ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΦΑΝΙΚΨΝ ΦΕΔΙΑΗ ΠΡΟΩΟΝΣΨΝ ΚΑΙ ΤΣΗΜΑΣΨΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΦΑΝΙΚΨΝ ΦΕΔΙΑΗ ΠΡΟΩΟΝΣΨΝ ΚΑΙ ΤΣΗΜΑΣΨΝ ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ ΠΡΟΠΣΤΦΙΑΚΨΝ ΠΟΤΔΨΝ Η ΞΤΛΟΝΑΤΠΗΓΙΚΗ ΣΗ ΤΡΟ ΣΟΤ 19ΟΤ ΑΙΨΝΑ. ΜΟΤΕΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΣΑ ΚΑΙ ΠΟΛΤΜΕΙΚΕ ΕΥΑΡΜΟΓΕ ΓΙΑ ΣΗΝ ΔΙΑΨΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΗΡΗΗ ΣΗ ΠΛΗΡΟΥΟΡΙΑ ΣΗ ΝΑΤΠΗΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΗ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΙΙΔΨΡΑ ΠΑΠΑΙΔΕΡΗ Α.Μ. 511/ ΕΠΙΒΛΕΠΨΝ ΚΑΘΗΓΗΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΠΡΙΝΟΒΑΛΗ ΜΕΛΗ ΕΠΙΣΡΟΠΗ ΠΑΡΑΚΕΤΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟ ΠΤΡΙΔΨΝ ΒΟΙΝΑΚΗ ΕΡΜΟΤΠΟΛΗ ΟΚΣΨΒΡΙΟ 2016

2 Ευχαριστίες Ευχαριστώ την επιβλέπουσα της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας, κ. Αγγελική Μπρισνόβαλη, η οποία με καθοδήγησε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, τους φίλους και συμφοιτητές μου καθώς και την ομάδα της «Liberty, που με την στήριξη και την ενθάρρυνσή τους συνέβαλλαν στην ολοκλήρωση αυτής της Διπλωματικής Εργασίας και όχι μόνο εκεί. 2

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 6 Περίληψη... 6 τόχοι... 6 Δομή... 7 Κεφάλαιο 1 Η Ξυλοναυπηγική Παράδοση Σα Πλοία Ορισμός και Φαρακτηριστικά Ιστορική Αναδρομή Ναυσιπλοΐα και Ναυπηγική Βιομηχανία Ορισμοί Μικρές Ναυπηγικές Μονάδες στη ύρο Ξυλοναυπηγική Περιγραφή Ελληνικά Παραδοσιακά κάφη Παρακμή της Ξυλοναυπηγικής Διάσωση της Ξυλοναυπηγικής Σέχνης στην Ελλάδα ύγχρονη Φρήση Παραδοσιακών καφών υμπεράσματα Κεφάλαιο 2 Μουσείο και Πολιτιστική Κληρονομιά Ιστορικά Ο Όρος «Μουσείο Η ιστορία του Θεσμού Πολιτιστική Κληρονομιά Ορισμός Σύποι Κληρονομιάς Προστασία και Προώθηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Ορισμοί, Είδη Μουσείων, Λειτουργία Μουσείων, Κοινό Μουσείων Ορισμοί του Μουσείου Είδη Μουσείων Λειτουργίες Μουσείου Σο Κοινό του Μουσείου Σο Μουσείο ήμερα Η Μουσειακή Μάθηση Χηφιακές Σεχνολογίες και Μέσα (Media) στα Μουσεία υμπεράσματα

4 Κεφάλαιο 3 Έρευνα Πεδίου Παραδείγματα Εφαρμογής Χηφιακών Σεχνολογιών στο Μουσείο υγκριτική Ανάλυση Πέντε Μουσείων με Φρήση Χηφιακών Σεχνολογιών Οι Διαδραστικές Επιφάνειες Πολλαπλής Αφής στα Μουσεία Διαδραστικά Σραπέζια Διαδραστικοί Σοίχοι Σο παράδειγμα του Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης (ΜΚΣ) Σεχνολογικά Μέσα και Εφαρμογές Ευρήματα υμπεράσματα υμπεράσματα Κεφάλαιο 4 χεδιαστικό Μέρος χεδίαση Πληροφορίας (Information Design/ Communication Design) Ορισμοί Η Διαδικασία της χεδίασης Πληροφορίας Σο Μοντέλο της χεδίασης Πληροφορίας Οι Αρχές της χεδίασης Πληροφορίας χεδίαση Διαδραστικών υστημάτων Οι Αρχές χεδίασης και Ευχρηστίας Διαδραστικών υστημάτων Οι τόχοι της Διαδραστικής χεδίασης Ορισμός Προβληματικού Φώρου χεδίασης Μουσειακής Εφαρμογής με Θέμα την Παραδοσιακή Ναυπηγική του 19ου αι Προβληματικός Φώρος χεδιαστικό Πρόβλημα Design Brief Σο Σεχνολογικό Μέσο (Media), Σραπέζι Πολλαπλής Αφής Colossus (Colossus Multitouch Table) χεδιαστικές Προδιαγραφές Εφαρμογής για το Colossus Ιδεασμός χεδίαση Wireframes Οθονών ενάρια Φρήσης της Εφαρμογής Πρωτοτυποποίηση Εφαρμογής χεδίαση Οθονών Εφαρμογής χεδίαση Γραφιστικών τοιχείων Σρόποι Αλληλεπίδρασης υστήματος Αξιολόγηση Εφαρμογής Προτάσεις Βελτίωσης υμπεράσματα Παράρτημα

5 Παράρτημα 1: Οφέλη της Ελληνικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πολιτική Παράρτημα 2: Μοντέλο Μάθησης Πλαισίου (Contextual Model of Learning) Παράρτημα 3: Οι Σεχνολογίες Πολλαπλής Αφής Παράρτημα 4: Victoria & Albert Museum, British Galleries Παράρτημα 5: The Minneapolis Institute of Arts Παράρτημα 6: The Walker Art Center Παράρτημα 7: San Francisco Museum of Modern Art Παράρτημα 8: Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum Παράρτημα 9: Αποτελέσματα Έρευνας σε Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης (ΜΚΣ) Παράρτημα 10: Ερωτηματολόγιο Αξιολόγησης Μουσειακής Εφαρμογής Λεξικό Όρων Αναφορές Παραπομπές

6 Εισαγωγή Περίληψη Σον τελευταίο καιρό έχουν εξελιχθεί οι τρόποι απεικόνισης των συλλογών και πληροφοριών ως ένα πιο εύχρηστο εργαλείο για την εκπαίδευση και τη διάδοση της γνώσης μέσα στο μουσείο. Σο πρώτο μέρος της Διπλωματικής αυτής Εργασίας αναφέρεται στο θέμα των μουσείων, τα οποία αναγνωρίζοντας τις αυξημένες ανάγκες των επισκεπτών, που απαιτούν συνεχώς νέες εμπειρίες, ενεργούν λαμβάνοντας υπόψη σε μεγάλο βαθμό τις αναδυόμενες τεχνολογίες. Μέσα από την αξιοποίηση αυτών των τεχνολογιών, τα μουσεία προσφέρουν ομαδικές διαδραστικές εντατικές εμπειρίες (group interactive intensive experiences) που είναι κατάλληλες να φιλοξενήσουν πολλούς χρήστες ταυτόχρονα, επιτρέποντάς τους να συμμετέχουν ενεργά και να αλληλεπιδρούν με το περιεχόμενο της εφαρμογής. Επιπλέον, σε αυτό το μέρος, παρουσιάζεται το θέμα της έρευνας της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής στην Ελλάδα και ειδικά στη ύρο, που χαρακτηρίζεται ως σημαντικό κέντρο πρώιμης βιομηχανικής τεχνολογίας, τεχνικής αρτιότητας και παραγωγής ξύλινων σκαφών στη Μεσόγειο του 19ου αι. Η «παραδοσιακή ξυλοναυπηγική, έχει επιλεγεί ως ένα κατάλληλο θέμα μιας διαχρονικής τοπικής βιομηχανικής και πολιτιστικής παραγωγής από την ιστορικότητα του οποίου, μέσα από την έρευνα, προκύπτει ότι υπάρχει σημαντική καθημερινή απώλεια της πληροφορίας της δραστηριότητας αυτής για πάνω από έναν αιώνα. Οι μέθοδοι, τα υλικά καθώς και τα προϊόντα που σχετίζονται με αυτή τη δραστηριότητα, ξεχνιούνται ή και καταστρέφονται λόγω της μη ανανέωσης της επαγγελματικής ενασχόλησης σχεδιαστών τεχνητών, της ελλιπούς καταγραφής των υπαρχόντων γνώσεων αλλά και της ταυτόχρονης φυσικής καταστροφής των υπαρχόντων παραδοσιακών σκαφών (στη βάσει Ευρωπαϊκής νομοθεσίας που τα διέπει). το δεύτερο μέρος αυτής της Διπλωματικής Εργασίας (ΔΕ), αναπτύσσεται μια σχεδιαστική πρόταση, μουσειακής εφαρμογής σε οριζόντια διαδραστική επιφάνεια (διαδραστικό τραπέζι). Η σχεδιαστική αυτή πρόταση εφαρμόζει και αξιοποιεί την έρευνα και τα παραδείγματα σύγχρονων διαδραστικών μουσειακών εκπαιδευτικών εφαρμογών. Η σχεδιαστική πρόταση που προκύπτει από την έρευνα του πρώτου μέρους για μία πολυμεσική εφαρμογή σε μουσείο έρχεται ως μία συμπληρωματική σχεδιαστική λύση στην ανάγκη ενίσχυσης σειράς σχεδιασμού δράσεων που απαιτούνται από θεσμοθετημένους φορείς για τη διάσωση και διατήρηση εξαιρετικών και σπάνιων μορφών πολιτιστικής και βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα. Σέλος, στο μέρος αυτό, παρουσιάζεται αξιολόγηση της σχεδιαστικής πρότασης από δείγμα κοινού με εξειδίκευση στον βιομηχανικό σχεδιασμό, στην ξυλοναυπηγική, στον πολιτισμό και την εκπαίδευση. τόχοι τόχοι της διπλωματικής εργασίας αποτελούν: Η αναγνώριση της συνεισφοράς της ξυλοναυπηγικής παράδοσης στην ελληνική πολιτιστική κληρονομιά και η επιτακτική ανάγκη διάσωσής της. Η μελέτη των δυνατοτήτων των διαδραστικών ερμηνευτικών τεχνολογιών και μέσων (interactive interpretive technologies and media) σε μη τυπικά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, όπως το μουσείο. Η σύγκριση υπάρχουσων εφαρμογών που ενισχύουν και επεκτείνουν τις διαδεδομένες μεθόδους μάθησης σε μουσειακά περιβάλλοντα. Η σχεδίαση μιας μουσειακής εφαρμογής για τη διάσωση και διατήρηση της πληροφορίας της ξυλοναυπηγικής παράδοσης στην Ελλάδα, που θα ενισχύει τη μάθηση του επισκέπτη στο μουσείο. 6

7 Δομή Η παρούσα ΔΕ αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. το πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία της ξυλοναυπηγικής του 19ου αιώνα στη Νήσο ύρο. Γίνεται αναφορά στους τύπους των παραδοσιακών ξύλινων σκαφών, στη σχεδίαση και στη μέθοδο κατασκευή τους καθώς και στα εργαλεία που σχετίζονται με τη διαδικασία σχεδιασμού και κατασκευής. Επιπλέον, καταγράφεται η παρακμή που έχει επέλθει στον κλάδο της ξυλοναυπηγικής καθώς και η σύγχρονη χρήση των παραδοσιακών σκαφών. το δεύτερο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η εξέλιξη του ρόλου του μουσείου, από την εποχή που ήταν αποκλειστικά ιδιωτικό μέχρι σήμερα που καλείται να παρέχει στον επισκέπτη εμπειρίες ελεύθερης επιλογής μάθησης (free choice learning). Λαμβάνοντας υπόψη τις προσδοκίες του κοινού και δίνοντας έμφαση στην εμπειρία του χρήστη, παρουσιάζονται διαδραστικές ερμηνευτικές τεχνολογίες και μέσα (interactive interpretive technologies and media) που χρησιμοποιούνται σε μουσειακά περιβάλλοντα για την ενίσχυση της μάθησης. το τρίτο κεφάλαιο, αναλύονται οι εφαρμογές των διαδραστικών επιφανειών πολλαπλής αφής στους χώρους των μουσείων. Παρουσιάζεται συγκριτική ανάλυση εφαρμογών σε πέντε μουσεία, καθώς και εφαρμογές σε περισσότερα μουσεία που επεκτείνουν και ενισχύουν τις παραδοσιακές μεθόδους μάθησης, καλύπτοντας τις αυξανόμενες ανάγκες του κοινού για διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα (interactive interpretive media). Επιπλέον, έχει διεξαχθεί έρευνα πεδίου σε κεντρικό μουσείο της Αθήνας (Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης, η οποία εστίασε στην παρατήρηση συμπεριφοράς διάδρασης, δείγματος κοινού επισκεπτών (25 άτομα) για 2 ώρες, με το υπάρχον οριζόντιο διαδραστικό τραπέζι το οποίο παρουσιάζει ανάλογο περιεχόμενο ιστορικής πληροφορίας. το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, προτείνεται ο σχεδιασμός συστήματος, που περιέχει αντίστοιχη εφαρμογή μουσειακού περιεχομένου. Αυτή η εφαρμογή αφορά την παραδοσιακή ξυλοναυπηγική ως μία περιοχή πρώιμου βιομηχανικού σχεδιασμού και κατασκευής σκαφών, η οποία παράδοση, αποτελεί χώρο έρευνας για τη διάσωση μεθόδων, υλικών και προϊόντων εφαρμογών της. Η πρόταση περιέχει λεπτομερή αναφορά στην προτεινόμενη εφαρμογή με δείγματα οθονών και περιεχομένου καθώς και σενάρια χρήσης. Η αξιολόγηση της προτεινόμενης εφαρμογής και του περιεχομένου της, έχει σχεδιαστεί μέσα από ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώνεται ηλεκτρονικά από ένα δείγμα κοινού το οποίο αποτελείται από εκπαιδευόμενους σχεδιαστές και εκπαιδευτές τους (Σμήμα Μηχανικών χεδίασης Προϊόντων και υστημάτων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου ύρος), επαγγελματίες βιομηχανικού σχεδιασμού, διάφορους τεχνίτες καραβομαραγκούς (Σαρσανάς, Καρνάγιο και Νεώριο ύρου) καθώς και από εργαζόμενους σε μουσείο (Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, και φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης με εξειδίκευση στον πολιτισμό και την εκπαίδευση (Σμήμα Πολιτισμού Δήμου ύρου Ερμούπολης). 7

8 Κεφάλαιο 1 Η Ξυλοναυπηγική Παράδοση το κεφάλαιο αυτό, κύριος στόχος είναι η παρουσίαση της ξυλοναυπηγικής τέχνης αλλά και η συμβολή της ύρου σε αυτή. Γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή στα πρώτα πλοία της ιστορίας και στη συνέχεια παρουσιάζονται πληροφορίες σχετικά με τη ναυπηγική βιομηχανία στην Ελλάδα. Έπειτα, αναφέρονται συνοπτικά οι τύποι των ελληνικών παραδοσιακών σκαφών και ακολουθούν τα βασικά στάδια κατασκευής ενός παραδοσιακού ξύλινου σκάφους. Σέλος, παρουσιάζονται πληροφορίες αναφορικά με την εξαφάνιση αυτής της τέχνης και τις σύγχρονες χρήσεις των σκαφών. 1.1 Σα Πλοία Η λέξη «θάλασσα αποτελεί τη πιο αρχαία λέξη που χρησιμοποιήθηκε στα ελληνικά από τον Όμηρο για να δηλώσει «τη μεγάλη υδάτινη επιφάνεια με αλμυρό νερό. Οι λέξεις που συνδέονται με τη θάλασσα είναι εξ ορισμού πάρα πολλές, λόγω της γεωγραφικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής των Ελλήνων, που είναι συνδεδεμένη με τη θάλασσα. Σο ρήμα «πλέω και το παράγωγό του «πλοίο, και ένα ουσιαστικό, το «ναυς έδωσαν πλούτο ναυτικών λέξεων που διευκολύνουν την επικοινωνία του. Η λέξη «πλοίο χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει στα αρχαία κάθε είδους πλοίο εκτός του πολεμικού, το οποίο δήλωνε η λέξη «ναυς. Η λέξη «πλοίο σήμαινε κυριολεκτικά «σκάφος που πλέει στο νερό. [1] 1.1.1Ορισμός και Φαρακτηριστικά Σο πλοίο ορίζεται ως «κάθε πλωτό και σχετικά μεγάλο σκάφος, που είναι κοίλο, φαρδύ στο μέσο και στενεύει συνήθως στα δύο άκρα. Σα πλοία διέπονται από τη νομοθεσία αφενός του Ναυτικού Δικαίου, το οποίο και διακρίνεται στο Δημόσιο και Ιδιωτικό Ναυτικό Δίκαιο, και αφετέρου από το Διεθνές Ναυτικό Δίκαιο. Σα κύρια χαρακτηριστικά που διέπουν ένα πλοίο είναι: Η ικανότητά του να πλέει ασφαλώς όταν βρίσκεται σε κατάσταση που πληροί τις προδιαγραφές. Η ικανότητα ασφαλούς μεταφοράς φορτίου και επιβατών παράλληλα με την ικανότητά του να πλέει. Η ικανότητα ασφαλούς κίνησης επάνω στο νερό παράλληλα με την ικανοποίηση των παραπάνω προδιαγραφών Ιστορική Αναδρομή Προϊστορικά, ο άνθρωπος στη προσπάθειά του να κατακτήσει τη φύση, χρησιμοποιούσε σκαμμένους κορμούς δέντρων, τα μονόξυλα. Κατευθύνοντάς τα με κουπιά, διέσχιζε ποτάμια, αναζητούσε τροφή και επικοινωνούσε με άλλους. Σα μονόξυλα, οι σχεδίες και άλλες επινοήσεις των προϊστορικών ετών, οδήγησαν στα κωπήλατα και στη συνέχεια στα ιστιοφόρα πλοία. 8

9 Πρωτοπόροι Πρωτοπόροι υπήρξαν οι αρχαίοι μεσογειακοί λαοί (Αιγύπτιοι, Υοίνικες, Έλληνες, Κρητικοί, υρακούσιοι και Ρωμαίοι). Περίπου το π.φ. οι Αιγύπτιοι, χρησιμοποιούσαν πλεούμενα από κορμούς κέδρων, που έμοιαζαν μορφολογικά με ιστιοφόρα, για τις μεταφορές τους στον Νείλο, την Ερυθρά θάλασσα και άλλες γειτονικές περιοχές. Ψστόσο, και ο λαός της Κρήτης, προκειμένου να επικοινωνεί με άλλους λαούς, περίπου το π.φ. είχε στη διάθεσή του τύπους καραβιών με κωπηλάτες και ιστία. Αυτό το γεγονός έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην άνθηση του μινωικού πολιτισμού. Αρχαιοελληνικά Πλοία (Κωπήλατα και Ιστιοφόρα) Αρχικά, χρησιμοποιούνταν οι λάρνακες (σκαλισμένοι κορμοί δέντρων) και στη συνέχεια κιβωτοί, που αποτελούνταν από σανίδες. Αργότερα, γενικεύτηκε η χρήση των σανίδων, που καρφώνονταν ή δένονταν σε σκελετό, και δημιουργήθηκε στο κατάστρωμα στεγασμένος χώρος, για τη μεταφορά εμπορευμάτων. το Αιγαίο και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, κυριαρχούσαν οι «κόντοροι νήες (κοντάρι = κουπί), που είχαν μόνο μια σειρά κωπηλατών, ήταν δηλαδή «μονήρεις νήες. Περίπου τον 9ο αιώνα π.φ., στη Υοινίκη, εμφανίστηκαν εξελιγμένα πλοία με δυο σειρές κωπηλατών. τη αρχή, ονομάστηκαν «εκατοντόροι, δηλαδή πλοία με 100 κωπηλάτες, αλλά στη συνέχεια επικράτησε ο ονομασία «διήρεις. Έλληνες και οι Υοίνικες εξέλιξαν και τελειοποίησαν αυτά τα πλοία, προσθέτοντας και τρίτη σειρά κωπηλατών, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο «τριήρεις. Η τριήρης ήταν μακρόστενο και ελαφρύ πλοίο, με μικρό βύθισμα, μήκους μέτρων και αναλογία μήκους προς πλάτος ένα προς δέκα. Εικόνα 1 & 2 Η τριήρης «Ολυμπιάς, λειτουργικό αντίγραφο αθηναϊκής τριήρους του 5ου αιώνα π.φ. που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα την περίοδο Σα εμπορικά πλοία της εποχής, γνωστά ως «στρογγυλαί νήες, ήταν φαρδύτερα, ψηλότερα και βαθύτερα με ψηλή και στρογγυλεμένη πρύμνη και πλώρη, ευρύχωρο αμπάρι, λιγότερους κωπηλάτες και μεγαλύτερη επιφάνεια ιστίων. Σον 7ο αιώνα π.φ., αυξήθηκε η ταχύτητά τους προσθέτοντας μεγάλα ιστία και βοηθητικά κουπιά, ενώ απέκτησαν και άγκυρα. Σα πολεμικά πλοία, «μακραί νήες, ακόμη και 9

10 μετά την επινόηση των ιστίων, δεν τα χρησιμοποιούσαν, δεδομένου του βάρους των κονταριών όπου στηρίζονται τα ιστία και αλλά και της έλλειψης της ευελιξίας. Αρχαιορωμαϊκά Πλοία Οι Ρωμαίοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στην απόκτηση στόλου, λόγω των ηττών από τις θαλάσσιες αναμετρήσεις με άλλους λαούς. Οι «τριήρεις λοιπόν, που επικρατούσαν μέχρι τότε, εκτοπίστηκαν από βαρύτερες γαλέρες και κυρίως από την «πεντήρη, η οποία αν και ήταν λιγότερο ευέλικτη, ανταποκρινόταν καλύτερα στις νέες, διαφοροποιημένες ανάγκες του ναυτικού πολέμου. Αργότερα, κατασκεύασαν άλλους τύπους πλοίων, τα «λιντούρνια και τους «δρόμωνες. Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Πλοία τα πολεμικά πλοία των Βυζαντινών ανήκαν οι «δρόμωνες, ως πολεμικές μονάδες, και τα «χελάνδια και τα «πάμφυλα, ως ιππαγωγά, σιταγωγά και σκευοφόρα. Οι βαρύτεροι και μεγαλύτεροι «δρόμωνες του 11ου 12ου αιώνα υπήρξαν οι πρόδρομοι της δυτικής «γαλέρας και γενικότερα της σύγχρονης ευρωπαϊκής ναυπηγικής των «Ανακαλύψεων. Οι κωπηλάτες αντικαταστάθηκαν από ιστία. Οι ιστιοφόροι «δρόμωνες, έγιναν πιο γνωστοί ως «κορβέτες και «γαλέρες. Σον 17ο αιώνα μ.φ. κατασκευάστηκαν «δρόμωνες, τύπου «κορβέτας, με τρεις ιστούς και κανόνια στα καταστρώματα. Σα πλοία που κατασκευάστηκαν στα τέλη του Μεσαίωνα, τύπου «καραβέλας, είχαν σαν αποτέλεσμα να αναδειχτούν τολμηροί ταξιδευτές, όπως ο Christopher Columbus, ο Vasco da Gama, ο Ferdinand Magellan και άλλοι. Οι τελευταίες αξιόλογες μονάδες της ιστιοφόρου ναυτιλίας εμφανίστηκαν κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, με τα «κλίππερ που συναγωνίστηκαν, αλλά για λίγο διάστημα, τα ατμόπλοια. Ξύλινα Παραδοσιακά Πλοία Εμφανίστηκαν τον 19ο αιώνα σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Ναυπηγικά κέντρα υπήρχαν στις πέτσες, στην Ύδρα, στον Πειραιά, στην κιάθος, στην κόπελος, ενώ το μεγαλύτερο αποτελούσε η ύρος [2]. Η κύρια χρήση των σκαφών ήταν εμπορική ή αλιευτική. το τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, η εμφάνιση των ατμόπλοιων και των σιδερένιων πλοίων, που άρχισαν να κυριαρχούν στις ελληνικές θάλασσες, οδηγεί τη ναυπήγηση ξύλινων σκαφών στη παρακμή. 10

11 Εικόνα 3 Παραδοσιακά σκάφη σε ταρσανά της ύρου (2013). Ατμόπλοια Από το 1782, που ο Άγγλος μηχανικός James Watt ( ) κατασκεύασε την πρώτη σχετικά αποδοτική ατμομηχανή, ξεκίνησαν διάφοροι πειραματισμοί για την κίνηση πλοίων με ατμό. Σο 1807, ο Robert Fulton ( ) κατασκεύασε το ατμόπλοιο «Clermont, γεγονός που οδήγησε σε επανάσταση για τη ναυσιπλοΐα, ανοίγοντας το δρόμο για ακόμη μεγαλύτερες και αποδοτικότερες κατασκευές. Σο τέλος της χρήσης των πανιών ως βοηθητικό μέσο κίνησης των ατμόπλοιων, ήρθε, περίπου το 1870, με την τελειοποίηση των ατμοκίνητων μηχανών. Σο 1837, κατασκευάστηκε σε ναυπηγείο του Πόρου, ένα μικρό ξύλινο σκάφος, στο οποίο τοποθετήθηκε ατμομηχανή, και έφτανε τα 8 μίλια την ώρα. Αυτό το σκάφος υπηρετούσε τις κρατικές μεταφορές και ανήκε στο Πολεμικό Ναυτικό. ύγχρονα Πλοία Η χρήση του ατμού και του σιδήρου έφερε μεγάλες αλλαγές ακόμη και στα πολεμικά πλοία, τα οποία θωρακίζονταν με πλάκες σιδήρου. τις αρχές του 20ου αιώνα, η ναυπηγική σημείωσε μεγάλη εξέλιξη με την ανακάλυψη νέων μέσων κίνησης. Η κίνηση των πλοίων γίνεται με ατμοστρόβιλους, ηλεκτρισμό και μηχανές εσωτερικής καύσης (μηχανές diesel). Οι μεγάλες τεχνολογικές εξελίξεις επέτρεψαν την κατασκευή μεγάλων, γρήγορων και ασφαλών πλοίων εξοπλισμένων με σύγχρονα όργανα και μηχανήματα. 1.2 Ναυσιπλοΐα και Ναυπηγική Βιομηχανία την Ελλάδα, σήμερα, λειτουργούν τέσσερις μεγάλες μονάδες, τα Ναυπηγεία καραμαγκά (από το 1957), τα Ναυπηγεία Ελευσίνας (από το 1969), τα ναυπηγεία Νεώριο ύρου (ιδρύθηκαν υπό νέα μορφή 11

12 το 1970) και τα Ναυπηγεία της Φαλκίδας, ενώ ακολουθούν ως μεσαίες μονάδες τα ναυπηγεία της Πύλου, της Καλαμάτας καθώς επίσης και μεγάλος αριθμός μεσαίων και μικρών μονάδων στην ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη του Πειραιά (Δραπετσώνα, Κερατσίνι, Πέραμα). Παρά τη βαθιά ύφεση που περνά αυτός ο κλάδος τα τελευταία χρόνια, οι παραπάνω μονάδες είχαν φτάσει να καλύπτουν περισσότερο από το 50% των συνολικών εργασιών της χώρας, λόγω της μεγάλης εμπειρίας και τεχνογνωσίας που κατείχαν οι εργαζόμενοι. ύμφωνα με τον Papaioannou (Papaioannou, 2003), «οι μεγάλες μονάδες (καραμαγκάς, Ελευσίνα, κλπ) μέχρι το 1985, απασχολούσαν περίπου μόνιμους εργαζόμενους, ενώ οι μικρότερες μονάδες της ευρύτερης περιοχής του Περάματος περίπου Ορισμοί Ναυσιπλοΐα Η ναυσιπλοΐα αναφέρεται στη πρακτική και τη τεχνική του «πλου. Διακρίνεται σε θαλάσσια ναυσιπλοΐα και σε ναυσιπλοΐα κλειστών υδάτων. Η πρώτη περιλαμβάνει την ποντοπλοΐα, που εκτείνεται σε όλες τις θάλασσες και τους ωκεανούς, και την ακτοπλοΐα, που περιορίζεται στις κλειστές θάλασσες και στις παράκτιες λωρίδες των ωκεανών, ενώ η δεύτερη περιλαμβάνει τη λιμναία και τη ποτάμια ναυσιπλοΐα. Ναυπηγική Βιομηχανία Η «Ναυπηγική Βιομηχανία (Shipbuilding Industry) αναφέρεται στο βιομηχανικό κλάδο που αντικείμενο του έχει τη ναυπήγηση, επισκευή, μετασκευή και συντήρηση πλοίων, όμως σαν οικονομική δραστηριότητα συμπίπτει με την έννοια του ναυπηγείου. τον ευρύ βιομηχανικό αυτό κλάδο υπάγονται: Μονάδες ναυπήγησης. Μονάδες επισκευής, δημόσιες και ιδιωτικές. Μονάδες ναυπήγησης, επισκευής και μετασκευής πλοίων. Επίσης διακρίνονται σε ναυπηγοεπισκευαστικές βιομηχανίες και σε επισκευαστικές βάσεις και μονάδες δεξαμενισμού. Ανάλογα με την ικανότητα ανάληψης εργασιών ή επισκευών επί διαφόρων μεγεθών πλοίων (και αυτό εξαρτάται από τη δυναμικότητα των δεξαμενών που διαθέτουν) διακρίνονται σε μεγάλες, μεσαίες και μικρές μονάδες. Ο κλάδος αυτός αποτελεί κύριο παράγοντα της ναυτιλιακής υποδομής μιας χώρας γιατί αφενός εξυπηρετεί τη ναυτιλία και αφετέρου συμβάλλει στη ναυτιλιακή ανάπτυξη της ίδιας της χώρας Μικρές Ναυπηγικές Μονάδες στη ύρο Η ύρος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ναυπηγική βιομηχανία της Ελλάδας. Μετά την επανάσταση του 1821, η ύρος έγινε το κύριο εμπορικό κέντρο της Ελλάδας και η Ερμούπολη αποτέλεσε διαμετακομιστικό κέντρο μεταξύ ανατολικής Μεσογείου, Μαύρης Θάλασσας και δυτικής Ευρώπης. 12

13 Παράλληλα, αναπτύχθηκαν πολλοί κλάδοι της ναυτιλιακής βιομηχανίας και συγκροτήθηκαν οι παράγοντες, που την κατέστησαν το μεγάλο ναυτιλιακό κέντρο του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου. Οι τομείς των ναυτιλιακών δραστηριοτήτων που συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι της Ερμούπολης συνοψίζονται στα παρακάτω (Δέλης, 2010): σημαντικότερο λιμάνι νηολόγησης του ελληνικού βασιλείου. κέντρο ναυλώσεων και ναυτιλιακής πληροφόρησης. κέντρο ναυτασφαλίσεων. κέντρο αγοράς ναυτοδανείων και εν γένει κεφαλαίων. κέντρο αγοράς μεταχειρισμένων ιστιοφόρων. κέντρο ατμοπλοϊκών συνδέσεων. αποθήκη ναυτιλιακών ειδών και προμηθειών πλοίων. κέντρο ναυπηγήσεων και επισκευών ιστιοφόρων (από το 1857 και ατμόπλοιων). τη δεκαετία του , υπήρξε ραγδαία ανάπτυξη της ναυπηγικής τέχνης λόγω νέων εμπορικών δραστηριοτήτων. Από το 1827 μέχρι το 1834 ναυπηγήθηκαν στη ύρο πάνω από 260 πλοία. Μέχρι το 1880, η ναυτική ανάπτυξη της ύρου ήταν αναγνωρισμένη διεθνώς, ενώ στην Ελλάδα πασίγνωστα ήταν τα τρεχαντήρια, τα περάματα και λίγο αργότερα τα ατμόπλοιά της. Η ύρος αποτέλεσε το πρώτο ελληνικό λιμάνι, όπου κατασκευάστηκε το 80% των πλοίων της ιστιοφόρου ναυτιλίας. (Δέλης, 2010) τη συνέχεια παρουσιάζονται οι ναυπηγικές μονάδες που υπάρχουν στη Νήσο ύρο. Ναυπηγική Μονάδα του Μανώλη Ζουλουφού Ο Μανώλης Ζουλουφός γεννήθηκε στην ύρο το 1947 και είναι δεύτερης γενιάς καραβομαραγκός. Ο πατέρας του αποτέλεσε την πρώτη γενιά με δραστηριότητα από το 1930 στη Κάλυμνο και στη συνέχεια στην ύρο (1935), όπου εργάστηκε με τους μάστορες αδερφούς Μαυρίκους και τον μάστορα Λευτέρη Ρολογά. Θήτευσε κοντά στον Γιάννη Ζώρζο για 6 έτη. Κατασκεύασε το πρώτο του σκάφος το 1962 και το δεύτερο το Ολοκληρώθηκε ως τεχνίτης στο καρνάγιο του Ζαννή Βλάμη, και το 1977 ξεκίνησε τη δική του επαγγελματική δραστηριότητα στον ταρσανά, την οποία συνεχίζει ως σήμερα. 13

14 Εικόνα 4 Ο Μανώλης Ζουλουφός. Εικόνα 5 (Αριστερά) Μετασκευή πρύμνης από «τάκο σε «λίμπερτυ (αύξηση μήκους κατά 3μ.) στη ναυπηγική μονάδα του Μανώλη Ζουλουφού (2000). Εικόνα 6 (Δεξιά) Κατασκευή τουριστικού σκάφους («λάτζας) μήκους 17μ. στη ναυπηγική μονάδα του Μανώλη Ζουλουφού (1999). Ναυπηγική Μονάδα του Γιάννη Ζώρζου (Υουσκής) Ο Γιάννης Ζώρζος γεννήθηκε το 1922 στη ύρο. χεδόν όλη η οικογένειά του ασχολήθηκε με την κατασκευή, επισκευή και ανέλκυση πλοίων. Μαθήτευσε από την ηλικία των 5 κοντά στο νονό του, Θανάση Βαλσαμάκη, και αργότερα στο Λευτέρη Ψρολογά. τα 13 του κατασκεύασε την πρώτη βάρκα 3,5 μέτρων. Σο 1960 άνοιξε το δικό του καρνάγιο, και μέχρι σήμερα συνεχίζει την ξυλοναυπηγική παράδοση μαζί με τα δύο του παιδιά. Από τα χέρια του έχουν περάσει πάνω από 900 σκάφη διαφόρων τύπων, όπως τσερνίκια, λίμπερτυ, βαρκαλάδες, τρεχαντήρια, κλπ. το πλευρό του μαθήτευσαν ο Μανώλης Ζώρζος, ο Νικόλαος Ζώρζος, ο Μανώλης Ζουλουφός και άλλοι. Εικόνα 7 (Αριστερά) Κατασκευή «λάρζας στη ναυπηγική μονάδα του Γιάννη Ζώρζου. Εικόνα 8 (Δεξιά) Κατασκευή τρεχαντηριού στη ναυπηγική μονάδα του Γιάννη Ζώρζου. 14

15 Ναυπηγική Μονάδα του Δημητρίου και Κυριάκου Πολυδούλη Αυτή η ναυπηγική μονάδα λειτουργεί μέχρι και σήμερα στο καρνάγιο της ύρου, που βρίσκεται δίπλα από το Νεώριο, και απασχολούνται πατέρας και υιός. Δίνοντας έμφαση στην παραδοσιακή έκφανση, ε αυτή τη μονάδα χρησιμοποιούν ακόμη παραδοσιακά ξύλινα «βάζια για την ανέλκυση και την καθέλκυση των σκαφών την ίδια στιγμή που οι περισσότεροι τα έχουν αντικαταστήσει με μεταλλικά τρέιλερ. Εικόνα 9 (Αριστερά) Καραβόσκαρο στη ναυπηγική μονάδα του Δημητρίου και Κυριάκου Πολυδούλη. Εικόνα 10 (Δεξιά) Σρεχαντήρι στη ναυπηγική μονάδα του Δημητρίου και Κυριάκου Πολυδούλη. Ναυπηγική Μονάδα του Μανώλη Ζώρζου Ο Μανώλης Ζώρζος είναι συνταξιούχος πλοίαρχος και ασχολείται με τη δημιουργία ξύλινων σκαφών υπό κλίμακα. Κάθε σκάφος είναι λεπτομερώς κατασκευασμένο και η κατασκευή του ξεπερνάει τους 9 μήνες. 15

