Ηλεκτρονική Ένταξη & Μέτρηση του Ψηφιακού Χάσματος

Transcript

1 Ηλεκτρονική Ένταξη & Μέτρηση του Ψηφιακού Χάσματος

2 Τίτλος Μελέτης: Ηλεκτρονική Ένταξη και Μέτρηση του Ψηφιακού Χάσματος Φορέας Υλοποίησης: Ελληνικό Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας Έκδοση: First Draft Ημερομηνία: Ιούνιος 2008 Α. Κουντζέρης

3 Πίνακας Περιεχομένων 1. Εισαγωγή Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο για την Ηλεκτρονική Ένταξη Υφιστάμενη κατάσταση κ προκλήσεις Χρήση και μη χρήση από μεμονωμένους χρήστες Κλάδος των ΤΠΕ και πάροχοι υπηρεσιών Θεσμικό πλαίσιο και πολιτική δράση Η Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία το 2008 για την Ηλεκτρονική Ένταξη Καλές Πρακτικές για την Ηλεκτρονική Ένταξη ειδικών κατηγοριών του πληθυσμού Μέτρηση Του Ψηφιακού Χάσματος Παράγοντες του Ψηφιακού Χάσματος Μεθοδολογίες μέτρησης του Ψηφιακού Χάσματος Μεθοδολογία και μέτρηση SIBIS Μεθοδολογία και μέτρηση DIDIX Μεθοδολογία και μέτρηση DAI Μεθοδολογία και μέτρηση - e-inclusion Index Πηγές στοιχείων για το Ψηφιακό Χάσμα στην Ελλάδα Προτεινόμενος τρόπος μέτρησης του Ψηφιακού Χάσματος Ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού σε κίνδυνό ψηφιακού αποκλεισμού Ηλικιωμένοι Γυναίκες Πολίτες με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης Άνεργοι πολίτες Πολίτες με χαμηλό εισόδημα Άτομα με Αναπηρία Μετανάστες και εθνικές μειονότητες Πολίτες σε γεωγραφικές περιοχές με χαμηλή οικονομική ανάπτυξη Πολίτες σε διαφορετικές καταστάσεις αστικότητας Περίοδος χρήσης Δείκτες Ψηφιακής Ενσωμάτωσης Πολιτών Ορισμοί και τεκμηρίωση δεικτών Σύνθετος δείκτης Ηλεκτρονικής Ένταξης Πολιτών ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Στοιχεία για το Ψηφιακό Χάσμα στην Ελλάδα Το ψηφιακό χάσμα με βάση το φύλο Το ψηφιακό χάσμα με βάση την ηλικία Το ψηφιακό χάσμα με βάση την εκπαίδευση Το ψηφιακό χάσμα με βάση τον τόπο διαμονής

4 1. Εισαγωγή Οι τεχνολογίες των πληροφοριών και των επικοινωνιών (ΤΠΕ) έχουν πλέον καίρια σημασία για πολλούς ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ενεργός χρήση των ΤΠΕ συχνά βελτιώνει τις ατομικές προοπτικές εργασίας, πληροφόρησης ή κοινωνικών σχέσεων. Οι ΤΠΕ βοηθούν στην επίτευξη σημαντικών εξελίξεων στις κοινωνικές υπηρεσίες, στην υγειονομική περίθαλψη ή στην εκπαίδευση, συμβάλλουν κατά πολύ στην αύξηση της παραγωγικότητας και δημιουργούν πολλές επιχειρηματικές ευκαιρίες. Η ηλεκτρονική ένταξη (e-inclusion) αναφέρεται στις δράσεις για τη δημιουργία μιας κοινωνίας της πληροφορίας χωρίς αποκλεισμούς, ήτοι μιας κοινωνίας της πληροφορίας για όλους. Σκοπός είναι να δοθεί η δυνατότητα σε κάθε άτομο που το επιθυμεί να συμμετέχει πλήρως στην κοινωνία της πληροφορίας, παρά τα ατομικά ή κοινωνικά μειονεκτήματά του. Η ηλεκτρονική ένταξη είναι αναγκαία για λόγους κοινωνικής δικαιοσύνης διότι εξασφαλίζει την ισότητα στην κοινωνία της γνώσης. Είναι επίσης αναγκαία για οικονομικούς λόγους, προκειμένου να πραγματωθεί πλήρως το δυναμικό της κοινωνίας της πληροφορίας με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας και να μειωθεί το κόστος του κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού. Τέλος, μια κοινωνία της πληροφορίας χωρίς αποκλεισμούς διανοίγει σημαντικές εμπορικές προοπτικές για τον κλάδο των ΤΠΕ. Η ηλεκτρονική ένταξη αποτελεί καθοριστικό συντελεστή για την επίτευξη των στόχων της οικονομικής και κοινωνικής προόδου της πρωτοβουλίας i2010 «Η κοινωνία της πληροφορίας για την ανάπτυξη και την απασχόληση» 1 και, συνεπώς, του θεματολογίου της Λισαβόνας. Πράγματι, η γεφύρωση του ψηφιακού χάσματος (του ευρυζωνικού χάσματος και του χάσματος προσβασιμότητας, ή η βελτίωση των ψηφιακών δεξιοτήτων), μεταφράζεται σε νέες θέσεις εργασίας και υπηρεσίες. Σύμφωνα με αρχικές εκτιμήσεις τα οφέλη από την ηλεκτρονική ένταξη στην ΕΕ θα μπορούσαν να είναι της τάξεως των 35 έως 85 δισεκατομμυρίων ευρώ σε διάστημα μιας πενταετίας. Η ανάγκη για ψηφιακή σύγκλιση στις χώρες της Ευρώπης, έχει αναδείξει το πρόβλημα της μέτρησης του ψηφιακού χάσματος (digital divide). Ο όρος ψηφιακό χάσμα έχει αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης τα τελευταία χρόνια με στόχο να καθορίσει την απόσταση ανάμεσα στους «έχοντες» και «μη έχοντες» πρόσβαση στη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία με έμφαση στο διαδίκτυο. Τα θέματα του ψηφιακού χάσματος έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον πολιτικών, επιστημόνων διαφόρων κλάδων αλλά και κοινωνικών ομάδων καθώς αφορούν πολλές πτυχές της σύγχρονης ζωής αλλά η έλλειψη στοιχείων ή σχετικών δεικτών οδηγεί σε περιγραφικές και συχνά αντικρουόμενες απόψεις για το περιεχόμενο του όρου και κατά συνέπεια και στις δράσεις που απαιτούνται για τη γεφύρωσή του. Σε μια προσπάθεια ευρείας περιγραφής του όρου, το ψηφιακό χάσμα μπορεί να περιλαμβάνει τόσο τεχνολογικά θέματα, δηλαδή τη διαθεσιμότητα πρόσβασης σε ψηφιακές τεχνολογίες και το διαδίκτυο, όσο και κοινωνικά θέματα όπως: Η ισότιμη πρόσβαση των δυο φύλων Η πρόσβαση και χρήση από ηλικιωμένους και άτομα με ειδικές ανάγκες Η πρόσβαση και χρήση από μειονότητες (εθνικές και κοινωνικές) Η χρήση με βάση το επίπεδο εκπαίδευσης Η διαθεσιμότητα εφαρμογών και περιεχομένου με βάση τη γλώσσα Η χρήση από επαγγελματικές ομάδες όπως εκπαιδευτικοί, ιατροί κλπ. Πολιτισμικά θέματα Θέματα επιχειρηματικότητας 1 COM(2005)229. 4

