαστός Θ. (2005) Αναζητώντας τη μορφή της βιώσιμης πόλης: κριτική προσέγγιση του συμπαγούς πολεοδομικού μοντέλου. Αειχώρος, Τ.4, Τχ.1, Μάϊος 2005, σελ

13 Μπεριάτος Η., Οικονόμου Δ. και Πυργιώτης Γ. (1994) Κωδικοποίηση και Μηχανισμοί Ελέγχου στο Εξω-αστικό Χώρο: Συγκριτική Διερεύνηση της Εμπειρίας Άλλων Χωρών. Πρόταση για την Ελλάδα. Ερευνητικό Πρόγραμμα ΥΠΕΧΩΔΕ ΤΧΠΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Οικονόμου Δ. (1995) Χρήσεις Γης και Δόμηση Εκτός Σχεδίου: Η Ελληνική Εκδοχή της Αειφορίας. Πρακτικά Συνεδρίου Περιφερειακή Ανάπτυξη, Περιβάλλον, Χωροταξία στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, Αθήνα: ΣΕΠ/ ΤΟΠΟΣ, τομ. Β, σελ Οικονόμου Δ. (2000α) Η Περιβαλλοντική Διάσταση της Πολεοδομικής Πολιτικής στη Μεταπολεμική Ελλάδα, στο Η βιώσιμη Πόλη (επ.) Μ. Μοδινός και Η. Ευθυμιόπουλος. Αθήνα Στοχαστής. ΔΙΠΕ σελ Οικονόμου Δ. (2000β) Τα Μεγάλα Έργα στην Αττική και τα Νέα Στοιχεία της Πολεοδομικής Πολιτικής, στο Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας: Τόμος 1 (επ.) Θ. Μαλούτας. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ Οικονόμου Δ. (2007) Πολεοδομική Πολιτική. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Οικονόμου Δ. (2009) Αποτίμηση του Ν1337/83, 25 χρόνια μετά, στο 25 Κείμενα για το σχεδιασμό και ανάπτυξη του χώρου. Συλλογικός Τόμος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας κα Περ/κης Ανάπτυξης. Βόλος. Οικονόμου Δ. και Πετράκος Γ. (2004) Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων. Εκδόσεις Gutenberg, Βόλος Παυλέας, Σ., Αρβανιτίδης, Π., Πετράκος, Γ., (2009) Η οικονομική και κοινωνική διάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια πρώτη διερεύνηση. Πρακτικά 2 ου πανελληνίου συνεδρίου πολεοδομίας, χωροταξίας και περιφερειακής ανάπτυξης Τόμος Ι. Βόλος Σκάγιαννης, Π. (1994) Πολιτική προγραμματισμού των υποδομών. Αθήνα Σταμούλης