16 Εικόνα 11 (Πάνω Αριστερά) Ο Μανώλης Ζώρζος. Εικόνα 12, 13 & 14 Ξύλινα μοντέλα παραδοσιακών σκαφών του Μανώλη Ζώρζου (2012). Ναυπηγική Μονάδα του Αθανάσιου Βλάμη Επί τέσσερεις δεκαετίες η οικογένεια Βλάμη ασχολείται με τα ξύλινα σκάφη, παραδοσιακά και μη. Σο 1970 οι αδελφοί Μιχάλης και Σζανής Βλάμης ίδρυσαν το ναυπηγείο και δούλεψαν μόνο με τα ξύλινα. Κοντά τους μαθήτευσε και εργάστηκε μεγάλος αριθμός εργατών και μαστόρων, μέσα στους οποίους και οι υιοί τους, που συνεχίζουν ως σήμερα. Ναυπηγική Μονάδα του Ν. Καραμολέγκου Ο Ν. Καραμολέγκος ξεκίνησε το 1963 στο ναυπηγείο των αδερφών Μαυρίκων, όταν ο Σζανής Βλάμης του έδειξε πως φτιάχνονται χνάρια για βάρκες. Σο 1978, έχοντας μάθει τη δουλειά, αποχώρησε από το ναυπηγείο και ίδρυσε δικό του. Ναυπηγική Μονάδα ταμάτη Γρυπάρη (Syros Yachting Services Cyclades Diesel Marine) Αυτή η ναυπηγική μονάδα δημιουργήθηκε το 1992 από τον ταμάτη Γρυπάρη. Έχοντας εμπειρία 30 ετών στη συντήρηση και επισκευή πλοίων εμπορικού ναυτικού, προμηθεύει, συντηρεί και επισκευάζει 16

17 μηχανές θαλάσσης, γεννήτριες, τιμόνια και προπέλες, ενώ κατασκευάζει αξονικά συστήματα, δεξαμενές, διάφορες μεταλλικές κατασκευές και μηχανισμούς για κάθε τύπο σκάφους, είτε παραδοσιακό είτε σύγχρονο. Επίσης, μετά από υπόδειξη των καραβομαραγκών κατασκευάζει διάφορα εξαρτήματα για τα παραδοσιακά σκάφη. ήμερα, την παράδοση συνεχίζει ο Γεώργιος Γρυπάρης (μηχανικός) ως επικεφαλής της επιχείρησης με συνεργάτες τον ταμάτη Γρυπάρη (μηχανικόςμηχανουργός) και τον Ευάγγελο Γρυπάρη (ηλεκτρονικός / χειριστής διαγνωστικών μηχανημάτων). Εικόνα 15, 16 & 17 Μηχανήματα στη ναυπηγική μονάδα ταμάτη Γρυπάρη (2013). Ναυπηγική Μονάδα της Οικογένειας Μαυρίκων - Μιχάλης Μαυρίκος Αποτελεί το αρχαιότερο εν ενεργεία παραδοσιακό ναυπηγείο στην Ελλάδα, που ιδρύθηκε το το εργαστήριο της οικογένειας Μαυρίκων, που πρόκειται για παραδοσιακή οικογένεια ναυπηγών, διατηρείται η «σάλα, ένα ξύλινο δάπεδο στο οποίο σχεδιάζονταν σε φυσικό μέγεθος τα χνάρια των στραβόξυλων. Ο Μιχάλης Μαυρίκος ανήκει στην τέταρτη γενιά καραβομαραγκών και επικεντρώνονται στη διαφύλαξη της παράδοσης και της διατήρηση του ιστορικού επαγγέλματος του ταρσανά. Εικόνα 18 & 19 Εσωτερικός χώρος ναυπηγικής μονάδας Μ. Μαυρίκου (2013). 17

18 1.3 Ξυλοναυπηγική Η παραδοσιακή ναυπηγική τέχνη, ή αλλιώς ξυλοναυπηγική, ασκείται για αιώνες στον ελληνικό χώρο και αποτελεί βασικό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού. ύμφωνα με τον Κώστα Δαμιανίδη, «είναι η χειροτεχνική κατασκευή σκάφους από φυσική ξυλεία (σύλληψη, σχεδίαση, κατασκευή, εξοπλισμός, διακόσμηση), καθώς και οι πολιτισμικές πρακτικές και αντιλήψεις που την πλαισιώνουν Περιγραφή Η ξυλοναυπηγική αποτελεί έναν από τους κατ εξοχήν παραδοσιακούς κατασκευαστικούς κλάδους της Ελλάδας. Αναπτύχθηκε σε όλη της Ελλάδα, σε όλες τις ιστορικές περιόδους και αποτελεί κορυφαία έκφανση του τεχνικού πολιτισμού των ναυτικών κοινωνιών. Περιλαμβάνει πρακτικές γεωμετρικές εφαρμογές από τα πρώτα εγχειρίδια ναυπηγικής των αρχών του 15ου αιώνα, όπως γεωμετρικές χαράξεις και χρήση χναριών, που καθορίζουν τα σχήματα για την κατασκευή και τον έλεγχο του σχήματος του σκάφους. Από πολύ παλαιότερα, επίσης, προέρχονται γνώσεις σχετικές με τη ναυπηγική ξυλεία, όπως σχήματα, ιδιότητες, τρόπος και χρόνος κοπής, επεξεργασία μετά την κοπή και προετοιμασία πριν την κατασκευή. Οι τεχνικές γνώσεις του εξειδικευμένου προσωπικού των ναυπηγείων, όπως η γνώση της σχεδίασης, είτε με την μέθοδο του μονόχναρου είτε με την μέθοδο της σάλας, μεταδίδονταν στους μαθητευόμενους με τέτοιο τρόπο ώστε παράλληλα να προστατεύονται προκειμένου να μη διαρρεύσουν σε ανταγωνιστές Ελληνικά Παραδοσιακά κάφη Σα κριτήρια για τον χαρακτηρισμό ενός πλοίου ως παραδοσιακού καθορίζονται ως εξής: Να έχει ναυπηγηθεί, ανεξάρτητα από το χρόνο και τη μέθοδο κατασκευής του, σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός από τους τεκμηριωμένους τύπους ελληνικών και ευρωπαϊκών παραδοσιακών σκαφών. Να έχει κατασκευαστεί, ανεξάρτητα από το χρόνο και τη μέθοδο κατασκευής, κατά το μεγαλύτερο μέρος του (η γάστρα, το κατάστρωμα, οι υπερκατασκευές και οι ιστοί, εφόσον υπάρχουν) με υλικά που χρησιμοποιούνται στην ελληνική και ευρωπαϊκή παραδοσιακή ναυπηγική, με εξαίρεση τα υλικά των εσωτερικών επενδύσεων και διαμορφώσεων που δεν αλλοιώνουν την όψη του σκάφους, τα οποία επιτρέπεται να είναι διαφορετικά. Εφόσον φέρει ιστιοφορία, πρέπει να τεκμηριώνεται ότι ανταποκρίνεται στα είδη ιστιοφορίας που έφερε ο συγκεκριμένος τύπος σκάφους [3] σύμφωνα με την ελληνική και ευρωπαϊκή ναυπηγική παράδοση, ενώ το μέγεθος των υπερκατασκευών πρέπει να διατηρεί αναλογίες που δεν παρεμποδίζουν την λειτουργία της. Ορισμός Παραδοσιακών Πλοίων στην ΕΕ την Ευρωπαϊκή Ένωση τα παραδοσιακά πλοία χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: κάφη με μορφή, που αντιπροσωπεύει μία συγκεκριμένη εποχή. Πολλά σκάφη μπορεί να ξεκίνησαν ως εμπορικά ιστιοφόρα, να μετασκευάστηκαν σε αλιευτικά και να κατέληξαν σε 18

19 θαλαμηγούς. ε αυτήν την περίπτωση για να θεωρηθούν παραδοσιακά πρέπει να επαναφερθούν εξωτερικά σε μία από αυτές τις τρεις περιόδους. κάφη, που έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ιστορία. ε αυτή την κατηγορία τα σκάφη παραμένουν με αυστηρά κριτήρια και αποδεδειγμένα στην μορφή που είχαν κατά την τέλεση του ιστορικού γεγονότος. κάφη με παραδοσιακά χαρακτηριστικά, που αξιοποιούνται για την εκπαίδευση στη ναυτική τέχνη. Σύποι καφών Οι διαφορετικοί τύποι σκαφών αντανακλούν διαφοροποιήσεις στη χρήση, στις συνθήκες της κάθε περιοχής, στις παραδόσεις αλλά και στην αισθητική. Τπάρχει εκτεταμένη τυπολογία για την κατηγοριοποίηση των σκαφών βάση της γάστρας αλλά και της ιστιοφορίας. υχνά δύο ίδιες γάστρες έφεραν διαφορετικές ιστιοφορίες, ενώ ένα είδος ιστιοφορίας χρησιμοποιούταν σε διαφορετικούς τύπους γάστρας. Εκτός από τις τυπολογικές διαφορές μεταξύ των σκαφών, προκύπτουν και μορφολογικές διαφορές ανάμεσα σε σκάφη του ίδιου τύπου, όπως για παράδειγμα οι διαφορές που παρουσίαζαν τα συριανά, τα σαμιώτικα και τα πλωμαρίτικα περάματα. Επίσης, υπάρχουν διαφορές ανάλογα με τη χρήση τους, όπως για παράδειγμα τα εμπορικά καραβόσκαρα διαφέρουν από τα αλιευτικά καραβόσκαρα. Παρακάτω ακολουθούν στοιχεία για δημοφιλή σκάφη κατηγοριοποιημένα ανάλογα με την κατασκευαστική μορφή της πρύμνης τους. Οξύπρυμνα κάφη την κατηγορία αυτή των σκαφών, η πλώρη και η πρύμνη συγκλίνουν ως προς τα αντίστοιχα ποδοστήματά τους. Σο πηδάλιο κρέμεται από το πίσω μέρος του πρυμνιού ποδοστάματος και είναι είτε ίσιο είτε ελαφρά κυρτωμένο. Σο Σρεχαντήρι Ξεκίνησε να κατασκευάζεται από τα μέσα του 17ου αιώνα. Σο μήκος του είναι μέτρα, ενώ βασικό του χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο κύρτωμα του κορακιού. Η χρήση τους κάλυπτε όλους σχεδόν τους τομείς της ναυτικής δραστηριότητας και δεν περιορίζονταν μόνο στην επαγγελματική αλιεία. Η ευστάθεια του οφείλεται στο μεγάλο πλάτος του αναλογικά με το μήκος του, σε συνδυασμό με το χαμηλό ύψος του και το σχήμα της πλώρης, της πρύμνης και των νομέων του. Εικόνα 20 Ναυπηγικές γραμμές ενός τρεχαντηριού, μελετημένου για αναψυχή και υπερπόντιες κρουαζιέρες. 19

20 Εικόνα 21 & 22 Σρεχαντήρια στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Σο Γατζάο Σο γατζάο κατασκευαζόταν κυρίως στα Επτάνησα και στα δυτικά παράλια της ηπειρωτικής Ελλάδας και έχει επιρροές από αιγαιοπελαγίτικα τρεχαντήρια. Φρησιμοποιούταν κυρίως για εμπορικούς σκοπούς, λόγω της μεγάλης του χωρητικότητας. Ο Μπότης Πρόκειται για σκάφος παρόμοιο με το τρεχαντήρι, με τη μόνη διαφορά πως το κοράκι και το ποδόστημα του είναι ευθύγραμμα και όχι κυρτά. τη Β. Ελλάδα ήταν γνωστά σαν γούτσοι, ενώ στην Αργολίδα, στις πέτσες και στις Κυκλάδες σαν κούτουλες. Η Σράτα Αποτελεί το στενότερο κωπήλατο σκάφος από τα σκάφη που ανήκουν στο τύπο των τρεχαντηριών. τη περιοχή του κορακιού έχει στερεωμένο ένα ξύλινο έμβολο, που χρησιμεύει για την αλιεία. Σο μήκος της μπορεί να φτάσει τα 15 μέτρα. Εικόνα 23 Ναυπηγικές γραμμές μιας τράτας μήκους 12 μ. και πλάτους 2,5 μ. Η Γαΐτα Μοιάζει με μικρό τρεχαντήρι, παρόλο που είναι στενότερη και πιο ρηχή, ενώ το μπροστινό και το πίσω μέρος του καταστρώματος είναι πιο πλατύ. Σο κοράκι και το ποδόστημά της είναι κυρτά και το μέγεθος της δε ξεπερνά τα 6 μέτρα. 20

21 Σο Πέραμα Αποτελεί ένα καθαρά φορτηγό σκάφος. Σο κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι διαμορφώσεις της περιοχής του παραπέτου στην πλώρη και στην πρύμη. την πλώρη το παραπέτο διακόπτεται με έναν κάθετο καθρέπτη που αρχίζει από το κατάστρωμα, ενώ στην πρύμη διαμορφώνεται με ένα καμπυλωτό κόψιμο, δεξιά και αριστερά, που φτάνει μέχρι το ποδόστημα. Σα πρώτα περάματα ξεκίνησαν να κατασκευάζονται στη ύρο και με την πάροδο των χρόνων η κατασκευή τους εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Εικόνα 24 Ναυπηγικές γραμμές ενός περάματος μετασκευασμένου σε πλωτή καφετέρια με το όνομα Armida. Εικόνα 25, 26 & 27 Περάματα στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Σο Σσερνίκι Είναι παρόμοιο με το πέραμα. Έχει μήκος μέχρι 15 μέτρα, χωρίς καθρέπτες και με κοράκι τοποθετημένο πιο λοξά προς τα πρώρα, απ αυτό του περάματος. Έχει στενότερο κατάστρωμα και μεγαλύτερο βύθισμα από το αντίστοιχο πέραμα. Κατασκευάζεται και σε μέγεθος βάρκας μικρότερα από 8 μέτρα. κάφη με Άβακα στη Πρύμνη Ο συγκεκριμένος τύπος της γάστρας εξαρτάται από το σχήμα και το μέγεθος του άβακα (καθρέπτης) που υπάρχει στην πρύμνη των σκαφών αυτής της κατηγορίας. στρογγυλεμένα στη πρύμνη 21

22 Ο Βαρκαλάς Οφείλει την ονομασία του στη μορφή της πρύμης του, που σταματά απότομα και διαμορφώνεται σε παπαδιά, στο πάνω μέρος του ποδοστήματός του. Προπολεμικά, κατασκευάζονταν σε μεγάλες διαστάσεις που έφταναν σε χωρητικότητα τους 180 τόνους. Εικόνα 28 Ναυπηγικές Γραμμές ενός βαρκαλά. Η υμιακή κάφη Κατασκευάζονταν μόνο στη ύμη και το μήκος τους ήταν περίπου 10 μ. Η παπαδιά της ήταν υπερυψωμένη και το κοράκι της ευθύγραμμο και με μεγάλη κλίση προς τη πλώρη. Οι Μικροί Βαρκαλάδες Είναι βάρκες με μήκος μικρότερο των 8 μέτρων, με καθρέπτη πρύμης και ονομάζονταν παπαδιές. την Ύδρα κατασκευαζόταν με την ονομασία βαρκαλάδες της Ύδρας και είχαν μήκος 4,9-5,2 μέτρα. Η Μπομπάρδα Ήταν κοινός τύπος σκάφους του Ανατολικού Αιγαίου. Έχει μικρό άβακα στην πρύμνη, πιο μικρό και πιο πλατύ από αυτόν του βαρκαλά, και η χωρητικότητά του είναι μικρότερη των 200 τόνων. Ήταν σκάφος εμπορικό και το συναντάμε στα περισσότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου. κάφη με Ελλειψοειδή Πρύμνη Σο Καραβόσκαρο Είναι ο απόγονος του παλιού δρόμωνα. Η πλώρη του παρουσιάζει διπλή καμπυλότητα, με κυρτό το κάτω και κοίλο το επάνω τμήμα του, και η πρύμη του είναι ελλειπτική στην περιοχή καταστρώματος, που σβήνει προς το ποδόστημα. Σο μέγεθος ενός καραβόσκαρου μπορεί να φτάσει τα 50 μέτρα, με αντίστοιχο εκτόπισμα της τάξης των 500 τόνων. Ξεκίνησε σαν αλιευτικό, φορτηγό και πολεμικό σκάφος και έφτασε στις μέρες μας να χρησιμοποιείται σαν σκάφος αναψυχής ή σαν τουριστικό. 22

23 Εικόνα 29 Ναυπηγικές γραμμές ενός καραβόσκαρου, ειδικά μελετημένου για αναψυχή και υπερπόντιες κρουαζιέρες. Εικόνα 30, 31 & 32 Καραβόσκαρα στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. κάφη με Έντονη Κυρτότητα Πρύμνης Σο Λίμπερτι Είναι παρόμοιο με το καραβόσκαρο. Σα πρώτα κατασκευάσθηκαν στη ύρο και στο Πέραμα, σαν σκάφη επαγγελματικής αλιείας. Η πλώρη τους είναι επικλινής, με μεγάλο ξεκλάδισμα στην περιοχή του καταστρώματος, και η πρύμη τους διπλής καμπυλότητας κατά το διάμηκες. Λόγω της σφαιρικότητας της πρύμης τους η κατασκευή τους παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες. ε πολλές περιπτώσεις η πλώρη του λίμπερτι συνδυάστηκε με την πρύμη του τρεχαντηριού, του βαρκαλά και του καραβόσκαρου, ανάλογα με τις ειδικές απαιτήσεις χρήσεως του. 23

24 Εικόνα 33 Ναυπηγικές γραμμές ενός κλασικού λίμπερτι γενικής χρήσεως. (Από αριστερά προς δεξιά) Εικόνα 34 Σο λίμπερτυ «Ακλυών στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Εικόνα 35 Σο λίμπερτυ «Άγιος Ακίνδυνος στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Εικόνα 36 & 37 Λίμπερτυ στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Σεχνίτες Τπήρχαν εξειδικευμένοι τεχνίτες στα ξυλοναυπηγεία, που αναλάμβαναν συγκεκριμένες εργασίες στη διαδικασία κατασκευής, και παρακάτω ακολουθούν μερικοί από αυτούς. αλατζής. Γνώριζε καλά τον σχεδιασμό των ναυπηγικών γραμμών ενός σκάφους πάνω στο ξύλινο δάπεδο σχεδίασης (σάλα). Πισκιτζής. Ασχολούταν αποκλειστικά με την κοπή και την επεξεργασία των ξύλων. Μπουργουντζής. Άνοιγε, χρησιμοποιώντας τρυπάνια, τις τρύπες για τους μεταλλικούς (τζαβέτες) και τους ξύλινους (καβίλιες) συνδέσμους, πίεζε πιο βαθιά από την εξωτερική επιφάνεια του ξύλου τους μεταλλικούς συνδέσμους («ζούπαρε τις τζαβέτες) και κάρφωνε τα καρφιά. Καλαφάτης. Έκανε τη στεγάνωση της γάστρας και της κουβέρτας ενός σκάφους. Αρμαδούρος. Κατασκεύαζε την εξάρτιση. Ιστιοράφτης. χεδίαζε, έκοβε και έραβε τα πανιά. Πολύ σημαντικό ρόλο στη διαδικασία, έπαιζε ο αρχιναυπηγός, ο οποίος συντόνιζε τις εργασίες, επόπτευε και καθοδηγούσε τους εξειδικευμένους και μαθητευόμενους τεχνίτες. Εξοπλισμός Ο εξοπλισμός (εργαλεία, σκεύη, στολές κλπ) που χρησιμοποιείται κατά τη διαδικασία κατασκευής ενός παραδοσιακού σκάφους, μπορεί να ταξινομηθεί στα παρακάτω: 24

25 Φειροκίνητα εργαλεία: σχισίματος και κοπής ξύλων, μετρήματος, σημαδέματος και σχεδιαστικής αντιγραφής, κρατήματος και σφιξίματος, τρυπήματος, σφυροκοπήματος, λάξευσης, λείανσης και στεγάνωσης Ηλεκτρικά εργαλεία: κοπής, λείανσης και γενικά επεξεργασίας των ξύλων, φορητά ηλεκτρικά εργαλεία, μηχανές μετακίνησης των σκαφών Βοηθήματα σχεδίασης και έλεγχου των γεωμετρικών χαρακτηριστικών: χνάρια, μονόχναρα, φόρμες, ναυπηγικά προπλάσματα-μοντέλα και Βοηθήματα στήριξης, στερέωσης, ανελκύσεων και καθελκύσεων. Εικόνα 38 (Αριστερά) Σο σκάφος «άντα Ειρήνη είναι τοποθετημένο στα παραδοσιακά ξύλινα «βάζια, που αποτελούν βοηθήματα στήριξης. Σο σκάφος είναι δηλαδή «βαζομένο και έτοιμο για καθέλκυση στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Εικόνα 39 (Δεξιά) Μεταλλικά «βάζια στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Εικόνα 40 & 41 Φνάρια στη ναυπηγική μονάδα του Μ. Μαυρίκου (2013). Σα χνάρια αποτελούν εργαλεία σχεδίασης και ελέγχου της γεωμετρίας του σκάφους. 25

26 (Από αριστερά προς δεξιά) Εικόνα 42 Διαδικασία ανέλκυσης του σκάφους άντα Ειρήνη στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Σο σκάφος «βιράρεται με περασμένο το σύρμα στους «μακαράδες. Εικόνα 43 Διαδικασία ανέλκυσης σκάφους πάνω στα παραδοσιακά «βάζια στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Εικόνα 44 Ανέλκυση τρεχαντηριού στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Διαδικασία Κατασκευής Παραδοσιακών καφών Δεδομένου ότι η ξυλοναυπηγική αποτελεί μια πολύπλοκη παραδοσιακή τέχνη, η κατασκευή ενός παραδοσιακού σκάφους απαιτεί πολλές γνώσεις και μεγάλη εξειδίκευση. Παρακάτω ακολουθούν, απλοποιημένα, τα βασικά στάδια της κατασκευής ενός παραδοσιακού ξύλινου σκάφους, από τον σχεδιασμό, μέχρι τη στεγανοποίηση και το τελικό βάψιμο του σκάφους. 1. χεδίαση Η σχεδίαση των παραδοσιακών σκαφών γίνεται με χρήση ξύλινου ναυπηγικού δαπέδου, το οποίο ονομάζεται σάλα, και θεωρείται ο πιο εξελιγμένος τρόπος για έλεγχο της μορφής ενός σκάφους. Η μέθοδος αυτή, ήρθε να αντικαταστήσει παλιότερους και πιο εμπειρικούς τρόπους σχεδιασμού, όπως για παράδειγμα τα μονόχναρα, που εφαρμόζονται ακόμη και σήμερα σε κατασκευές μικρών σκαφών. Κατά την μέθοδο αυτή: Ο ναυπηγός σχεδιάζει πάνω στο ξύλινο ναυπηγικό δάπεδο, που ονομάζεται σάλα, το προφίλ των κυριοτέρων τμημάτων του σκελετού του σκάφους. Φρησιμοποιώντας τα προφίλ, κόβονται τα χνάρια, που στη συνέχεια χρησιμεύουν ως οδηγοί πάνω στα ξύλα και προκύπτουν τα αντίστοιχα κομμάτια του σκελετού. 26

27 Εικόνα 45, 46 & 47 Η διαδικασία της σχεδίασης με χνάρια σε ναυπηγική μονάδα της ύρου το Διαμόρφωση κάφους (κάρωμα κάφους) Η διαμόρφωση του σκελετού του σκάφους περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια: Κατασκευή καρένας (καρίνας) και ποδοσταμάτων Η διαδικασία ξεκινά με τη κατασκευή της καρένας (καρίνας). Είναι ένα ευθύγραμμο δοκάρι που ξεκινά από το τέλος του πλωριού ποδοστάματος και φτάνει μέχρι το σημείο στήριξης του πρυμνιού ποδοστάματος. τη συνέχεια κατασκευάζονται τα ποδοστάματα. Σο πλωριό και το πρυμνιό ποδόσταμα είναι οι προεκτάσεις της καρένας και ορίζουν το μήκος του σκάφους. Αρχικά, τοποθετείται το πρυμνιό ποδόσταμα στα βάζια και αργότερα προσαρμόζεται πάνω σε αυτό η καρένα. Έπειτα τοποθετείται το πλωριό ποδόσταμα. Εικόνα 48 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται η καρένα, το πρυμνιό και το πλωριό ποδόσταμα. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 27

28 πρυμνιό ποδόσταμα πλωριό ποδόσταμα καρένα Εικόνα 49 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνεται η καρένα, το πρυμνιό και το πλωριό ποδόσταμα. Κατασκευή νομέων και φουρμών Οι νομείς αποτελούν τα κυρτά δοκάρια που σχηματίζουν τον σκελετό των πλευρών του σκάφους. Οι μεσαίοι νομείς τοποθετούνται σε εγκοπές, που έχουν γίνει στη καρένα, ανά περίπου 10 εκατοστά. Σο κάτω μέρος τους εφαρμόζει κάθετα στην καρένα, ενώ το πάνω μέρος κάθετα στη κουπαστή. Κατά τη συναρμολόγηση τους πρέπει να εξασφαλίζεται η συμμετρία του σχήματος, καθώς και η συμμετρική κατανομή του βάρους. Εικόνα 50 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται οι μεσαίοι νομείς. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Ο καραβομαραγκός συνεχίζει με το κάρφωμα φουρμών, εύκαμπτων πηχών, στην εξωτερική επιφάνεια των μεσαίων νομέων και στα ποδοστάματα. Καρφώνονται έτσι ώστε να διαμορφώνουν κατά μήκος γραμμές της μελλοντικής γάστρας του σκάφους (παράλληλα ως προς τη καρένα), ξεκινώντας από το ύψος της κουπαστής και καταλήγοντας στο ύψος της πιο οξείας κυρτότητας των μεσαίων νομέων. 28

29 Εικόνα 51 (Πάνω) Μπροστινή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται οι φούρμες. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Εικόνα 52 (Κάτω) Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται οι φούρμες. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Μετά τη τοποθέτηση των φουρμών, ακολουθούν οι μονοί νομείς. Σο σημείο στήριξής τους βρίσκεται στο πλωριό και στο πρυμνιό ποδόσταμα και όχι στην καρένα, όπως οι μεσαίοι. Εικόνα 53 Μπροστινή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται οι μονοί νομείς. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 29

30 μεσαίοι νομείς φούρμες μονοί νομείς Εικόνα 54 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνονται οι μεσαίοι και οι μονοί νομείς, καθώς και οι φούρμες. Ακολουθεί η τοποθέτηση των βοηθητικών στοιχείων κατασκευής στο εσωτερικό της γάστρας, ώστε να ενδυναμωθεί και να ενισχυθούν οι νομείς. Προκειμένου να σταθεροποιηθούν οι αποστάσεις των νομέων, τοποθετούνται εσωτερικά του σκελετού, σε όλο το μήκος του, διαμήκη μαδέρια, το σωτρόπι και οι στραγαλιές. 30

31 Εικόνα 55 (Πάνω) Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται το σωτρόπι και οι στραγαλιές. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Εικόνα 56 (Κάτω) Πάνω όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται το σωτρόπι και οι στραγαλιές. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Σα ποδοστάματα συνδέονται με τον υπόλοιπο σκελετό με δοκάρια στη πρύμνη και στη πλώρη, που ονομάζονται ντουφέκια. Η ενίσχυση του εσωτερικού της γάστρας ολοκληρώνεται με την τοποθέτηση του φουρνιστή, που αποτελεί ξύλο σε σχήμα τραπεζίου και στηρίζεται στα ντουφέκια. Εικόνα 57 Πάνω όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται ο φουρνιστής και τα ντουφέκια. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Η διαδικασία συνεχίζεται με τη τοποθέτηση του ασταριού εσωτερικά της γάστρας. Σο αστάρι βρίσκεται πάνω από τις στραγαλιές και αποτελεί τη βάση για τη τοποθέτηση των καμαριών της κουβέρτας (καταστρώματος). Εικόνα 58 Πάνω όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται το αστάρι. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 31

32 Εικόνα 59 Μπροστινή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται το αστάρι. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) αστάρι σωτρόπι Εικόνα 60 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνεται το σωτρόπι και το αστάρι. Βιάρισμα και τοποθέτηση κουρζέτου τη συνέχεια ακολουθεί η διαμόρφωση του τελικού ύψους των στραβόξυλων, που ονομάζεται βιάρισμα. ε αυτό το στάδιο οριστικοποιείται το ύψος των νομέων και η κουπαστή παίρνει το τελικό της σχήμα, ώστε αμέσως μετά να καρφωθεί στους νομείς το κουρζέτο, που είναι ένα χοντρό μαδέρι στο ίδιο επίπεδο με το κατάστρωμα, και να συνεχίσει η κατασκευή. 32

33 Εικόνα 61 Μπροστινή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται το κουρζέτο. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Διαμόρφωση κουβέρτας σκάφους (καταστρώματος σκάφους) Αφού έχουν τοποθετηθεί τα ενισχυτικά στοιχεία στο εσωτερικό της γάστρας, ακολουθεί η διαμόρφωση του καταστρώματος. Σα καμάρια, μαδέρια μικρής κυρτότητας, τοποθετούνται πάνω στο αστάρι και καρφώνονται στους νομείς, σε αποστάσεις ίδιες με αυτές των νομέων. τη συνέχεια, γίνονται ανοίγματα στη κουβέρτα, που ονομάζονται κουβούσια, ώστε να επιτραπεί η είσοδος στο εσωτερικό του σκάφους ή δημιουργία επιπλέον κατασκευών. Εικόνα 62 Πάνω όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται τα καμάρια και τα κουβούσια. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Σέλος, τοποθετείται στο τρίγωνο που σχηματίζει η πλώρη και η πρύμνη, η καδένα. Πρόκειται για ένα πλατύ ξύλο, που δημιουργεί ένα υψηλότερο επίπεδο από αυτό του καταστρώματος. 33

34 καδένα καμάρια Εικόνα 63 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνεται η καδένα και τα καμάρια. Διαμόρφωση παραπέτου σκάφους Ο καραβομαραγκός συνεχίζει με τη δημιουργία του παραπέτου. Αυτό περιλαμβάνει στοιχεία που τοποθετούνται πάνω από την επιφάνεια του καταστρώματος. Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει το τρυπητό (τοποθετείται στην πάνω επιφάνεια των καμαριών, και συνδέει τους νομείς με τα καμάρια), τους μπούρδους (πλευρικά μαδέρια εξωτερικά της γάστρας και καρφώνονται πάνω στους νομείς) και την κουπαστή. Εικόνα 64 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται οι μπούρδοι. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 34

35 τρυπητό Εικόνα 65 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνεται το τρυπητό. μπούρδοι Εικόνα 66 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνονται οι μπούρδοι. 3. Επένδυση κάφους (Πέτσωμα κάφους) Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του σκελετού ακολουθεί η διαδικασία επένδυσης του σκάφους. 35

36 Επένδυση Εσωτερικού Σοποθετούνται τα εσωτερικά σανίδια, που ονομάζονται φόδρο. Επένδυση Καταστρώματος Σοποθετούνται και καρφώνονται σανίδια, κάθετα στα καμάρια, και ακολουθούν το καμπύλο σχήμα των καμαριών. Εικόνα 67 Πάνω όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται η κούμιζα της πρύμνης και της πλώρης. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Επενδύεται με σανίδες το τριγωνικό μέρος του σκάφους (κούμιζα), που έχει δημιουργηθεί με την τοποθέτηση της καδένας, στην πλώρη και στην πρύμνη. Ανοίγεται οπή για να τοποθετηθούν τα σχοινιά και η άγκυρα. Επένδυση Γάστρας Επενδύεται η εξωτερική πλευρά των νομέων με σανίδες. Η τοποθέτησή τους ξεκινά από την καρένα και συνεχίζει προς τα πάνω. Σο πλάτος των σανιδιών μειώνεται σταδιακά από τη μέση του σκάφους προς την πλώρη και την πρύμνη, ώστε οι αρμοί ανάμεσα στα σανίδια να παραμένουν σχεδόν παράλληλοι σ όλο το μήκος του σκάφους. Εικόνα 68 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται η τοποθέτηση των σανίδων, που γίνεται από κάτω προς τα πάνω. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 36

37 Εικόνα 69 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνεται η ολοκλήρωση της τοποθέτησης των σανίδων. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) Εικόνα 70 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου. Κατά την επένδυση της γάστρας, το σύστημα των νομέων καρφώνεται στα μαδέρια που σχηματίζουν το κέλυφος του σκάφους. Ανοίγονται οπές, διαμέτρου περίπου 2 εκ., που διαπερνούν τόσο τους νομείς όσο και τα μαδέρια. ε αυτές τις οπές σφηνώνονται, από έξω προς τα μέσα, λεπτοί ξύλινοι κύλινδροι και στη συνέχεια περνιούνται από αυτούς με την ίδια κατεύθυνση χάλκινα καρφιά. Αυτή η μέθοδος ονομάζεται ζουπάρισμα. Εικόνα 71, 72 & 73 «Κάρφωμα στο «Παναγία Σήνος, σκάφος τύπου περάματος, στη ναυπηγική μονάδα της ύρου Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. 37

38 4. υμπληρωματικές Κατασκευές Με την ολοκλήρωση της επένδυσης με σανίδες του σκάφους, παίρνουν σειρά κατασκευές όπως η μπίντα (κομμάτια ξύλου στην πλώρη, που εξυπηρετούν στην την πρόσδεση του καϊκιού στις μαρίνες), το κοράκι (ξύλο που υψώνεται από τη πλώρια άκρη της καρένας για να σχηματιστεί η πλώρη), ο αρκάς (ξύλο στην πίσω επιφάνεια του πρυμνιού ποδοστάματος που βιδώνονται οι βάσεις του πηδαλίου), το πηδάλιο και η λαγουδέρα (μακρύ λεπτό ξύλο για τον χειρισμό τιμονιού). κοράκι πλώρης Εικόνα 74 Ξύλινο μοντέλο παραδοσιακού σκάφους του Μανώλη Ζώρζου, στο οποίο φαίνεται το κοράκι της πλώρης. Εσωτερικά του σκάφους, δημιουργούνται οι κουκέτες στη θέση της πλώρης και χώρισμα (μπουλμές), για να τοποθετηθεί η μηχανή του σκάφους. Σέλος, δημιουργούνται οι ξύλινες κατασκευές στο κατάστρωμα. Η γέφυρα, που προστατεύει τον καπετάνιο και τα όργανα πλοήγησης, η κατασκευή πάνω από το αμπάρι του σκάφους και το άλμπουρο, που στηρίζει τα φώτα πορείας και τη κεραία ασυρμάτου, είναι κάποιες από αυτές. Εικόνα 75 Πλαϊνή όψη σκάφους, στην οποία φαίνονται ξύλινες κατασκευές του καταστρώματος. (Copyright Πρωταρχικό σχέδιο Ι. Παπασιδέρη) 38

39 5. τεγανοποίηση κάφους Με την εργασία αυτή ολοκληρώνεται η κατασκευή. Αρχικά το σκάφος αλείφεται με μείγμα από αστάρι ή μίνιο και ακολουθούν οι παρακάτω διαδικασίες: Καλαφάτισμα Σο καλαφάτισμα, ή αλλιώς διάναξη, είναι το φράξιμο των αρμών μεταξύ των μαδεριών του εξωτερικού του σκάφους. Διευρύνονται εξωτερικά οι αρμοί και στη συνέχεια φράζονται με καννάβι (κάνναβη) ή βαμβακερό στουπί. Έπειτα οι αρμοί στοκάρονται και ακολουθεί προεργασία για να βαφτεί η επιφάνεια. Εικόνα 76 «Καλαφάτισμα σκάφους τύπου λίμπερτυ στη ναυπηγική μονάδα της ύρου, Δημήτριος & Κυριάκος Πολυδούλης. Τφαλόχρωμα Ενώ το σκάφος έχει περαστεί με μίνιο, η διαδικασία ολοκληρώνεται με την επάλειψη υφαλοχρώματος, ή αλλιώς παλάμης στο μέρος της γάστρας, από τη καρένα μέχρι τη γραμμή της ισάλου. Εικόνα 77 Σο σκάφος σε διαδικασία επισκευής στη ναυπηγική μονάδα του Δημητρίου και Κυριάκου Πολυδούλη. Η αριστερή πλευρά έχει περαστεί μίνιο ενώ στην δεξιά πλευρά το σκάφος «στοκάρεται. 39