5 Συμπεριλαμβάνονται επίσης θέματα που αφορούν την υστέρηση της Ελλάδας σε σχέση με την ΕΕ και τις γειτονικές χώρες, όπως θέματα ψηφιακού χάσματος σε επιμέρους περιφέρειες της χώρας και οι επιδράσεις των γειτονικών χωρών (Βαλκανικών και Μεσογειακών). Οι ανωτέρω επισημάνσεις και η ανάγκη για ισόρροπη ανάπτυξη και ψηφιακή σύγκλιση στην Ελλάδα και στις χώρες της Ευρώπης, έχουν αναδείξει το πρόβλημα της μέτρησης του ψηφιακού χάσματος (digital divide) μεταξύ διαφόρων κοινωνιών. Η αποτίμηση του Ψηφιακού Χάσματος αποτελεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό μέτρο για την εκτίμηση των βημάτων που πρέπει να γίνουν προκειμένου να πραγματοποιηθεί ο στόχος της ισότιμης πρόσβασης στις ΤΠΕ από όλους. Η χρήση διευρυμένων δεικτών μέτρησης του ψηφιακού χάσματος είναι αποτέλεσμα ενός συντονισμένου προγράμματος επενδύσεων και προσπαθειών. Οι μετρήσεις που πραγματοποιούνται προσφέρουν πολύτιμη πληροφόρηση σε αυτούς που λαμβάνουν κεντρικές αποφάσεις ανάπτυξης με σκοπό την ψηφιακή σύγκλιση. Η ανάλυση των παραμέτρων βοηθά στην κατανόηση των διαφόρων επιπέδων και εντοπίζει τα προβλήματα που το δημιουργούν ώστε να επιτευχθεί σύγκλιση. Αν και έχουν γίνει βήματα για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων μοντέλων μέτρησης, η ανάγκη για διεύρυνση των υπαρχόντων εργαλείων παραμένει επίκαιρο. Στο σχεδιασμό των εργαλείων θα πρέπει να δοθεί έμφαση στις δυναμικές παραμέτρους των μερών όπως είναι η πολυπλοκότητα και η αμφιλεγόμενη κατασκευή, που επηρεάζουν τη μέτρηση του ψηφιακού χάσματος. Στο πλαίσιο αυτό, στόχος της παρούσας μελέτης αποτελεί η συνεισφορά στα θέματα αποτύπωσης της παρούσας κατάστασης όσον αφορά την ηλεκτρονική ένταξη και τη μέτρηση του ψηφιακού χάσματος. Στην κατεύθυνση αυτή κρίθηκε σκόπιμο να αποτυπωθεί η παρούσα κατάσταση στην Ελλάδα και το εξωτερικό (κυρίως την Ευρωπαϊκή Ένωση) στα θέματα αυτά καθώς και να δοθούν ποσοτικοί και ποιοτικοί δείκτες για τα θέματα ψηφιακού χάσματος ώστε να υποστηριχθούν αντίστοιχες δράσεις και ενέργειες για τη γεφύρωση αυτού τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε σχέση με τις πιο προηγμένες ψηφιακές αγορές. 5

6 2. Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο για την Ηλεκτρονική Ένταξη. Η σημασία της ηλεκτρονικής ένταξης αναγνωρίστηκε στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας i2010 και τα κράτη μέλη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο κλάδος και οι ΜΚΟ που εκπροσωπούν χρήστες έχουν αναλάβει αρκετές δράσεις για την προώθηση της ηλεκτρονικής ένταξης. Η υπουργική «δήλωση της Ρίγας» το 2006 για τις ΤΠΕ στην υπηρεσία μιας κοινωνίας της πληροφορίας χωρίς αποκλεισμούς 2 αποτέλεσε ορόσημο. Στη δήλωση αυτή τίθενται συγκεκριμένοι στόχοι για τη χρήση και τη διαθεσιμότητα του Ίντερνετ, τον ψηφιακό γραμματισμό και την προσβασιμότητα των ΤΠΕ έως το Ωστόσο, παρ' όλες αυτές τις αξιόλογες πρωτοβουλίες, εξακολουθεί να μην σημειώνεται πρόοδος και η πλειονότητα των στόχων της Ρίγας ενδέχεται να μην επιτευχθούν. Εξακολουθεί να υπάρχει κατακερματισμός των προσπαθειών και έλλειψη συνεργασίας. Δεδομένης δε της σημασίας των ΤΠΕ, η αδυναμία πρόσβασης στις ΤΠΕ ή χρήσης τους αποτελεί ολοένα και περισσότερο σημαντική μορφή κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού. Το εμμένον ψηφιακό χάσμα επηρεάζει τη συνοχή και την ευημερία στην Ευρώπη Υφιστάμενη κατάσταση κ προκλήσεις Στην υπουργική δήλωση της Ρίγας (2006) τίθενται στόχοι οι οποίοι πρέπει να επιτευχθούν έως το Εάν διατηρηθούν οι σημερινές τάσεις, θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθούν οι περισσότεροι από αυτούς τους στόχους σε όλη την ΕΕ, μολονότι υπάρχουν ευρείες αποκλίσεις στην Ευρώπη και ορισμένες περιφέρειες έχουν καλές επιδόσεις. Εξακολουθούν να υπάρχουν κοινωνικές διαφορές όσον αφορά τη χρήση των ΤΠΕ και σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις οι διαφορές αυτές διευρύνονται. Σύμφωνα με την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής COM(2007)694, η πρόοδος που έχει επιτευχθεί όσον αφορά τους στόχους της υπουργικής δήλωσης της Ρίγας έχει ως εξής: Χρήση του Ίντερνετ: μείωση κατά το ήμισυ του χάσματος μεταξύ του μέσου πληθυσμού της ΕΕ και των ηλικιωμένων ατόμων, των ατόμων με αναπηρίες, των γυναικών, των ομάδων με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο, των ανέργων και των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών Σημαντικό ήταν το χάσμα που εξακολουθούσε να υπάρχει στα τέλη του 2006 μεταξύ του μέσου πληθυσμού της ΕΕ των 27 (το 45% είναι τακτικοί χρήστες του Ίντερνετ) και ορισμένων ομάδων, κυρίως των ατόμων άνω των 65 ετών (οι χρήστες του Ίντερνετ αποτελούν το 10% ), των οικονομικά ανενεργών ατόμων (οι χρήστες του Ίντερνετ αποτελούν το 17%), των ατόμων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (οι χρήστες του Ίντερνετ αποτελούν το 25%). Σύμφωνα με τις προβλέψεις οι εν λόγω διαφορές δεν πρόκειται να μειωθούν στο ήμισυ έως το Ευρυζωνική κάλυψη: να καλυφθεί περισσότερο από το 90% του πληθυσμού της ΕΕ. Ο στόχος αυτός είχε ήδη επιτευχθεί στα τέλη του 2006 (καλύφθηκε το 89 % του πληθυσμού της ΕΕ), εξακολουθούν όμως να υπάρχουν διαφορές μεταξύ χωρών και περιφερειών, π.χ. καλύπτεται μόνο το 70% του αγροτικού πληθυσμού Ψηφιακός γραμματισμός: μείωση κατά το ήμισυ του χάσματος μεταξύ του μέσου πληθυσμού της ΕΕ και ορισμένων ομάδων που διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού Στα τέλη του 2006 εξακολουθούσε να υπάρχει σημαντικό χάσμα μεταξύ του μέσου πληθυσμού της ΕΕ των 27 (το 59% έχει ελάχιστο επίπεδο ψηφιακού γραμματισμού) και ορισμένων ομάδων, κυρίως των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών (μόνο το 17% είναι ψηφιακά εγγράμματοι), των οικονομικά ανενεργών ατόμων (το 27% είναι ψηφιακά εγγράμματοι), των ατόμων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (35%) 2 Διάσκεψη Υπουργών στη Ρίγα "Οι ΤΠΕ στην υπηρεσία μιας κοινωνίας χωρίς αποκλεισμούς"( ) 6

7 Προσβασιμότητα των δημόσιων ιστοτόπων: όλοι οι δημόσιοι ιστότοποι πρέπει να συμμορφώνονται προς τις "Κατευθυντήριες Γραμμές για την Προσβασιμότητα στο Περιεχόμενο του Παγκόσμιου Ιστού 1.0", οι οποίες είναι ιδιαιτέρως σημαντικές για τα άτομα αναπηρίες Μεγάλη υστέρηση όσον αφορά την επίτευξη αυτού του στόχου στα τέλη του 2006 (ελάχιστοι από τους εξετασθέντες δημόσιους ιστοτόπους συμμορφώνονταν πλήρως προς τις εν λόγω κατευθυντήριες γραμμές). Όλες οι κύριες κατηγορίες εμπλεκομένων, οι μεμονωμένοι χρήστες, ο κλάδος των ΤΠΕ και οι πάροχοι υπηρεσιών, και οι δημόσιες αρχές (υπεύθυνες για το θεσμικό πλαίσιο και την πολιτική δράση) εξακολουθούν να βρίσκονται αντιμέτωποι με μια σειρά φραγμών που παρεμποδίζουν την πρόοδο Χρήση και μη χρήση από μεμονωμένους χρήστες Η χρήση των ΤΠΕ, ιδίως της κινητής τηλεφωνίας και των υπηρεσιών Ίντερνετ, έχει εξαπλωθεί γρήγορα σε πολλά τμήματα του πληθυσμού. Κατά τα τελευταία έτη το ψηφιακό χάσμα μειώθηκε όσον αφορά το φύλο, την ηλικία, ή μεταξύ ανέργων και εργαζομένων. Υφίστανται όμως διαρθρωτικές διαφορές που δεν έχουν εξαλειφθεί και οι μελλοντικές προκλήσεις είναι μεγάλες. Ειδικότερα: Μολονότι η διείσδυση του Ίντερνετ εξακολουθεί να αυξάνει, περίπου το 50% του ευρωπαϊκού πληθυσμού δεν χρησιμοποιεί τακτικά το Ίντερνετ. Στους μη χρήστες συγκαταλέγονται κυρίως τα άτομα με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οικονομικά ανενεργοί ή οι ηλικιωμένοι. Εξακολουθούν να υπάρχουν διαφορές ως προς τις ψηφιακές δεξιότητες. Όσο περισσότερο εξαπλώνονται οι χρήσεις των ΤΠΕ και των ΤΠΕ υπηρεσιών, τόσο λιγότερο καταφέρνουν ορισμένα άτομα να ακολουθήσουν τις σχετικές εξελίξεις, κυρίως όσοι δεν αποτελούν μέρος του εργατικού δυναμικού ή έχουν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Η έλλειψη διαθέσιμου περιεχομένου σε γλώσσες κατανοητές από τους δυνητικούς χρήστες εξακολουθεί επίσης να αποτελεί φραγμό. Εξακολουθεί να υπάρχει ανεπαρκής παροχή προσβάσιμων ΤΠΕ. Υπάρχουν διαφορές μεταξύ σχολείων όσον αφορά τις ευρυζωνικές συνδέσεις, τη διαθεσιμότητα ηλεκτρονικών υπολογιστών και τις δεξιότητες των διδασκόντων στον τομέα των ΤΠΕ, καθώς και Υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ΜΜΕ ως προς το βαθμό αξιοποίησης των πλεονεκτημάτων των ΤΠΕ. Οι χρήστες μπορούν επίσης από την πλευρά τους να εντατικοποιήσουν τις προσπάθειές τους: η φωνή τους παραμένει κατακερματισμένη και σχετικά αδύναμη στην Ευρώπη σε σύγκριση π.χ. με τις ΗΠΑ. Πρόκληση και Ευρωπαϊκός στόχος ηλεκτρονικής ένταξης αποτελεί η γεφύρωση των χασμάτων ψηφιακής διαθεσιμότητας, προσβασιμότητας, οικονομικής προσιτότητας και δεξιοτήτων Κλάδος των ΤΠΕ και πάροχοι υπηρεσιών Οι στηριζόμενες στις ΤΠΕ λύσεις για την εξάλειψη του αποκλεισμού παραμένουν ανεπαρκείς και κατακερματισμένες. Ορισμένοι παράγοντες του κλάδου καταβάλλουν σημαντικές προσπάθειες για τη βελτίωση της ηλεκτρονικής ένταξης, π.χ. μέσω της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας ή της επιμόρφωσης 3. Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει ανεπαρκής προσφορά στηριζόμενων στις ΤΠΕ λύσεων, οι οποίες να είναι οικονομικά προσιτές και 3 EICTA (Ένωση βιομηχανιών των τεχνολογιών των πληροφοριών, των επικοινωνιών και των ηλεκτρονικών συσκευών ευρείας κατανάλωσης): Moving Towards a Fully Inclusive Digital Europe («Μετάβαση προς μια πλήρως ψηφιακή Ευρώπη χωρίς αποκλεισμούς»). 7