40 1.3.4 Παρακμή της Ξυλοναυπηγικής Η παραδοσιακή ναυπηγική υπήρξε μια από τις κυριότερες παραγωγικές δραστηριότητες της Ελλάδας του 19ου αιώνα. Ναυπηγεία βρίσκονταν σε αρκετά νησιά και παραλιακά μέρη. Σο μεγαλύτερο ναυπηγικό κέντρο αποτελούσε η ύρος, και αμέσως μετά το Γαλαξίδι, οι πέτσες, η Ύδρα, ο Πειραιάς, η κιάθος και η κόπελος. τα τέλη του 19ου αιώνα, η ξυλοναυπηγική ξεκίνησε να παρουσιάζει σημάδια παρακμής, κυρίως λόγω της εμφάνισης ατμόπλοιων και σιδερένιων πλοίων. Η δραματική συρρίκνωση της ναυπήγησης ξύλινων εμπορικών πλοίων ήρθε στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η ελληνική εμπορική ναυτιλία εξοπλίστηκε με σιδερένια πλοία, τα οποία ήταν κατασκευασμένα στο εξωτερικό. Παραδοσιακά κάφη και Ευρωπαϊκές Οδηγίες Παρόλο που η ξυλοναυπηγική ακολουθούσε φθίνουσα πορεία σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η κατασκευή μικρού και μεσαίου μεγέθους ξύλινων σκαφών, συνεχίστηκε ως τη δεκαετία του τα τέλη αυτής της δεκαετίας, και βάση του Κανονισμού της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, σταμάτησε να επιδοτείται η κατασκευή ξύλινων αλιευτικών σκαφών, στα πλαίσια της μείωσης του αλιευτικού στόλου και του εκσυγχρονισμού του υπάρχοντος, γεγονός που οδήγησε τα ξυλοναυπηγεία κυρίως στη συντήρηση και την επιδιόρθωση ξύλινων καϊκιών. Σα παραδοσιακά σκάφη, όμως, ξεκίνησαν να μειώνονται αισθητά, λίγο αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκινά να δίνει κίνητρα για τον περιορισμό του αλιευτικού στόλου στην Ευρώπη και να επιδοτεί με μεγάλα χρηματικά ποσά την καταστροφή των αλιευτικών σκαφών, που θα μπορούσαν να διασωθούν και να χρησιμοποιηθούν με κάποιες μετατροπές και για άλλους σκοπούς (σκάφη αναψυχής, τουριστικά σκάφη). ύμφωνα με τον πρόεδρο του «Ομίλου Υίλων Παραδοσιακών καφών, Νίκο Καβαλιέρο, «από το 1991 έως σήμερα περίπου παραδοσιακά σκάφη, στην πλειονότητά τους τρεχαντήρια, έχουν καταστραφεί. Ο αρχιτέκτονας και ειδικός σε θέματα παραδοσιακής ελληνικής ναυπηγικής, Κώστας Δαμιανίδης, επίσης αναφέρει πως «σκάφη μεγάλης πολιτιστικής αξίας, ετών, καταστράφηκαν, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια των αποσύρσεων. Παραδοσιακή κάφη και Ελληνική Κληρονομιά και Νομοθεσία Ψστόσο, πέρα από την ευρωπαϊκή πολιτική, το ελληνικό κράτος έχει αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο θέμα με αδιαφορία. Φώρες με αντίστοιχη ναυτική παράδοση, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, θεσπίζουν κίνητρα για να διασώσουν τον παραδοσιακό τους στόλο και να κρατήσουν ζωντανή την ελληνική παραδοσιακή τέχνη της ναυπηγικής, μια τέχνη με ιστορία αιώνων. «Σο ελληνικό κράτος οδηγεί μέσω της φορολογίας πολλούς ιδιοκτήτες ξύλινων σκαφών στη παράδοση των χαρτιών τους προκειμένου να απαλλαγούν από φορολογικές επιβαρύνσεις, που μπορεί να είναι αντίστοιχες με υπερπολυτελή σκάφη των ίδιων μέτρων, αναφέρει ο Νίκος Καβαλιέρος. Οι ελλιπείς ρυθμίσεις που ισχύουν στην Ελλάδα, οδηγούν στην αλλοίωση των παραδοσιακών χαρακτηριστικών των σκαφών, ενώ την ίδια στιγμή άλλες χώρες με ναυτική παράδοση δίνουν μεγαλύτερη σημασία, ιδρύοντας επιστημονικά κέντρα για τη διάσωση παραδοσιακών σκαφών και σχολών παραδοσιακής ναυπηγικής με αυστηρές προδιαγραφές της Φάρτας της Βαρκελώνης [4] ή κανονισμών της UNESCO. ήμερα, οι ευρωπαϊκές οδηγίες και η οικονομική ύφεση, έχουν οδηγήσει τα παραδοσιακά σκάφη μεγάλης ναυπηγικής αξίας σε εξαφάνιση. Σα ελάχιστα ανοιχτά καρνάγια κλείνουν σταδιακά, αφού κύρια δραστηριότητά τους πια αποτελεί η συντήρηση και η επισκευή των σκαφών, με τις παραγγελίες νέων σκαφών να είναι μηδενικές. Η τέχνη των καραβομαραγκών εξαφανίζεται σταδιακά και οδηγεί με τη σειρά της στην εξαφάνιση της ελληνικής ναυπηγική τέχνη της, που μετρά ιστορία 2500 ετών. 40

41 1.3.5 Διάσωση της Ξυλοναυπηγικής Σέχνης στην Ελλάδα Η προστασία και η ανάδειξη της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής τέχνης υπάγεται στον Ν. 3028/2002 «Περί της Προστασίας των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Σο Τπουργείο Πολιτισμού έχει χαρακτηρίσει πολλά σκάφη και καρνάγια ως διατηρητέα και παραδοσιακά και το Τπουργείο Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής έχει ορίσει μια ιδιαίτερη κατηγορία παραδοσιακών σκαφών με σκοπό τη διευκόλυνση της διάσωσής τους. Δημόσιοι φορείς συμβάλλουν εδώ και χρόνια στην διάσωση της ξυλοναυπηγικής τέχνης στον χώρο του Αιγαίου, όπως το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης ( που προσεγγίζει τη βιομηχανική κληρονομιά μέσα από τη βιομηχανία, τη ναυτιλία και τα συναφή παραδοσιακά επαγγέλματα, καθώς και το Μουσείο Ναυπηγικών και Ναυτικών Σεχνών του Αιγαίου στη άμο, που έχει ως αντικείμενο τη διατήρηση, προστασία και αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος της περιοχής. Σα τελευταία χρόνια, διάφοροι ιδιωτικοί φορείς, εκφράζουν την πρόθεση τους να συμβάλουν στη προστασία και ανάδειξη της ναυπηγικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Σο Μη Κερδοσκοπικό ωματείο για τη Διάσωση και Διατήρηση της Παραδοσιακής Ναυπηγικής και Παραδοσιακής Κληρονομιάς, «Πρωτέας, αποτελεί έναν σύλλογο που κύριο στόχο έχει την ανάπτυξη ναυπηγημάτων και τεχνών της θάλασσας ως πολιτιστικά προϊόντα και τη χρήση τους για την πολιτιστική αναβάθμιση και τη δυναμική προβολή του ελληνικού τουρισμού, μέσα από την ελληνική ναυτική παράδοση. Όπως ο «Πρωτέας, πολιτιστικοί σύλλογοι, ναυτικοί όμιλοι (ύρου, άμου κλπ.) και πνευματικά ιδρύματα σε όλη την Ελλάδα, και κυρίως στα ελληνικά νησιά, δραστηριοποιούνται στον συγκεκριμένο τομέα στην Ελλάδα. Ένα παράδειγμα αποτελεί ο Ναυτικός Όμιλος ύρου, ο οποίος δείχνει ευαισθητοποίηση σχετικά με το θέμα των παραδοσιακών σκαφών και σε συνεργασία με τον Ναυτικό Όμιλο Ελλάδος διοργανώνουν τον διεθνή αγώνα κλασσικών και παραδοσιακών σκαφών, «Classic Yacht Regatta υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και του Δήμου ύρου Ερμούπολης. Σέλος, ο πολιτιστικός όμιλος με την επωνυμία «Υίλοι των Παραδοσιακών καφών, που υπάρχει από το 1999, έχει αναπτύξει ουσιαστική δράση στο κομμάτι της διάσωσης και αναπαλαίωσης παλαιών ξύλινων σκαφών, της ενίσχυσης του θαλάσσιου τουρισμού των παραδοσιακών σκαφών και της διδασκαλίας των πρακτικών της παραδοσιακής ναυπηγικής στις νεώτερες γενιές. Επιπλέον, έχει εκφράσει την ανησυχία στην Ευρωπαϊκή Ένωση για τον αφανισμό των αλιευτικών ξύλινων παραδοσιακών σκαφών μέσω της επιδότησης απόσυρσης αλιευτικών εργαλείων ύγχρονη Φρήση Παραδοσιακών καφών Μεγάλος αριθμός ημερίδων, συνέδρια αλλά και άρθρα σε περιοδικά, επιστημονικού περιεχομένου και μη, προβάλλουν το θέμα της εξαφάνισης των παραδοσιακών σκαριών και συντελούν στην γνωστοποίησή του στο κοινό και στην ευαισθητοποίησή του. τα πλαίσια της προστασίας και ανάδειξης της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής τέχνης οργανώνονται εκθέσεις και αγώνες με παραδοσιακά σκάφη. τη συνέχεια ακολουθούν κάποια αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Spetses Classic Yacht Regatta Ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδας (ΝΟΕ) διοργανώνει από το 2011 τον Διεθνή Αγώνα Κλασσικών και Παραδοσιακών καφών, «Spetses Classic Yacht Regatta, που εκτός από τον δημοφιλέστερο αγώνα στην Ελλάδα, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους στη Μεσόγειο. 41

42 Σο 2016, στον αγώνα πήραν μέρος 70 κλασικά και παραδοσιακά σκάφη, κάποια από τα οποία αποτελούν σπάνια σκαριά της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σα σκάφη που ταξίδεψαν από το εξωτερικό αυξήθηκαν κατά 20%, γεγονός που συμβάλλει σημαντικά στην προώθηση της Ελλάδας στο εξωτερικό αλλά και στην ευαισθητοποίηση σχετικά με την εξαφάνιση της ναυπηγικής τέχνης. Εικόνα 78 Spetses Classic Yacht Regatta Cyclades Classic Yacht Regatta Ο Ναυτικός Όμιλος ύρου, ο Ναυτικός Όμιλος Πάρου, και η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, διοργανώνουν τον αγώνα κλασσικών σκαφών παραδοσιακών καϊκιών & λατινιών «Cyclades Classic Yacht Race από το 2013 ως το 2015, με σκοπό την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας, τη διάσωση των παραδοσιακών σκαριών και την επιβίωση των επαγγελμάτων που σχετίζονται με την ναυπήγηση τους. Traditional Boat Show Η Ένωση Πλοιοκτητών Ελληνικών καφών Σουρισμού (ΕΠΕΣ) και ο Ελληνικός ύνδεσμος Παραδοσιακών καφών οργανώνει το «Traditional Boat Show από το 2013 υπό την αιγίδα του Ελληνικού Οργανισμού Σουρισμού. Μοναδικά σκαριά, κατασκευασμένα σε ελληνικά ναυπηγεία, που συμπληρώνουν 100 έτη ζωής και πλεύσης εκτίθενται και γίνονται αντικείμενο θαυμασμού από επισκέπτες από την Ελλάδα και όλο τον κόσμο. 42

43 1.4 υμπεράσματα ε αυτό το κεφάλαιο, μέσα από την παρουσίαση της ξυλοναυπηγικής τέχνης και τους κινδύνους εξαφάνισης της πληροφορίας που παρουσιάζει τις τελευταίες δεκαετίες, γίνεται εμφανής η ανάγκη προστασίας και ανάδειξή της. Η καθημερινή απώλεια πληροφοριών λόγω της ελλιπούς καταγραφής και της ταυτόχρονης καταστροφής των παραδοσιακών σκαφών, έχει οδηγήσει διάφορους φορείς να δραστηριοποιούνται σε αυτό τον τομέα τα τελευταία χρόνια και κάνουν όλο και πιο αισθητή την παρουσία τους. Η οικονομική και πολιτική κατάσταση είναι τέτοια που δεν έχει επιτρέψει την εμφάνιση αποτελεσμάτων από τέτοιες δράσεις. Προκύπτει ότι είναι αναγκαία μια πιο κεντρική αντιμετώπιση σε επίπεδο πολιτιστικής πολιτικής των κυβερνητικών και τοπικών φορέων αυτοδιοίκησης τόσο για νομοθετικές ενέργειες όσο και για την θεσμοθετημένη εκπαίδευση και ενημέρωση. τα επόμενα κεφάλαια έχει επιλεγεί να διερευνηθεί ο χώρος της άτυπης εκπαίδευσης και πληροφόρησης και εξετάζονται τρόποι με τους οποίους δύναται να προβληθεί το συγκεκριμένο θέμα μέσα σε ένα μουσειακό περιβάλλον. 43

44 Κεφάλαιο 2 Μουσείο και Πολιτιστική Κληρονομιά το κεφάλαιο αυτό, γίνεται παρουσίαση της εξέλιξης του ρόλου του μουσείου, από τον 15ο αιώνα μέχρι και σήμερα. Κύριο στόχο, αποτελεί η κατανόηση των προσδοκιών και απαιτήσεων του επισκέπτη του μουσείου και πως το μουσείο αντιδρά σε αυτές. Επιπλέον, αναφέρονται οι διαδραστικές ερμηνευτικές τεχνολογίες και τα μέσα που χρησιμοποιεί το μουσείο προκειμένου να ενισχύσει την μουσειακή μάθηση και να παρέχει μια ενδιαφέρουσα εμπειρία στον επισκέπτη. 2.1 Ιστορικά Ο Όρος «Μουσείο» Η πρώτη σημασία της λέξης «μουσείον για τους αρχαίους Έλληνες αναφερόταν στο τέμενος, που ήταν αφιερωμένο στις Μούσες, θεότητες των τεχνών και του πολιτισμού. τα λατινικά η λέξη «museum υπονοούσε χώρους φιλοσοφικών συζητήσεων, ενώ τον 15ο αιώνα, όταν επανεμφανίστηκε ο όρος, περιέγραφε τη συλλογή του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς των Μεδίκων. Σην εποχή του Διαφωτισμού ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε τίτλους βιβλίων και περιέγραφε την ολιστική προσέγγιση στο κάθε φορά διαφορετικό θέμα. την αγγλική γλώσσα, συναντήθηκε ο όρος για πρώτη φορά το 1682 για να περιγράψει τη συλλογή του λόρδου Elias Ashmol, που δώρισε στο University of Oxford (Oxford, United Kingdom), και έκτοτε καθιερώθηκε και περιγράφει συγκεκριμένα κτίρια που στεγάζουν συλλογές αντικειμένων (Γκαζή & Νούσια, 2003). τις αρχές του 18ου αιώνα, αρχίζει να χρησιμοποιείται ο όρος αναφορικά με το κτίριο που φιλοξενείται η κάθε συλλογή και σταδιακά καθιερώνεται ο συσχετισμός της λέξης μουσείο με ένα κτίριο με συγκεκριμένο σκοπό. Ο όρος, με τη σημερινή του έννοια, καθιερώνεται τον 19ο αιώνα, όταν το μουσείο θεωρείται ο κατάλληλος χώρος για την φύλαξη αρχαιοτήτων και άλλων αντικειμένων με ενδιαφέρον που έχει ως σκοπό την εκπαίδευση και ψυχαγωγία του κοινού Η ιστορία του Θεσμού Σο μουσείο, σαν έννοια, είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την ανάγκη του ανθρώπου για συλλογή αντικειμένων του παρελθόντος. Τπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορούν να ωθήσουν στη δημιουργία κάποιας συλλογής, από την επιθυμία έρευνας και μελέτης μέχρι την επίδειξη της κοινωνικής θέσης. Και στις δυο περιπτώσεις βέβαια, ο κάτοχος της συλλογής εκφράζει την ανάγκη παρουσίασής της σε άλλους ανθρώπους. ημαντικοί σταθμοί στον θεσμό του μουσείου, στάθηκαν η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη. Οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί συγκέντρωναν πλήθος αρχαίων θησαυρών και πολύτιμων αντικειμένων. Σο Μουσείο της Αλεξάνδρειας, που ιδρύθηκε περίπου το 290 π.φ., αντιπροσώπευε ερευνητικό και ακαδημαϊκό κέντρο που παρήγαγε επιστημονική γνώση και υπήρξε το μεγαλύτερο το ελληνιστικού κόσμου. Σην ίδια περίοδο, η Ρώμη, είχε κατακλυστεί από μεγάλο αριθμό έργων τέχνης που είχαν φτάσει εκεί ως λάφυρα πολέμου. Σα περισσότερα από αυτά βρίσκονταν σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ τα υπόλοιπα εκτίθονταν σε αγορές (forum), δημόσιους κήπους, λουτρά και ναούς. 44

45 Εκτός από συλλογές έργων τέχνης, δημιουργούνταν και συλλογές που είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Σέτοιες συλλογές υπήρχαν στο διάστημα 6ου και 8ου αιώνα στον ισλαμικό κόσμο, αλλά και στην Άπω Ανατολή. Όσον αφορά στην Ευρώπη, την περίοδο του Μεσαίωνα, το μουσείο αλλάζει μορφή και πλέον βρίσκεται στην εκκλησία και σε μεγάλους καθεδρικούς ναούς. Σο μουσείο, με τη σημερινή του μορφή, το συναντάμε πρώτη φορά στην Αναγέννηση, όπου οι ευγενείς το χρησιμοποιούν ως επίδειξη πλούτου μέσω των ιδιωτικών τους συλλογών. τα μέσα του 17ου αιώνα εμφανίζεται στην Ευρώπη ο όρος «musaeum και προσδιορίζει συλλογές περίεργων αντικειμένων (cabinets de curiosités). Η δημιουργία συλλογών επεκτείνεται σε όλη την Ευρώπη και το εμπόριο έργων τέχνης καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της οικονομίας. Φαρακτηριστικό της εποχής εκείνης είναι η μετατροπή των μουσείων από ιδιωτικά σε δημόσια ιδρύματα. Σο British Museum (London, United Kingdom) και το Musée du Louvre (Paris, France) αποτέλεσαν τα πρώτα δημόσια μουσεία που οδήγησαν το κοινό να έρθει σε επαφή με τις συλλογές που εκτίθονταν. Επιπλέον, οι ευγενείς δωρίζουν διάσημες συλλογές σε μεγάλα ιδρύματα προκειμένου να εκτεθούν στο ευρύ κοινό, όπως για παράδειγμα η δωρεά της συλλογής του Basilius Amerbach στο University of Basel UNIBAS (Basel, Switzerland) (1661) και αργότερα αυτή του λόρδου Elias Ashmol στο University of Oxford ( Oxford, United Kingdom) (1686). Ιδιωτικό Μουσείο Παρόλο που η λέξη μουσείο έχει τις ρίζες της στο κλασικό παρελθόν, η έννοια του «μουσείου με την ευρεία σημασία είναι μοντέρνος θεσμός. Δημιουργήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα στην Ιταλία της Αναγέννησης, ανάμεσα σε κύκλους βασιλιάδων και ευγενών. Προκειμένου να εκφραστεί η έννοια του «μουσείου, δημιουργούνται δύο νέες λέξεις: η λέξη «galleria και η λέξη «cabinetto. Η πρώτη αναφέρεται σε «μια μεγάλη μακρόστενη αίθουσα, φωτισμένη από το πλάι, που κατέληξε να είναι χώρος για την παρουσίαση πινάκων ζωγραφικής και γλυπτών, και η δεύτερη σε «ένα τετράγωνο δωμάτιο με ταριχευμένα ζώα, έργα μικροτεχνίας και άλλα αντικείμενα. Οι δύο αυτοί τύποι συλλογών αποτελούσαν αποκλειστική ενασχόληση πλουσίων και δεν υπήρχε η δυνατότητα επίσκεψης από το κοινό. Τπήρχαν βέβαια και κάποιες συλλογές, που αποτελούσαν εξαιρέσεις, και ήταν ανοιχτές στο κοινό έναντι κάποιου μικρού ποσού. Σον 16ο αιώνα, δημιουργούνται οι πρώτες επιστημονικές συλλογές και καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος «μουσείο για την περιγραφή μιας συλλογής (συλλογή Λαυρεντίου των Μεδίκων). Δημόσιο Μουσείο Με το πέρασμα των χρόνων, ο χαρακτήρας του μουσείου αλλάζει. Σο μουσείο σταματά να απευθύνεται σε μικρές κοινωνικές ομάδες και σαν αποτέλεσμα εμφανίζονται τα πρώτα δημόσια μουσεία. Σο British Museum (London, United Kingdom) και το Musée du Louvre (Paris, France) αποτέλεσαν τα πρώτα μεγάλα μουσεία που ιδρύθηκαν με αυτή τη φιλοσοφία. Βάση για την ίδρυση του British Museum, που ιδρύθηκε το 1753 αποτέλεσαν οι συλλογές εθνογραφίας, φυσικής ιστορίας και αρχαιοτήτων του γνωστού φυσικού Sir Hans Sloane, ενώ αργότερα οι συλλογές εμπλουτίστηκαν με διάφορες ιδιωτικές συλλογές. Σο Musée du Louvre ιδρύθηκε ως «Musée Central des Arts, εκθέτοντας τις συλλογές της βασιλικής οικογένειας και των αριστοκρατών. Αργότερα, το 1801, που παρουσιάζεται σαν χρονολογία λειτουργίας, φιλοξένησε πλήθος έργων τέχνης από όλη την Ευρώπη, που είχαν αποκτηθεί από τις εκστρατείες του Ναπολέοντα. Σο Musée du Louvre εισήγαγε πολλές καινοτομίες, όπως: εξέθεσε συλλογές ζωγραφικής ταξινομημένες κατά σχολές, οι πίνακες που εκθέτονταν συνοδεύονταν από 45

46 σύντομα επεξηγηματικά κείμενα, οι επισκέπτες προμηθεύονταν με κατάλογους οδηγούς. Επίσης, η είσοδος στο Musée du Louvre ήταν ελεύθερη για όλους τους επισκέπτες. τα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, οι βασιλικές οικογένειες «άνοιγαν τις συλλογές τους προς το κοινό. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών γνωστών ευρωπαϊκών μουσείων (Schloss Belvedere Wien, Austria, Museo Nacional Del Prado Madrid, Spain, Hermitage Museum St Petersburg, Russia, κτλ). 2.2 Πολιτιστική Κληρονομιά Η Πολιτιστική Κληρονομιά, ως μέρος της ανθρώπινης δραστηριότητας, παράγει απτές αναπαραστάσεις των συστημάτων αξιών, των πεποιθήσεων, των παραδόσεων και του τρόπου ζωής. Ψς σημαντικό μέρος του πολιτισμού σαν σύνολο περιέχει αυτά τα ορατά και απτά ίχνη από την αρχαιότητα μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Η Πολιτιστική και Υυσική Κληρονομιά ανήκει σε όλους τους ανθρώπους. Καθένας έχει το δικαίωμα και την ευθύνη να καταλάβει, να εκτιμήσει και να διατηρήσει τις παγκόσμιες αξίες. Περιλαμβάνει τοπία, ιστορικούς χώρους, τοποθεσίες, συλλογές, δομημένα περιβάλλοντα, την βιοποικιλότητα, πολιτιστικές πρακτικές του παρελθόντος και του παρόντος, γνώση και εμπειρίες ζωής. Καταγράφει και εκφράζει τις μεγάλες διεργασίες της ιστορικής εξέλιξης, που αποτελεί την ουσία των διαφορετικών εθνικών, περιφερειακών και τοπικών ταυτοτήτων και είναι αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ζωής. Πρόκειται για ένα δυναμικό κοινωνικό σημείο αναφοράς και ένα θετικό μέσο για ανάπτυξη και αλλαγή Ορισμός Η Πολιτιστική Κληρονομιά αποτελεί έκφραση του τρόπου ζωής που αναπτύχθηκε από μια κοινότητα και πέρασε από γενιά σε γενιά, συμπεριλαμβανομένων των εθίμων, των πρακτικών, των χώρων, των αντικειμένων, των καλλιτεχνικών εκφράσεων και των αξιών. Η Πολιτιστική Κληρονομιά συχνά εκφράζεται είτε ως υλική είτε ως άυλη (ICOMOS, International Cultural Tourism Charter - ICTC, 2002) Σύποι Κληρονομιάς Ακολουθούν οι τύποι Κληρονομιάς σύμφωνα με την UNESCO. Πολιτιστική Κληρονομιά Διακρίνεται σε υλική και άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά. Η υλική Πολιτιστική Κληρονομιά αναφέρεται στην φυσική ή απτή Πολιτιστική Κληρονομία και περιλαμβάνει: Κινητή Πολιτιστική Κληρονομιά (Movable Cultural Heritage): πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, νομίσματα, χειρόγραφα Ακίνητη Πολιτιστική Κληρονομιά (Immovable Cultural Heritage): μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι, κλπ 46

47 Τποβρύχια Πολιτιστική Κληρονομιά (Underwater Cultural Heritage): ναυάγια, υποβρύχια ερείπια και πόλεις Η άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά [5] αναφέρεται στις πρακτικές, τις αναπαραστάσεις, τις εκφράσεις, τις γνώσεις και τις δεξιότητες, που οι κοινότητες, οι ομάδες και τα άτομα αναγνωρίζουν ως μέρος της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, συνεχώς αναδημιουργείται από τις κοινότητες και τις ομάδες, τους παρέχει μια αίσθηση ταυτότητας και συνέχειας, προωθώντας έτσι το σεβασμό της πολιτιστικής πολυμορφίας και την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει: προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας, ως φορέα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς παραστατικές τέχνες (performing arts) κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις γιορτές και τελετές γνώσεις και πρακτικές που σχετίζονται με τη φύση και το σύμπαν γνώσεις και τεχνικές για δημιουργία παραδοσιακών χειροτεχνιών. Η προστασία της αποτελεί σημαντικό παράγοντα διατήρησης της πολιτιστικής ποικιλομορφίας μπροστά στην τάση ομογενοποίησης που προκύπτει από την παγκοσμιοποίηση. Υυσική Κληρονομιά [6] Περιλαμβάνει την βιοποικιλότητα (χλωρίδα και πανίδα) και την γεωποικιλότητα (γεωλογικά στοιχεία, όπως ορυκτολογία, παλαιοντολογία κλπ.) μιας περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει: Υυσικά χαρακτηριστικά, που αποτελούνται από φυσικούς και βιολογικούς σχηματισμούς ή ομάδες τέτοιων σχηματισμών, οι οποίες έχουν εξαιρετική παγκόσμια αξία από αισθητική ή επιστημονική άποψη Γεωλογικούς και φυσιογραφικούς σχηματισμούς και περιοχές οριοθετημένες με ακρίβεια, που αποτελούν το βιότοπο απειλούμενων ειδών ζώων και φυτών με εξαιρετική παγκόσμια αξία από άποψη επιστήμης ή διατήρησης Υυσικές τοποθεσίες ή φυσικές περιοχές οριοθετημένες με ακρίβεια, με εξαιρετική παγκόσμια αξία από άποψη επιστήμης, διατήρησης ή φυσικού κάλλους. Κληρονομιά σε Περίπτωση Ένοπλης ύγκρουσης Περιλαμβάνει τις προσπάθειες προστασίας των πολιτιστικών αγαθών σε περιόδους πολέμου, όπου οι κίνδυνοι καταστροφής και αρπαγής πολιτιστικών αγαθών είναι μεγαλύτεροι Προστασία και Προώθηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Η Πολιτιστική Κληρονομιά αποτελεί μοναδικό και αναντικατάστατο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας. Η αξία της έχει μεγάλη σημασία για τον άνθρωπο, γεγονός που κάνει επιτακτική την ανάγκη για τη διατήρηση και τη προστασία της από τη διεθνή κοινότητα. 47

48 Η Πολιτιστική Κληρονομιά κάθε χώρας προστατεύεται αλλά και διατηρείται από το ύνταγμα της κάθε χώρας αλλά και από οργανισμούς που έχουν διεθνές πεδίο δράσης. Παγκόσμιες και Ευρωπαϊκές Δράσεις Η ιδέα της δημιουργίας ενός διεθνούς κινήματος για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς προέκυψε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τότε έχουν δημιουργηθεί οργανισμοί, κυβερνητικοί και μη, που δραστηριοποιούνται στον τομέα της διαφύλαξης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς σε παγκόσμιο επίπεδο. Μερικοί από τους σημαντικότερους είναι οι εξής: Παγκόσμιος Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - UNESCO). Διεθνές Κέντρο για την Μελέτη της υντήρησης και Αποκατάστασης των Πολιτιστικών Μνημείων (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property - ICCROM) Διεθνές υμβούλιο Μουσείων (International Council of Museums - ICOM) Διεθνές υμβούλιο Μνημείων και Σοποθεσιών (International Council on Monuments and Sites - ICOMOS). Παράλληλα, η UNESCO έχει δημιουργήσει συστήματα που ελέγχουν την κατάσταση των χωρών πολιτιστικής κληρονομιάς, παρέχει τεχνική βοήθεια, επαγγελματική κατάρτιση αλλά και οικονομική υποστήριξη σε περιπτώσεις ανάγκης. Σο 1992, δημιουργήθηκε το Κέντρο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που αποτελεί συντονιστή της UNESCO σε ζητήματα σχετικά με την Παγκόσμια Κληρονομιά. Έχει συμβουλευτικό ρόλο αναφορικά με τις υποψηφιότητες για την εγγραφή στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, συντονίζει τη βοήθεια που παρέχεται από το Σαμείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, συντονίζει τις αναφορές για την κατάσταση των μνημείων αλλά και την δράση σε περίπτωση ανάγκης, δημιουργεί εκπαιδευτικά προγράμματα, ενημερώνει διαρκώς την κοινή γνώμη κλπ. Τπηρεσίες που αφορούν την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πολιτική την Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά τη σύνοδο κορυφής της Λισσαβόνας (2000), συμφωνήθηκε ένας νέος στρατηγικός στόχος για την Ευρωπαϊκή Ένωση: να αναδειχθεί στην πιο ανταγωνιστική και δυναμική, βασισμένη στη γνώση οικονομία στον κόσμο, ικανή για αειφόρο οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Η στρατηγική που έγινε γνωστή ως «τρατηγική της Λισσαβόνας απαιτούσε δράση σε διάφορα μέτωπα: την εσωτερική αγορά, την κοινωνία των πληροφοριών, την έρευνα, την εκπαίδευση, τις διαρθρωτικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις, το σταθερό συνάλλαγμα, καθώς και ένα μακροοικονομικό μείγμα πολιτικής που να ευνοεί την ανάπτυξη και τα βιώσιμα δημόσια οικονομικά. τα πλαίσια αυτής της πολιτικής, αναπτύχθηκαν οι παρακάτω υπηρεσίες: Europeana Πρόκειται για διαδικτυακή πύλη των ψηφιακών βιβλιοθηκών της Ευρώπης. Περιλαμβάνει έργα υψίστης πολιτιστικής κληρονομιάς σε 23 γλώσσες. Οι χρήστες του διαδικτύου έχουν τη δυνατότητα να βρουν δωρεάν χιλιάδες ψηφιοποιημένες συλλογές ευρωπαϊκών μουσείων, βιβλιοθηκών και εθνικών αρχείων καθώς και οπτικοακουστικές συλλογές. MICHAEL (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe) 48

49 κοπός αυτής της Ευρωπαϊκής Διαδικτυακής Πύλης είναι η παροχή πρόσβασης στις ψηφιακές συλλογές του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Αποθέματος. ΑΣΗΕΝΑ (Access to Cultural Heritage Networks Across Europe) Βασικός στόχος αυτής της υπηρεσίας είναι η υποστήριξη και ενθάρρυνση της συμμετοχής μουσείων και άλλων πολιτιστικών φορέων, που δεν έχουν εμπλακεί πλήρως στην «EUROPEANA, και διευκόλυνση της πρόσβασης στον ψηφιακό κόσμο των Μουσείων της Ευρώπης. Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Ελλάδα Η Πολιτιστική Κληρονομιά προστατεύεται από το ελληνικό ύνταγμα με τον νόμο 3082 του ύμφωνα με το άρθρο 3 [7], η Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς συνίσταται κυρίως: στον εντοπισμό, την έρευνα, την καταγραφή, την τεκμηρίωση και τη μελέτη των στοιχείων της στη διατήρηση και στην αποτροπή της καταστροφής, της αλλοίωσης και γενικά κάθε άμεσης ή έμμεσης βλάβης της στην αποτροπή της παράνομης ανασκαφής, της κλοπής και της παράνομης εξαγωγής στη συντήρηση και την κατά περίπτωση αναγκαία αποκατάστασή της στη διευκόλυνση της πρόσβασης και της επικοινωνίας του κοινού με αυτήν στην ανάδειξη και την ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή και στην παιδεία, την αισθητική αγωγή και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την πολιτιστική κληρονομιά. 2.3 Ορισμοί, Είδη Μουσείων, Λειτουργία Μουσείων, Κοινό Μουσείων Ορισμοί του Μουσείου Διάφοροι οργανισμοί έχουν προσπαθήσει να δώσουν ορισμούς για το «μουσείο, δίνοντας έμφαση κάθε φορά σε διαφορετικές λειτουργίες του μουσείου. Παρακάτω ακολουθούν κάποιοι από αυτούς: Ο εγκυκλοπαιδικός ορισμός, αναφέρει το μουσείο σαν «ένα αυτόνομο κτίριο ή χώρο όπου φυλάσσονται, μελετώνται επιστημονικώς και εκτίθενται σε κοινή θέα έργα τέχνης, αντικείμενα αναγνωρισμένης αξίας, αντικείμενα με παρελθόν ή με μορφωτικό ενδιαφέρον. (Μπαμπινιώτης, 2002) ύμφωνα με το καταστατικό του Διεθνούς υμβουλίου Μουσείων (ICOM), που ασχολείται σε παγκόσμιο επίπεδο με τις λειτουργίες των μουσείων καθώς και την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το μουσείο ορίζεται ως «μόνιμο ίδρυμα, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα, που βρίσκεται στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της και ανοιχτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, ερευνά, κοινοποιεί και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της 49