8 προσαρμοσμένες σε ιδιαίτερες ατομικές ανάγκες. Τα ειδικά προβλήματα επί των οποίων ο κλάδος και οι πάροχοι πρέπει να διαδραματίσουν ισχυρότερο ρόλο είναι τα εξής: Οι ευρυζωνικές συνδέσεις εξακολουθούν να μην διατίθενται σε ορισμένα μέρη της Ευρώπης, το χάσμα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών παραμένει και υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην τιμή των ευρυζωνικών υπηρεσιών. Η έλλειψη ηλεκτρονικής προσβασιμότητας εξακολουθεί να υφίσταται σε πολλές χώρες, π.χ. όσον αφορά τους ιστοτόπους, τη ψηφιακή τηλεόραση, την τηλεφωνική πρόσβαση σε υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης ή τα δημόσια τερματικά παροχής πληροφοριών, ενώ εμφανίζονται νέοι φραγμοί. Αυτό συχνά οφείλεται σε διαρθρωτικές ελλείψεις της αγοράς και στην έλλειψη κοινών προσεγγίσεων στην εσωτερική αγορά που θέτει σοβαρούς φραγμούς στον κλάδο. Οι τεχνολογίες και υπηρεσίες ευρείας κατανάλωσης συχνά εξακολουθούν να αγνοούν τον σχεδιασμό χωρίς αποκλεισμούς / τον σχεδιασμό για όλους. Το επιχειρηματικό δυναμικό της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας, αξίας πολλών δισεκατομμυρίων, παραμένει ανεκμετάλλευτο (τα άτομα με αναπηρίες εκτιμάται ότι αποτελούν το 15% του πληθυσμού της ΕΕ). Συνολικά, η κατάσταση όσον αφορά την ηλεκτρονική προσβασιμότητα είναι καλύτερη σε χώρες με ισχυρή νομοθεσία, η οποία δεν αποτελεί φραγμό σε μια πλήρως ανταγωνιστική αγορά ΤΠΕ. Πρόκληση κ Ευρωπαϊκός στόχος ηλεκτρονικής ένταξης αποτελεί η προώθηση και διευκόλυνση των ΤΠΕ χωρίς αποκλεισμούς ως βιώσιμου και ευημερούντος επιχειρηματικού κλάδου Θεσμικό πλαίσιο και πολιτική δράση Η ηλεκτρονική ένταξη αποτελεί έναν από τους θεμέλιους λίθους της πρωτοβουλίας i2010, την οποία ακολούθησαν συγκεκριμένες πολιτικές δράσεις 4. Η «δήλωση της Ρίγας» προετοίμασε το έδαφος για μια σφαιρική πολιτική, θέτοντας προτεραιότητες και διατυπώνοντας δέσμευση για την επίτευξη ειδικών στόχων. Πολλές δημόσιες αρχές σε όλα τα επίπεδα (ΕΕ, κράτη μέλη, περιφέρειες) υλοποιούν πρωτοβουλίες ηλεκτρονικής ένταξης που εκτείνονται από την αναγνώριση των νομικών δικαιωμάτων πρόσβασης στις ΤΠΕ και προσβασιμότητάς τους έως τη χρηματοδοτική στήριξη δράσεων υπέρ της ηλεκτρονικής ένταξης. Η πολιτική δράση όμως εξακολουθεί να μην είναι επαρκώς συντονισμένη και αποτελεσματική και είναι πολλά αυτά που μένει να γίνουν: Η ευαισθητοποίηση για τις ΤΠΕ, η τεκμηρίωση του αντίκτυπου τους και η κατανόηση της σχέσης μεταξύ της χρήσης των ΤΠΕ και της κοινωνικής και οικονομικής συμμετοχής, όλα εξακολουθούν να είναι ανεπαρκή 5. Τα ζητήματα που αφορούν την ηλεκτρονική ένταξη δεν αποτελούν ακόμη κοινό τόπο στα κοινωνικά, οικονομικά και τεχνολογικά θεματολόγια πολιτικής και οι στρατηγικές προσεγγίσεις για τη συνεργασία των άμεσα ενδιαφερομένων επί κοινών στόχων συχνά απουσιάζουν ή είναι ανεπαρκείς. Οι δραστηριότητες συχνά είναι κατακερματισμένες, χωρίς επαρκή συντονισμό των δημοσίων δράσεων με τις προσπάθειες της κοινωνίας των πολιτών και των επιχειρήσεων. Αυτό εν μέρει οφείλεται στην πολύ-επίπεδη φύση της ηλεκτρονικής ένταξης, για την οποία μπορεί να είναι συναρμόδια αρκετά υπουργεία. Δεν υπάρχουν αποτελεσματικά νομοθετικά πλαίσια, ικανά να κατοχυρώσουν την προστασία των δικαιωμάτων των χρηστών που διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού στην εσωτερική αγορά. Η έλλειψη τέτοιων πλαισίων είναι ιδιαίτερα εμφανής όσον αφορά την 4 Κυρίως για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα COM(2005)425, το ευρυζωνικό ψηφιακό χάσμα COM(2006)129, την ηλεκτρονική δημόσια διοίκηση προς όφελος όλων COM(2006)173, τις ΤΠΕ και τη γήρανση COM(2007)332, και τις ηλεκτρονικές δεξιότητες COM(2007) Με εξαίρεση το Σχέδιο Δράσης για τις αναπηρίες (COM(2003) 650), το οποίο από τη στιγμή που δρομολογήθηκε ασχολήθηκε με τις ΤΠΕ 8

9 ηλεκτρονική προσβασιμότητα: η νομοθεσία είναι κατακερματισμένη σε ολόκληρη την Ευρώπη και ο αντίκτυπός της είναι περιορισμένος. Οι σχετικές διατάξεις της ΕΕ δεν εφαρμόζονται με συνέπεια ή δεν εφαρμόζονται καθόλου, κυρίως λόγω του μη δεσμευτικού τους χαρακτήρα, και οι εθνικές προσεγγίσεις συχνά αποκλίνουν σημαντικά6. Αυτό παρεμποδίζει την καθιέρωση κοινών συνθηκών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας, εις βάρος πολλών χρηστών και του κλάδου των ΤΠΕ ο οποίος βρίσκεται αντιμέτωπος με κατακερματισμένες αγορές και διαφορετικές απαιτήσεις. Πρόκληση κ Ευρωπαϊκός Στόχος ηλεκτρονικής ένταξης αποτελούν οι συνεκτικές και αποδοτικές πολιτικές και νομοθεσίες υπέρ της ηλεκτρονικής ένταξης 2.2. Η Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία το 2008 για την Ηλεκτρονική Ένταξη Όπως προκύπτει από τις παραπάνω επισημάνσεις, πρέπει ακόμη να γίνουν πολλά για την επίτευξη της ηλεκτρονικής ένταξης και την υλοποίηση των στόχων της Ρίγας. Στο πλαίσιο αυτό η ΕΕ ανακοίνωσε το Νοέμβριο 2007 την πρωτοβουλία για την ηλεκτρονική ένταξη «Συμμετοχή στην Κοινωνία της Πληροφορίας» 7 προκειμένου να διασφαλισθούν η ισότητα δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας, η συνοχή της εσωτερικής αγοράς και ο συντονισμός της ηλεκτρονικής ένταξης. Η πρωτοβουλία για την ηλεκτρονική ένταξη αποσκοπεί να ενισχύσει το αίσθημα του επείγοντος και να προβάλλει περισσότερο τη σημαντική συμβολή την οποία μπορεί να έχει η ηλεκτρονική ένταξη στην ποιότητα ζωής, στην οικονομική μεγέθυνση και στη δημιουργία θέσεων εργασίας, και να ενισχύσει τις κυριότερες δεσμεύσεις που ανελήφθησαν στη Ρίγα. Η πρωτοβουλία περιλαμβάνει: 1. Μια ειδικά αφιερωμένη εκστρατεία το 2008 για την ηλεκτρονική ένταξη με τίτλο «Ηλεκτρονική ένταξη: δηλώνω συμμετοχή!» για την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης και τη συνένωση των προσπαθειών, η οποία θα ολοκληρωθεί στο τέλος του 2008 με μια Διάσκεψη Υπουργών, προκειμένου να επιδειχθεί η επιτευχθείσα πρόοδος και να ενισχυθούν οι δεσμεύσεις, και 2. Ένα στρατηγικό πλαίσιο δράσης για την υλοποίηση της «δήλωσης της Ρίγας» μέσω μιας σειράς δράσεων σε τρεις τομείς: o o Δημιουργία προϋποθέσεων ώστε όλοι να συμμετέχουν στην κοινωνία της πληροφορίας, γεφυρώνοντας το χάσμα ευρυζωνικότητας, το χάσμα προσβασιμότητας και επιλύοντας το χάσμα δεξιοτήτων Επίσπευση της ουσιαστικής συμμετοχής των ομάδων που διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού και της βελτίωσης της ποιότητας ζωής o Ολοκλήρωση των δράσεων υπέρ της ηλεκτρονικής ένταξης με σκοπό τη μεγιστοποίηση του μακροπρόθεσμου αντικτύπου τους. Το στρατηγικό σχέδιο δράσης στηρίζεται σε υφιστάμενες δραστηριότητες επιδιώκοντας τη συνέργεια μεταξύ αυτών και έχει τους εξής στόχους: o Γεφύρωση του ευρυζωνικού χάσματος o Γεφύρωση του χάσματος ηλεκτρονικής προσβασιμότητας o Μείωση του χάσματος ψηφιακών δεξιοτήτων o Ένταξη των κοινωνικά μειονεκτούντων μέσω σύγχρονων δημόσιων ηλεκτρονικών υπηρεσιών 6 Εκθέσεις της ομάδας INCOM-COCOM για τις νομικές διατάξεις της ΕΕ όσον αφορά την ηλεκτρονική προσβασιμότητα, και μελέτη "Measuring e-accessibility in Europe" («Μέτρηση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας στην Ευρώπη»). 7 COM (2007) 694 9