50 ανθρωπότητας και του περιβάλλοντος με σκοπό την εκπαίδευση, τη μελέτη και τη ψυχαγωγία.[8] Η Ένωση Μουσείων της Βρετανίας (Museum Association, London) ενέκρινε στο συνέδριο του 1984 τον εξής ορισμό: «..το μουσείο είναι ένας οργανισμός που συλλέγει, τεκμηριώνει, διαφυλάσσει, εκθέτει και ερμηνεύει υλικές μαρτυρίες και σχετικές πληροφορίες για το δημόσιο όφελος. Σο 1998, ο παραπάνω ορισμός προσαρμόζεται ως εξής: «τα μουσεία επιτρέπουν στους ανθρώπους να εξερευνούν συλλογές για έμπνευση, μάθηση και ψυχαγωγία, κάνουν προσιτά αντικείμενα και δείγματα του φυσικού κόσμου, τα οποία διαφυλάσσουν για την κοινωνία. Οι ορισμοί της Ένωσης Μουσείων της Βρετανίας διαφοροποιούνται ως προς την έμφαση που δίνουν στις συλλογές, τις λειτουργίες αλλά και τους ανθρώπους σε σχέση με αυτόν του ICOM. Ένα άλλος οργανισμός που έχει δώσει ορισμό για το μουσείο είναι η Αμερικανική Ένωση Μουσείων, και αναφέρει πως «το μουσείο είναι ένας οργανωμένος και μη κερδοσκοπικός οργανισμός με στόχο κατ ουσία εκπαιδευτικό ή αισθητικό, με επαγγελματικό προσωπικό, που κατέχει και χρησιμοποιεί απτά αντικείμενα, τα οποία επιμελείται και εκθέτει στο κοινό με κάποιο τακτό πρόγραμμα. Ο ορισμός αυτός δίνει έμφαση στον οργανωμένο χαρακτήρα των μουσείων και το επαγγελματικό προσωπικό που τα απαρτίζει προκειμένου να διασφαλίσει τα μουσεία έναντι των επιχειρήσεων και εθελοντικών ομάδων που αυξάνονται ραγδαία στις ΗΠΑ. Ήδη από το 1974, έχει ξεκινήσει η αναγνώριση οργανισμών ως μουσεία, που δεν ακολουθούν τόσο στενά τον ορισμό του ICOM. [9] Οι παραπάνω ορισμοί των μουσείων παρουσιάζουν κοινωνικές, ιδεολογικές, επιστημονικές αντιλήψεις στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν το μουσείο. Παρόλο που έχει εμφανιστεί πλήθος ορισμών και έχουν γίνει ακόμη περισσότερες προσαρμογές, η βάση των ορισμών αυτών παραμένουν οι συλλογές, εφόσον αποτελούν τον λόγο ύπαρξης των μουσείων. Οι οργανισμοί, που ασχολούνται με τα μουσεία και τη λειτουργία τους, προσπαθούν απλά μέσα από ορισμούς και πιστοποιήσεις να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη του κοινού, να εξασφαλίσουν χρηματοδοτήσεις και, με βάση τα δεδομένα του 21ου αιώνα, να προσαρμοστούν στις ανάγκες που επιβάλλει η πρόοδος της τεχνολογίας Είδη Μουσείων Τπάρχει πλήθος ιδρυμάτων που ασχολείται τη διατήρηση και την ερμηνεία της ανθρώπινης δραστηριότητας και του περιβάλλοντος. Προκειμένου, λοιπόν, να διευκολυνθούν διαδικασίες, όπως η περιγραφή και η συζήτηση, τα ιδρύματα αυτά κατηγοριοποιούνται με βάση διάφορα κριτήρια. Κάποιες φορές, η ομαδοποίηση γίνεται ανάλογα με την πηγή χρηματοδότησής τους, σε κρατικά, δημοτικά και ιδιωτικά. Άλλες φορές ανάλογα με τη φύση των συλλογών τους, που δεν αποτυπώνονται διαφορές κλίμακας και ποιότητας, αλλά υπάρχει πλεονέκτημα διάκρισης ανάμεσα σε γενικά και εξειδικευμένα μουσεία, όπως και έμφαση στις συλλογές, που είναι ο λόγος ύπαρξης των μουσείων. Λαμβάνοντας υπόψη, λοιπόν, το είδος της συλλογής, προκύπτουν οι παρακάτω κατηγορίες μουσείων: Γενικά Μουσεία Σα Γενικά Μουσεία κατέχουν συλλογές σε περισσότερα από ένα πεδίο. Μεγάλος αριθμός ιδρύθηκε τον 18ο και 19ο αιώνα, και προήλθε κυρίως από ιδιωτικές συλλογές. Μερικά Γενικά Μουσεία κατέχουν αρκετά εξειδικευμένα εκθέματα, γεγονός που τους επιτρέπει να ομαδοποιηθούν σε περισσότερες από μία κατηγορίες εξειδίκευσης. Πολλά Εθνικά Μουσεία ξεκίνησαν παρουσιάζοντας γενικές συλλογές στο 50

51 κεντρικό τους κτίριο, αργότερα όμως δημιουργήθηκε η ανάγκη εξεύρεσης επιπλέον χώρου που είχε ως αποτέλεσμα τη διαίρεση των συλλογών και τη δημιουργία εξειδικευμένων μουσείων. Μουσεία Υυσικής Ιστορίας και Υυσικών Επιστημών Σα Μουσεία Υυσικής Ιστορίας και φυσικών επιστημών έχουν τις ρίζες τους στα «cabinets de curiosités, που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Ασχολούνται με τον φυσικό κόσμο και οι συλλογές τους αποτελούνται από δείγματα πτηνών, θηλαστικών, εντόμων, φυτών, πετρωμάτων, ορυκτών και απολιθωμάτων. Σον 19ο αιώνα, εν μέσω ανάπτυξης των φυσικών επιστημών, τα μουσεία αυτά άκμασαν και πολλαπλασιάστηκαν με ταχύ ρυθμό και τα τελευταία χρόνια ανταποκρίνονται σε περιβαλλοντικά θέματα, θεσπίζουν προγράμματα για την καταγραφή βιολογικών δεδομένων και παρέχουν πληροφορίες για την ερμηνεία των οικολογικών ενδείξεων. Μουσεία Επιστήμης και Σεχνολογίας Σα Μουσεία Επιστήμης και Σεχνολογίας έχουν τις ρίζες τους στο Διαφωτισμό και ασχολούνται με την ανάπτυξη και εφαρμογή επιστημονικών ιδεών και οργάνων (instrumentation). Μερικά από αυτά αναπτύχθηκαν από συλλογές διανοούμενων και άλλα από ιδιωτικές συλλογές. Μεταγενέστερες εξελίξεις τους περιλαμβάνουν επιστημονικές εφαρμογές, έτσι ώστε να αρχίσουν να διατηρούν τα υλικά τεκμήρια της τεχνολογίας και της επιστημονικής προσπάθειας. Σα Μουσεία Επιστήμης είναι ιδιαίτερα δημοφιλή σε παιδιά και ενήλικες και συχνά παρέχουν ευκαιρίες για συμμετοχή των επισκεπτών μέσω μοντέλων επίδειξης και διαδραστικών οθόνων (Deutsches Museum München, Germany, Science Museum London, United Kingdom, National Air & Space Museum Washington, DC, United States). Μουσεία Ιστορίας Κύριος στόχος των Μουσείων Ιστορίας είναι η περιγραφή συλλογών με χρονολογική σειρά. Ασχολούνται με πιο εξειδικευμένες πτυχές της ιστορίας και βρίσκονται σε εθνικό, επαρχιακό ή τοπικό επίπεδο. τα Ιστορικά Μουσεία γίνεται χρήση διάφορων τεχνολογικών μέσων, όπως μακέτες, γραφικά και πολυμέσα, εφόσον αρκετές φορές υπάρχουν αντικείμενα που είναι ακατάλληλα ή δεν είναι διαθέσιμα. Με τον τρόπο αυτό, οι επιμελητές διατηρούν την χρονολογική συνέχεια και αυξάνουν τη δυνατότητα ερμηνείας. Τποκατηγορίες των Μουσείων Ιστορίας αποτελούν: τα Αρχαιολογικά Μουσεία, που ασχολούνται με ιστορικά στοιχεία που ανακτώνται από το έδαφος και σε πολλές περιπτώσεις, παρέχουν πληροφορίες για περιόδους που υπάρχουν ελάχιστες ή καθόλου γραπτές αναφορές. τα Εθνογραφικά Μουσεία, που παρουσιάζουν τις συλλογές δίνοντας έμφαση στον πολιτισμό και όχι στη χρονολογική σειρά. τα Αγροτικά και Αστικά Μουσεία, που ασχολούνται με τη τεκμηρίωση διάφορων υλικών πτυχών της σύγχρονης ζωής. 51

52 τα Τπαίθρια Μουσεία, που διατηρούν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και επιδεικνύουν δραστηριότητες που συνδέονται με αυτά. τα Πολεμικά Μουσεία. τα Ναυτικά Μουσεία. Μουσεία Σέχνης Σα Μουσεία Σέχνης αντιμετωπίζουν το κάθε έργο ως μέσο επικοινωνίας χωρίς να χρειάζεται κάποια υποβοήθηση από τους επισκέπτες. Οι συλλογές τους περιλαμβάνουν έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, και από τον 19ο αιώνα και βιομηχανικές τέχνες. Η έκθεση των έργων τέχνης έχει σαν σκοπό την μεταφορά οπτικών μηνυμάτων, γεγονός που φέρνει τον επιμελητή αντιμέτωπο με αρκετές προκλήσεις. Μερικά μουσεία τέχνης έχουν εισάγει οπτικές και παραστατικές τέχνες, όπως μουσική, κινηματογράφος, βίντεο, ή θέατρο, προκειμένου να διευκολύνουν και να ενισχύσουν την ερμηνεία. Εικονικά Μουσεία Σα Εικονικά Μουσεία στεγάζουν συλλογές από ψηφιακά καταγεγραμμένες εικόνες, αρχεία ήχου, έγγραφα κειμένου, καθώς και άλλα ιστορικά, επιστημονικά ή πολιτιστικά στοιχεία, που είναι προσβάσιμα ψηφιακά (μέσα από ηλεκτρονικά μέσα). Αποτελούνται από συλλογές που επωφελούνται από τις δυνατότητες των πολυμέσων του διαδικτύου, όπως η εύκολη πρόσβαση, η χαλαρή δομή, η ικανότητα υπερσύνδεσης, η διαδραστικότητα κλπ. Μέσω των υπερσυνδέσεων και των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών μέσων πληροφορίας (electronic information media), συγκεντρώνονται ψηφιακές αναπαραστάσεις από πολλαπλές πηγές για ψυχαγωγία και μελέτη, που καθορίζονται κυρίως από τον κάθε χρήστη. Ψς εκ τούτου, αρκετά ιδρύματα παρέχουν την δυνατότητα «εικονικών εκθέσεων, δηλαδή περιηγήσεων ορισμένων βασικών εκθεμάτων σε απευθείας σύνδεση (Science Museum London, United Kingdom, University of California Museum of Paleontology Berkeley, USA) Λειτουργίες Μουσείου Κάθε μουσείο, αναλαμβάνει ποικιλία διαφορετικών εργασιών, προκειμένου να διατηρήσει και να ερμηνεύσει τις υλικές πτυχές της ανθρώπινης κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Έχοντας σαν στόχο, τη παρουσίαση κάποιας συλλογής στους επισκέπτες, και λαμβάνοντας υπόψη τον ορισμό του ICOM, πραγματοποιούνται ενέργειες, που ξεκινούν από τη συλλογή αντικειμένων μέχρι την εκπαίδευση και τη ψυχαγωγία των επισκεπτών (ICOM, 1974). Ο ορισμός αυτός, αν και εκφράζει μια παραδοσιακή αντίληψη για το μουσείο, έχει αποτελέσει βασικό εργαλείο για την καθιέρωση προτύπων. Σα πρότυπα αυτά μπορεί να αφορούν την πολιτική ενός οργανισμού, την καταγραφή και τεκμηρίωση των αντικειμένων, τη διαχείριση των συλλογών και άλλες λειτουργίες που λαμβάνουν χώρα σε ένα μουσείο (Γκαζή, 2004). Κέντρο της ύπαρξης ενός μουσείου αποτελούν οι συλλογές, επομένως πρωταρχική ευθύνη είναι η διατήρηση τους. Επιστήμονες, που απασχολούνται μέσα στο μουσείο ή και έξω από αυτό, ελέγχουν και ρυθμίζουν ανθρώπινους και βιολογικούς παράγοντες (θερμοκρασία, φως, υγρασία κλπ.), ώστε να καθυστερήσει η φυσική φθορά των αντικειμένων - εκθεμάτων. Επιπλέον, πέρα από την ευθύνη διατήρησης και αποκατάστασης των αντικειμένων, είναι οι πιο κατάλληλοι για την ερμηνεία τους, ούτως ώστε να αντλήσουν πληροφορίες από αυτά και να βοηθήσουν τους επισκέπτες να κατανοήσουν την ιστορία τους. Μια άλλη ομάδα εξειδικευμένων επιστημόνων, όπως σχεδιαστές, εκπαιδευτικοί, 52

53 μουσειολόγοι, κοινωνιολόγοι, επιμελητές, ασχολούνται με την βελτίωση της επικοινωνίας αντικειμένου επισκέπτη, σε μουσεία με διαφορετική προσέγγιση στην παρουσίαση συλλογών. κοπός των μουσείων είναι η αντικατάσταση των παραδοσιακών μοντέλων επικοινωνίας με άλλα πιο εξειδικευμένα, που δίνουν στους επισκέπτες τη δυνατότητα ενημέρωσης και ενεργής συμμετοχής (δημιουργία empowered visitors) (Βλάχου, 1997) ώστε να αυξήσουν και την προσέλευση του κοινού. Σην ενεργή ενασχόληση με τη δημόσια λειτουργία του μουσείου, αναλαμβάνουν ειδικοί που ασχολούνται με τον τομέα των δημοσίων σχέσεων, τα οικονομικά ζητήματα, όπως οι δαπάνες, η εξεύρεση εσόδων κλπ. την προσπάθεια διάδοσης στο κοινό, του κοινωνικού, εκπαιδευτικού και ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενός σύγχρονου μουσείου, απαιτούνται πολύπλοκες ενέργειες από τη μεριά του μουσείου. Προκειμένου, λοιπόν, να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, θα πρέπει να υπάρχουν τα εξής τμήματα (Μιχαηλίδου, 2003): Σμήμα Διοίκησης: επίβλεψη και συντονισμός των υπολοίπων τμημάτων. Σμήμα υλλογών: απογραφή, αποθήκευση, συντήρηση έργων Σμήμα Επικοινωνίας: προώθηση εκθέσεων και άλλων δραστηριοτήτων Σμήμα Επιμέλειας: οργάνωση εκθέσεων, συγγραφή συνοδευτικών καταλόγων, μελέτη και επεξήγηση υλικού Σμήμα Εκπαίδευσης: διαμόρφωση και συντονισμός εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων σχετικά με το εκθεσιακό πρόγραμμα του μουσείου, διοργάνωση σεμιναρίων, ξεναγήσεων, προβολών κλπ. Σμήμα Εκθέσεων: σχεδίαση και οργάνωση εκθέσεων, μεταφορά, ασφάλιση, τοποθέτηση έργων Σμήμα Τπηρεσιών/υστημάτων Πληροφόρησης: υπεύθυνο για διαδίκτυο, τηλεφωνικά συστήματα και εσωτερικά δίκτυα υπολογιστών Σμήμα Βιβλιοθήκης και Αρχείου: διατήρηση και εμπλουτισμός συλλογής βιβλίων και περιοδικών Σμήμα Εκδόσεων: επιμέλεια και παραγωγή έντυπου υλικού, καταλόγων, προγραμμάτων κλπ Σμήμα Ανάπτυξης: εξεύρεση εσόδων Σο Κοινό του Μουσείου Ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από μεγάλη πρόοδο στον χώρο των μουσείων, που μέχρι τότε απευθύνονταν σε λίγους και εκλεκτούς επισκέπτες. Η ανάπτυξη νέων επιστημών, θεωρητικών και πρακτικών μελετών οδήγησε σταδιακά στη διεύρυνση του κοινού των μουσείων. Πολλές μελέτες εστίασαν στο κοινό, που σύμφωνα με την Βρετανική Ένωση Μουσείων, «του δίνεται η δυνατότητα να ανακαλύπτει συλλογές για έμπνευση, γνώση και ευχαρίστηση (Museum Association, London, 1998) [10]. Μέσα από αυτές τις μελέτες, έγιναν κατανοητά κάποια χαρακτηριστικά του κοινού, όπως ότι δεν πρόκειται για μια αδιαφοροποίητη μάζα αλλά αποτελείται από διαφορετικές επιμέρους κατηγορίες επισκεπτών και πιθανών μελλοντικών επισκεπτών, με διάφορες στάσεις, αντιλήψεις, προσδοκίες και συμπεριφορές απέναντι στα μουσεία (Βλάχου, 1997). 53

54 Φαρακτηριστικά και Κατηγορίες Κοινού ύμφωνα με την Ορφανίδη (Ορφανίδη, 2003), «το κοινό είναι εκείνο που επιτρέπει την κατανόηση του πραγματικού ρόλου του μουσείου στη μόρφωση και τον πολιτισμό. Επειδή το μουσείο υπάρχει και εξελίσσεται για το κοινό του, η γνωριμία με αυτό επιτρέπει τη διαμόρφωση στρατηγικής ώστε οι εκθέσεις να απευθύνονται σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων. Μελέτες προσφέρουν στοιχεία σχετικά με: τους λόγους της επίσκεψης, τα ενδιαφέροντα, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες των επισκεπτών. Οι έρευνες επεκτείνονται και σε ομάδες του γενικότερου πληθυσμού που δεν συνηθίζουν να επισκέπτονται μουσεία. αυτή την περίπτωση διερευνούνται οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι δεν επισκέπτονται τα μουσεία, ο τρόπος και τα κριτήρια με τα οποία περνούν τον ελεύθερό τους χρόνο κλπ. Αυτά τα δεδομένα αποτελούν σημαντικά στοιχεία για ένα μουσείο που ενδιαφέρεται να προσελκύσει νέες ομάδες επισκεπτών. Ένας πρώτος διαχωρισμός του κοινού των μουσείων, μπορεί να είναι σε γενικό και το ειδικό. Σο γενικό κοινό επισκέπτεται το μουσείο, χωρίς ιδιαίτερο ερευνητικό λόγο και εξειδικευμένες γνώσεις. Ένας άλλος διαχωρισμός του κοινού γίνεται με βάση τα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Οι έρευνες δείχνουν πως μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών είναι υψηλότερης μόρφωσης και προέρχονται από μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα (Οικονόμου, 2004). Παρόλα αυτά το απευθυνόμενο κοινό των μουσείων, χαρακτηρίζεται από μεγάλο εύρος, διαφορετικά χαρακτηριστικά, ανάγκες, γνώσεις, ενδιαφέροντα και λόγους επίσκεψης στο μουσείο. Οι λόγοι που παρουσιάζουν οι άνθρωποι για την επίσκεψη ενός μουσείου και οι περιγραφές των εμπειριών τους μετά την επίσκεψη, έχουν συγκεντρωθεί σε μερικές βασικές κατηγορίες, οι οποίες με τη σειρά τους αντικατοπτρίζουν τον τρόπο που το κοινό αντιλαμβάνεται τι προσφέρει μια επίσκεψη στο μουσείο. Ακολουθεί μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των επισκεπτών, από τον Falk (Falk, 2009), σε πέντε διακριτές κατηγορίες με βάση τα κίνητρα επίσκεψης στο μουσείο. Εξερευνητές (Explorers) Επισκέπτες που τους οδηγεί η περιέργεια με ένα γενικό ενδιαφέρον για το περιεχόμενο του μουσείου. Περιμένουν να βρουν κάτι που θα τραβήξει την προσοχή τους ώστε να τροφοδοτήσουν τις γνώσεις τους. Διαμεσολαβητές (Facilitators) Επισκέπτες που έχουν κοινωνικά κίνητρα. Η επίσκεψή τους επικεντρώνεται κυρίως στην εμπειρία και τη μάθηση μέσα στην κοινωνική ομάδα. Επαγγελματίες / Ερασιτέχνες (Professionals/Hobbyists) Επισκέπτες που αισθάνονται στενά συνδεδεμένοι με το περιεχόμενο του μουσείου και το επάγγελμα ή το χόμπι τους. Οι επισκέψεις τους παρακινούνται από την επιθυμία τους να ικανοποιήσουν έναν συγκεκριμένο στόχο, που είναι σχετικός με το περιεχόμενο. Άτομα που αναζητούν την εμπειρία (Experience Seekers) 54

55 Επισκέπτες που παρακινούνται για να επισκεφθούν το μουσείο επειδή το αντιλαμβάνονται σαν έναν σημαντικό προορισμό. Η ικανοποίησή τους προέρχεται κυρίως από το γεγονός και μόνο ότι «έχουν πάει εκεί και έχουν κάνει αυτό. τοχαστές (Rechargers) Οι επισκέπτες, οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιδιώκουν να έχουν μια στοχαστική, πνευματική και/ ή τονωτική εμπειρία. Βλέπουν το μουσείο ως καταφύγιο από τον κόσμο της καθημερινής εργασίας ή ως επιβεβαίωση των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Προσδοκίες των Επισκεπτών του Μουσείου Οι προσδοκίες των επισκεπτών των μουσείων είναι ένα ζήτημα που απασχολεί τα μουσεία και τα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό στις αποφάσεις τους. Η Heumann Gurian, στα πλαίσια του Australia Museums Conference το 2006 και σε απάντηση στην έρευνα των Lynda Kelly και Fiona Cameron για τις ανάγκες και τις προσδοκίες των επισκεπτών, παρουσιάζει χαρακτηριστικά που σύμφωνα με τους επισκέπτες θα έπρεπε να έχει το σύγχρονο μουσείο. «Οι επισκέπτες, θέλουν το μουσείο να είναι: Αμερόληπτο (Transparent) Σο κοινό αντιλαμβάνεται την αντικειμενικότητα σαν κάτι παλιό. Εάν υπάρχει προκατάληψη σχετικά με κάποιο ζήτημα, θέλει να αποκαλυφθεί από το μουσείο ανοικτά και όχι γίνει προσπάθεια χειραγώγησης. Αξιόπιστο (Trustworthy) Σο κοινό δεν θέλει τα μουσεία να τους οδηγούν σε αίσθημα ανασφάλειας, παίρνοντας θέση σε κομματικά θέματα για την υποστήριξη κάποιας πλευράς. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κοινό επιθυμεί ηπιότητα, επιπολαιότητα, ή έλλειψη γεγονότων. (Creditable) Οι επισκέπτες θέλουν οι πληροφορίες που παρέχονται να είναι ακριβείς, επαληθεύσιμες και να έχουν ερευνηθεί. Φρειάζονται να τους επιβεβαιωθεί πως η έρευνα είναι σοβαρή και σε βάθος, χωρίς όμως αυτό να οδηγεί σε μια βαρετή παρουσίαση. (Reliable over time) Κάθε έκθεση θα πρέπει να έχει ένα πρότυπο αριστείας (standard of excellence), όπως και ολόκληρο το μουσείο. υχνά το προσωπικό του μουσείου μπερδεύει τη τελειότητα με την επισημότητα. ημαντικό (Important) Σα θέματα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σημαντικά και όχι ως τετριμμένα. Ο επισκέπτης πηγαίνει σε μουσεία για όλα τα είδη των πληροφοριών και θέλει η επίσκεψη του να αξίζει τον κόπο. υνετό (Judicious) Σο κοινό, θέλει το μουσείο να επιλέγει τα θέματα με τρόπος που ταιριάζουν στο περιβάλλον του μουσείου. Για το κοινό, δεν είναι οποιοδήποτε θέμα κατάλληλο για έκθεση σε ένα μουσείο. Απτό (Tangible) Η παρουσίαση σε τρεις διαστάσεις είναι ακαταμάχητη για τους επισκέπτες. 55

56 υμμετοχικό, εκπαιδευτικό και σχετικό (Engaging, Educational and Relevant) Ισορροπημένο, ουδέτερο, αμερόληπτο και δίκαιο (Balanced, Neutral, Impartial and evenhanded) Οι επισκέπτες θέλουν όλες οι πλευρές να τους εκφράζουν. Αυτό, από τη μεριά του μουσείου, σημαίνει πως θα πρέπει να σέβεται όλες τις απόψεις και να τις μεταδίδει. Επίσης, όλες οι απόψεις θα πρέπει να παρουσιάζονται από άτομα με καλή θέληση. Αυτό είναι ιδιαίτερα δύσκολο για θέματα, που χαρακτηρίζονται από έντονα συναισθήματα. τοχαστικό και ενθαρρυντικό στην ανακάλυψη (Contemplative and encouraging of discovery) Η μάθηση στα μουσεία είναι εξατομικευμένη και βασίζεται σε προηγούμενη εμπειρία. Καθώς δημιουργούνται εκθέσεις, πρέπει να είναι εμφανές πως η μάθηση δεν είναι μόνο στεγνή και εκφρασμένη με λόγια, αλλά μπορεί να έχει πολλά βιωματικά στοιχεία. Να μοιράζεται την εξουσία (Sharing of authority) Οι χρήστες θέλουν να συζητούν το θέμα της έκθεσης και να μπορούν να αφήσουν πίσω κάποια στοιχεία αυτής της συζήτησης. Θέλουν να αναγνωρίζεται η συνεισφορά τους στην εκάστοτε έκθεση, παίρνοντας έτσι και αυτοί εξουσία, πέρα από τους δημιουργούς της έκθεσης. (Welcoming) Να μην είναι συγκαταβατικό. Όχι αδικαιολόγητες αντιπαραθέσεις (Not gratuitously confrontational) Οι επισκέπτες ζητούν από το μουσείο να μην αναμετράται σκόπιμα για τους δικούς του λόγους. Διευρυντικό (Broadening) Σο μουσείο θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια καθολικότητα και να επιτρέπει στους ανθρώπους να αναπτυχθούν και να επεκταθούν, χωρίς όμως να τους αναγκάζει. υναισθηματικό (Emotive) Σο κοινό γίνεται όλο και πιο άνετο με την έκφραση των συναισθημάτων, αλλά θέλουν να είναι τα δικά τους συναισθήματα όχι αυτά των δημιουργών της έκθεσης. Μια προσβάσιμη πηγή πλήρης εξυπηρέτησης (A full- service accessible resource) Οι επισκέπτες εμπιστεύονται τα μουσεία και θέλουν οι πληροφορίες που τους παρέχουν να είναι προσβάσιμες για δική τους χρήση. (Gurian, 2006) Λαμβάνοντας τα παραπάνω υπόψη, καταλήγουμε στο ότι οι απαιτήσεις του κοινού του 21ου αιώνα από ένα μουσείο είναι αρκετές. Οι επισκέπτες θέλουν από το μουσείο να αναλάβει τις ευθύνες του με σοβαρότητα και να τους παρέχει προκλήσεις, γεγονότα και απόψεις, αφήνοντάς τους να σχηματίσουν τη γνώμη τους ανεπηρέαστοι. Γνωρίζοντας πως τα μουσεία αποτελούν χώρους αποδείξεων και με βάση τα παραπάνω, διαπιστώνουμε πως δεν έχει σημασία για το κοινό η αυθεντικότητα των εκθεμάτων αντικειμένων, αντιθέτως παίζει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της μάθησης η τρισδιάστατη απεικόνιση, που παρέχουν τα μουσεία. 56

57 2.4 Σο Μουσείο ήμερα Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, το μουσείο δεν έπαψε να έχει ενεργό ρόλο στην αστική ζωή. τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, το μουσείο αποτελεί ναυαρχίδα των πολιτιστικών ιδρυμάτων και σημαντικό μέρος της ευρύτερης μάθησης και γνώσης. Σα μουσεία, σαν χώροι ανεπίσημης εκπαίδευσης, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δια βίου μάθηση και εκπαιδευτική ψυχαγωγία, παρακινώντας με αυτό τον τρόπο τους επισκέπτες να μάθουν μέσα από την παρατήρηση και τη δραστηριότητα. (Βλάχου, 1997) Ο Resnick (Resnick, 2002) υποστηρίζει πως: «τη ψηφιακή εποχή, η μάθηση μπορεί και πρέπει να γίνει μια ολοήμερη και δια βίου εμπειρία. Οι πρωτοβουλίες της εθνικής εκπαίδευσης πρέπει να στοχεύουν στη βελτίωση των ευκαιριών μάθησης όχι μόνο στα σχολεία, αλλά και στα σπίτια, στα κοινοτικά κέντρα, στα μουσεία και στους χώρους εργασίας. Σα τελευταία χρόνια, υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για την άτυπη μάθηση, το οποίο οδηγεί στην αμφισβήτηση στενών αντιλήψεων σχετικά με την τοποθεσία, τη φύση και το σκοπό της μάθησης γενικότερα, όπως για παράδειγμα ότι η μάθηση: είναι μια δραστηριότητα που περιορίζεται σε σχολεία είναι βαρετή απαιτεί ένα καθορισμένο πρόγραμμα σπουδών απαιτεί την απόκτηση γνώσεων, των οποίων η εκμάθηση είναι πρωταρχικός στόχος, και περιλαμβάνει τη μετάδοση της γνώσης από δάσκαλο σε μαθητή. (Hawkey, 2004) Σα μουσεία, σταματούν να στηρίζονται μόνο στα εκθέματα τους, με την παραδοσιακή έννοια της προθήκης, και επενδύουν σε διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα (interactive interpretive media) προκειμένου να ενισχύσουν τη μουσειακή εμπειρία των επισκεπτών, κάνοντας την πιο ενδιαφέρουσα, και να γίνουν ανταγωνιστικά σε άλλες εμπειρίες μάθησης. Οι αυξημένες απαιτήσεις της εποχής, τα έχουν οδηγήσει στην διάθεση ψηφιοποιημένου περιεχομένου, online (σε ιστοσελίδες μουσείων, πολιτιστικές πλατφόρμες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κινητές συσκευές) και onsite (σε χώρους μουσείων), κάνοντας με αυτό τον τρόπο προσβάσιμη τη γνώση για ελεύθερη επιλογή μάθησης (free choice learning), παντού και πάντα. Η δια βίου μάθηση, τα μουσεία και οι ψηφιακές τεχνολογίες μοιράζονται πολλά από τα ίδια χαρακτηριστικά, με έμφαση στη μάθηση από αντικείμενα, και όχι για τα αντικείμενα, και τις στρατηγικές για την ανακάλυψη πληροφοριών, και όχι για τις πληροφορίες αυτές καθ αυτές. (Gammon, 2003) Η Μουσειακή Μάθηση Σο περιβάλλον των πολιτιστικών ιδρυμάτων διαφέρει από εκείνο της εκπαίδευσης. "Σο εξειδικευμένο προσωπικό των μουσείων, δημιουργεί κατάλληλες συνθήκες, ώστε οι επισκέπτες να ανακαλύπτουν στοιχεία που τους ενδιαφέρουν, και δε διδάσκει συγκεκριμένα γεγονότα και έννοιες, όπως οι δάσκαλοι ή οι καθηγητές (Hawkey, 2004). Πριν κάποιες δεκαετίες, η μάθηση ήταν μια αναγκαία και επώδυνη διαδικασία. Σώρα πια, δεν αποτελεί κάτι που κάποιος αναγκάζεται να κάνει, αλλά μετατρέπεται σε κάτι που όλο και περισσότεροι θέλουν να κάνουν συνειδητά. Η ελεύθερη επιλογή μάθησης (free choice learning) χαρακτηρίζει την εποχή που διανύουμε και αναφέρεται στην οικιοθελή μάθηση, δηλαδή τη μάθηση που χαρακτηρίζει τα άτομα που ενεργούν με βάση τη θέληση, και όχι επειδή πρέπει. Περιλαμβάνει εμπειρίες, όπως η παρακολούθηση ειδήσεων στη 57

58 τηλεόραση, το διάβασμα περιοδικών, η περιήγηση στο διαδίκτυο κλπ, που οδηγούνται από την επιθυμία: της απόκτησης πληροφοριών, της ενίσχυσης της κατανόησης και της ικανοποίησης της περιέργειας. Δεδομένου ότι οι πολίτες περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους (97%), εκτός του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος, η ελεύθερη επιλογή μάθησης έχει όλο μεγαλύτερη αξία και σημασία και τα μουσεία, σαν ανεπίσημοι εκπαιδευτικοί φορείς, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτό το γεγονός. Για τον λόγο αυτό, απαιτείται κάποια επανεξέταση για το τι είναι η μάθηση και πώς μπορεί να διευκολυνθεί από τα μουσεία. (Falk, Dierking & Adams, 2006) Όπως αναφέρουν οι Kelly & Gordon, «η μουσειακή μάθηση είναι μια δυναμική διαδικασία που εξαρτάται από το άτομο και το περιβάλλον του, μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που εστιάζει σε κάποια αλλαγή. (Kelly & Gordon, 2002) ύμφωνα με τον Gammon ο επισκέπτης του μουσείου μπορεί να βιώσει τρεις τύπους μάθησης: την επίσημη, την αυτο-κατευθυνόμενη και την άτυπη. Συπική: Περιλαμβάνει δομημένες ακολουθίες δραστηριοτήτων μάθησης από δάσκαλο ή καθηγητή και την εξωτερική αξιολόγηση τους. Αυτο-κατευθυνόμενη: Περιλαμβάνει δραστηριότητες κατά τις οποίες οι learners χρησιμοποιούν πόρους (βιβλία, εκθέσεις, ιστοσελίδες κλπ), σύμφωνα με ευρείς ή ειδικούς εκπαιδευτικούς στόχους, τόσο για τη γενική προσωπική ανάπτυξη ή για ένα συγκεκριμένο θέμα ενδιαφέροντος ή για έναν επαγγελματικό στόχο. Άτυπη / μη-τυπική: υμβαίνει συχνά σε πολιτιστικά ιδρύματα. Είναι η απρογραμμάτιστη περιστασιακή συνάντηση με μια έκθεση ή ένα πρόσωπο που οδηγεί σε μια νέα αντίληψη, ιδέα ή συνομιλία. (Gammon, 2003) Οι ερευνητές της μάθησης σε μη τυπικά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα έχουν εστιάσει τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον τους στα μουσεία ως περιβάλλοντα που κατασκευάζουν μαθησιακές εμπειρίες και στον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν οι επισκέπτες σε αυτά. Σα μουσεία, από τη πλευρά τους, έχουν εστιάσει στη δημιουργία ευκαιριών μάθησης. ύμφωνα με τον Hawkey (Hawkey, 2004), «τα μουσεία έχουν μια σειρά από φιλοσοφικές και πρακτικές θεωρήσεις κατά τον προγραμματισμό ευκαιριών μάθησης για τους επισκέπτες. Αυτές: αντιμετωπίζουν τη μάθηση ως εποικοδομητικό διάλογο και όχι ως παθητική διαδικασία μετάδοσης αναλαμβάνουν το ρόλο του προνομιακού συμμετέχοντα και όχι του εμπειρογνώμονα αξιολογούν προσεκτικά τη σημασία του επίσημου σχολικού προγράμματος (και τη διαδικασία αξιολόγησης του) και διευκολύνουν τη δια βίου μάθηση με την παροχή ενός περιβάλλοντος ελεύθερης επιλογής μάθησης (free choice learning environment) που επιτρέπει μια πληθώρα μονοπατιών και δυνατοτήτων. (Hawkey, 2004) Θεωρίες και Μοντέλα Μάθησης Η επέκταση της εκπαίδευσης σε επίσημους και ανεπίσημους τομείς, καθώς και η έκρηξη της έρευνας των κοινωνικών επιστημών, έδωσαν την ευκαιρία να εξεταστούν αντικρουόμενες θεωρητικές και 58

59 πρακτικές προσεγγίσεις στην εκπαίδευση. ύμφωνα με τον Hein (Hein, 1998), «οι εκπαιδευτικές θεωρίες μπορούν να ταξινομηθούν στις θεωρίες μάθησης και στις θεωρίες της γνώσης. Όλες οι εκπαιδευτικές θεωρίες περιλαμβάνουν απόψεις σχετικά με τα δύο αυτά θέματα και ο συνδυασμός τους προτείνει ιδιαίτερες εκπαιδευτικές πρακτικές (παιδαγωγική) και τα αποτελέσματα σε διάφορα είδη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. (Hein, 2006) Εικόνα 79 Θεωρίες μάθησης (Hein, 2006). Έχουν αναπτυχθεί αρκετές θεωρίες μάθησης, κάποιες που εφαρμόζονται καλύτερα στην ανεπίσημη μάθηση που πρεσβεύουν τα μουσεία, όπως η κονστρουκτιβιστική και η κοινωνικοπολιτιστική θεωρία, και κάποιες που είναι πιο σχετικές στη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών. Ο κονστρουκτιβισμός είναι μια θεωρία μάθησης που επικεντρώνεται σε αυτόν που μαθαίνει και τις προσωπικές του ερμηνείες βασισμένες σε προηγούμενη εμπειρία, γνώσεις και ενδιαφέροντα. O Hein πρότεινε μια σειρά από εννέα αρχές μάθησης που προέκυψαν από την κονστρουκτιβιστική σκέψη: η μάθηση είναι μια ενεργή διαδικασία δημιουργίας νοήματος από ερεθίσματα καθώς μαθαίνουν, οι άνθρωποι μαθαίνουν για τη διαδικασία της μάθησης, καθώς και για το περιεχόμενο η μάθηση συμβαίνει στο μυαλό η γλώσσα και η μάθηση είναι άρρηκτα συνδεδεμένες η μάθηση είναι μια κοινωνική δραστηριότητα και συμβαίνει όταν βρισκόμαστε με άλλους η μάθηση είναι συναφής με ότι μαθαίνουμε, σε σχέση με αυτό που ήδη γνωρίζουμε, τα πιστεύω μας και τις προκαταλήψεις μας η προηγούμενη γνώση έχει επιπτώσεις στη νέα γνώση η μάθηση αποκτάται σε μεγάλο χρονικό διάστημα, μέσω της επαναλαμβανόμενης έκθεσης και της σκέψης τα κίνητρα είναι απαραίτητα για τη μάθηση. (Hein, 1998) Η κοινωνικοπολιτιστική θεωρία, βασίζεται στο έργο του Lev Vygotsky, ο οποίος πρώτος στήριξε πως «η μάθηση είναι μια διαδικασία με έντονο κοινωνικό ρόλο, κατά την οποία οι learners είναι υπεύθυνοι 59