10 o o Αντιμετώπιση της γήρανσης, των συνθηκών υγείας και των αναπηριών στην κοινωνία της πληροφορίας Διερεύνηση των δυνατοτήτων που παρέχουν οι ΤΠΕ για περιθωριοποιημένα νεαρά άτομα και μετανάστες που διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού 2.3. Καλές Πρακτικές για την Ηλεκτρονική Ένταξη ειδικών κατηγοριών του πληθυσμού Η αξιολόγηση πρακτικών αφορά καλές πρακτικές, κυρίως στον ευρωπαϊκό χώρο για την ισότιμη πρόσβαση και την ηλεκτρονική ενσωμάτωση στην Κοινωνία της Πληροφορίας ειδικών ομάδων του πληθυσμού όπως των ΑμεΑ, των ατόμων 3ης ηλικίας και των Μεταναστών. Στα πλαίσιο του έργου «Μελέτες Περίπτωσης για την χρήση των ΤΠΕ στην Έλλάδα» κατεγράφησαν από το Παρατηρητήριο για την ΚτΠ 38 καλές πρακτικές από 20 χώρες που αφορούν στις τρεις πληθυσμιακές ομάδες. Οι πρακτικές αυτές αποτυπώθηκαν συστηματικά και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που αφορούν κυρίως: a. στη διευκόλυνση των ομάδων που εξετάζονται, στην πρόσβαση σε ηλεκτρονικό υπολογιστή και στο διαδίκτυο, b. στη δημιουργία ηλεκτρονικού περιεχομένου που απευθύνεται στις υπό εξέταση ομάδες, c. στην εξοικείωση τους με τις νέες ΤΠΕ και στην ψηφιακή τους παιδεία, και d. στην άρση εμποδίων για την πρόσβαση των ΑμεΑ στις ΤΠΕ. Μεγάλος αριθμός πρακτικών σχετίζεται με την ψηφιακή παιδεία, τη δημιουργία ηλεκτρονικού περιεχομένου και με την προσβασιμότητα (βλ. Αρκετές πρακτικές στόχο έχουν να κάνουν γνωστά τα πλεονεκτήματα των ΤΠΕ για τις ειδικές πληθυσμιακές ομάδες. Λιγότερες βέλτιστες πρακτικές εντοπίστηκαν για την πρόσβαση στην αγορά εργασίας και την ενίσχυση των τοπικών κοινοτήτων. Οι 38 πρακτικές αξιολογήθηκαν με βάση κριτήρια που αφορούν στη συμβολή τους στις βασικές στρατηγικές κατευθύνσεις της Ε.Ε., το εύρος της αποδοχής που έτυχαν, και την δυνατότητα προσαρμογής στους στην Ελλάδα. Αποτέλεσμα της ανωτέρω αξιολογικής αποτύπωσης είναι η επιλογή των εξής πρακτικών των οποίων η αναλυτική παρουσίαση γίνεται στο πλαίσιο των παραδοτέων του έργου: Οι 2 αφορούν τα ΑμεΑ: Η πρακτική «ISIS - Information, service, integration and schooling for blind and vision-impaired people» για τα ΑμεΑ καλύπτει ικανοποιητικά κριτήρια όπως εκπαίδευση, δημιουργία και πρόσβαση σε ηλεκτρονικό περιεχόμενο, αντίληψη των θετικών επιπτώσεων στην ποιότητα ζωής, και έχει αρκετούς χρήστες. Επιπλέον, παρέχει και πιστοποιητικό χρήσης των νέων τεχνολογιών και επομένως δυνατότητα καλύτερης πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική πρακτική για την οποία δεν υπάρχουν εμπόδια για την εφαρμογή και στην Ελλάδα. Η παροχή της δυνατότητας σε ΑμεΑ (άτομα με προβλήματα όρασης) να έρθουν όχι απλά σε επαφή με την τεχνολογία αλλά να αποκτήσουν και πιστοποιητικό χρήσης των νέων τεχνολογιών που θα τους δώσει τη δυνατότητα να κινηθούν στην αγορά εργασίας με μεγαλύτερη ευκολία είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η πρακτική «HANDIPLACE» για ΑμεΑ (πρακτική στον κρίσιμο τομέα της εργασίας, με μεγάλη απήχηση στη Γαλλία που εφαρμόστηκε) αφορά ουσιαστικά ηλεκτρονικό περιεχόμενο για πρόσβαση στην αγορά εργασίας και είχε μεγάλη επισκεψιμότητα. Στο παρελθόν είχε γίνει μια προσπάθεια από τον ΟΑΕΔ για την δημιουργία ειδικού δικτυακού τόπου με πληροφορίες και θέσεις εργασίας για μειονεκτικές ομάδες του πληθυσμού μεταξύ αυτών και τα ΑμεΑ. Παρόλο που ο σχετικός δικτυακός τόπος ολοκληρώθηκε ( δεν εμπλουτίστηκε με σημαντικό αριθμό πληροφοριών και τελικά δεν λειτουργεί. Δεδομένης της ύπαρξης της πλατφόρμας 10