60 για αυτά που μαθαίνουν. το κοινωνικοπολιτιστικό μοντέλο, η μάθηση διαμορφώνεται από τα συμφραζόμενα, τον πολιτισμό και τα έργα τέχνης. (Griffin, Kelly, Savage, Hatherly, 2005) Ένα άλλο μοντέλο, που παρέχει ένα πλαίσιο μεγάλης κλίμακας με το οποίο οργανώνονται πληροφορίες σχετικά με την εκπαίδευση, είναι το Μοντέλο Μάθησης Πλαισίου (Contextual Model of Learning). Τπάρχουν πολλοί παράγοντες, που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα την μουσειακή μάθηση. Ορισμένοι από αυτούς είναι προφανείς, ενώ άλλοι ούτε είναι προφανείς ούτε θεωρούνται σημαντικοί. ε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν σημαντικά στην ποιότητα της εμπειρίας που μπορεί να προσφέρει ένα μουσείο, ακόμη και αν και η σχετική σημασία καθενός από τους παράγοντες ποικίλλει μεταξύ επισκεπτών. Όταν οποιοσδήποτε από αυτούς δεν υποστηρίζεται, η δημιουργία σημασίας είναι πιο δύσκολη. (Falk & Dierking, 2000) Έπειτα από εξέταση ευρημάτων σε πολλές ερευνητικές μελέτες, παρουσιάζονται έντεκα βασικοί παράγοντες, που έχουν αναδειχθεί θεμελιώδους σημασίας για εμπειρίες μουσειακής μάθησης: Προσωπικό Πλαίσιο (Personal Context) 1. Κίνητρα και προσδοκίες 2. Προηγούμενη γνώση και εμπειρία 3. Προηγούμενα ενδιαφέροντα και πεποιθήσεις 4. Επιλογή και έλεγχος Κοινωνικοπολιτιστικό Πλαίσιο (Sociocultural Context) 5. Κοινωνική διαμεσολάβηση μέσα στην ομάδα 6. Διευκόλυνση διαμεσολάβησης από άλλους Υυσικό Πλαίσιο (Physical Context) 7. Οργανωτές Πλαισίου (Advance organizers) 8. Προσανατολισμός στον φυσικό χώρο 9. Αρχιτεκτονική και περιβάλλον μεγάλης κλίμακας 10. χεδίαση εκθεμάτων και περιεχομένου ετικετών 11. Μεταγενέστερη ενίσχυση εκδηλώσεων και εμπειριών έξω από το μουσείο Αυτό το μοντέλο μπορεί να εφαρμοστεί για την καλύτερη κατανόηση τόσο των διαδικασιών και των προϊόντων της μάθησης της επιστήμης από τα μουσεία. (Falk & Storksdieck, 2003) Σο Μοντέλο Μάθησης Πλαισίου (Contextual Model of Learning) παρουσιάζεται αναλυτικά στο Παράρτημα της ΔΕ Χηφιακές Σεχνολογίες και Μέσα (Media) στα Μουσεία Σα μουσεία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για ψηφιοποίηση των συλλογών τους, όχι μόνο προκειμένου να διατηρήσουν την πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και να παρέχουν πληροφορίες στο κοινό τους με ελκυστικό τρόπο. Σα τελευταία χρόνια, η χρήση αναδυόμενων τεχνολογιών είναι ευρεία για τη δημιουργία εικονικών εκθέσεων τόσο σε περιβάλλον μουσείου μέσα από ενημερωτικά περίπτερα όσο και στον παγκόσμιο ιστό. Οι ψηφιακές τεχνολογίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα συστημάτων και συσκευών, που χαρακτηρίζονται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά δεν περιορίζονται σε αυτόν. Οι ευκαιρίες μουσειακής μάθησης με ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να πραγματοποιηθούν με δυο τρόπους: 60

61 onsite, μέσα στον χώρο του μουσείου και online, μέσω διαδικτύου. (Gammon, 2003) Εικόνα 80 Σαξινόμηση των ευκαιριών μάθησης μουσείο με ψηφιακές τεχνολογίες. (Hawkey, 2004) Χηφιακές Σεχνολογίες στον Φώρο του Μουσείου ε αυτό το σημείο θα παρουσιαστούν κάποιες βασικές τεχνολογίες που συναντούνται στον χώρο του μουσείου. Εικονική Πραγματικότητα (Virtual Reality VR) Πρόκειται για προσομοίωση ενός πραγματικού ή φανταστικού περιβάλλοντος που δημιουργείται σε τρεις διαστάσεις. Ο επισκέπτης την βιώνει οπτικά και του παρέχεται η ψευδαίσθηση της πραγματικότητας. Εικόνα 81 Εμπειρία Εικονικής Πραγματικότητας, Dreams of Dali, στο Dali Museum, Florida. Βίντεο στο Παραδείγματα Εικονικής Πραγματικότητας: 61

62 Επαυξημένη Πραγματικότητα (Augmented Reality AR) Πρόκειται για ζωντανή, άμεση ή έμμεση προβολή ενός πραγματικού περιβάλλοντος, του οποίου τα στοιχεία έχουν επαυξηθεί (ή συμπληρωθεί) από αισθητήρια ερεθίσματα που δημιουργούνται με υπολογιστή, όπως ήχος, βίντεο, γραφικά ή δεδομένα GPS. Εικόνα 82 Έκθεμα Ultimate Dinosaurs στο Royal Ontario Museum, Toronto. Προσθέτει σάρκα στους σκελετούς των δεινοσαύρων και τους δίνει κίνηση στο χώρο. Παρέχει στον επισκέπτη μια βελτιωμένη εμπειρία μέσα από την οπτικοποίηση, την αλληλεπίδραση και την πλοήγηση στις συλλογές του μουσείου ή ακόμη και την δημιουργία αιθουσών μουσείου σε ένα περιβάλλον Επαυξημένης Πραγματικότητας. Οι επισκέπτες μπορούν να τοποθετήσουν εικονικά αντικείμενα οπουδήποτε στο πραγματικό περιβάλλον είτε χρησιμοποιώντας εξελιγμένες μεθόδους λογισμικού ή ειδικές συσκευές ανίχνευσης. Εικόνα 83 Εφαρμογή Επαυξημένης Πραγματικότητας στο Museum of Modern Art MoMA, New York, USA. Παραδείγματα Επαυξημένης Πραγματικότητας:

63 Μεικτή Πραγματικότητα (Mixed Reality MR) Αναφέρεται και ως Τβριδική Πραγματικότητα (Hybrid Reality). Πρόκειται για τον συνδυασμό Εικονικής και Επαυξημένης Πραγματικότητας. Έχει σαν στόχο τη δημιουργία νέων περιβαλλόντων και απεικονίσεων, στα οποία συνυπάρχουν φυσικά και ψηφιακά αντικείμενα και αλληλεπιδρούν σε πραγματικό χρόνο. Εικόνα 84 Η Μεικτή Πραγματικότητα σε σχέση με το πραγματικό και το εικονικό περιβάλλον. Παραδείγματα Μεικτής Πραγματικότητας: Χηλαφητές Σεχνολογίες (Tactile Technologies) Οι Χηλαφητές Σεχνολογίες χρησιμοποιούν ανάδραση αφής (tactile feedback), όπως για παράδειγμα μικρές ηλεκτρικές εκκενώσεις. Δίνουν τη δυνατότητα στον χρήστη να χειριστεί μουσειακά εκθέματα, που είναι εύθραυστα και πολύτιμα ακόμη και για να τα αγγίξει κάποιος, πόσο μάλλον να τα επεξεργαστεί. Αυτές οι τεχνολογίες επιτρέπουν μια τρισδιάστατη εμπειρία αφής (3-D tactile experience) των μουσειακών αντικειμένων, κατά την οποία ο επισκέπτης μπορεί να αισθανθεί ρωγμές που υπάρχουν στα αντικείμενα ή ακόμη και τη διαφοροποίηση των υλικών. Εικόνα 85 Η μονάδα «Probos προσφέρει στον επισκέπτη του Manchester Museum την ευκαιρία να απολαύσει μια τρισδιάστατη ψηλαφητή εμπειρία (3-D tactile experience) των μουσειακών αντικειμένων. 63

64 Απτικές Σεχνολογίες (Haptics) Πρόκειται για τεχνολογίες με ανάδραση αφής (tactile feedback) και δύναμης. Με τη χρήση ειδικών συσκευών εισόδου / εξόδου (joysticks, data gloves κλπ), οι χρήστες λαμβάνουν πληροφορίες με τη μορφή αίσθησης στο χέρι ή σε άλλα μέρη του σώματος. Προσφέρουν μια παραπάνω διάσταση στην εικονική πραγματικότητα ή σε ένα τρισδιάστατο περιβάλλον και κάνουν την εμπειρία καθηλωτική. Εικόνα 86 Επισκέπτης αλληλεπιδρά στο Museum of Transport and Technology MOTAT, Auckland, New Zealand. Παραδείγματα Απτικών Σεχνολογιών: Σεχνολογίες Αφής (Touch Technologies) Οι Σεχνολογίες Αφής ανιχνεύουν αγγίγματα που γίνονται χρησιμοποιώντας ένα δάκτυλο ή μια γραφίδα. Αυτές οι τεχνολογίες ήρθαν να αντικαταστήσουν το ποντίκι και το πληκτρολόγιο, που χρησιμοποιούν οι παραδοσιακές διεπαφές. Σέτοιες τεχνολογίες έχουν ευρέως εφαρμοστεί σε κιόσκια πληροφοριών (ΑΣΜ), σε σημεία πώλησης (ταμειακές μηχανές), στον χώρο της εκπαίδευσης κλπ. Εικόνα 87 Η διεπαφή οθόνης αφής «Lanark Timeline. Παρουσιάζει πληροφορίες σχετικά με την ιστορία, το έργο και τις παραδόσεις της πόλης Lanark στη κωτία. 64

65 Σεχνολογίες Πολλαπλής Αφής (Multi Touch Technologies) Οι Σεχνολογίες Πολλαπλής Αφής αποτελούν επεξηγηματικές τεχνολογίες που παρέχουν πλήθος δυνατοτήτων στα μέσα στα οποία ενσωματώνονται. Πρόκειται για τεχνολογίες που αναγνωρίζουν δυο ή περισσότερα αγγίγματα, επιτρέποντας σε έναν ή περισσότερους χρήστες να αλληλεπιδράσουν με εφαρμογές μέσω χειρονομιών πάνω σε μια επιφάνεια. ε αντίθεση με ένα πληκτρολόγιο ή ένα ποντίκι, αυτές οι τεχνολογίες ενθαρρύνουν τους χρήστες να χειρίζονται αντικείμενα με τη χρήση διαισθητικών χειρονομιών, όπως για παράδειγμα μεγέθυνση (zoom in) ή σμίκρυνση (zoom out), περιστροφή, προσαρμογή της κλίμακας της οθόνης και αμέτρητες άλλες χειρονομίες, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο μια πιο άμεση αλληλεπίδραση με το ψηφιακό περιεχόμενο. Οι εφαρμογές που χρησιμοποιούν Σεχνολογίες Πολλαπλής Αφής μπορούν να επεκτείνουν και να βελτιώσουν τη λειτουργικότητα με μικρή έως και ανύπαρκτη καμπύλη μάθησης για το χρήστη. Εικόνα 88 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή Arctic Choices σε ένα έκθεμα πολλαπλής αφής και πολλαπλών χρηστών στο Vancouver Aquarium, Canada Εικόνα 89 Διεπαφή που αναγνωρίζει αντικείμενα που τοποθετούνται πάνω στην επιφάνεια πολλαπλής αφής. 65

66 Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή επιφανειών πολλαπλής αφής παρουσιάζονται στο Παράρτημα της ΔΕ. Μέσα (Media) στα Μουσεία Ο Gammon αναφέρει πως «εμπειρίες μάθησης μπορούν να πραγματοποιηθούν όταν ο επισκέπτης χρησιμοποιήσει κάποιο μέσο που παρέχεται από το μουσείο. (Gammon, 2003) τη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα μέσα (media) που χρησιμοποιούνται ευρέως από τα μουσεία προκειμένου να προσφέρουν στον επισκέπτη ενδιαφέρουσες μουσειακές εμπειρίες. Μικρές Οθόνες Οι μικρού μεγέθους οθόνες χρησιμοποιούνται ευρέως σε μουσειακά περιβάλλοντα. Αποτελούν την πιο εύκολη και οικονομική επένδυση που μπορεί να κάνει ένα μουσείο. Ψστόσο, όσον αφορά την αποδοτικότητά τους, αν δεν συνδυαστεί με κάποιο άλλο μέσο δεν θα προσφέρει κάποια ιδιαίτερα διασκεδαστική εμπειρία στον επισκέπτη. Εικόνα 90 Μαθητές αλληλεπιδρούν με μικρές οθόνες αφής στο Greenville s Upcountry History Museum (United States). Μεγάλες Διαδραστικές Επιφάνειες Αποτελούν ένα μέσο το οποίο έχει δυνατότητα να προσφέρει στον χρήστη νέες μουσειακές εμπειρίες. Περιλαμβάνουν διαδραστικά τραπέζια και τοίχους, χωρίς να υπάρχει κάποιος περιορισμός σε μέγεθος. ε περιπτώσεις όπου γίνεται συνδυασμός τραπεζιών και τοίχων, το αποτέλεσμα είναι άκρως εντυπωσιακό για τον επισκέπτη. 66

67 Εικόνα 91 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με διαδραστικές επιφάνειες στο Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum. Υορητά Μέσα Περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα συσκευών, όπως κινητά τηλέφωνα, προσωπικούς βοηθούς (PDA), ταμπλέτες (tablets), joysticks, data gloves, virtual reality headsets κλπ. Οι βελτιώσεις των τελευταίων ετών στην οπτική, επεξεργαστική ισχύ και εργονομία έχουν οδηγήσει σε μια σειρά από μουσειακές εφαρμογές. Εικόνα 92 Εμπειρία εικονικής πραγματικότητας για το Κολοσσαίο στο Canadian War Museum. 67

68 Εικόνα 93 Επισκέπτες χρησιμοποιούν φορητές συσκευές στο Pump House Steam Museum, Kingston, Canada. Εικόνα 94 & 95 Audio guide στο Museum of Modern Art MoMA, New York, USA. 2.5 υμπεράσματα ε αυτό το κεφάλαιο τονίστηκε το μεγάλο ενδιαφέρον των μουσείων για δημιουργία εμπειριών μάθησης μέσω της ψηφιακής αναπαράστασης των συλλογών τους, ικανοποιώντας με αυτό τον τρόπο τις απαιτήσεις του επισκέπτη του 21ου αιώνα. Οι αναφερόμενες τεχνολογίες πολλαπλής αφής, ειδικά όταν εφαρμόζονται σε μεγάλες επιφάνειες, παρουσιάζουν ένα πλήθος πλεονεκτημάτων, οδηγώντας στην εκτίμηση ότι παρέχουν την πλέον κατάλληλη επιλογή για την σχεδίαση μουσειακών εμπειριών μάθησης. Μέσα από τη συνεργατικότητα και την εύκολη - διαισθητική αλληλεπίδραση, είναι σε θέση να παρέχουν συναρπαστικές εμπειρίες μάθησης σε πολλούς επισκέπτες ταυτόχρονα. Από την έρευνα αυτών των αναδυόμενων τεχνολογιών και των μέσων στα οποία εφαρμόζονται, έχουν οδηγήσει στις ανάλογες σχετικές αποφάσεις, που αφορούν την μετέπειτα ακολουθούμενη σχεδιαστική διαδικασία για την προτεινόμενη μουσειακή εφαρμογή σε διαδραστικό τραπέζι. 68

69 Κεφάλαιο 3 Έρευνα Πεδίου Παραδείγματα Εφαρμογής Ψηφιακών Τεχνολογιών στο Μουσείο Η «επεξήγηση (στα διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα) αποτελεί βασικό συστατικό της εμπειρίας που προσφέρουν τα μουσεία. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, τα μουσεία αναζητούν τον τρόπο ενσωμάτωσης των «επεξηγηματικών τεχνολογιών (computer based interpretive technologies) σε γκαλερί και εκθέματα, και πειραματίζονται με διάφορα διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα (interactive interpretive media) προκειμένου να παρέχουν στους επισκέπτες «ενισχυμένη επεξήγηση (reinforced interpretation) και όχι απλά μια τυπωμένη ετικέτα. Σα διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα (interactive interpretive media) αναφέρονται σε προγράμματα που χρησιμοποιούν εφαρμογές βασισμένες σε υπολογιστή με σκοπό την παροχή πληροφοριών και τη διευκόλυνση της μάθησης. τη δεκαετία του 1980, ένας μικρός αριθμός ιδρυμάτων είχε επενδύσει σημαντικούς πόρους στην ανάπτυξη εγκαταστάσεων (installations) για την επέκταση και την ενίσχυση των παραδοσιακών μεθόδων μάθησης, με τα διαδραστικά προγράμματα videodisc να είναι τα πρώτα που ενσωματώθηκαν στις αίθουσες του μουσείου. τις αρχές της δεκαετίας του 1990 εμφανίστηκαν εξελισσόμενες βάσεις δεδομένων και τεχνολογίες γραφικών, που παρήγαγαν έγχρωμα προγράμματα και υιοθετήθηκαν από αρκετά μουσεία, παρόλο που οι επιμελητές ήταν αντίθετοι, επικαλούμενοι τον ανταγωνισμό με τα έργα της τέχνης. τα τέλη της δεκαετίας του 1990, σχεδόν σε κάθε μεγάλο μουσείο τέχνης εμφανίστηκαν interactive/new media τμήματα, με τις περισσότερες προσπάθειες να κατευθύνονται προς το Web development με έμφαση στο μάρκετινγκ, έχοντας σαν σκοπό αύξηση της επισκεψιμότητας αλλά και εσόδων. ήμερα, καθώς οι επισκέπτες γίνονται ολοένα και πιο απαιτητικοί, τα περισσότερα μουσεία τέχνης έχουν οδηγηθεί στη χρήση κάποιας μορφής τεχνολογίας για την παροχή πληροφοριών σε φυσικούς και online επισκέπτες. Οι πρόσφατες εξελίξεις στη τεχνολογία αλλά και η αλλαγή των προσδοκιών του κοινού, έχουν αυξήσει την ανάγκη για έρευνα σε αυτόν τον τομέα των διαδραστικών ερμηνευτικών μέσων (interactive interpretive media) στο περιβάλλον του μουσείου. το κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζονται συγκεκριμένα παραδείγματα μουσειακών εφαρμογών σε διαδραστικές επιφάνειες πολλαπλής αφής, που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση των δυνατοτήτων των συγκεκριμένων ερμηνευτικών τεχνολογικών μέσων. Μέσα από τα ευρήματα έρευνας πεδίου, που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης ΜΚΣ, με σκοπό την μελέτη του αντίκτυπου της εμπειρίας του επισκέπτη, με τα διαδραστικά τραπέζια που διαθέτει, αναδύεται μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με την ανταπόκριση των χρηστών σε αυτές τις επιφάνειες. 3.1 υγκριτική Ανάλυση Πέντε Μουσείων με Φρήση Χηφιακών Σεχνολογιών Έχει πραγματοποιηθεί συγκριτική ανάλυση των μουσείων Victoria and Albert Museum British Galleries (V&A), Minneapolis Institute of Arts MIA, Walker Art Center WAC και San Francisco Museum of Modern Art SFMOMA, από την έρευνα του Scott Sayre (Sayre, 2005), και Cooper Hewitt Smithsonian Design Museum. Παρακάτω παρουσιάζεται ένας συγκριτικός πίνακας των πέντε μουσείων που χρησιμοποιούν διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα, τα οποία αναλύονται στο παράρτημα της ΔΕ. Η σύγκριση έχει γίνει με βάση το αντικείμενο έκθεσης κάθε μουσείου, την χρονολογική ταυτότητα των εκθεμάτων, την χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, δηλαδή τα μέσα που χρησιμοποιούν, και των εφαρμογών που έχουν αναπτύξει. 69

70 Victoria and Albert Museum (V&A), British Galleries ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΘΕΗ βρετανική τέχνη ΦΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΕΚΘΕΜΑΣΨΝ αρχαιότητα έως σήμερα ΦΡΗΗ ΧΗΥΙΑΚΨΝ ΣΕΦΝΟΛΟΓΙΨΝ ΜΕΑ (MEDIA) τεχνολογίες επίπεδης οθόνης (flat screen technologies) σημεία πρόσβασης ήχου ΕΥΑΡΜΟΓΕ προγράμματα βίντεο μικρής διάρκειας προγράμματα βίντεο μεγάλης διάρκειας παιχνίδια επίλυσης προβλημάτων ή απάντησης ερωτήσεων διαδραστικό δημιουργικό πρόγραμμα σχεδιασμού personalized προϊόντος διαδραστικό κοινωνικό πρόγραμμα συνεισφοράς σκέψεων στο μουσείο προγράμματα ήχου μικρής διάρκειας The Minneapolis Institute of Arts (MIA) περιοχές των ιθαγενών Αμερικής και της Ασίας, διακοσμητικές τέχνες προϊστορική έως σύγχρονη εποχή διαδραστικοί σταθμοί μάθησης LCD Video Displays 6-12 παρουσίαση περιεχομένου έργων τέχνης The Walker Art Center (WAC) μοντέρνες σύγχρονες τέχνες, (εικαστικές τέχνες, κινηματογράφος, βίντεο) 1960 έως σήμερα διαδραστικό τραπέζι Dialog Table πρόσβαση σε διεπιστημονικές συλλογές και σχετικές ερμηνευτικές πληροφορίες San Francisco Museum of Modern Art (SFMOMA) μοντέρνες και σύγχρονες τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική και design, media arts, φωτογραφία) 20 ος αιώνας διαδραστικό τραπέζι με διεπαφή οθόνης αφής 20 (touch screen interface) μονάδες IPAQ και ακουστικά kiosk με δυο επίπεδες οθόνες 20 διεπαφή οθόνης αφής προβολή ψηφιακών βίντεο κλιπ πρόσβαση σε συνεντεύξεις καλλιτεχνών και πλάνα διαδικασίας ενημέρωση για τη σύγχρονη τέχνη, μέσα από την προσωπική εξερεύνηση δημιουργία εικονικών εκθέσεων έργων τέχνης Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum. ιστορικό και σύγχρονο design τελευταία 240 χρόνια διαδραστικά στυλό διαδραστικά τραπέζια 55" και 84" διαδραστικοί τοίχοι εξερεύνηση αντικειμένων συλλογής περιήγηση σε κτίριο μουσείου προβολή και σχεδίαση μοτίβων ταπετσαριών σχεδίαση αντικειμένων Πίνακας 1 υγκριτικός πίνακας πέντε μουσείων που χρησιμοποιούν διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα, βάσει του αντικειμένου της έκθεσης, της χρονολογικής ταυτότητας των εκθεμάτων, της χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών και των εφαρμογών. Σα παραδείγματα που εξετάστηκαν απεικονίζουν το ευρύ φάσμα δυνατοτήτων που υπάρχει στην ενσωμάτωση των διαδραστικών επεξηγηματικών μέσων (interactive interpretive media) στα μουσειακά περιβάλλοντα και πως οι μουσειακοί χώροι έχουν αντιμετωπίσει μέχρι στιγμής αυτή την ενσωμάτωση. Σα μουσεία με χρονολογικά πιο σύγχρονα εκθεσιακά αντικείμενα, από τον 20ο αιώνα μέχρι σήμερα, και αφορούν κυρίως τις μοντέρνες και σύγχρονες τέχνες, όπως το Walker Art Center, το SFMOMA και το Cooper Hewitt, υιοθετούν σε μεγαλύτερη έκταση τα ερμηνευτικά τεχνολογικά μέσα. Από την άλλη μεριά, παραδοσιακά μουσειακά περιβάλλοντα, όπως το V&A και το MIA, έχουν ενισχύσει τη μουσειακή εμπειρία με ερμηνευτικές τεχνολογίες αλλά δεν έχουν προχωρήσει στην ανάπτυξη ανάλογων εφαρμογών όπως αυτές των μουσείων με πιο σύγχρονο εκθεσιακό περιεχόμενο. Σα V&A και MIA, έχουν ενσωματώσει τις τεχνολογίες σε περιορισμένη κλίμακα, 70

71 χρησιμοποιώντας κυρίως μικρές επίπεδες οθόνες κοντά στα συσχετιζόμενα αντικείμενα, έτσι ώστε να μην παρεμβαίνουν σε μεγάλο βαθμό οπτικά και ακουστικά στην μουσειακή εμπειρία του επισκέπτη. Μια ακόμη διαφοροποίηση των παραδοσιακών από τα πιο σύγχρονα περιβάλλοντα, στην επέκταση της εμπειρίας του μουσείου, αποτελεί η φύση των εκθεμάτων. Σο Dialog Table του WAC και το Make Your Own Gallery του SFMOMA αποτελούν σε μεγάλο βαθμό εμπειρικά εκθέματα, με αποτέλεσμα να μη κάνουν σαφή το σκοπό τους και να εμποδίζουν την κατανόηση των χρηστών. 3.2 Οι Διαδραστικές Επιφάνειες Πολλαπλής Αφής στα Μουσεία Οι διαδραστικές επιφάνειες πολλαπλής αφής αποτελούν έναν δημοφιλή τρόπο εφαρμογής των ερμηνευτικών τεχνολογιών, που υιοθετούν όλο και περισσότεροι δημόσιοι χώροι, όπως μουσεία και γκαλερί. Επιτρέπουν τη ταυτόχρονη διάδραση πολλών χρηστών, ανάλογα με το μέγεθός τους, ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο την αίσθηση της συνεργασίας και αυξάνοντας τις πιθανότητες κατανόησης του σκοπού της εφαρμογής που παρουσιάζεται στην επιφάνεια. ε μουσειακά περιβάλλοντα, ψυχαγωγούν και ταυτόχρονα εκπαιδεύουν τους απαιτητικούς επισκέπτες, δημιουργώντας απολαυστικές και ενδιαφέρουσες εμπειρίες. Επιπλέον, η χρήση της πολλαπλής αφής στις επιφάνειες ευνοεί τον πειραματισμό με διαισθητικές χειρονομίες και τη συνεργασία μεταξύ των χρηστών. Όσον αφορά τις εφαρμογές που υποστηρίζουν τεχνολογίες πολλαπλής αφής, εξυπηρετούν πολλούς σκοπούς, όπως για παράδειγμα την αλληλεπίδραση με πολύτιμα ή ευαίσθητα αντικείμενα, αντικείμενα που είναι αδύνατον να παρουσιαστούν με φυσικό τρόπο κλπ. Οι διαδραστικές αυτές επιφάνειες κατηγοριοποιούνται σε οριζόντιες (διαδραστικά τραπέζια) και κάθετες (διαδραστικοί τοίχοι) και στη συνέχεια παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά παραδείγματα μουσειακών εφαρμογών Διαδραστικά Σραπέζια The Great Inka Road: Engineering an Empire Smithsonian National Museum of the American Indian (NMAI) Ένα διαδραστικό τραπέζι 84 παρουσιάζει ένα τρισδιάστατο μοντέλο της αρχαίας πρωτεύουσας των Ίνκα, Cusco, όπως ήταν το έτος ταθμοί flythrough δίνουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη να επιλέξει ανάμεσα από έξι διαφορετικές πανοραμικές περιηγήσεις «bird eye view. Επίσης, πανοραμικές φωτογραφίες εικονικής πραγματικότητας 360 ο, δημιουργούν στον επισκέπτη την αίσθηση ότι βρίσκεται στην αρχαία πόλη και περιηγείται στη γύρω περιοχή. Διάφορα εικονίδια στη διεπαφή προσφέρουν πρόσβαση σε πολλούς τύπους αρχείων, όπως για παράδειγμα βίντεο που παρουσιάζουν ειδικούς να συζητούν την ιστορία, τον πολιτισμό και την αρχιτεκτονική της αρχαίας πόλης, συλλογές φωτογραφιών που απεικονίζουν διάφορα σημεία της πόλης όπως εμφανίζονται σήμερα, κλπ. 71

72 Εικόνα 96, 97 & 98 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «The Great Inka Road: Engineering an Empire στο Smithsonian National Museum of the American Indian (NMAI). Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: Suburbia Minnesota History Center Πρόκειται για ένα διαδραστικό τραπέζι 75 που μπορεί να φιλοξενήσει ταυτόχρονα τέσσερις χρήστες και περιλαμβάνει αεροφωτογραφίες των εμπορικών κέντρων της περιοχής των Twin Cities (Minneapolis Saint Paul) από το 1937 μέχρι και σήμερα. Ο επισκέπτης μπορεί να συγκρίνει τις αεροφωτογραφίες και δει πως η ανάπτυξη των εμπορικών κέντρων και άλλες αιτίες άλλαξαν με την πάροδο των ετών το τοπίο της Minnesota. 72

73 Εικόνα 99 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «Suburbia στο Minnesota History Center. Για κάθε χρήστη υπάρχει ξεχωριστό παράθυρο προβολής, προκειμένου να μπορεί να εξερευνήσει την γεωγραφική περιοχή που τον ενδιαφέρει και να μην εμποδίζει την εμπειρία των άλλων χρηστών του τραπεζιού. Ο επισκέπτης μπορεί να επιλέξει ένα εμπορικό κέντρο, και μέσα από ένα κυλιόμενο χρονολόγιο στο κάτω μέρος του παραθύρου, να δει τις διαφορές ανάμεσα σε αεροφωτογραφίες διαφορετικών ετών. Εικόνα 100 Επισκέπτης αλληλεπιδρά με την εφαρμογή «Suburbia στο Minnesota History Center. Εικόνα 101 Η διεπαφή της εφαρμογής «Suburbia στο Minnesota History Center. Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: 73

74 EM Spectrum Eureka! Gallery, Telus World of Science, Vancouver Πρόκειται για ένα διαδραστικό τραπέζι 100 dual 4K UHD, που επιτρέπει στον επισκέπτη να δει επίγεια και ουράνια αντικείμενα σε διαφορετικά μήκη κύματος. Σο διαδραστικό έκθεμα υποστηρίζει ταυτόχρονα μέχρι 7 επισκέπτες. Εικόνα 102 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «EM Spectrum στο Eureka! Gallery. Ο επισκέπτης μπορεί να επιλέξει μια εικόνα από εκείνες που μετακινούνται στο κέντρο του τραπεζιού, να την εξετάσει, να δει συμπληρωματικές πληροφορίες και να την μετακινήσει σε όλο το φάσμα των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Η εξαιρετικά υψηλή ανάλυση του εκθέματος, παρουσιάζει τις εικόνες με μεγάλη λεπτομέρεια, γεγονός που καθιστά τη μεγέθυνση και τη περιστροφή τους περιττή. Επιπλέον, ο επισκέπτης μπορεί να μάθει περισσότερα για κάθε μήκος κύματος, τις ακτίνες γ, τις ακτίνες χ, την υπεριώδη και υπέρυθρη ακτινοβολία, το ορατό φως και τα ραδιοκύματα. Εικόνα 103 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «EM Spectrum στο Eureka! Gallery. Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: 74

75 L.A. Zone California Science Center Σο διαδραστικό έκθεμα επιτρέπει στον επισκέπτη να πλοηγηθεί σε θεματικές ενότητες που διερευνούν τη φωτιά, τον αέρα, το νερό και τη γη και να εξερευνήσει το περιεχόμενο με τη χρήση διαισθητικών χειρονομιών. Εικόνα 104 Η διεπαφή της εφαρμογής «L.A. Zone στο California Science Center. Η διεπαφή παρουσιάζει έναν χάρτη πάνω στον οποίο φαινόμενα, όπως η παροχή νερού, ο κίνδυνος πυρκαγιάς, τα ρήγματα και οι άνεμοι Santa Ana, αποτυπώνονται με γραφικά στρώματα (overlays). Ο επισκέπτης μπορεί να μεγεθύνει και να μετακινήσει φωτογραφίες σε όλη την επιφάνεια του τραπεζιού και επιπλέον, για κάθε φωτογραφία μπορεί να ενημερωθεί σχετικά με τον τίτλο, τα πνευματικά δικαιώματα και άλλες περιγραφικές πληροφορίες. Εικόνα 105 & 106 Η διεπαφή της εφαρμογής «L.A. Zone στο California Science Center. 75

76 Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: Watershed Map Gateway Science Museum Σο διαδραστικό έκθεμα παρουσιάζει χάρτες με επιστημονικά δεδομένα σχετικά με τη χρήση του εδάφους στη Β. Καλιφόρνια. Επεξηγηματικά κείμενα, πολυμέσα, θρύλοι και μια πυξίδα βοηθούν τον επισκέπτη στην πλοήγηση και την κατανόηση της γεωλογίας και της υδρολογίας της περιοχής. Εικόνα 107 Επισκέπτης αλληλεπιδρά με την εφαρμογή «Watershed Map στο Gateway Science Museum. Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: Διαδραστικοί Σοίχοι Collection Wall Cleveland Museum of Art (CMA) Σο Cleveland Museum of Art (CMA) δημιούργησε το 2012 την Gallery One, μια διαδραστική γκαλερί που περιλαμβάνει την εφαρμογή «Collection Wall. Κύριος στόχος αυτής της επένδυσης του μουσείου σε καινοτόμες τεχνολογίες είναι η διευκόλυνση της ανακάλυψης και του διαλόγου μεταξύ των επισκεπτών και η ενθάρρυνση επίσκεψης από νέων ανθρώπων, που δεν επισκέπτονται συχνά μουσεία. Πρόκειται για μια διαδραστική κάθετη επιφάνεια, διάστασης 12Φ1.5 μέτρων, απεικονίζοντας περισσότερα από 23 εκατομμύρια pixels, που επιτρέπει ταυτόχρονη διάδραση σε πολλούς χρήστες. Ο επισκέπτης συνδέεται με περισσότερα από έργα της συλλογής του CMA με πρωτότυπο τρόπο, μετατρέποντας έτσι την επίσκεψή του σε μια πιο δυναμική προσωπική εμπειρία. 76

77 Εικόνα 108 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με το «Collection Wall στο Cleveland Museum of Art (CMA). Η οθόνη του αλλάζει κάθε 40 δευτερόλεπτα προκειμένου να κρατηθεί το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Σα έργα τέχνης ομαδοποιούνται ανάλογα με το θέμα, το είδος, τη χρονική περίοδο, τα υλικά και τις τεχνικές. Σο Collection Wall επιτρέπει στους επισκέπτες να «κατεβάσουν περιηγήσεις (tours) ή να επιμεληθούν τις δικές τους και να τις αποθηκεύσουν στις δικές τους στις συσκευές τους (ipads και iphones). Εικόνα 109 & 110 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με το «Collection Wall στο Cleveland Museum of Art (CMA). Πληροφορίες για την εφαρμογή στα βίντεο: Crossroads of civilization Milwaukee Public Museum (MPM) τα πλαίσια της έκθεσης Crossroads of civilization, δημιουργήθηκε μια εφαρμογή που εμφανίζει σε χρονολόγιο γεγονότα ορόσημα σε χρόνια ιστορίας. Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στο χώρο της έκθεσης, του δίνεται η δυνατότητα να εξερευνήσει σημαντικά γεγονότα της αρχαίας ιστορίας μέσα από τρεις διαδραστικές κάθετες επιφάνειες 65 εξαιρετικά υψηλής ανάλυσης. 77

78 Εικόνα 111 & 112 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «Crossroads of civilization στο Milwaukee Public Museum (MPM). Πολλοί χρήστες ταυτόχρονα μπορούν να εξερευνήσουν τις περιοχές της Αιγύπτου, της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής, καθώς και σημαντικά γεγονότα, όπως η κατασκευή της Μεγάλης Πυραμίδας, τη δημιουργία του κώδικα Φαμουραμπί, η παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και πολλά άλλα. Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: Faces To Go With Names Sullivan Brothers Iowa Veterans Museum Πρόκειται για μια διαδραστική κάθετη επιφάνεια 65 4K UHD, που ανέπτυξε το Sullivan Brothers Museum με σκοπό να συστήσει και να τιμήσει τους 853 πεσόντες του Βιετνάμ στην Iowa. Εικόνα 113 (Αριστερά) Η διεπαφή της εφαρμογής «Faces To Go With Names στο Sullivan Brothers Iowa Veterans Museum. Εικόνα 114 (Δεξιά) Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «Faces To Go With Names στο Sullivan Brothers Iowa Veterans Museum. Ο επισκέπτης μπορεί να αναζητήσει, να επιλέξει και να δει κάποιον ήρωα φυσικό μέγεθος και στο ύψος του ματιού, γεγονός που μαζί με την υψηλή ανάλυση των εικόνων δημιουργεί μια προσωπική σχέση του επισκέπτη με τους ήρωες καθώς έρχονται «πρόσωπο με πρόσωπο. 78

79 Εικόνα 115 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή «Faces To Go With Names στο Sullivan Brothers Iowa Veterans Museum. Σο διαδραστικό αυτό έκθεμα παρουσιάζει τη βιογραφία κάθε στρατιώτη πριν και κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ, και δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να εκτυπώσει μια κάρτα με τις πληροφορίες του στρατιώτη που θα επιλέξει, προκειμένου να του θυμίζει την επίσκεψή του στο μουσείο. Πληροφορίες για την εφαρμογή στο βίντεο: Σο παράδειγμα του Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης (ΜΚΣ) Σο Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης (ΜΚΣ) ιδρύθηκε το 1986 και είναι αφιερωμένο στη μελέτη και προβολή των αρχαίων πολιτισμών του Αιγαίου και της Κύπρου. τις αίθουσες του μουσείου, παρουσιάζονται πολιτισμικές ενότητες σχετικά με την Κυκλαδική Σέχνη ( π.φ.), την Αρχαία Ελληνική Σέχνη (2000 π.φ. 395 μ.φ.) και την Αρχαία Κυπριακή Σέχνη (3900 π.φ 6ος αι. μ.φ.). Η Κυπριακή υλλογή του ΜΚΣ αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες συλλογές κυπριακών αρχαιοτήτων στον κόσμο με πάνω από 800 αντικείμενα, δίνοντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα μελέτης σε βάθος της ιστορίας του νησιού και των σχέσεών του με άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου Σεχνολογικά Μέσα και Εφαρμογές Η επανέκθεση της υλλογής Κυπριακών Αρχαιοτήτων ολοκληρώθηκε το 2012 και με βάση μια νέα μουσειογραφική μελέτη, αναδεικνύονται τα εκθέματα με μια πιο σύγχρονη μουσειολογική ματιά. Οι πληροφορίες για τα εκθέματα παρουσιάζονται μέσα από εφαρμογές σε οθόνες και τραπέζια αφής. 79

80 Οθόνες Αφής ε όλη τη έκταση της έκθεσης, οθόνες αφής δρουν συμπληρωματικά για τα εκθέματα. Παρουσιάζουν πληροφορίες σχετικές με την ιστορία της γραφής, των νομισμάτων και τον κυπριακό χαλκό. Διαδραστικά Σραπέζια Δυο διαδραστικά τραπέζια, με επιφάνειες αφής, διάστασης 150Φ80εκ., παρέχουν πληροφορίες στον επισκέπτη μέσα από χάρτες, χρονολογικούς πίνακες, κείμενα, εικόνες και σχέδια πλοίων. Παρουσιάζονται, επίσης, σε διάφορες χρονολογικές περιόδους, οι πολιτισμικές και εμπορικές σχέσεις της Κύπρου με χώρες της Μεσογείου. Πιο συγκεκριμένα: Εικόνα 116 & 117 Επισκέπτες αλληλεπιδρούν με την εφαρμογή του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Η διεπαφή του διαδραστικού τραπεζιού παρουσιάζει έναν χάρτη που απεικονίζει τη περιοχή της Μεσογείου. Πάνω σε αυτό τον χάρτη εμφανίζονται «εικονίδια πλοίων, που «ακολουθούν τη διαδρομή των πραγματικών πλοίων της εποχής εκείνης. 80

81 Εικόνα 118 Η κεντρική οθόνη της εφαρμογής του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Η διάδραση ξεκινά πατώντας το εικονίδιο που αναπαριστά το κάθε πλοίο. Σότε εμφανίζεται «παράθυρο με πληροφορίες σχετικά με τη ταυτότητα του κάθε πλοίου και τη διαδρομή που ακολουθούσε. τη συνέχεια, ο χρήστης, πλοηγείται μέσα από τους αριθμούς που βρίσκονται στα δεξιά του παραθύρου, προκειμένου να δει περισσότερες πληροφορίες, όπως ιστορικά στοιχεία σχετικά με τις περιοχές που προσέγγιζε το πλοίο και άλλα. Εικόνα 119 & 120 Η διεπαφή της εφαρμογής του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Ο χρήστης, πέρα από τα εικονικά πλοία, αλληλεπιδρά και με έναν εικονικό ήλιο. Πατώντας τον, εμφανίζεται «παράθυρο, μεγαλύτερου μεγέθους από τα προηγούμενα, που αναπαριστά ένα χρονολόγιο. Ο χρήστης, χρησιμοποιώντας τα δυο βέλη, που βρίσκονται στο κάτω μέρος του παραθύρου, πλοηγείται χρονολογικά σε σημαντικά γεγονότα, που έλαβαν χώρα σε περιοχές της Κύπρου, της Αιγύπτου, της Εγγύς Ανατολής, της Μ. Ασίας, του Αιγαίου και της Κεντρικής Μεσογείου. 81

82 Εικόνα 121 Σο χρονολόγιο της εφαρμογής του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Εικόνα 122 Η διεπαφή της εφαρμογής εμφανίζει πληροφορίες σχετικά με περιοχές που έπαιξαν σημαντικό ρόλο εκείνη την εποχή. ε όλα τα «παράθυρα, δίνεται η δυνατότητα μετακίνησης και κλεισίματος, όπως και η συνύπαρξη πολλών ανοιχτών «παραθύρων την ίδια στιγμή Ευρήματα Διεξήχθη έρευνα πεδίου προκειμένου να αξιολογηθεί ο αντίκτυπος της εμπειρίας του επισκέπτη του ΜΚΣ, που έρχεται σε επαφή και διαδρά με τα διαδραστικά αυτά τραπέζια και το περιεχόμενό τους. τοιχεία, που συλλέχθηκαν μέσω της παρατήρησης της χρήσης των τραπεζιών από τους επισκέπτες, όπως πληροφορίες για τους χρήστες, για τη διάρκεια και τη δυσκολία της διάδρασης, συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση και εκτίμηση της χρήσης της τεχνολογίας από τους επισκέπτες. Από την έρευνα πεδίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης προκύπτουν τα παρακάτω: ε σύνολο 27 επισκεπτών που βρίσκονταν στον χώρο του μουσείου όπου υπήρχε το διαδραστικό τραπέζι το 92.6% (25 επισκέπτες) το προσέγγισαν και αλληλεπίδρασαν με αυτό. ε συνολικό δείγμα 25 ατόμων, οι επισκέπτες που αλληλεπίδρασαν με το διαδραστικό τραπέζι ήταν στη πλειοψηφία γυναίκες, με ποσοστό 68% (17 γυναίκες), επιβεβαιώνοντας έτσι πως το κοινό των μουσείων αποτελείται κυρίως από γυναίκες οι οποίες είναι διατεθειμένες να εμπλακούν σε μια τεχνολογική εμπειρία μέσα στο μουσείο. 68% 32% Άνδρες Γυναίκες 82

83 Εικόνα 123 Ποσοστά ανδρών και γυναικών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Οι επισκέπτες παρουσίαζαν ποικιλία, ως προς την ηλικία τους. Σο 28% (7 επισκέπτες) ήταν Αμέσως μετά, 20% των επισκεπτών (5 επισκέπτες) ανήκε στην ηλικιακή κατηγορία 25-35, ενώ το ίδιο ποσοστό παρουσιάστηκε και στην κατηγορία άνω των 45 ετών. Σο 16% (4 επισκέπτες) ανήκε στη κατηγορία ετών και τέλος, η κατηγορία των παιδιών (<10 ετών) και εκείνη των εφήβων (10-18 ετών) συγκέντρωσαν το ίδιο ποσοστό (8%) με δυο επισκέπτες η κάθε μια. 20% 8% 8% < % 28% % >45 Εικόνα 124 Ηλικιακές κατηγορίες επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Η πλειοψηφία των επισκεπτών (52%, 13 επισκέπτες) αλληλεπίδρασε με το τραπέζι για λιγότερο από δυο λεπτά. Σο αμέσως μικρότερο ποσοστό, ήταν 28% (7 επισκέπτες) και η διάρκεια διάδρασης ήταν μεταξύ δυο και τεσσάρων λεπτών. Σέσσερις επισκέπτες (16% των επισκεπτών) αλληλεπίδρασαν για 4-6 λεπτά, ενώ ένας μόλις επισκέπτης για 6-8 λεπτά. Κανένας επισκέπτης δεν διέδρασε για παραπάνω από 8 λεπτά. 16% 4% <2' 2'-4' 28% 52% 4'-6' 6'-8' >8' Εικόνα 125 Φρόνος διάδρασης επισκεπτών με την εφαρμογή του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ. Σο 16% των επισκεπτών (4 επισκέπτες) εμφάνισαν μέτρια δυσκολία στη διάδραση (5 από 10) με το τραπέζι, ενώ στο επόμενο επίπεδο δυσκολίας (6 από 10), εμφανίζεται η πλειοψηφία των επισκεπτών με ποσοστό 40% (10 επισκέπτες). τις επόμενες θέσεις, με δυσκολία 7 από 10 και 8 από 10 βρίσκεται το 24% (6 επισκέπτες) και το 16% (4 επισκέπτες) των επισκεπτών αντίστοιχα. Μόνο ένας επισκέπτης (4%) παρουσίασε το μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας, γεγονός που πιθανών οφείλεται στην ηλικία (>45 ετών). 83

84 (40%) χρήστες (16%) 6(24%) 4(16%) 2 0 1(4%) δυσκολία διάδρασης Εικόνα 126 Δυσκολία διάδρασης επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή του διαδραστικού τραπεζιού του ΜΚΣ υμπεράσματα Σα ευρήματα, που παρουσιάστηκαν παραπάνω, αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την μετέπειτα πρόταση σχεδιασμού εφαρμογής μουσειακού περιεχομένου σε αντίστοιχη επιφάνεια. Η παρατήρηση και η εξέταση της χρήσης της εφαρμογής, οδήγησαν σε συμπεράσματα, που αξιολογούνται και παρουσιάζονται παρακάτω. υμπεράσματα Παρατήρησης των Επισκεπτών Από τα στατιστικά στοιχεία προκύπτουν τα παρακάτω: Κατά την αύξηση της διάρκειας της διάδρασης παρουσιάζεται μείωση στο ποσοστό των επισκεπτών. Αυτό το γεγονός μπορεί να οφείλεται στο ότι η εφαρμογή δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον επισκέπτη. το μικρότερο χρονικό διάστημα, με διάδραση μικρότερη από δυο λεπτά, η πλειοψηφία των χρηστών (10 από 13 χρήστες) είχε ηλικία το αμέσως επόμενο (2 4 λεπτά), 4 από τους 7 χρήστες, είχαν ηλικία μέχρι 35, ενώ στο διάστημα μεταξύ τεσσάρων και έξι λεπτών, 3 από τους 4 χρήστες ήταν άνω των 35 ετών. Σα στοιχεία αυτά, αποκαλύπτουν πως η εφαρμογή δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για άτομα μέχρι 35 ετών, και για τον λόγο αυτό δεν διαδρούν για μεγάλο χρονικό διάστημα. 84

85 χρήστες < > ΤΝΟΛΟ 0 <2' 2'-4' 4'-6' 6'-8' διάρκεια διάδρασης Εικόνα 127 Διάρκεια διάδρασης ανά ηλικιακή κατηγορία επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή. Η δυσκολία στη διάδραση κυμαίνεται στα επίπεδα του μετρίου και του υψηλού. Παρατηρούμε πως όσο ανεβαίνει η δυσκολία, τόσο μικραίνουν τα ποσοστά των επισκεπτών. Ένας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι το ότι οι επισκέπτες με τις πρώτες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν, εγκατέλειπαν το διαδραστικό τραπέζι. Επίσης, όσο αυξάνεται η ηλικία του επισκέπτη τόσο αυξάνεται και η δυσκολία που εμφανίζεται στη διάδραση με την εφαρμογή. τις κλίμακες δυσκολίας 5-7, 16 από τους 20 χρήστες, ήταν μέχρι 35 ετών, ενώ στις κλίμακες 8-9, όλοι οι χρήστες (5) ήταν άνω των 35 ετών <10. χρήστες δυσκολία διάδρασης >45. ΤΝΟΛΟ Εικόνα 128 Δυσκολία διάδρασης ανά ηλικιακή κατηγορία επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή. Όσον αφορά το φύλο, παρατηρούμε πως οι άνδρες δεν είναι τόσο εξοικειωμένοι με τη τεχνολογία, και αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι 6 στους 7 δυσκολεύτηκαν αρκετά στη διάδραση (κλίμακα δυσκολίας 7 μέχρι 9). Αντίθετα, 15 από τις 17 γυναίκες είχαν μέτρια δυσκολία στη διάδραση (κλίμακα δυσκολίας 5 μέχρι 7). 85

86 χρήστες Άνδρες Γυναίκες ύνολο δυσκολία διάδρασης Εικόνα 129 Δυσκολία διάδρασης ανά φύλο επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με την εφαρμογή. Σα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας βρίσκονται στο Παράρτημα της ΔΕ. υμπεράσματα Παρατήρησης της Λειτουργίας της Διεπαφής Όσον αφορά τη λειτουργία της διεπαφής, το πρώτο γεγονός με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος ο χρήστης είναι η αργή τεχνολογία αφής που χρησιμοποιείται στην επιφάνεια. Σέτοια προβλήματα δημιουργούν γρήγορα αρνητικό στίγμα στη συνολική μουσειακή εμπειρία του χρήστη. Επιπλέον, η εφαρμογή δεν εμφάνιζε πουθενά το περιεχόμενό της, με αποτέλεσμα οι επισκέπτες να παρουσιάζουν δυσκολία στο να καταλάβουν περί τίνος πρόκειται. Ένα ακόμη γεγονός, που αντιμετωπίζεται από τον χρήστη ως πρόβλημα, είναι η μετακίνηση των εικονιδίων των «πλοίων (το «πλοίο αποτελεί εδώ απεικόνιση μεταφοράς της δράσης) και άλλων ανοικτών «παραθύρων σε όλη την επιφάνεια του διαδραστικού τραπεζιού σε συνδυασμό με την προσπάθεια του χρήστη να εξερευνήσει την πληροφορία στα ανοικτά «παράθυρα. Η έλλειψη συνέπειας, όσον αφορά στη κίνηση των εικονιδίων των «πλοίων και των «παραθύρων, αποτελεί σημαντική αιτία για τον τερματισμό της διάδρασης με την εφαρμογή από τους χρήστες. Αναφορικά με το περιεχόμενο που παρουσιάζεται στον χρήστη, μία κύρια διαπίστωση αποτελεί το γεγονός πως οι πληροφορίες δεν είναι επαρκώς δομημένες και αυτό έχει σα συνέπεια να μην υπάρχει κατανοητή σύνδεση μεταξύ των υποκατηγοριών που υπάρχουν σε κάθε «παράθυρο. Πολλές φορές, κατά τη διάρκεια της παρατήρησης του πεδίου, οι χρήστες έδειχναν να μη καταλαβαίνουν πως σχετίζονται οι πληροφορίες που παρουσιάζονταν στις επιμέρους καρτέλες των πλοίων με τα πλοία αυτά καθαυτά. Σο περιβάλλον των «παραθύρων είναι διαιρεμένο σε τμήματα, που φιλοξενούν εικόνες και κείμενο, εκτιμώντας ότι σε πρώτο επίπεδο είναι σαφές και ξεκάθαρο, ωστόσο ο τρόπος που παρουσιάζεται το κείμενο δεν διευκολύνει τον χρήστη να το κατανοήσει με ευκολία. Σέλος, όσον αφορά την αισθητική προσέγγιση της διεπαφής εκτιμάται ότι δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς προσομοιάζει με παλαιότερα δείγματα αισθητικής ενώ δεν προσεγγίζει τις σύγχρονες δημιουργικές τάσεις του τομέα σχεδιασμού διεπαφών (interface design). Οι σχεδιαστικές τάσεις των τελευταίων ετών, όπως για παράδειγμα ο επίπεδος σχεδιασμός (flat design), έχουν επικεντρωθεί στην απλή και μίνιμαλ απεικόνιση στοιχείων σε ένα σαφές και ξεκάθαρο περιβάλλον, επιτυγχάνοντας έτσι σε μεγάλο βαθμό την κατανόηση της πληροφορίας από τον επισκέπτη. τη συγκεκριμένη περίπτωση, ο μεγάλος βαθμός ρεαλιστικότητας, για παράδειγμα ο γεωγραφικός χάρτης 86

87 που εκτείνεται σε όλη την επιφάνεια της διεπαφής, αποσπά την προσοχή του χρήστη και δεν τον βοηθά να οδηγηθεί στην ουσία της διάδρασης. 3.4 υμπεράσματα Σα διαδραστικά τεχνολογικά μέσα (διαδραστικά τραπέζια και τοίχοι), που παρουσιάστηκαν σε αυτό το κεφάλαιο, παρουσιάζουν πλήθος πλεονεκτημάτων σε σχέση με τα υπόλοιπα διαδραστικά μέσα, στα οποία έγινε αναφορά στο κεφάλαιο 2. Από την πλευρά των μουσείων αυτά (διαδραστικά τραπέζια και τοίχοι), υπερισχύουν όσον αφορά το κόστος ανάπτυξής τους και από τη πλευρά του επισκέπτη την συνεργατικότητα με το σύστημα που μπορούν να παρέχουν. Μέσα από την παρουσίαση του εύρους εφαρμογών σε μέσα τα οποία χρησιμοποιούν τεχνολογίες πολλαπλής αφής, που επιτρέπουν εύκολη αλληλεπίδραση με τα τεχνολογικά μέσα σε εξοικειωμένους και μη επισκέπτες, οδηγούμαστε στον σχηματισμό μιας πληρέστερης εικόνας για τα διαδραστικά επεξηγηματικά μέσα σε μουσειακά περιβάλλοντα. Επιπλέον, η έρευνα πεδίου, που διεξήχθη στο Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης, επέτρεψε τη συλλογή σημαντικών στοιχείων σε σχέση με υφιστάμενους χρήστες και τη διαδραστική συμπεριφορά τους με υπάρχον διαδραστικό τραπέζι και εφαρμογή σε αυτό. Μέσω των ευρημάτων της έρευνας αυτής, διαπιστώθηκαν κάποιες οι ανάγκες χρηστών καθώς και οι αδυναμίες που παρουσιάζει η συγκεκριμένη εφαρμογή. Πιο συγκεκριμένα, αυτή η έρευνα παρατήρησης, λαμβάνοντας υπόψη το μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών που αλληλεπίδρασαν με το διαδραστικό τραπέζι, οδήγησε στην διαπίστωση ότι ένα τέτοιο επεξηγηματικό μέσο είναι πολύ χρήσιμο για την κατανόηση πληροφοριών και επιπλέον ευνοεί τη συμμετοχή πολλών επισκεπτών ταυτόχρονα, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο ένα κλίμα συνεργατικότητας και εμβάθυνσης στο περιεχόμενο. Σο κεφάλαιο αυτό αποτελεί σημαντική βάση για τη μετέπειτα σχεδιαστική διαδικασία που θα επιχειρηθεί στην ΔΕ, καθώς τα συμπεράσματα που απορρέουν από αυτό παρέχουν αξιόλογες πληροφορίες που υποστηρίζουν σε μεγάλο βαθμό τη σχεδίαση αντίστοιχης εφαρμογής μουσειακού περιεχομένου. 87

88 Κεφάλαιο 4 Σχεδιαστικό Μέρος Σα μουσεία του 21ου αιώνα έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη για παροχή νέων τρόπων μάθησης και ενεργούν με σκοπό την αξιοποίηση των διαδραστικών μέσων για την ενίσχυση της κατανόησης και της εμπλοκής των επισκεπτών. ύμφωνα με τον Witcomb (Witcomb, 2006), «η ανάπτυξη των διαδραστικών μέσων έχει διαμορφώσει την κατανόηση της ευρύτερης μουσειολογικής κοινότητας σχετικά με τη φύση και το σκοπό τους. Αυτή η κατανόηση περιλαμβάνει: την παρουσία κάποιου τεχνολογικού μέσου, ένα φυσικό έκθεμα το οποίο προστίθεται στην κύρια οθόνη και μια συσκευή που μπορεί να λειτουργήσει, με τη συμμετοχή της σωματικής δραστηριότητας του επισκέπτη. το κεφάλαιο που ακολουθεί, και στα πλαίσια της Διπλωματικής αυτής Εργασίας, γίνεται προσπάθεια σχεδιασμού εφαρμογής μουσειακού περιεχομένου που στοχεύει στη διάσωση και διατήρηση της πληροφορίας της ξυλοναυπηγικής παράδοσης στην Ελλάδα. Μέσα από την παρουσίαση των αρχών της σχεδίασης πληροφορίας, των αρχών ευχρηστίας και σχεδίασης διεπαφών, αλλά και την ανάλυση που έχει γίνει στους τομείς του εκπαιδευτικού χαρακτήρα του μουσείου και των εφαρμογών των ψηφιακών τεχνολογιών και μέσων στα μουσεία, υλοποιούνται πρωτότυπα, τα οποία στη συνέχεια αξιολογούνται. 4.1 χεδίαση Πληροφορίας (Information Design/ Communication Design) Ορισμοί Η χεδίαση Πληροφορίας αποτελεί έναν κλάδο που είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πλήρως, γιατί πολλοί την αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο. Κάποιοι πιστεύουν ότι πρόκειται για απλή οπτικοποίηση δεδομένων και άλλοι ότι επικοινωνεί μηνύματα σε διάφορες μορφές. Παρακάτω ακολουθούν μερικές προσπάθειες ορισμού της. Ο Hurlburt (Hurlburt, 1981) σημειώνει: «Όροι, όπως η σχεδίαση πληροφορίας (information design), η οπτική επικοινωνία, ακόμα και η γραφιστική σχεδίαση (graphic design), είναι τόσο ευρείς έτσι ώστε είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν με ακρίβεια για να περιγράψουν συγκεκριμένες λειτουργίες. Ο όρος σχεδίαση πληροφορίας χρησιμοποιείται συχνά για να καλύψει όλες τις περιοχές τις δισδιάστατης σχεδίασης που δεν είναι πειστικοί. Από την άλλη μεριά, ο ύλλογος χεδίασης Πληροφορίας (Information Design Association 1997) με βάση τη Βιέννη, παραδέχεται πως: «η σχεδίαση πληροφορίας αποτελεί διεπιστημονική προσέγγιση που συνδυάζει δεξιότητες στο graphic design, στη συγγραφή και στην επιμέλεια, στην εικονογράφηση και σε ανθρώπινους παράγοντες. Οι information designers επιδιώκουν να συνδυάσουν δεξιότητες σε αυτούς τους τομείς προκειμένου οι πολύπλοκες πληροφορίες να γίνουν εύκολα κατανοητές. Σο Διεθνές Ινστιτούτο χεδίασης Πληροφορίας (International Institute of Information Design IIID) ορίζει ότι η σχεδίαση πληροφορίας είναι: «ο καθορισμός, ο σχεδιασμός και η 88

89 διαμόρφωση του περιεχομένου ενός μηνύματος και τα περιβάλλοντα στα οποία παρουσιάζεται, με την πρόθεση να ικανοποιήσει τις ανάγκες πληροφόρησης των παραληπτών. ύμφωνα με τον Lipton (Lipton, 2007): «Η σχεδίαση πληροφορίας είναι η μελέτη και η πρακτική της σαφήνειας και κατανόησης οπτικών υλικών, που έχουν στόχο να κατευθύνουν, να διδάξουν, να εξηγήσουν, ή αλλιώς να ενημερώσουν. Πρόκειται δηλαδή και για αρχή και για μια ευκαιρία δια βίου μάθησης Η Διαδικασία της χεδίασης Πληροφορίας Η χεδίαση Πληροφορίας, όπως αναφέρει ο Carliner (Carliner, 2000), «αποτελεί κάτι περισσότερο από την εμφάνιση του προϊόντος, αλλά και τη βασική δομή της λύσης και την αναμενόμενη αποδοχή της από τον χρήστη. «Περιλαμβάνει όχι μόνο τα γραφικά, το κείμενο και τους στόχους αναγνώστη, αλλά και τους στόχους εκείνου που ανέθεσε το κείμενο. υνεπώς, ορίζεται ως εξής: Προετοιμασία προϊόντων επικοινωνίας, έτσι ώστε να επιτύχουν τους στόχους επιδόσεων που καθορίζονται για αυτούς. Αυτό συνεπάγεται από τα παρακάτω: ανάλυση προβλημάτων επικοινωνίας, καθορισμός στόχων προκειμένου να αξιολογηθούν αργότερα, ανάπτυξη προσχεδίου για επικοινωνιακή προσπάθεια για την αντιμετώπιση των στόχων, ανάπτυξη των τμημάτων της προγραμματισμένης επικοινωνιακής προσπάθειας και αξιολόγηση αποτελεσματικότητας της προσπάθειας. (Carliner, 2000) Σο Μοντέλο της χεδίασης Πληροφορίας Σο μοντέλο αυτό προσεγγίζει το σχεδιασμό σε τρία επίπεδα, υιοθετημένα από τα τρία επίπεδα που λαμβάνουν υπόψη οι θεωρητικοί στην εκπαίδευση και στη σχεδίαση οδηγιών (instructional design) κατά τη σχεδίαση μαθημάτων (Dick & Carey, 1990). Τλικό Επίπεδο χεδίασης (Physical Level) Αναφέρεται στη σχεδίαση οθονών και σελίδων, έχοντας σαν στόχο τον εύκολο εντοπισμό της πληροφορίας από τους χρήστες. Σο υλικό επίπεδο παίζει σημαντικό ρόλο στη συνολική σχεδίαση προϊόντων επικοινωνίας. Σα στοιχεία αυτού του επιπέδου δεν αποτελούν μόνο αισθητικά, αλλά είναι μέρος ενός μεγαλύτερου πλαισίου. Περιλαμβάνει μελέτη για τα ακόλουθα: τοιχεία της σελίδας ή της οθόνης (διάταξη layout, κενός χώρος, επικεφαλίδες, γραμματοσειρά, τα γραφικά, κλπ.) Εργαλεία που βοηθούν τον αναγνώστη χρήστη να εντοπίσει τη πληροφορία μέσα στο κείμενο (πίνακες περιεχομένων, χάρτες πλοήγησης site maps, ευρετήρια, κεφαλίδες και υποσέλιδα, καρτέλες, κλπ.) 89

90 Μέσο με το οποίο θα φτάσει η πληροφορία στον χρήστη (εκτύπωση, online, βίντεο ή ήχος, απευθείας μετάδοση, κλπ.) Διαδικασία προετοιμασίας ενός προϊόντος επικοινωνίας για αντιγραφή και διανομή στο κοινό (προετοιμασία των γραφικών, λογισμικό ή εργαλεία για την προετοιμασία κειμένου και γραφικών, ενσωμάτωση κειμένων και γραφικών, προετοιμασία των υλικών για εκτύπωση, συσκευασία, κλπ.) Βασικές τεχνικές γραφής και επεξεργασίας κειμένων Η προετοιμασία του κειμένου που είναι σύμφωνη με ένα γενικά αποδεκτό στυλ (σύνθεση οδηγιών σε ενεργητική φωνή και δεύτερο πρόσωπο, προετοιμασία επιστημονικών άρθρων) Γνωστικό Επίπεδο χεδίασης (Cognitive Level) Σο γνωστικό επίπεδο βοηθά τους χρήστες να κατανοήσουν τη πληροφορία που εντόπισαν, προκειμένου μετέπειτα να την αξιοποιήσουν. Επικεντρώνεται στη διαδικασία σχεδίασης, ορίζοντας επαρκώς τους στόχους απόδοσης του χρήστη και προετοιμάζοντας μια λύση που τους καλύπτει. το επίπεδο αυτό περιλαμβάνονται τα παρακάτω: Ανάλυση των αναγκών: Αξιολογείται η ζήτηση του προϊόντος επικοινωνίας, οι εργασίες που πρέπει να ολοκληρωθούν, τα κίνητρα και οι εμπειρίες των προσδοκώμενων αναγνωστών. Ορισμός των στόχων της εργασίας (project): Θεσπίζονται αντικειμενικοί στόχοι και μέσω της αξιολόγησης διασφαλίζεται η επίτευξή τους από το προϊόν επικοινωνίας. Επιλογή της μορφής του προϊόντος (οδηγός tutorial, οδηγός χρήστη user s guide, κλπ). Προετοιμασία της σχεδίασης του προϊόντος: δομή, δείγμα σχεδίασης, λεπτομερής αποτύπωση σεναρίων χρήσης storyboards. Ορισμός των προδιαγραφών: Περιλαμβάνει τις προδιαγραφές του προϊόντος (editorial guidelines, προδιαγραφές παραγωγής, τεχνικές προδιαγραφές) και της εργασίας project (πρόγραμμα, προϋπολογισμός). Ελκυστικό Επίπεδο χεδίασης (Affective Level) Αυτό το επίπεδο είναι υπεύθυνο να δίνει κίνητρο στον χρήστη να αξιοποιήσει τη πληροφορία που προηγουμένως έχει εντοπίσει και κατανοήσει. Περιλαμβάνει τα παρακάτω στοιχεία: Προσοχή: Η προσέλκυση της προσοχής του χρήστη είναι απαραίτητη για την επιτυχία. Κίνητρα: Κατανόηση των κινήτρων του χρήστη για τη χρήση της πληροφορίας. Σεχνολογικές αλλαγές. Πολυπολιτισμική επικοινωνία. Κοινωνικές και πολιτικές επιρροές. Νομικά και ηθικά ζητήματα. Πελάτης και τελικός χρήστης. Πολλές φορές ικανοποιείται ο πελάτης και όχι ο τελικός χρήστης. Μέθοδοι κατανόησης θεμάτων επικοινωνίας. 90

91 Σο μοντέλο αυτό παρουσιάζει αρκετά πλεονεκτήματα, καθώς εστιάζει στους τεχνικούς επικοινωνίας, των οποίων οι αρμοδιότητες έχουν αυξηθεί σημαντικά, αναβαθμίζοντας τους από άτομα που απλά χειρίζονταν την γλώσσα σε σχεδιαστές και αξιολογητές των διεπαφών χρήστη (user interface). Επιπλέον, περιλαμβάνει τους ρόλους των τεχνικών (desktop publishing, σχεδίαση διεπαφής interface design, συμβουλές σε θέματα διαχείρησης management consulting) και τους τοποθετεί στο κατάλληλο πλαίσιο. Μέσα από αυτό παρέχονται δυνατότητες για διαφορετικές προσεγγίσεις, ενσωματώνοντας απόψεις που δεν αναγνωρίζονται από ομάδες τεχνικών επικοινωνίας. Σέλος, παρουσιάζει αυξανόμενες επιρροές από συναφή πεδία, όπως στη διαδικασία προσανατολισμού από τεχνολογία λογισμικού (software engineering), στα τρία επίπεδα από εκπαιδευτική ψυχολογία και στη μέτρηση και αξιολόγηση από τη θεωρία της εκπαίδευσης ενηλίκων και τη διαχείριση των επιχειρήσεων. Ψστόσο, σε αυτό το μοντέλο παρουσιάζονται και κάποιοι περιορισμοί. Αποτελεί ένα δεσμευτικό μοντέλο, καθώς προβλέπει τον τρόπο που θα πρέπει να γίνει η πρακτική, ενώ έρευνες δείχνουν πως η πράξη συνήθως διαφέρει από τη θεωρία. Μια ακόμη αδυναμία αποτελεί το γεγονός πως υπάρχει επικάλυψη μεταξύ των επιπέδων, δηλαδή κάποια στοιχεία μπορούν να ενταχθούν σε περισσότερα από ένα επίπεδα. (Darzenta, 2013) Οι Αρχές της χεδίασης Πληροφορίας Οι σχεδιαστές πληροφορίας (information designers) συνδυάζουν κείμενο με γραφικά προκειμένου να παρουσιάσουν κάθε φορά ένα μήνυμα. τοχεύοντας, λοιπόν, στη παρουσίαση σαφής και ουσιαστικής πληροφορίας, οργανώνουν και ομαδοποιούν τα δεδομένα έχοντας σαν οδηγό την απλότητα. Ο Lipton (Lipton, 2007) αναφέρει οχτώ αρχές της σχεδίασης πληροφορίας: υνέπεια (consistency) Φρήση ίδιου σχεδιαστικού στυλ (design style) σε όλους τους τίτλους, περιεχόμενο κλπ. Εγγύτητα (proximity) ύνδεση αποστάσεων των στοιχείων με τη σημασιολογική τους σχέση Κατηγοριοποίηση (chunking) Κατηγοριοποίηση και διαχωρισμός στοιχείων ώστε να είναι κατανοητά τοίχιση (alignment) τοίχιση στοιχείου με κάποιο άλλο Ιεραρχία (hierarchy) Εμφάνιση σημαντικής πληροφορίας με την ανάλογη έμφαση Δομή (structure) Αλληλουχία παρουσίασης πληροφορίας ώστε να βγαίνει νόημα Ισορροπία και ροή ματιού (balance and eye flow) αφής θέση εκκίνησης, υποστήριξη κίνησης ματιού από τη γραμματοσειρά και τη διάταξη αφήνεια (clarity) αφής και περιεκτική γραφή, χωρίς περιττές ορολογίες ή απροσδιόριστους όρους, σωστό επίπεδο για το κοινό 91

92 Φρησιμοποιώντας μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων η Malamed (Malamed, 2009) παρέχει στους σχεδιαστές έξι αρχές για τη δημιουργία γραφικών και οπτικής γλώσσας (graphics - visual language). Αυτές οι αρχές είναι οι εξής: Οργάνωση με σκοπό τη συμπλήρωση της ανθρώπινης αντίληψης, μέσω της ανάλυσης, δόμησης και οργάνωσης των γραφικών. Καθοδήγηση των ματιών μέσω της δομής των γραφικών. Μείωση του ρεαλισμού στα γραφικά. Μετατροπή του αφηρημένου σε συγκεκριμένο. Αποσαφήνιση των πολύπλοκων πληροφοριών. Δημιουργία συναισθηματικής φόρτισης στον χρήστη. 4.2 χεδίαση Διαδραστικών υστημάτων Η χεδίαση Διαδραστικών υστημάτων ασχολείται με την ανάλυση και μοντελοποίηση της δομής που αναπτύσσεται μεταξύ ανθρώπων και συστημάτων. Αποτελεί μια διαδικασία που παράγει όχι μόνο την ενδιάμεση αναπαράσταση αλλά και το ίδιο το διαδραστικό μέσο, δηλαδή το τελικό προϊόν. Η Διαδραστική χεδίαση δεν περιορίζεται στη βελτιστοποίηση του συστήματος, με βάση την ευχρηστία, αλλά στην προσπάθεια να προσδώσει εμπειρία στους χρήστες που αλληλεπιδρούν με τα συγκεκριμένα συστήματα. Η χεδίαση Διεπαφών Φρήστη αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία που στηρίζεται σε γνώσεις και εμπειρία χρήσης κατάλληλων τεχνικών. Ο όρος «διεπαφή χρήστη (user interface) αναφέρεται στο σύνολο των συστατικών στοιχείων ενός συστήματος, που επιτρέπει την αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ συστήματος και χρήστη. Η διεπαφή του χρήστη ενός συστήματος έχει σχέση με το ίδιο το σύστημα, τον χρήστη του συστήματος και τον τρόπο που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. (Κουτσαμπάσης, 2011) Οι Αρχές χεδίασης και Ευχρηστίας Διαδραστικών υστημάτων Οι Αρχές χεδίασης και Ευχρηστίας είναι απαραίτητες για τη σχεδίαση και αξιολόγηση διαδραστικών συστημάτων. Πρόκειται για προτάσεις που αποτελούν παραδοχές για την ευχρηστία και έχουν προκύψει από την εμπειρία σχεδίασης και αξιολόγησης. Η μελέτη τους βοηθά στον προσδιορισμό των στόχων της ανάπτυξης ενός διαδραστικού συστήματος. Οι αρχές αυτές είναι γενικές και απαιτούν διαφοροποίηση ανάλογα με την κάθε περίπτωση ανάπτυξης συστήματος. Η εκάστοτε σχεδιαστική ομάδα, επιλέγει τις αρχές αναλόγως το σχεδιαστικό πρόβλημα και λαμβάνοντας υπόψη τους χρήστες και το πλαίσιο χρήσης. Παρακάτω παρουσιάζονται μερικές αντιπροσωπευτικές αρχές που χρησιμοποιούνται ευρέως στη σχεδίαση διαδραστικών συστημάτων. (Κουτσαμπάσης, 2011) 92