11 ένας συντονισμός μεταξύ του ΟΑΕΔ και του ΑΣΕΠ (για θέσεις που βγαίνουν με βάση τη νομοθεσία ειδικά για ΑμεΑ), θα μπορούσε γρήγορα να οδηγήσει στην ύπαρξη ενός χρηστικού δικτυακού τόπου. Παράλληλα όμως θα χρειαστεί σημαντική επένδυση στην ενημέρωση των ελλήνων εργοδοτών για τις δυνατότητες απασχόλησης ΑμεΑ. Μία αφορά την 3η ηλικία, η Senior-Info-Mobil, με βασικό στόχο να τους ενημερώσει για τα οφέλη και τις επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής, και να τους φέρει πιο κοντά στις ΤΠΕ. Η συγκεκριμένη πρακτική θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην Ελλάδα με την προϋπόθεση να ξεπεραστεί το αρχικό κόστος κτήσης και εξοπλισμού του Λεωφορείου. Η εμπειρία από το αντίστοιχο λεωφορείο για την ευρυζωνικότητα του ΟΤΕ δείχνει ότι δεν είναι αδύνατο να βρεθούν χορηγοί για την κάλυψη του αρχικού υψηλού κόστους. Επίσης η συνεργασία με τα διάφορα Κέντρα Απασχόλησης Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ), μπορεί να μεγιστοποιήσει τα αποτελέσματα κατά τις επισκέψεις. Σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο θα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα καλυφθούν τα λειτουργικά έξοδα. Μία αφορά τους μετανάστες, η «Ανακύκλωση Η/Υ και εξοπλισμός τάξεων εκμάθησης Η/Υ για ειδικές ομάδες πληθυσμού», με δημιουργία ηλεκτρονικού περιεχομένου και εκπαίδευση στη χρήση της. Η πρακτική του ιδρύματος Bip Bip θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην Ελλάδα, εφόσον η χρήση των υπολογιστών στις επιχειρήσεις, στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά ινστιτούτα, δημόσιους φορείς, αλλά και στα νοικοκυριά έχει σημειώσει σημαντική αύξηση. Όλος αυτός ο εξοπλισμός θα μπορούσε να επαναχρησιμοποιηθεί, εφόσον αποσβεστεί, για εκπαίδευση σε βασικές δεξιότητες σε ΤΠΕ από ειδικά κοινά, όπως οι μετανάστες. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ένας λογικός χρόνος απόσβεσης για τον υπολογιστικό εξοπλισμό είναι 3 χρόνια, υπάρχει η δυνατότητα για ανακατασκευή, αναβάθμιση και επαναχρησιμοποίηση του εξοπλισμού αυτού σε εφαρμογές που δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικές σε επεξεργαστική ισχύ, όπως η εκπαίδευση σε βασικές δεξιότητες ΤΠΕ. Αντίστοιχη πρωτοβουλία υπήρξε με τον παλιό εξοπλισμό Η/Υ των εφοριών που δόθηκε σε σχολεία. Επίσης η Ελλάδα είναι μια χώρα με αξιόλογη ιστορία στον εθελοντισμό, και με πολλά αντίστοιχα παραδείγματα, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 2004 και η εθελοντική υποστήριξη οργανισμών που ασχολούνται με θέματα μειονεκτούντων ατόμων (ΑμεΑ, μετανάστες κλπ.). Στα πλαίσια αυτά, ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που θα υποστήριζε κοινωνικά ευπαθή άτομα, θα έχρηζε και θα λάμβανε την υποστήριξη εθελοντικών ομάδων. Κρίσιμο σημείο θα αποτελούσε η ύπαρξη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου που να επιτρέπει σε φορείς/ επιχειρήσεις να μεταβιβάζουν τον πεπαλαιωμένο υπολογιστικό εξοπλισμό τους στον μη κερδοσκοπικό οργανισμό, χωρίς γραφειοκρατία και σύνθετες διαδικασίες. 11

12 3. Μέτρηση Του Ψηφιακού Χάσματος Ο όρος Ψηφιακό Χάσμα / digital divide αναφέρεται στο χάσμα μεταξύ εκείνων που διατηρούν κανονική και αποτελεσματική πρόσβαση στην ψηφιακή και στην πληροφορική τεχνολογία και σε εκείνους που δε διατηρούν. Ο όρος περιλαμβάνει τόσο θέματα φυσικής πρόσβασης σε σχετικό τεχνολογικό εξοπλισμό καθώς και θέματα που αφορούν σε πόρους και δεξιότητες χρήσης του εξοπλισμού αυτού. Μια σειρά αιτιών σηματοδοτούν την ανάγκη εξάλειψης του Ψηφιακού Χάσματος. Σε αυτούς διακρίνονται η οικονομική ισότητα, η κοινωνική ισότητα και κινητικότητα, η ανταγωνιστικότητα και η ανάπτυξη, η ενίσχυση της δημοκρατίας καθώς και η προαγωγή τους αισθήματος ασφαλείας. Η αναγκαιότητα μέτρησης και αντιμετώπισης του Ψηφιακού Χάσματος αποτελεί επιταγή των ευρωπαϊκών πολιτικών και της Εθνικής Ψηφιακής Στρατηγικής. Η αναγκαιότητα προκύπτει από την υπόθεση ισόρροπης ανάπτυξης σε όλο τον Ελλαδικό χώρο, αλλά και σε επιχειρηματικό επίπεδο στη βάση μεγέθυνσης της εγχώριας αγοράς στο βασικό εξοπλισμό ΤΠΕ και ενίσχυσης της κατοχής και χρήσης νέων εφαρμογών. Κυρίως όμως αποτελεί γνώμονα ισόρροπης βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ελλήνων πολιτών. Πράγματι, η άρση του ψηφιακού χάσματα θα προσφέρει ισόρροπα τις εξής ωφέλειες στους πολίτες: Άρση γεωγραφικών, ηλικιακών, εκπαιδευτικών αποκλεισμών από την κοινωνία Ισότιμες ευκαιρίες στους ΑΜΕΑ και σε άλλες ειδικές πληθυσμιακές κατηγορίες. Προηγμένες υπηρεσίες εκπαίδευσης και κατάρτισης Ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων γεγονός που θα ενισχύσει τις επαγγελματικές ευκαιρίες Νέες επιχειρηματικές και επαγγελματικές ευκαιρίες σε περιφερειακό επίπεδο Πρόσβαση σε νέες πηγές γνώσεων και πολιτισμού από το σύνολο του Νέες μορφές ψυχαγωγίας και ενημέρωσης. Εξοικονόμηση χρόνου και οικονομικού κόστους που συνεπάγονται οι φυσικές συναλλαγές με το Δημόσιο Τομέα και υπηρεσίες του ιδιωτικού τομέα. Διαφάνεια και συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο Δυνατότητα για εξ αποστάσεως εργασία/τηλεργασία ιδίως στον τομέα των υπηρεσιών Επιπλέον, ωφέλειες προκύπτουν και στο επίπεδο της Πολιτείας Τόνωση της Παραγωγικότητας και της Ανταγωνιστικότητας της οικονομίας σε Εθνικό και Περιφερειακό Επίπεδο με αντανάκλαση στην αύξηση του ΑΕΠ Εξοικονόμηση κρατικών πόρων ικανών να διατεθούν για κοινωνικούς σκοπούς Η αποτίμηση του Ψηφιακού Χάσματος αποτελεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό μέτρο για την εκτίμηση των βημάτων που πρέπει να γίνουν προκειμένου να πραγματοποιηθεί ο στόχος της ισότιμης πρόσβασης. Η προσπάθεια για τη μέτρηση του ψηφιακού χάσματος έχει προκαλέσει σχετική συζήτηση γύρω από τον ορισμό της έννοιας. Ενώ αρχικά η έννοια του όρου ψηφιακό χάσμα σχετιζόταν αποκλειστικά και μόνο με την πρόσβαση στις υποδομές, σήμερα ο όρος έχει αρχίσει να διευρύνεται και να περικλείει μία σειρά από συμπληρωματικές υποθέσεις και παραμέτρους, οι οποίες δημιουργούν ψηφιακή ανισότητα. Ενώ η παραδοσιακή προσέγγιση του όρου ως προς την πρόσβαση, εστίαζε σε ερωτήσεις σχετικά με την ιδιοκτησία, τη διαθεσιμότητα και την προσιτότητα των υποδομών, σήμερα η σύγχρονη ανάλυση απαιτεί να δοθεί έμφαση όχι μόνο σε μία μοναδική παράμετρο παρά σε ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο μετρήσεων. 12

13 Συμπερασματικά, δυο είναι οι γενικοί τρόποι μέτρησης του ψηφιακού χάσματος. Ο πρώτος γίνεται με στοχευμένους μονοδιάστατους ή εξατομικευμένους δείκτες (focused monotopical or atomic indices), οι οποίοι είναι ευρείας χρήσης και ο δεύτερος με αναλυτικούς ή ολιστικούς δείκτες (comprehensive or holistic indices), οι οποίοι χρησιμοποιούνται πιο σπάνια. Η επιλογή του καταλληλότερου δείκτη για τη μέτρηση του χάσματος αποτελεί κύριας σημασίας παράγοντα, τόσο ως προς τη θεωρητική προσέγγιση αλλά και ως προς την πρακτική υλοποίηση. Σύμφωνα με τη Barzilai-Nahon, 2006, η τελική απόφαση σχετικά με τη χρήση ενός συγκεκριμένου δείκτη θα πρέπει να σχετίζεται με τους παρακάτω στόχους: Το σκοπό του εργαλείου μέτρησης που αναπτύσσεται Το επίπεδο των παρατηρήσεων που συγκεντρώνεται Τη μέθοδο προσέγγισης των δεδομένων 3.1. Παράγοντες του Ψηφιακού Χάσματος Εξαιτίας του εύρους των κριτηρίων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση της πρόσβαση στις συγκεκριμένες τεχνολογίες, οι παράγοντες που συνθέτουν και συγκροτούν το Ψηφιακό Χάσμα αποτελούν πεδίο έντονων συζητήσεων. Σε διεθνές επίπεδο έχουν προταθεί οι επόμενοι παράγοντες για τη μέτρηση του ψηφιακού χάσματος σε μια περιοχή. Παράγοντας Χρήσης Ο παράγοντας «χρήση» συντίθεται από τους επόμενους δείκτες/υπο-παράγοντες. Συχνότητα Σκοπός Ηλεκτρονικές Δεξιότητες Αυτονομία Χρήσης Χρόνος On-line Πηγή: DiMaggio and Hargittai 2001, Norris 2001, Chen and Wellman 2003, Warschauer 2002, Crump and Mcllroy 2003, Hargittai 2002, Lenhart et al Παράγοντας Πρόσβασης σε υποδομές Ο συγκεκριμένος παράγοντας συντίθεται από: Δίκτυα Επικοινωνίας και Χωρητικότητα Η/Υ ανά κεφαλή Ιστότοποι ανά κεφαλή Αριθμός Παρόχων ανά κεφαλή Είδος Παρόχων Πηγή: DiMaggio and Hargittai 2001, Norris 2001, Chen and Wellman 2003, Hoffman et al. 2000, Horrigan and Rainie Παράγοντας Διαθεσιμότητας Ο συγκεκριμένος παράγοντας συντίθεται από: Φυσικό Επίπεδο (υποδομές) Λογικό Επίπεδο (εφαρμογές και λογισμικό) Περιεχόμενο Πηγή: Martin 2003, Norris 2001, Chen and Wellman 2003, Cooper 2002, Lenhart et al

14 Κοινωνικοί και κυβερνητικοί παράγοντες Οι συγκεκριμένοι παράγοντες συντίθενται από: Εκπαίδευση Ενεργή βοήθεια Υποστήριξη/Καταπίεση/Απάθεια Επενδύσεις και Χρηματοδοτήσεις Πηγή: DiMaggio and Hargittai 2001, Chen and Wellman 2003, Warschauer 2002, Lenhart et al Κοινωνικο-Δημογραφικοί Παράγοντες Οι συγκεκριμένοι παράγοντες συντίθενται από: Κοινωνικο-οικονομική κατάσταση Φύλο Ηλικία Εκπαίδευση Γεωγραφική Διασπορά Εθνική Διασπορά Διασπορά Υπηκοότητας Γλώσσα Θρησκεία Πηγή: Martin 2003, Hoffman et al. 2000, Lenhart et al Παράγοντας Προσβασιμότητας Ο συγκεκριμένος παράγοντας συντίθενται από: Διαθεσιμότητα Υλικού για ΑΜΕΑ Διαθεσιμότητα Υπηρεσιών για ΑΜΕΑ Διαθεσιμότητα Περιεχομένου για ΑΜΕΑ Πηγή: Perry et al. 2008, Kaye 2000, Waddell 1999, Lenhart et al Είναι σαφές ότι οι δείκτες που συγκροτούν τους παράγοντες μπορεί να είναι με τη σειρά τους σύνθετοι, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του δείκτη «Επενδύσεις και Χρηματοδοτήσεις», ή απλοί όπως στην περίπτωση του «φύλου» και της «ηλικίας». Προκειμένου να αποτιμηθεί ολοκληρωμένα το ψηφιακό χάσμα σε μια περιοχή συγκριτικά με κάποια άλλη απαιτείται η συμπερίληψη όλων των ανωτέρω παραγόντων. Το υπόδειγμα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί δίδεται στο επόμενο σχήμα. 14

15 Διάγραμμα 8. Υπόδειγμα αποτίμησης του ψηφιακού χάσματος Μεθοδολογίες μέτρησης του Ψηφιακού Χάσματος Από τις προηγούμενες παραγράφους έγινε φανερό ότι η μέτρηση του Ψηφιακού Χάσματος αποτελεί μια ιδιαίτερα σύνθετη ενέργεια δεδομένου ότι απαιτεί εκτεταμένες πρωτογενείς έρευνες για τη συλλογή αξιόπιστων και αντιπροσωπευτικών στοιχείων. Επιπρόσθετα, και με γνώμονα το υπόδειγμα στην ενότητα 3.1, η κατάλληλη και ολοκληρωμένη συλλογή των πρωτογενών στοιχείων αποτελεί απαίτηση για την εξαγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων. Τέτοια συμπεράσματα για παράδειγμα είναι ο προσδιορισμός με σαφήνεια των ομάδων πολιτών που παρουσιάζουν συγκεκριμένα προβλήματα σε θέματα κατοχής, χρήσης, εκμετάλλευσης και αξιοποίησης του ψηφιακού εξοπλισμού. Η συγκεντρωμένη πληροφόρηση αυτής της κατηγορίας προσφέρει την αναγκαία εισροή για τη διαμόρφωση πολιτικών και τη συγκριτικής ανάλυση ενεργειών κατάλληλων για τη μείωση ή και την εξάλειψη των στοιχείων που δημιουργούν τις αποκλίσεις στην ψηφιακή ενσωμάτωση των παραπάνω ομάδων πολιτών. Σε αντίθεση με τις μονοδιάστατες προσεγγίσεις για τη μέτρηση του ψηφιακού χάσματος, οι ολοκληρωμένοι δείκτες προτείνουν μία καλύτερη διάσταση στην αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Ωστόσο, οι προσεγγίσεις αυτές ελλοχεύουν περισσότερους κινδύνους. Αν και τέτοιοι δείκτες έχουν παρουσιαστεί από πολλούς οργανισμούς και ιδρύματα, υπάρχει έλλειψη από έτοιμα για χρήση εργαλεία και κατ επέκταση περιορισμένη κριτική στα ήδη υπάρχοντα. Τα πιο γνωστά ολοκληρωμένα εργαλεία μέτρησης ψηφιακού χάσματος παρουσιάζονται στις επόμενες παραγράφους Μεθοδολογία και μέτρηση SIBIS Το πρώτο εργαλείο που παρουσιάζεται προέρχεται από έργο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σκοπός του οποίου είναι η ανάλυση και η σύγκριση των διαφόρων δεικτών σχετικά με το ψηφιακό χάσμα (SIBIS, 2003). Ωστόσο, το έργο SIBIS επικεντρώνεται στις παραμέτρους της πρόσβασης και της χρήσης με τους εξής συγκεκριμένους τομείς: χρήση υπολογιστών, χρήση Internet, οικιακή πρόσβαση, Internet dropouts, ευρυζωνική επέκταση κ.ά. 15