93 Οι Αρχές χεδίασης Διεπαφών του Schneiderman (Schneiderman& Pleasant, 2010) 1. Απόφαση επιπέδου ικανοτήτων του χρήστη. Αναφέρεται στις ικανότητες (πνευματικές, σωματικές, γνωστικές, κλπ.) του χρήστη να αντιληφθεί το σύστημα. Ο διαχωρισμός των χρηστών σε ειδικούς (experts) και άπειρους (novice) δεν αποδίδει και είναι απαραίτητη η ανάλυση του προφίλ τους. 2. Αναγνώριση εργασιών. Η αναγνώριση των εργασιών (task analysis), περιλαμβάνει τις ενέργειες των χρηστών και τις αντίστοιχες ενέργειες που θα πρέπει να κάνει το σύστημα. 3. Επιλογή στυλ αλληλεπίδρασης. Επιλογή κατάλληλου στυλ για την υποστήριξη των εργασιών του χρήστη. 4. Εφαρμογή οκτώ κανόνων σχεδίασης διεπαφών: [11] υνέπεια στη χρήση ορολογίας, τη δομή διαλόγων, κ.α. Καθολική ευχρηστία (universal usability), αναγνώριση αναγκών πολλών ομάδων χρηστών, συμπεριλαμβανομένων και ατόμων με ειδικές ικανότητες. Κατάλληλη ανάδραση στις ενέργειες του χρήστη. Διάλογοι που ολοκληρώνονται. Αποφυγή σφαλμάτων μέσα από τη χρήση περιορισμών, αυτόματων υπολογισμών, κ.α. Αναίρεση ενεργειών. Έλεγχος της διεπαφής από τον χρήστη, που πρέπει να έχει πάντα την πρωτοβουλία. Μείωση του φόρτου της βραχυχρόνιας μνήμης προκειμένου να μην προκαλείται καταπόνηση. Οι Δέκα Αρχές Ευχρηστίας του Nielsen (Molich & Nielsen, 1990) 1. Ορατότητα της κατάστασης του συστήματος (Visibility of system status) Σο σύστημα θα πρέπει να ενημερώνει τους χρήστες για το τι συμβαίνει. 2. υσχέτιση συστήματος και πραγματικού κόσμου (Match between system and real world) Οι έννοιες, οι φράσεις και οι λέξεις που χρησιμοποιούνται θα πρέπει να είναι οικίες στον χρήστη. 3. Αναγνώριση αντί ανάκλησης (Recognition rather than recall) Σα αντικείμενα, οι ενέργειες και οι επιλογές του χρήστη πρέπει να είναι ορατές για να μην χρειάζεται να ανακαλεί συνεχώς πληροφορίες από προηγούμενα τμήματα διαλόγου. 4. Ευελιξία και αποτελεσματικότητα χρήσης (Flexibility and efficiency of use) Παροχή συντομεύσεων που μπορούν να επισπεύσουν την αλληλεπίδραση για τον έμπειρο χρήστη. 5. Έλεγχος του συστήματος από το χρήστη και ελευθερία (User control and freedom) Σο σύστημα θα πρέπει να παρέχει στον χρήστη προφανείς επιλογές, δυνατότητα αναίρεσης ή επανάληψης πράξεων. 93

94 6. υνέπεια και πρότυπα (Consistency and standards) Αφορούν την ορολογία, τη μορφή, το σχεδιαστικό στυλ, τα χρώματα και τις συμβάσεις μεταξύ παρόμοιων συστημάτων. 7. Πρόληψη σφαλμάτων (Error prevention) Σο σύστημα θα πρέπει να είναι προσεκτικά σχεδιασμένο έτσι ώστε να μην χρειάζονται μηνύματα σφαλμάτων. 8. Καλαίσθητη και μινιμαλιστική σχεδίαση (Aesthetic and minimalist design) Σο σύστημα πρέπει να μην παρέχει περιττές πληροφορίες που μπορεί να επιβαρύνουν τον χρήστη. 9. Τποβοήθηση χρηστών στην αναγνώριση, διάγνωση και ανάκαμψη από σφάλματα (Help users recognize, diagnose, recover from errors) Σο σύστημα θα πρέπει να παρέχει μηνύματα λάθους σε κατανοητή προς τον χρήστη γλώσσα που θα περιγράφουν με ακρίβεια το σφάλμα. 10. Βοήθεια και τεκμηρίωση (Help and documentation) Κάθε πληροφορία τεκμηρίωσης πρέπει να εντοπίζεται εύκολα και να σχετίζεται με την εργασία του χρήστη τη συγκεκριμένη στιγμή Οι τόχοι της Διαδραστικής χεδίασης Οι στόχοι της Διαδραστικής χεδιαστικής διαχωρίζονται σύμφωνα με τους Preece, Roberts και Sharp (Preece, Roberts, Sharp, 2002) στους στόχους ευχρηστίας (usability goals) και στους στόχους εμπειρίας του χρήστη (user experience goals). Οι στόχοι ευχρηστίας αποτελούν συγκεκριμένους στόχους, που είναι ποσοτικοί μετρήσιμοι με αντικειμενικά κριτήρια. Περιλαμβάνουν την αποτελεσματικότητα, την αποδοτικότητα, την ασφάλεια, την χρησιμότητα, την ευκολία μάθησης και απομνημόνευσης. Αντίθετα, οι στόχοι της εμπειρίας του χρήστη θεωρούνται αφηρημένοι και υποκειμενικοί. Εξαρτώνται από τα προσωπικά κριτήρια των χρηστών, και προκειμένου να ικανοποιούνται, το σύστημα θα πρέπει να χαρακτηρίζεται διασκεδαστικό, ικανοποιητικό, απολαυστικό, ψυχαγωγικό, βοηθητικό, παρακινητικό, να μπορεί να υποστηρίζει τη δημιουργικότητα, να μπορεί να ανταμείβει και να μπορεί να εκπληρώνει τα συναισθήματα. Οι παραπάνω στόχοι δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν σε κάθε περίπτωση, αλλά επιλέγονται από τον σχεδιαστή ανάλογα με το κάθε σχεδιαστικό πρόβλημα. (Κουτσαμπάσης, 2011) 94

95 Εικόνα 130 Οι στόχοι της διαδραστικής σχεδίασης σύμφωνα με τους Preece, Rogers και Sharp. (Preece, Roberts, Sharp, 2002) (Κουτσαμπάσης, 2011) 4.3 Ορισμός Προβληματικού Φώρου χεδίασης Μουσειακής Εφαρμογής με Θέμα την Παραδοσιακή Ναυπηγική του 19ου αι Προβληματικός Φώρος Η ξυλοναυπηγική, όπως έχει αναφερθεί, αποτελούσε επί δεκαετίες κύρια παραγωγική δραστηριότητα της Ελλάδας, με μεγάλες και μικρότερες ναυπηγικές μονάδες σε νησιά και παραθαλάσσιες περιοχές, να ασχολούνται με την κατασκευή παραδοσιακών σκαφών. Η πολύπλοκη διαδικασία της κατασκευής ενός ελληνικού παραδοσιακού ξύλινου σκάφους απαιτούσε μεγάλη εξειδίκευση. τα ναυπηγεία υπήρχαν ειδικευμένοι τεχνίτες, που αναλάμβαναν συγκεκριμένα στάδια της διαδικασίας αυτής, έχοντας σαν σκοπό να διαφυλαχθούν οι τεχνικές και τα μυστικά της κατασκευής. ήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία των ναυπηγικών μονάδων ασχολείται αποκλειστικά με την επισκευή και την συντήρηση των ξύλινων σκαφών, λόγω της συνεχόμενης μείωσης της εξολοκλήρου κατασκευής τους. Σο γεγονός αυτό, οφείλεται στο αυξημένο κόστος των πρώτων υλών, στις νέες πηγές ενέργειας, στον εκσυγχρονισμό των εργαλείων και του εξοπλισμού, στις κοινοτικές και ευρωπαϊκές οδηγίες για την μείωση του αλιευτικού στόλου της Μεσογείου έναντι μεγάλων αποζημιώσεων στους αλιείς, και στην οικονομική ύφεση που δεν επιτρέπει στους νέους να ασχοληθούν με το επάγγελμα. Επιπλέον, μεγάλος αριθμός σκαφών, που θεωρούνταν αντιπροσωπευτικά δείγματα της ελληνικής ναυτικής παράδοσης και είχαν μεγάλη πολιτιστική αξία, καταστράφηκαν (μέσω Ευρωπαϊκής Οδηγίας), δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο πλήγμα στην ναυτική πολιτιστική κληρονομιά. Για όλους τους παραπάνω λόγους, οι ξυλοναυπηγοί, που αποτελούν μοναδικούς φορείς της διάσωσης και διάδοσης αυτής της τέχνης, αδυνατούν να μεταδώσουν τη τεχνογνωσία τους. Η καταγραφή των τεχνικών και της διαδικασίας κατασκευής παραδοσιακών σκαφών δεν ήταν καταγραμμένη αλλά αποτελούσε οικογενειακό μυστικό και οικογενειακή αξία, η οποία με την πάροδο των τεχνιτών γίνεται 95

96 ολοένα και πιο ελλιπής έχοντας σαν αποτέλεσμα, στην σημερινή εποχή να υπάρχει σημαντική απώλεια των πληροφοριών. Ο κίνδυνος του αφανισμού αυτής της μοναδικής τοπικής τέχνης, που υπήρχε και εξελίχθηκε στο Αιγαίο πέλαγος από την προϊστορική εποχή, αποτελεί πλέον αναγνωρισμένη (από ημερίδες του Ναυτικού Ομίλου της ύρου) πραγματικότητα και η διάσωσή της αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Η παραδοσιακή ξυλοναυπηγική του Αιγαίου του 19ου αι. και συγκεκριμένα της Νήσου ύρου, μέσα από τη τεχνογνωσία και τα προϊόντα της, όπως σκάφη και διαδικασίες κατασκευής τους, οφείλει να ερευνηθεί και τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας να αξιολογηθούν και στη συνέχεια να αξιοποιηθούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό, προκειμένου να κατασταθεί δυνατή η διάδοσή της γνώσης, τόσο στην σύγχρονη Ελληνική κοινωνία όσο και στη διεθνή κοινότητα ερευνητών και σχεδιαστών. Ένας από τους στόχους αυτής της ΔΕ, είναι η αξιοποίηση της ξυλοναυπηγικής κληρονομιάς και η ενίσχυση της κατανόησης της από το γενικό κοινό και τους ειδικούς, προκειμένου να γίνει εμφανής η σημαντική σχεδιαστική και πολιτιστική της αξία, ώστε και να είναι εφικτοί διάφοροι σχεδιασμοί για τη διάσωση και συνέχισή της χεδιαστικό Πρόβλημα Προκειμένου να γίνει εφικτή η ενίσχυση της κατανόησης του αντικειμένου της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής πολιτιστικής κληρονομιάς, απαιτείται σε βάθος διερεύνηση των πληροφοριών, που αναφέρονται στην ιστορία, τις τεχνικές και την κατασκευή των ξύλινων παραδοσιακών σκαφών. Η παράθεση αυτών των πληροφοριών, σε ένα σύγχρονο, ηλεκτρονικό, μουσειακό περιβάλλον, θα συμβάλλει καθοριστικά στην διάσωση και εξέλιξη αυτής της τέχνης. Οι αναδυόμενες τεχνολογίες και το μεγάλο εύρος πολυμεσικών εφαρμογών, που χρησιμοποιούνται για την απεικόνιση συλλογών και πληροφοριών σε περιβάλλοντα ανεπίσημης εκπαίδευσης (μουσεία), καθώς και η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για ομαδικές, διαδραστικές και εντατικές εμπειρίες μάθησης (group interactive intensive experiences), αποτελούν μια κατάλληλη ευκαιρία για δημιουργική οπτικοποίηση, παροχή και παρουσίαση των πληροφοριών. Η οπτικοποίηση της πληροφορίας θα οδηγήσει στον σχεδιασμό μιας κατάλληλης εφαρμογής που θα καλύπτει την ανάγκη της κατανόησης και διάδοσης της ξυλοναυπηγικής κληρονομιάς. Επιπλέον, θα επιτρέπει την φιλοξενία πολλών χρηστών ταυτόχρονα, οι οποίοι θα συμμετέχουν και θα αλληλεπιδρούν ενεργά με το περιεχόμενο της εφαρμογής Design Brief χεδίαση εφαρμογής μουσειακού περιεχομένου για το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης (ύρος) σε διαδραστική οριζόντια επιφάνεια πολλαπλής αφής (διαδραστικό τραπέζι), με δυνατότητα ταυτόχρονης χρήσης από έξι επισκέπτες (τρεις σε κάθε διαμήκη πλευρά του τραπεζιού), με στόχο την ενίσχυση της κατανόησης του αντικειμένου της πρόσφατης (19ου και πρώιμου 20ου αιώνα) ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς που αφορά την ξυλοναυπηγική. Πιο συγκεκριμένα, οι πληροφορίες που παρέχονται στον χρήστη, είναι σχετικές με: τους τύπους των παραδοσιακών σκαφών, τους τεχνίτες κατά κατηγορία εξειδίκευσης στη διαδικασία παραγωγής παραδοσιακών σκαφών, τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν για τη κατασκευή παραδοσιακών σκαφών, την διαδικασία κατασκευής των παραδοσιακών σκαφών, 96

97 τις ναυπηγικές μονάδες της ύρου και τη σύγχρονη χρήση μεταποίηση των παραδοσιακών σκαφών Σο Σεχνολογικό Μέσο (Media), Σραπέζι Πολλαπλής Αφής Colossus (Colossus Multitouch Table) Σο Colossus είναι ένα διαδραστικό τεχνολογικό μέσο, που έχει αναπτυχθεί από την εταιρεία Ideum και είναι ειδικά σχεδιασμένο για συνωστισμένους δημόσιους χώρους, όπως μουσεία, ερευνητικά εργαστήρια, κέντρα ελέγχου κλπ. Πρόκειται για ένα τραπέζι, με επιφάνεια πολλαπλής αφής (multitouch), μεγέθους 84", με ανάλυση 4K Ultra High Definition (UHD). Παρέχει τη δυνατότητα σε περισσότερους από 8 (οκτώ) επισκέπτες να αλληλεπιδρούν με αυτό ταυτόχρονα. Σο Colossus χρησιμοποιεί τεχνολογία αφής προβαλλόμενης χωρητικότητας (projected-capacitive) [13] με 40 παράλληλα σημεία επαφής και η επιφάνειά του είναι ανθεκτική στο νερό. Σο Colossus έχει εγκατασταθεί σε αρκετά από τα πιο διάσημα μουσεία παγκοσμίως, όπως στο Smithsonian Cooper Hewitt Design Museum (New York, USA), στο Smithsonian National Air & Space Museum (Washington, D.C., USA) και στο Smithsonian National Museum of the American Indian (Washington, D.C., USA). τη συνέχεια παρουσιάζονται ενδεικτικά κάποια βασικά φυσικά χαρακτηριστικά του: Βάρος: 363 KG mm mm mm mm mm mm mm mm Αναλυτικά οι προδιαγραφές του τραπεζιού: χεδιαστικές Προδιαγραφές Εφαρμογής για το Colossus Οι σχεδιαστικές προδιαγραφές αποτελούν την περιγραφή των σχεδιαστικών στόχων. Κατηγοριοποιούνται στα χαρακτηριστικά, τις λειτουργικές απαιτήσεις και στους περιορισμούς. Φαρακτηριστικά Η εφαρμογή πρέπει να είναι: εύχρηστη. 97

98 απλή. κατανοητή. ευχάριστη. ελκυστική. μοντέρνα. κατάλληλη για όλες τις ηλικιακές ομάδες. Λειτουργικές Απαιτήσεις Η εφαρμογή πρέπει να: Περιορισμοί ενημερώνει τον χρήστη για την ξυλοναυπηγική. εμφανίζει όλα τα θέματα για τα οποία μπορεί να ενημερωθεί ο χρήστης. γνωστοποιεί στον χρήστη περί τίνος πρόκειται, δηλαδή το περιεχόμενο της. ενημερώνει τον χρήστη για τις επιλογές του. εμφανίζει το περιεχόμενο με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολα εντοπίσιμο. κατηγοριοποιεί τη πληροφορία ώστε να είναι κατανοητή στον χρήστη. παρουσιάζει ιεραρχημένη την πληροφορία. παρουσιάζει σαφείς και κατανοητές πληροφορίες, χωρίς απροσδιόριστους όρους. χρησιμοποιείται και από επισκέπτες που δεν είχαν αντίστοιχες διαδραστικές εμπειρίες. παρέχει την δυνατότητα επιλογής γλώσσας. παρέχει την δυνατότητα αύξησης και μείωσης του μεγέθους γραμματοσειράς. χρησιμοποιεί το ίδιο σχεδιαστικό στυλ σε όλο το περιεχόμενο. παρέχει τη δυνατότητα αποστολής του κάθε θέματος μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. παρέχει δυνατότητα μεγέθυνσης και σμίκρυνσης φωτογραφιών με χρήση διαισθητικών χειρονομιών. επιτρέπει πλοήγηση σε φωτογραφίες με χρήση διαισθητικών χειρονομιών. δημιουργεί οπτική ισορροπία ανάμεσα σε κείμενο και εικόνες. δίνει τη δυνατότητα μετάβασης σε προηγούμενα βήματα. Πρέπει να ευνοείται η ομαδική αλληλεπίδραση. Η εφαρμογή πρέπει να χρησιμοποιεί το διαδίκτυο. 98

99 4.4 Ιδεασμός χεδίαση Wireframes Οθονών Σα wireframes οθονών (πρωτότυπα οθονών σε πλαίσια) αποτελούν μια πρώτη λιτή απεικόνιση της διεπαφής του διαδραστικού τραπεζιού που πρόκειται να σχεδιαστεί. τόχος τους είναι να παρουσιάσουν χωρίς περιττές λεπτομέρειες, όπως χρώμα, εικόνες και τυπογραφία, την κατανομή του διαθέσιμου χώρου της διεπαφής μέσα από την αποτύπωση της δομής, της ιεράρχησης της πληροφορίας και των λειτουργιών. Η υλοποίηση των wireframes έγινε με τη χρήση του προγράμματος Adobe Illustrator. Αρχική Οθόνη Η αρχική οθόνη είναι εκείνη που εμφανίζεται όταν δεν αλληλεπιδρά κανένας χρήστης. Αποτελείται από: Μια κινούμενη συλλογή εικονιδίων θεματολογίας, τα οποία αντιστοιχούν στα θέματα που είναι σχετικά με την ξυλοναυπηγική παράδοση και παρουσιάστηκαν στο design brief (ενότητα 4.4.3). Η κινούμενη συλλογή θεματολογίας παραμένει σταθερή καθ όλη τη διάρκεια της διάδρασης. Έξι «παράθυρα εκκίνησης της διάδρασης, ένα για τον κάθε χρήστη, που παρουσιάζουν τον τίτλο της εφαρμογής και καθοδηγούν τον χρήστη έτσι ώστε να ξεκινήσει η διάδραση. Εικόνα 131 Αρχική οθόνη εφαρμογής. 99

100 Σο κάθε παράθυρο εκκίνησης διάδρασης για κάθε χρήστη, περιλαμβάνει: Εικόνα 132 Παράθυρο εκκίνησης διάδρασης. 1. Εικονίδιο και τίτλος εφαρμογής. Αυτά παραμένουν σταθερά μέχρι ο χρήστης να επιλέξει θέμα από την κινούμενη συλλογή θεματολογίας. 2. Επεξηγηματικό κείμενο με οδηγίες προκειμένου να ξεκινήσει η διάδραση. 100

101 Οθόνη Εμφάνισης Θέματος Σο «παράθυρο εμφανίζεται αφού ο χρήστης σύρει κάποιο εικονίδιο από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας της διεπαφής στο παράθυρο εκκίνησης της διάδρασης. το «παράθυρο αυτό παρουσιάζονται πληροφορίες σχετικά με τη θεματολογία που ορίστηκε στο design brief (ενότητα 4.4.3). Εικόνα 133 «Παράθυρο εμφάνισης θέματος. 1. Θέμα που έχει επιλέξει ο χρήστης από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας. Παραμένει σταθερό σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 2. Κουμπιά που επιτρέπουν, την επιλογή γλώσσας και τον τερματισμό της διάδρασης. Αυτά παραμένουν σταθερά σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 3. Πλαίσιο επιλογής υποκατηγοριών θέματος. 4. Κείμενο που πληροφορεί τον χρήστη σχετικά με τη θεματολογία που επέλεξε. 5. Κουμπιά που επιτρέπουν, την αύξηση και μείωση του μεγέθους της γραμματοσειράς και την αποστολή του θέματος με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. 101

102 Οθόνη Εμφάνισης Επιλεγμένης Κατηγορίας Εικόνα 134 «Παράθυρο εμφάνισης επιλεγμένης κατηγορίας. 1. Θέμα που έχει επιλέξει ο χρήστης από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας. Παραμένει σταθερό σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 2. Κουμπιά που επιτρέπουν, την μεταφορά στο προηγούμενο βήμα, την επιλογή γλώσσας και τον τερματισμό της διάδρασης. Αυτά παραμένουν σταθερά σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 3. Πλαίσιο επιλογής υποκατηγοριών θέματος. 4. Πλαίσιο εμφάνισης φωτογραφιών. 5. Πλαίσιο κειμένου. 6. Κουκίδες που ενημερώνουν τον χρήστη σχετικά με το πλήθος των φωτογραφιών που υπάρχουν. 102

103 Εικόνα 135 «Παράθυρο εμφάνισης περισσότερου κειμένου στην επιλεγμένη κατηγορία. 1. Θέμα που έχει επιλέξει ο χρήστης από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας. Παραμένει σταθερό σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 2. Κουμπιά που επιτρέπουν, την μεταφορά στο προηγούμενο βήμα, την επιλογή γλώσσας και τον τερματισμό της διάδρασης. Παραμένουν σταθερά σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 3. Πλαίσιο επιλογής υποκατηγοριών θέματος. 4. Πλαίσιο εμφάνισης φωτογραφιών. 5. Κουμπιά που επιτρέπουν, την αύξηση και μείωση του μεγέθους της γραμματοσειράς και την αποστολή του θέματος με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. 6. Πλαίσιο κειμένου. 7. Κουκίδες που ενημερώνουν τον χρήστη σχετικά με το πλήθος των φωτογραφιών που υπάρχουν. Αυτή η οθόνη είναι η ίδια με την προηγούμενη με την μόνη διαφορά ότι εμφανίζεται περισσότερο κείμενο. 103

104 Οθόνη Αποστολής σε Ηλεκτρονική Διεύθυνση Εικόνα 136 «Παράθυρο εμφάνισης αποστολής σε ηλεκτρονική διεύθυνση. 1. Θέμα που έχει επιλέξει ο χρήστης από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας. Παραμένει σταθερό σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 2. Κουμπιά που επιτρέπουν, την μεταφορά σε προηγούμενο βήμα, την επιλογή γλώσσας και τον τερματισμό της διάδρασης. Αυτά παραμένουν σταθερά σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 3. Επεξηγηματικό κείμενο για την αποστολή σε ηλεκτρονική διεύθυνση. 4. Πληκτρολόγιο. 104

105 Οθόνη Επιλογής Γλώσσας Εικόνα 137 «Παράθυρο εμφάνισης επιλογής γλώσσας. 1. Θέμα που έχει επιλέξει ο χρήστης από τη κινούμενη συλλογή θεματολογίας. Παραμένει σταθερό σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 2. Κουμπιά που επιτρέπουν, την μεταφορά σε προηγούμενο βήμα, την επιλογή γλώσσας και τον τερματισμό της διάδρασης. Αυτά παραμένουν σταθερά σε όλη τη διάρκεια της διάδρασης. 3. Πλαίσιο επιλογής γλωσσών. 105

106 4.4.2 ενάρια Φρήσης της Εφαρμογής τη συνέχεια, παρουσιάζονται δυο σενάρια χρήσης, τα οποία έχουν δημιουργηθεί έχοντας σαν στόχο την πληροφόρηση σχετικά με τη ξυλοναυπηγική τέχνη. Σα σενάρια αυτά υποστηρίζονται από τα αντίστοιχα πρωτότυπα οθονών σε πλαίσια (screen wireframes). Σα σενάρια χρήσης αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο στη σχεδιαστική διαδικασία. Η παρουσίασή τους βοηθά στην καλύτερη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της διεπαφής του διαδραστικού τραπεζιού στο συγκεκριμένο πλαίσιο. ενάριο Φρήσης 1: Πληροφόρηση σχετικά με τη σύγχρονη χρήση των παραδοσιακών σκαφών. Ο πρώτος χρήστης είναι ο Αντώνης, ο οποίος είναι 30 χρονών και ελεύθερος επαγγελματίας. Η εξοικείωσή του με τα τεχνολογικά μέσα είναι μικρή και οι εμπειρίες του περιορίζονται σε απλή χρήση κινητού τηλεφώνου και ηλεκτρονικού υπολογιστή. τόχος του είναι να πληροφορηθεί για τη σύγχρονη χρήση των παραδοσιακών σκαφών. Ο Αντώνης σύρει το εικονίδιο από τη κινητή συλλογή της θεματολογίας, που βρίσκεται στο κέντρο της διεπαφής, στο παράθυρο διάδρασης που βρίσκεται μπροστά του. Εμφανίζεται «παράθυρο με εισαγωγικό κείμενο και τις κατηγορίες σύγχρονης χρήσης των παραδοσιακών σκαφών. Εικόνα 138 «Παράθυρο εμφάνισης σύγχρονης χρήσης παραδοσιακών σκαφών. Επιλέγοντας την κατηγορία 1, που βρίσκεται στο πάνω μέρος του «παραθύρου, μεταφέρεται στο «παράθυρο με πληροφορίες σχετικές με τη σύγχρονη χρήση σκαφών αυτής της κατηγορίας. 106

107 Εικόνα 139 «Παράθυρο εμφάνισης επιλεγμένης κατηγορίας. ε αυτό το «παράθυρο, βλέπει τις φωτογραφίες και πατάει πάνω στο κείμενο προκειμένου να εμφανιστεί η συνέχεια. Εικόνα 140 «Παράθυρο εμφάνισης περισσότερου κειμένου στην επιλεγμένη κατηγορία. τη συνέχεια, επειδή δυσκολεύεται να διαβάσει την περιγραφή, επιλέγει τη μεγέθυνση του μεγέθους της γραμματοσειράς, που βρίσκεται στα αριστερά του κειμένου. Εικόνα 141 «Παράθυρο εμφάνισης μεγαλύτερου μεγέθους της γραμματοσειράς. 107

108 Πλοηγείται στις φωτογραφίες κινώντας το δάχτυλό του από δεξιά προς τα αριστερά. Εικόνα 142 «Παράθυρο εμφάνισης επιπλέον φωτογραφιών επιλεγμένης κατηγορίας. Πατώντας τον τίτλο του θέματος, που βρίσκεται στο πάνω μέρος του «παραθύρου, μεταφέρεται στο πρώτο «παράθυρο με τις κατηγορίες σύγχρονης χρήσης των παραδοσιακών σκαφών. Εικόνα 143 «Παράθυρο εμφάνισης σύγχρονης χρήσης παραδοσιακών σκαφών. τη συνέχεια πατάει το κουμπί τερματισμού της διάδρασης, που βρίσκεται πάνω δεξιά και μεταβαίνει στο αρχικό «παράθυρο. 108

109 Εικόνα 144 «Παράθυρο εκκίνησης διάδρασης. ενάριο Φρήσης 2: Πληροφόρηση σχετικά με τη διαδικασία κατασκευής παραδοσιακών σκαφών. Ο επόμενος χρήστης είναι ο Dennis, ο οποίος είναι 21 χρονών. Κατάγεται από την Ελλάδα και τα τελευταία 7 χρόνια μένει στο Λονδίνο, όπου σπουδάζει μουσική. Η εξοικείωσή του με τα τεχνολογικά μέσα είναι μέτρια. τόχος του είναι να πληροφορηθεί για τη διαδικασία κατασκευής ενός παραδοσιακού σκάφους. Ο Dennis σύρει το εικονίδιο με τη διαδικασία κατασκευής παραδοσιακών σκαφών, που βρίσκεται στη κινητή συλλογή της θεματολογίας, στο παράθυρο που βρίσκεται μπροστά του. το «παράθυρο που εμφανίζεται, διαβάζει το εισαγωγικό κείμενο. Εικόνα 145 «Παράθυρο εμφάνισης διαδικασίας κατασκευής παραδοσιακών σκαφών. τη συνέχεια επιλέγει να πληροφορηθεί σχετικά με το 1ο στάδιο της διαδικασίας κατασκευής ενός παραδοσιακού σκάφους. 109

110 Εικόνα 146 «Παράθυρο εμφάνισης επιλεγμένης κατηγορίας. τη συνέχεια, πατάει το κουμπί για επιλογή γλώσσας που βρίσκεται στα αριστερά του κειμένου και επιλέγει τα αγγλικά. Εικόνα 147 «Παράθυρο εμφάνισης επιλογής γλώσσας. τη συνέχεια βλέπει φωτογραφίες και διαβάζει πληροφορίες για αυτό το βήμα της διαδικασίας κατασκευής. Εικόνα 148 «Παράθυρο εμφάνισης επιλεγμένης κατηγορίας. 110

111 Κινώντας το δάχτυλό του από δεξιά προς τα αριστερά πάνω στη φωτογραφία, πλοηγείται στις φωτογραφίες αυτού του βήματος της διαδικασίας κατασκευής. Εικόνα 149 «Παράθυρο εμφάνισης επιπλέον φωτογραφιών επιλεγμένης κατηγορίας. τη συνέχεια, επιλέγει το κουμπί αποστολής με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, που βρίσκεται πάνω δεξιά, και στέλνει τις πληροφορίες για την διαδικασία κατασκευής ενός παραδοσιακού πλοίου στον φίλο του Κώστα, που σπουδάζει στη χολή Ναυπηγών Μηχανολόγων Μηχανικών και δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον σε αυτό το πεδίο. Εικόνα 150 «Παράθυρο εμφάνισης αποστολής σε ηλεκτρονική διεύθυνση. τη συνέχεια πατάει το κουμπί τερματισμού της διάδρασης, που βρίσκεται πάνω δεξιά. 111

112 Εικόνα 151 «Παράθυρο εκκίνησης διάδρασης. 112

113 4.5 Πρωτοτυποποίηση Εφαρμογής Μετά την παρουσίαση της διεπαφής με την βοήθεια των wireframes, ακολουθεί το στάδιο της πρωτοτυποποίησης. ε αυτό το στάδιο, δημιουργούνται πρωτότυπα, που απεικονίζουν την τελική μορφή της διεπαφής. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζουν τα οπτικά στοιχεία της διεπαφής, που αφορούν γραμματοσειρές, χρώματα, εικόνες, κλπ., προκειμένου να δοθεί μια ξεκάθαρη εικόνα της εμφάνισης και των λειτουργιών της. Η πρωτοτυποποίηση αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο στη διαδικασία του σχεδιασμού, καθώς παρέχει τη δυνατότητα απεικόνισης με μεγάλη ακρίβεια, χωρίς στη πραγματικότητα να έχει γίνει υλοποίηση της εφαρμογής χεδίαση Οθονών Εφαρμογής Η υλοποίηση των πρωτοτύπων έγινε με τη χρήση του προγράμματος Adobe Illustrator. Οι οθόνες που παρουσιάζονται παρακάτω αποτελούν αναπαραστάσεις που αποκλίνουν ελάχιστα από αυτές της υλοποιημένης εφαρμογής. Αρχική Οθόνη Εικόνα 152 Αρχική οθόνη εφαρμογής. 113

114 Εμφάνιση Θέματος Εικόνα 153 Οθόνη «παραθύρου εμφάνισης θέματος. 114

115 Εμφάνιση Επιλεγμένης Κατηγορίας Εικόνα 154 Οθόνη «παραθύρου επιλεγμένης κατηγορίας. 115

116 Εικόνα 155 Οθόνη «παραθύρου επιλεγμένης κατηγορίας με εμφάνιση περισσότερου κειμένου. Αυτή η οθόνη είναι η ίδια με την προηγούμενη με την μόνη διαφορά ότι εμφανίζεται περισσότερο κείμενο. 116

117 Οθόνη Αποστολής σε Ηλεκτρονική Διεύθυνση Εικόνα 156 Οθόνη «παραθύρου αποστολής σε ηλεκτρονική διεύθυνση. 117

118 Οθόνη Επιλογής Γλώσσας Εικόνα 157 Οθόνη «παραθύρου επιλογής γλώσσας χεδίαση Γραφιστικών τοιχείων Παρακάτω παρουσιάζονται τα γραφιστικά στοιχεία που εμφανίζονται στην εφαρμογή που σχεδιάστηκε. Λογότυπο Η λογοτυποποίηση, που έγινε, αποτελεί μια δημιουργική απεικόνιση του θέματος της εφαρμογής. Επιπλέον, εξυπηρετεί στη δημιουργία μιας ταυτότητας για την εφαρμογή που σχεδιάστηκε. Η εφαρμογή ονομάστηκε «Παραδοσιακή Ναυπηγική. Σο λογότυπο αποτελείται από το κείμενο, σε ελληνικά και αγγλικά, και ένα σύμβολο. το σύμβολο, που σχεδιάστηκε, απεικονίζεται το περίγραμμα της πλώρης ενός παραδοσιακού σκάφους. 118

119 Εικόνα 158 Λογότυπο εφαρμογής. Γραμματοσειρές Εικόνες Εικόνα 159 Γραμματοσειρές που χρησιμοποιήθηκαν στη σχεδίαση. Όλες οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν για την προτεινόμενη μουσειακή εφαρμογή προήλθαν από έρευνα και παρουσίαση της κ. Α. Μπρισνόβαλη με τίτλο «Η Σέχνη της Ξυλοναυπηγικής και των υναφών Επαγγελμάτων στη ύρα., που έγινε για τον Ναυτικό Όμιλο της ύρου στα πλαίσια του Αγώνα Κλασσικών καφών, Παραδοσιακών Καϊκιών και Λέμβων Λατινιών, το 2013 στη ύρο. Φρώματα ύμβολα Εικόνα 160 Φρωματική παλέτα που χρησιμοποιήθηκε στη σχεδίαση. Εικόνα 161 ύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν στη σχεδίαση Σρόποι Αλληλεπίδρασης υστήματος Η αλληλεπίδραση του χρήστη με το σύστημα αποτελεί βασικό στοιχείο της σχεδιαστικής διαδικασίας. Η σχεδίαση της συγκεκριμένης εφαρμογής βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη χρήση διαισθητικών 119

120 χειρονομιών, δεδομένης της ευκολίας και αμεσότητας που προσφέρουν κατά την αλληλεπίδραση. Οι διαισθητικές χειρονομίες, που σήμερα υποστηρίζονται από πλήθος συσκευών, αποτελούν σχηματισμούς που κάνει ο χρήστης με τα δάκτυλά του πάνω στη διαδραστική επιφάνεια. Ο χρήστης μπορεί να αλληλεπιδράσει για βασικές ενέργειες, όπως ο τερματισμός διάδρασης, η μεταφορά σε προηγούμενο βήμα και η αλλαγή γλώσσας, με τα βασικά κουμπιά του «παραθύρου, που βρίσκονται σταθερά πάνω δεξιά και αριστερά στο «παράθυρο εμφάνισης θέματος. Επιπλέον, η αλληλεπίδραση με το κείμενο μπορεί να γίνει με τη μπάρα κουμπιών, που βρίσκεται στα αριστερά του κειμένου, και υποστηρίζει ενέργειες όπως η αύξηση και η μείωση του μεγέθους της γραμματοσειράς και η αποστολή σε ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Η εφαρμογή υποστηρίζει διαισθητικές χειρονομίες σε ενέργειες του χρήστη, όπως η κίνηση εικονιδίου για την εκκίνηση της διάδρασης, η επιλογή κατηγορίας, η μεγέθυνση και η σμίκρυνση των φωτογραφιών, η οριζόντια μετακύλιση στην πλοήγηση σε επιμέρους κατηγορίες του κάθε θέματος και η κάθετη μετακύλιση στην εμφάνιση περισσότερων πληροφοριών στο πλαίσιο κειμένου. τον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται αναλυτικά οι χειρονομίες που υποστηρίζει η εφαρμογή. ΔΡΑΗ ΦΡΗΣΗ ΔΙΑΙΘΗΣΙΚΕ ΦΕΙΡΟΝΟΜΙΕ ΠΕΡΙΓΡΑΥΗ tap Ελαφρύ χτύπημα για επιλογή. Επιλογή double tap Διπλό ελαφρύ χτύπημα για επιλογή. Κίνηση drag and drop multi finger drag ύρσιμο για να μετακίνηση. Μεγέθυνση (zoom in) spread double tap Άπλωμα για μεγέθυνση. Διπλό ελαφρύ χτύπημα για μεγέθυνση. μίκρυνση (zoom out) pinch double tap Σσίμπημα για σμίκρυνση. Διπλό ελαφρύ χτύπημα για σμίκρυνση. 120

121 Πλοήγηση σε λίστα two finger drag Κίνηση σε επόμενο/ προηγούμενο σε λίστα. Μετακύλιση (scroll) drag two finger drag ύρσιμο για να μετακύλιση. Πίνακας 2 Διαισθητικές χειρονομίες για κάθε ενέργεια του χρήστη. Η εισαγωγή πληροφοριών γίνεται με τη χρήση «εικονικού πληκτρολογίου (σχηματοποιημένη εικόνα πληκτρολογίου στην οθόνη) στη διεπαφή, η χρήση του οποίου απαιτείται όταν ο χρήστης επιλέξει την αποστολή του θέματος για το οποίο έχει λάβει πληροφορίες και επιθυμεί να αποστείλει σε κάποια ηλεκτρονική διεύθυνση. Ένα ακόμη βασικό ζήτημα αποτελεί η ανταπόκριση του συστήματος στις ενέργειες που χρήστη. Η εφαρμογή σχεδιάστηκε έτσι ώστε κάθε ενέργεια του χρήστη να γίνεται εμφανής από το σύστημα. Ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται αυτό είναι η δημιουργία πιο έντονων γραμματοσειρών, είτε στιγμιαία, για παράδειγμα κατά το άγγιγμα της επιλογής αύξησης του μεγέθους κειμένου, είτε μέχρι να τερματιστεί η διάδραση «μόνιμα, για παράδειγμα στην επιλογή της κάποιας κατηγορίας σκαφών στο θέμα «τύποι παραδοσιακών σκαφών, όπου ο χρήστης χρειάζεται να γνωρίζει τα σκάφη ποιάς κατηγορίας του εμφανίζονται. Επιπλέον το ίδιο συμβαίνει και στη περίπτωση κειμένου, όπου το σύστημα μέσα από το χρώμα της γραμματοσειράς, για παράδειγμα στην περίπτωση μετακύλισης, το αχνό κείμενο γίνεται λευκό. 4.6 Αξιολόγηση Εφαρμογής ε αυτό το σημείο γίνεται παρουσίαση της αξιολόγησης των προτεινόμενων πρωτοτύπων όπως αυτά παρουσιάστηκαν παραπάνω. Η αξιολόγηση αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο της σχεδιαστικής διαδικασίας καθώς διασφαλίζει την επισήμανση τυχών αστοχιών και παραλείψεων στο σχεδιασμό που αφορούν την ευχρηστία και τη λειτουργικότητα του συστήματος, καθώς και την επίτευξη των στόχων του σχεδιασμού. Σα συμπεράσματα που προκύπτουν, αποτελούν χρήσιμα δεδομένα για μεταγενέστερες βελτιώσεις του συστήματος. Η αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε με τη συμπλήρωση ηλεκτρονικής φόρμας ερωτήσεων αξιολόγησης της προτεινόμενης εφαρμογής. Για την συγκεκριμένη αξιολόγηση, απευθύνθηκα σε φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης που είναι υπεύθυνοι για την λειτουργία και ανάπτυξη περιεχομένου του συγκεκριμένου Βιομηχανικού Μουσείου καθώς και εργαζομένους σε αυτό, επίσης σε ενεργούς τεχνίτες παραδοσιακών σκαφών που εδράζουν και δραστηριοποιούνται στην Νήσο ύρο και τέλος σε σχεδιαστές ενεργούς στο πεδίο του βιομηχανικού σχεδιασμού στην Ελλάδα καθώς και σε φοιτητές του Σμήματος Μηχανικών χεδίασης Προϊόντων και υστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου (ύρος) και ερευνητές που ασχολούνται με το αντικείμενο αυτό. Οι ερωτήσεις αξιολόγησης διερευνούν τα παρακάτω: την ηλικιακή ομάδα του ερωτώμενου, 121

122 το αν χρειάζεται μια τέτοια εφαρμογή για την παραδοσιακή ξυλοναυπηγική παράδοση στον χώρο των μουσειακών εκθεμάτων, το αν μια τέτοια εφαρμογή θα ήταν χρήσιμη στο Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης (ύρος), στο τμήμα σκαφών ή εξειδικευμένων εκθεμάτων που αφορούν τη ξυλοναυπηγική, την παροχή - προβολή πληροφοριών, που αφορούν τους τύπους των παραδοσιακών σκαφών, τους τεχνίτες κατά κατηγορία εξειδίκευσης στη διαδικασία παραγωγής παραδοσιακών σκαφών, τα εργαλεία, που χρησιμοποιούνταν για τη κατασκευή παραδοσιακών σκαφών, τη διαδικασία κατασκευής των παραδοσιακών σκαφών, τις ναυπηγικές μονάδες της ύρου, τη σύγχρονη χρήση ή μεταποίηση των παραδοσιακών σκαφών, το αν είναι βοηθητικό προς τον επισκέπτη του μουσείου, η εφαρμογή αυτή να φιλοξενηθεί σε διαδραστικό τραπέζι πολλαπλής αφής ή σε διαδραστικό τοίχο πολλαπλής αφής, το αν η χρήση διαισθητικών χειρονομιών θα αποτελέσει εμπόδιο κατά την αλληλεπίδραση με την εφαρμογή, και τέλος τις πιθανές αλλαγές ή βελτιώσεις που πιστεύει ο ερωτώμενος πως θα πρέπει να γίνουν στο σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, από την αξιολόγηση προκύπτουν τα παρακάτω: Η ηλικιακή ομάδα της πλειοψηφίας των ερωτηθέντων (61.11%) ήταν ετών. Σο 27.78% ήταν μεταξύ ετών, ενώ οι κατηγορίες και άνω των 50 ετών, συγκέντρωσαν το 5.56% η κάθε μία. 5.56% 5.56% 27.78% 61.11% >50 Εικόνα 162 Ηλικιακές κατηγορίες ερωτηθέντων Σο 100% των ερωτηθέντων θεωρεί πως μια μουσειακή εφαρμογή που παρουσιάζει το θέμα της παραδοσιακής ναυπηγικής είναι χρήσιμη και πως μπορεί εύκολα να φιλοξενηθεί στο Βιομηχανικό Μουσείο της Ερμούπολης στη ύρο. 122

123 ναι όχι 100% Εικόνα 163 Φρησιμότητα εφαρμογής για την παραδοσιακή ναυπηγική. ναι όχι 100% Εικόνα 164 Φρησιμότητα εφαρμογής για την παραδοσιακή ναυπηγική στο Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης (ύρος). χετικά με τις ενότητες του περιεχομένου, που παρουσιάζονται από την εφαρμογή, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων συμφωνεί με την επιλογή τους. Πιο συγκεκριμένα το 100% θεωρεί πως είναι αναγκαία η προβολή πληροφοριών σχετικά με τη διαδικασία παραγωγής ενός παραδοσιακού σκάφους. Σα υψηλότερα ποσοστά που συγκεντρώνονται και αφορούν τη μη προβολή κάποιων ενοτήτων είναι 27.78% και 16.67% για τις ναυπηγικές μονάδες της ύρου και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν κατά την κατασκευή παραδοσιακών σκαφών. Ψστόσο, τα ποσοστά αυτά δεν οδηγούν σε καμία περίπτωση στην απομάκρυνση των συγκεκριμένων ενοτήτων από την εφαρμογή. τις κατηγορίες, που αφορούν τους τύπους των παραδοσιακών σκαφών, τους τεχνίτες κατά κατηγορία εξειδίκευσης καθώς και τη σύγχρονη χρήση και μεταποίηση των σύγχρονων σκαφών, ένα ποσοστό 5.56% των ερωτηθέντων εξέφρασε την άποψη πως μπορούν να μην παρουσιάζονται στην εφαρμογή. 123

124 τύποι παραδοσιακών σκαφών τεχνίτες κατά κατηγορία εξειδίκευσης εργαλεία για τη κατασκευή παραδοσιακών σκαφών διαδικασία κατασκευής παραδοσιακών σκαφών ναυπηγικές μονάδες της ύρου σύγχρονη χρήση - μεταποίηση παραδοσιακών σκαφών ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ ΙΙΔΨΡΑ ΠΑΠΑΙΔΕΡΗ % % 80.00% 5.56% 5.56% 16.67% 27.78% 5.56% όχι ναι 60.00% 40.00% 94.44% 94.44% 83.33% % 72.22% 94.44% 20.00% 0.00% Εικόνα 165 Ενότητες περιεχομένων που προβάλει η εφαρμογή. Επιπλέον, προτάθηκε η προσθήκη ενοτήτων που αφορούν τις εξελίξεις στον τομέα της παραδοσιακής ναυπηγικής και τις νέες τεχνολογίες που έχουν εμφανιστεί, καθώς και τις πρώτες ύλες (ξύλα, μέταλλα, σχοινιά, ιστιόπανα) για την κατασκευή ξύλινων σκαφών και τη μεταφορά τους. την ενότητα των εργαλείων που χρησιμοποιούνταν στην διαδικασία κατασκευής παραδοσιακών σκαφών, προτάθηκε η προσθήκη μιας τεχνολογικά τεκμηριωμένης ιστορικής αναδρομής της μετάλλαξης που έχει επέλθει σε αυτά με την πάροδο των ετών, που μπορεί να πλαισιώνεται με οπτικοακουστικό υλικό. Αναφορικά με τους τύπους των παραδοσιακών σκαφών, εκφράστηκε η ανησυχία πως, λόγω των διαφοροποιήσεων που παρουσιάζουν οι ίδιοι τύποι σκαφών ανάλογα με την περιοχή ή την δεκαετία που ναυπηγήθηκαν, και της εξέλιξής τους που συνεχίζεται από την προϊστορία μέχρι και σήμερα, χρειάζεται μια πιο στενά πλαισιωμένη χρήση των αναφορών. το ίδιο πλαίσιο, κυμαίνονται και οι παρατηρήσεις σχετικά με την διαδικασία κατασκευής των παραδοσιακών σκαφών, καθώς είναι μια διαρκώς εξελισσόμενη διαδικασία και οι σημερινοί καραβομαραγκοί διαφοροποιούνται σε σχέση με εκείνους που δραστηριοποιούνταν στον τομέα πριν 50 χρόνια. το ερώτημα σε ποιο τεχνολογικό μέσο είναι βοηθητικό να φιλοξενηθεί η εφαρμογή αυτή, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (77.78%) υποστήριξε το διαδραστικό τραπέζι. Η μόνη ανησυχία που εκφράστηκε ήταν το ότι δεν θα μπορεί να είναι ορατό από διερχόμενους επισκέπτες ώστε να μπορεί να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον και στη συνέχεια να το προσεγγίσουν για να αλληλεπιδράσουν με αυτό. 124

125 16.67% διαδραστικό τραπέζι διαδραστικός τοίχος 77.78% Εικόνα 166 Σεχνολογικό μέσο στο οποίο μπορεί να φιλοξενηθεί η εφαρμογή. Όσον αφορά στις διαισθητικές χειρονομίες, που αποτελούν μεγάλο κομμάτι της προτεινόμενης εφαρμογής, δεν εκφράστηκε κάποια ανησυχία, καθώς το κοινό είναι πλέον εξοικειωμένο με αυτές μέσα από τη χρήση έξυπνων κινητών και tablets. Αυτό φαίνεται και από το μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων (83.33%) που θεωρεί πως δεν θα αποτελέσουν εμπόδιο στην αλληλεπίδραση τους με το διαδραστικό τραπέζι % ναι όχι 83.33% Εικόνα 167 Φρήση διαισθητικών χειρονομιών Σέλος, όσον αφορά την αισθητική προσέγγιση της σχεδιαστικής πρότασης, έγινε αναφορά στα χρώματα που χρησιμοποιεί η εφαρμογή και αντιπροτάθηκε η χρήση πιο «ζωντανών χρωμάτων (vivid colors) αλλά όχι απαραίτητα έντονων. 4.7 Προτάσεις Βελτίωσης Οι ερωτηθέντες στην πλειοψηφία τους, αξιολόγησαν την σχεδιαστική πρόταση ως «στοχευμένη και εμπεριστατωμένη χωρίς να χρειάζεται κάποιες βασικές αλλαγές ή βελτιώσεις. Αυτό εν δυνάμει έχει ληφθεί ως μια καλή βάση αξιολόγησης πάνω στην οποία μπορούν να επέλθουν προτεινόμενες αλλαγές. Με βάση τα ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα που προήλθαν από την αξιολόγηση του σχεδιαζόμενου συστήματος προκύπτουν οι παρακάτω ανάγκες βελτίωσης του. 125

126 Όσον αφορά: το περιεχόμενο των παρεχόμενων πληροφοριών, προτείνεται να προστεθούν διάφορες ενότητες που αφορούν την σημερινή κατάσταση της παραδοσιακής καραβοναυπηγικής στη Νήσο ύρο, όπως για παράδειγμα νέες τεχνολογικές εξελίξεις σε αυτό το πεδίο, καθώς και τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται στην διαδικασία. Επιπλέον, προτείνεται μια επανεξέταση του πλαισίου αναφορών των τύπων και της διαδικασίας κατασκευής παραδοσιακών σκαφών, προκειμένου όπως αναφέρθηκε προηγουμένως να αποφευχθούν οι διαφοροποιήσεις λόγω περιοχής και χρονολογίας ναυπήγησης. την αλληλεπίδραση μέσω διαισθητικών χειρονομιών, προτείνεται ο εμπλουτισμός με νέα γραφιστικά σύμβολα πλοήγησης για το κείμενο ή τις εικόνες, όπως για παράδειγμα βέλη, σύμβολα μεγέθυνσης και σμίκρυνσης, προκειμένου να διευκολυνθούν οι επισκέπτες που δεν είναι τόσο εξοικειωμένοι με την τεχνολογία και δεν έχουν πλούσιες ή καθόλου εμπειρίες με αντίστοιχες τέτοιου είδους εφαρμογές στο παρελθόν. την επιλογή τεχνολογικού μέσου (διαδραστικό τραπέζι), προτείνεται να συνδυαστεί με μια κάθετη επιφάνεια, όχι απαραίτητα διαδραστική, που θα προσφέρει μια περισσότερο εντυπωσιακή εμπειρία στον επισκέπτη και ταυτόχρονα θα διασφαλίζει την ορατότητα της εφαρμογής από όλους τους διερχόμενους επισκέπτες. 4.8 υμπεράσματα τη Διπλωματική αυτή Εργασία διερευνήθηκε ιστορικά και αναπτύχθηκε σχεδιαστικά μια πρόταση για μία τεχνολογική εκπαιδευτική εφαρμογή σε μουσείο, η οποία βασίστηκε στην ανάγκη διάσωσης και διάδοσης της πληροφορίας που αφορά μια τοπική πολιτιστική και βιομηχανική παραγωγή. υγκεκριμένα μέσα από αυτή την ΔΕ, επιχειρήθηκε η συμβολή στην αναγνώριση της συνεισφοράς της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής παράδοσης στην ελληνική Πολιτιστική Κληρονομιά και η ανάγκη και χρησιμότητα της διάσωσής της. Μέσα από την μελέτη των δυνατοτήτων των διαδραστικών ερμηνευτικών τεχνολογιών και μέσων (interactive interpretive technologies and media) σε μη τυπικά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα και την έρευνα σε υπάρχουσες μουσειακές εφαρμογές, έγινε εφικτή η σχεδίαση μιας εφαρμογής που μπορεί να ενισχύσει και να επεκτείνει την εμπειρία του επισκέπτη. Δεδομένης της διαφαινόμενης καθημερινής απώλειας της πληροφορίας στο τομέα της παραδοσιακής ναυπηγικής, η προβαλλόμενη ανάγκη διάσωσης και διάδοσής της μέσα από πολυμεσικές εφαρμογές σε περιβάλλοντα μουσείου, χαρακτηρίζεται ως αναγκαία. Η διάσωση και διατήρηση της πληροφορίας της ξυλοναυπηγικής παράδοσης στην Ελλάδα, ως κύριος στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας, επιχειρείται με τη σχεδίαση μίας μουσειακής εφαρμογής. Ψστόσο, μέσα από τη διαδικασία της αξιολόγησης της σχεδιαστικής αυτής πρότασης, προκύπτει ότι η εφαρμογή επιδέχεται κάποιες βελτιώσεις προκειμένου να γίνει πιο αποτελεσματική και εύχρηστη για τον επισκέπτη του μουσείου. Η ΔΕ αυτή δεν προχωρά σε επανασχεδιασμό της προτεινόμενης εφαρμογής, διότι αυτό δεν έχει τεθεί στους στόχους της έρευνας. Η στόχευση της ΔΕ είναι να εξασφαλιστεί μια ελάχιστη παραδοχή ως προς τις σημερινές ανάγκες του κοινού που επισκέπτεται μουσειακούς χώρους, και δεδομένης της σύγχρονης τεχνολογικής εξέλιξης, με τη συγκεκριμένη σχεδιαστική πρόταση να υποστηρίξει ότι παρέχεται η δυνατότητα στον επισκέπτη του μουσείου να βιώσει μια ενδιαφέρουσα εμπειρία και παράλληλα να ενημερωθεί και να ευαισθητοποιηθεί για το θέμα της παραδοσιακής ναυπηγικής. Η αλληλουχία των εκπαιδευτικών δράσεων που απορρέουν από την ύπαρξη ενός διαδραστικού τέτοιου τραπεζιού μέσα σε ένα μουσείο, δεν είναι αντικείμενο της ΔΕ αυτής, παρότι η έρευνα πεδίου η σχετική με τα παραδοσιακό επάγγελμα του καραβομαραγκού και των υλικών, διαδικασιών και προϊόντων της τέχνης του που έχουν χρησιμοποιηθεί για τον σχεδιασμό της εφαρμογής, μπορούν να αποτελέσουν μαζί με τις αναφερόμενες πηγές τους, υλικό κατάλληλο για χρήση στο σχεδιασμό ανάλογων εκπαιδευτικών προγραμμάτων που θα μπορούσαν εν δυνάμει να διασυνδεθούν με την 126

127 εφαρμογή ως επιπρόσθετο υλικό. Η μετεξέλιξη της προτεινόμενης εφαρμογής σε αυτή την κατεύθυνση είναι δυνατή από πιθανούς φορείς εφαρμογής προγραμμάτων σε αυτό (το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης) ή άλλα μουσεία σχετικής εξειδίκευσης όπως Ναυτικά Μουσεία της χώρας, αλλά δεν αποτελεί στόχο της Διπλωματικής αυτής Εργασίας παρά μια ερευνητική συμβολή σε αυτή την κατεύθυνση. 127

128 Παράρτημα Παράρτημα 1: Οφέλη της Ελληνικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πολιτική. Η Ελλάδα, σαν μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει αποκομίσει πολλαπλά οφέλη από την ευρωπαϊκή πολιτιστική πολιτική. Μερικά από τα σημαντικότερα είναι τα εξής: Ορισμός της Αθήνας ως πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης (1985). Ανέγερση του νέου Μουσείου Ακρόπολης, που συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Δημόσιο. Η Ακρόπολη συγκαταλέγεται στα μνημεία της Ευρώπης, συμβολίζοντας την ενοποίηση, τα ιδανικά και την ιστορία της Ευρώπης. Αναστήλωση του Εθνικού Θεάτρου, ένα έργο που συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση ( Γ Κοινοτικό Πλαίσιο τήριξης ). Φρηματοδότηση Ελληνικών Μουσείων, μέσω του Ευρωπαϊκού Σαμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης, όπως: η μελέτη, η κατασκευή και ο εξοπλισμός του Εθνικού Μουσείου ύγχρονης Σέχνης, η αναβάθμιση του νέου Μουσείου Ολυμπίας, η δημιουργία του πολιτιστικού κέντρου Μουσείου Μπενάκη, η επανέκθεση του Μουσείου Δελφών, η συντήρηση του Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας, η ανάπλαση και ανάδειξη της Βασιλικής Νεκρόπολης & του Ανάκτορου των Αιγών, η οργάνωσης της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και άλλων. Φρηματοδότηση προγράμματος, που απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας ως 16 ετών, για εύκολη πρόσβαση σε ψηφιακό ιστότοπο του Τπουργείου Πολιτισμού, προκειμένου να έρθουν σε επαφή με σπουδαία έργα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. τόχος της ευρωπαϊκής πολιτιστικής πολιτικής αποτελεί η προαγωγή της πολιτισμικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου καθώς και της πολιτισμικής ενδυνάμωσης της δημιουργικότητας. Παράρτημα 2: Μοντέλο Μάθησης Πλαισίου (Contextual Model of Learning). Σο Μοντέλο Μάθησης Πλαισίου παρέχει ένα πλαίσιο μεγάλης κλίμακας με το οποίο οργανώνονται πληροφορίες σχετικά με την εκπαίδευση. Τπάρχουν πολλοί παράγοντες, που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα την μουσειακή μάθηση. Ορισμένοι από αυτούς είναι προφανείς, ενώ άλλοι ούτε είναι προφανείς ούτε θεωρούνται σημαντικοί. ε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν σημαντικά στην ποιότητα της εμπειρίας που μπορεί να προσφέρει ένα μουσείο, ακόμη και αν και η σχετική σημασία καθενός από τους παράγοντες ποικίλλει μεταξύ επισκεπτών. Όταν οποιοσδήποτε από αυτούς δεν υποστηρίζεται, η δημιουργία σημασίας είναι πιο δύσκολη. (Falk & Dierking, 2000) Μετά από εξέταση ευρημάτων πολλών ερευνητικών μελετών, έντεκα βασικοί παράγοντες έχουν αναδειχθεί θεμελιώδους σημασίας για εμπειρίες μουσειακής μάθησης και παρουσιάζονται παρακάτω. Προσωπικό Πλαίσιο (Personal Context) 1. Κίνητρα και προσδοκίες 128

129 Σα κίνητρα και οι προσδοκίες των επισκεπτών αναφέρονται ως «ατζέντα (Falk & Dierking, 1992) και επηρεάζουν άμεσα τι κάνει και μαθαίνει ένα άτομο κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης. Όταν πληρούνται οι προσδοκίες, η μάθηση διευκολύνεται, ενώ όταν δεν ικανοποιούνται, πλήγεται. 2. Προηγούμενη γνώση και εμπειρία Οι έννοιες που χτίζονται στο μουσείο είναι πλαισιωμένες και περιορίζονται από προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες των επισκεπτών. Λόγω της ανομοιογένειας των επισκεπτών και δεδομένου ότι δεν θα υπάρξουν δύο επισκέπτες που θα έχουν ποτέ ίδιες γνώσεις και εμπειρίες, η μουσειακή μάθηση στα μουσεία είναι ιδιαίτερα προσωπική και μοναδική. 3. Προηγούμενα ενδιαφέροντα και πεποιθήσεις Βασισμένοι σε προηγούμενα ενδιαφέροντα, οι επισκέπτες επιλέγουν πότε και τι θα μάθουν. Αυτός ο παράγοντας επηρεάζει το αν κάποιος θα επισκεφθεί το μουσείο, ποιο μουσείο θα επισκεφθεί, ποια έκθεση θα δει, σε ποιο πρόγραμμα θα συμμετέχει και ποιες πτυχές αυτών των εμπειριών θα παρακολουθήσει. 4. Επιλογή και έλεγχος Σα μουσεία επιτρέπουν την επιλογή και τον έλεγχο της μάθησης από τους επισκέπτες, δίνοντας κατάλληλες ευκαιρίες ακόμη και αν αρκετές φορές δεν μπορούν να διαχειριστούν το πλήθος των επισκεπτών. Όταν τα μουσεία προσπαθούν να μιμηθούν την υποχρεωτική εκπαίδευση ή να αναγκάσουν το κοινό σε συγκεκριμένες ατζέντες μάθησης, υπονομεύουν τη δική τους επιτυχία και αξία ως εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κοινωνικοπολιτιστικό Πλαίσιο (Sociocultural Context) 5. Κοινωνική διαμεσολάβηση μέσα στην ομάδα Η συντριπτική πλειοψηφία των επισκεπτών πηγαίνει σε μουσεία σαν μέρος μιας κοινωνικής ομάδας. Σα άτομα χτίζουν κοινωνικούς δεσμούς μέσω κοινών εμπειριών και γνώσεων. Σα μουσεία δημιουργούν μοναδικά περιβάλλοντα για να ενισχυθεί η συνεργατική μάθηση, και κατά συνέπεια η συνεργατική ανταλλαγή που επηρεάζει τη φύση και την ποιότητα της μάθησης. 6. Διευκόλυνση διαμεσολάβησης από άλλους Η κοινωνική μεσολάβηση της μάθησης δεν παρατηρείται μόνο μέσα στην ίδια κοινωνική ομάδα ενός ατόμου, αλλά μπορεί να συμβεί με άγνωστους που θεωρούνται γνώστες. Πολλές αλληλεπιδράσεις συμβαίνουν με επεξηγητές του μουσείο, άτομα που λειτουργούν ως οδηγοί (docents & guides) και εκτελεστές και μπορούν είτε να ενισχύσουν είτε να αναστείλουν τις μαθησιακές εμπειρίες του επισκέπτη. Όταν το προσωπικό του μουσείου είναι επιδέξιο, μπορεί να διευκολύνει σημαντικά τη μάθηση του επισκέπτη. Υυσικό Πλαίσιο (Physical Context) 7. Οργανωτές Πλαισίου (Advance organizers) Ένα ευρύ φάσμα μελετών έχει δείξει ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν καλύτερα όταν ενημερώνονται, πριν από μια εμπειρία μάθησης, σχετικά με τις «μεγάλες ιδέες ή τα εννοιολογικά «μηνύματα της εμπειρίας. Οι επισκέπτες υποθέτουν ότι οι σχεδιαστές του μουσείου προσπαθούν να τους επικοινωνήσουν κάτι, και εκτιμούν να γνωρίζουν το τι αναμένεται από αυτούς. Η παροχή αυτών των οργανωτών πλαισίου (conceptual advance organizers) βελτιώνει σημαντικά την ικανότητα των ανθρώπων να βρουν νόημα από τις εμπειρίες που παρέχονται. 8. Προσανατολισμός στον φυσικό χώρο 129

130 Έχει αποδειχθεί, μέσα από σειρά μελετών, ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν καλύτερα όταν αισθάνονται ασφαλείς στο περιβάλλον και ξέρουν πώς να περιηγηθούν στον φυσικό χώρο. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται αποπροσανατολισμένοι, επηρεάζεται άμεσα η ικανότητά τους να επικεντρωθούν σε οτιδήποτε άλλο. Αντίθετα, όταν νιώθουν προσανατολισμένοι σε χώρους μουσείων, ενισχύεται αντί να ελαττώνεται η μάθηση. 9. Αρχιτεκτονική και περιβάλλον μεγάλης κλίμακας Η θερμοκρασία, το μέγεθος, η καινοτομία (novelty), ακόμη και το χρώμα μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο που ένα άτομο μαθαίνει. Σα μουσεία τείνουν να είναι μοναδικά μέρη από αρχιτεκτονικής άποψης, τα οποία οι περισσότεροι άνθρωποι επισκέπτονται σπανίως. Για τους δύο αυτούς λόγους η επίγνωση του χώρου είναι ιδιαίτερα έντονη. 10. χεδίαση εκθεμάτων και περιεχομένου ετικετών Είτε πρόκειται για εκθέσεις, προγράμματα ή ιστοσελίδες, η μουσειακή μάθηση επηρεάζεται από το σχεδιασμό. Οι άνθρωποι επισκέπτονται μουσεία για να δουν και να «βιώσουν αντικείμενα και εκπαιδευτικές εμπειρίες. Κατάλληλα σχεδιασμένες εκθέσεις αποτελούν συναρπαστικά εργαλεία μάθησης με σκοπό τη διευκόλυνση της κατανόησης. 11. Μεταγενέστερη ενίσχυση εκδηλώσεων και εμπειριών έξω από το μουσείο Η γνώση κατοχυρώνεται με τη συσσώρευση κατανόησης σε βάθος χρόνου, από πολλές πηγές και με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Προκειμένου η γνώση και η εμπειρία που αποκτήθηκε από τα μουσεία να είναι ολοκληρωμένη, απαιτείται ενεργοποίηση πλαισίων, που τις περισσότερες φορές συμβαίνουν έξω από τους τοίχους του μουσείου, αρκετό καιρό μετά την επίσκεψη σε αυτό. Αυτή η μεταγενέστερη ενίσχυση γεγονότων και εμπειριών έξω από το μουσείο είναι ζωτικής σημασίας για τη μουσειακή μάθηση, στον ίδιο βαθμό με τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό του. Αυτό το μοντέλο μπορεί να εφαρμοστεί για την καλύτερη κατανόηση τόσο των διαδικασιών και των προϊόντων της μάθησης της επιστήμης από τα μουσεία. Παράρτημα 3: Οι Σεχνολογίες Πολλαπλής Αφής Οι τεχνολογίες πολλαπλής αφής αποτελούν επεξηγηματικές τεχνολογίες που παρέχουν πλήθος δυνατοτήτων στα μέσα στα οποία ενσωματώνονται. Πρόκειται για τεχνολογίες που αναγνωρίζουν δυο ή περισσότερα αγγίγματα, επιτρέποντας σε έναν ή περισσότερους χρήστες να αλληλεπιδράσουν με εφαρμογές μέσω χειρονομιών πάνω σε μια επιφάνεια. ε αντίθεση με ένα πληκτρολόγιο ή ένα ποντίκι, αυτές οι τεχνολογίες ενθαρρύνουν τους χρήστες να χειρίζονται αντικείμενα με τη χρήση διαισθητικών χειρονομιών, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο μια πιο άμεση αλληλεπίδραση με το ψηφιακό περιεχόμενο. Οι εφαρμογές που χρησιμοποιούν τεχνολογίες πολλαπλής αφής μπορούν να επεκτείνουν και να βελτιώσουν τη λειτουργικότητα με μικρή έως και ανύπαρκτη καμπύλη μάθησης για το χρήστη. Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή επιφανειών πολλαπλής αφής. Σεχνολογία Αφής Βασισμένη στην Αντίσταση (Resistance Based Technology) Οι επιφάνειες, που κατασκευάζονται με αυτή τη τεχνολογία, αποτελούνται από δύο αγώγιμα στρώματα, τα οποία διαχωρίζονται από ένα μονωτικό στρώμα. Η επιφάνεια της κατασκευής αποτελείται από μια ευλύγιστη μεμβράνη, ενώ το πίσω στρώμα από γυαλί. Επιπλέον, υπάρχει ένας ελεγκτής που διοχετεύει ρεύμα, το οποίο εναλλάσσεται ανάμεσα στα δύο αγώγιμα στρώματα. 130

131 Όσον αφορά τον τρόπο λειτουργίας, ο χρήστης, ακουμπώντας κάποιο σημείο της επιφάνειας, επιτρέπει τη μεταφορά ρεύματος από τη μια πλευρά στην άλλη. Προκειμένου να υπολογιστεί ακριβώς η θέση του σημείου επαφής, ο ελεγκτής μετρά το ρεύμα στον οριζόντιο και κατακόρυφο άξονα. Η τεχνολογία αυτή είναι αρκετά ξεπερασμένη και έχει αντικατασταθεί με πιο εξελιγμένες και αποτελεσματικότερες. Εικόνα 168 χηματική απεικόνιση μιας οθόνης αφής με τεχνολογία βασισμένη στην αντίσταση. Σεχνολογία Αφής Βασισμένη στη Φωρητικότητα (Capacitance Based Technology) Επιφανειακή Φωρητικότητα (Surface Capacitance) Αυτή η τεχνολογία βασίζεται στη χρήση ενός ομοιόμορφου αγώγιμου στρώματος πάνω σε μια γυάλινη επιφάνεια. Ένα ομοιόμορφο ηλεκτρικό πεδίο διατηρείται σε κάθε πλευρά της επιφάνειας αφής από τον ελεγκτή που υπάρχει. Καθώς δάκτυλα ή αγώγιμα αντικείμενα έρχονται σε επαφή με την επιφάνεια αφής, και δεδομένου πως αυτά φέρουν ηλεκτρικά φορτία, διαταράσσουν το ομοιόμορφο πεδίο της επιφάνειας, έχοντας σαν αποτέλεσμα τη διαρροή ρεύματος από τις γωνίες της επιφάνειας. Όπως και στην προηγούμενη τεχνολογία αφής, έτσι και σε αυτή, ο ελεγκτής είναι αυτός που προσδιορίζει το σημείο της επαφής μετρώντας το ρεύμα. Εικόνα 169 Επιφάνεια αφής με τεχνολογία επιφανειακής χωρητικότητας. Προβαλλόμενη Φωρητικότητα (Projected Capacitance) Οι επιφάνειες που κατασκευάζονται με αυτή τη τεχνολογία, αποτελούνται από ένα πλέγμα με λεπτά καλώδια, το οποίο τοποθετείται ανάμεσα σε δύο προστατευτικές επιφάνειες. Όταν ο χρήστης ακουμπά 131

132 την επιφάνεια διαταράσσονται τα ηλεκτρικά χαρακτηριστικά του πλέγματος, καθώς αναπτύσσεται χωρητικότητα ανάμεσα στο δάχτυλό του και στο πλέγμα των καλωδίων. τη συνέχεια, ο ελεγκτής προσδιορίζει το σημείο της επαφής. Αποτελεί αποτελεσματικότερη τεχνολογία πολλαπλής αφής από την επιφανειακή χωρητικότητα, καθώς παρέχει ευκολότερο, γρηγορότερο και ακριβέστερο υπολογισμό της θέσης πολλαπλών σημείων αφής ταυτόχρονα. Εικόνα 170 & 171 Επιφάνεια αφής με τεχνολογία προβαλλόμενης χωρητικότητας. Σεχνολογία Επιφανειακών Κυμάτων (Surface Wave Technology SAW) Οι επιφάνειες που χρησιμοποιούν αυτή τη τεχνολογία, εκπέμπουν και λαμβάνουν ακουστικά κύματα υπερήχων μέσα από πιεζοηλεκτρικούς δέκτες. Μετατρέποντας τα κύματα σε ηλεκτρικά σήματα, και ελέγχοντας τις μεταβολές τους, ο ελεγκτής προσδιορίζει το σημείο της επαφής. Αυτή η τεχνολογία υποστηρίζει μέχρι δυο σημεία αφής. Οπτικές Σεχνολογίες Αφής (Optical Based Technologies) Διαταραχή Ολικής Εσωτερικής Αντανάκλασης (Frustrated Total Internal Reflection FTIR) Η ανακάλυψη αυτής της τεχνολογίας θεωρείται ως το ξεκίνημα των οπτικών συστημάτων πολλαπλής αφής. Βασίζεται στην οπτική ολική ανάκλαση στο εσωτερικό μιας διαδραστικής επιφάνειας. Ηλεκτρομαγνητικά κύματα που μεταδίδονται εντός ενός εσωτερικού υλικού και ανακλώνται αν ο δείκτης διάθλασης του εσωτερικού υλικού είναι μεγαλύτερος από αυτόν του εξωτερικού και αν η γωνία πρόσπτωσης στο όριο μεταξύ των υλικών είναι αρκετά μικρή. Αυτή η τεχνολογία χρησιμοποιεί ένα διαφανές ακρυλικό υλικό με ένα πλαίσιο από υπέρυθρα LED, που το τροφοδοτούν με φως. Όταν ο χρήστης αγγίξει το ακρυλικό υλικό, το φως ανακλάται στο σημείο της επαφής λόγω του μεγαλύτερου δείκτη διάθλασης. Σο σημείο επαφής προσδιορίζεται μέσω ειδικών αλγορίθμων οπτικής αναγνώρισης που λαμβάνουν input από μια κάμερα που βρίσκεται κάτω από το μέσο διάθλασης. 132