16 Οι δείκτες ετοιμότητας και επίγνωσης είναι δείκτες συμπεριφοράς και κοινωνικών παραγόντων, η ενσωμάτωση τους όμως στη μέτρηση του χάσματος δεν προήλθε από κοινωνικές και ψυχολογικές μετρήσεις. Το έργο SIBIS χρησιμοποίησε μονοδιάστατες διαδικασίες και κατέληξε σε δυο βασικά αποτελέσματα. Πρώτον, δεν δίνεται η απαραίτητη έμφαση σε κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες και σε κοινωνικές ανισότητες. Δεύτερον, αναδεικνύεται η ανάγκη για εκτενέστερους δείκτες. Συμπερασματικά, αν και το έργο SIBIS προχώρησε από μία μονοδιάστατη ανάλυση σε μία πιο ολοκληρωμένη λύση, τελικά ο δείκτης που προτείνεται παραμένει μερικός Μεθοδολογία και μέτρηση DIDIX Το δεύτερο εργαλείο που παρουσιάζεται είναι ο DIDIX (Digital Divide Index), το οποίο αποτελεί μία πιο ολοκληρωμένη λύση του έργου SIBIS. Ο δείκτης DIDIX χρησιμοποιεί τέσσερις κατηγοριοποιήσεις. Το σύνολο του πληθυσμού που εξετάζεται είναι οι γυναίκες, άτομα ηλικίας άνω των 50, άτομα με χαμηλή εκπαίδευση και άτομα με χαμηλά εισοδήματα. Η ανάλυση αφορά στηn πρόσβαση και στη χρήση των τεχνολογιών στις παραπάνω κατηγορίες, ενώ θέτει ειδικά βάρη σε επιμέρους χαρακτηριστικά, όπως τη χρήση των υπολογιστών (0,5), τη χρήση του ίντερνετ (0,3) και τη χρήση του ίντερνετ στο σπίτι (0,2). Στη διαδικασία υλοποίησης του εργαλείου παρουσιάζονται κάποια σφάλματα. Τα βάρη σε κάθε κατηγορία επιλέχθηκαν αυθαίρετα, τα τμήματα των ατόμων που ελλοχεύουν κινδύνους σε κάθε κατηγορία αποκλείστηκαν με τρόπο μη αμοιβαίο και, τέλος, η παρούσα διαδικασία κατασκευής του δείκτη εσωκλείει δυναμικές προερχόμενες από τα χαρακτηριστικά της κάθε χώρας και τα χαμηλότερα επίπεδα ανάλυσης. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι η αναγκαιότητα της κατασκευής ενός δείκτη στον οποίο οι δυναμικές που αναπτύσσονται ανάμεσα στις παραμέτρους θα λαμβάνονται υπόψη. Διάγραμμα 9: Δείκτες DIDIX για την ΕΕ και τις χώρες CEEC (Από τους Hüsing, T. και H. Selhofer 20048). 8 Hüsing, Τ., and H. Selhofer, DIDIX: A Digital Divide Index for Measuring Social Inequality in IT Diffusion IT&Society, 7(1), 2004,

17 Μεθοδολογία και μέτρηση DAI Το τρίτο εργαλείο που παρουσιάζεται είναι ο Ψηφιακός Δείκτης Πρόσβασης (Digital Access Index) ο οποίος προτάθηκε από την ITU και περιλαμβάνει τις εξής παραμέτρους: υποδομές, προσιτότητα, γνώση, ποιότητα και χρήση. Η μεγαλύτερη πρόκληση στην κατασκευή του δείκτη είναι ικανότητά του να αντικατοπτρίζει ποικιλία παραμέτρων καθώς και κοινωνικές και τεχνολογικές διαστάσεις. Η κατασκευή ενός τέτοιου δείκτη αποτελεί πολύτιμο συνεργάτη στις ρυθμιστικές αλλαγές, συμβάλει στη δημόσια συζήτηση, βοηθά στη λήψη λογικών αποφάσεων και αποτελεί έφορο έδαφος για επιστημονική έρευνα. Η ITU επέλεξε να προτείνει την εξέταση κυρίως των διαφορών που εμφανίζονται στις διάφορες χώρες, παραβλέποντας τις τοπικές ιδιαιτερότητας και τη λεπτομερή ανάλυση των επιμέρους μερών. Ως αποτέλεσμα υπήρξε σύνδεση του παράγοντα υποδομές με την προσιτότητα, τη γνώση, την ποιότητα και τη χρήση. Τα αποτελέσματα από τη μέτρηση των δεικτών είναι περισσότερο σωρευτικά σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, από ότι σε τοπικό και μεμονωμένο επίπεδο. Country GREECE Subscriber Lines per 100 inhab. 52,4 Mobile subscribers per 100 inhab. 84,5 Internet tariff as % of GNI 2,4 Adult literacy 97,3 School Enrolment 81 Int'l Internet bandwidth per 100 inhab. 222,0 Broadband subscribers per 100 inhab. 0,0 Internet users per 100 inhab. 15,5 INFRASTRUCTURE 0,86 AFFORDABILITY 0,98 KNOWLEDGE 0,92 QUALITY 0,36 USAGE 0,18 DAI 0,66 Πίνακας 1: Οι παράμετροι που διαμορφώνουν το δείκτη DAI και οι αντίστοιχες τιμές για την Ελλάδα(Πηγή: ITU/DAI) Μεθοδολογία και μέτρηση - e-inclusion Index Ο δείκτης ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης έχει προταθεί από την Empirica 9 στο πλαίσιο της Διάσκεψης Υπουργών στη Ρίγα "Οι ΤΠΕ στην υπηρεσία μιας κοινωνίας χωρίς αποκλεισμούς" τον Ιούνιο Πρόκειται για σύνθετο δείκτη και βασίζεται στην κατάσταση των πολιτών σε σχέση με αποτελεσματική πρόσβαση και χρήση ηλεκτρονικών υπηρεσιών και εφαρμόζει τον δείκτη DIDIX (Digital Divide Index) στις πληθυσμιακές ομάδες σε κίνδυνο ψηφιακού αποκλεισμού. Προτείνονται 4 επιμέρους δείκτες - μεταβλητές που χαρακτηρίζουν την ηλεκτρονική ενσωμάτωση των πολιτών: o GOVACCESS - προσβασιμότητα υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης από τους πολίτες: τιμή από 0 μέχρι 100 = ποσοστό των δημόσιων υπηρεσιών στην περιοχή εγκατάσταση του πολίτη πλήρως προσβάσιμες με κριτήρια W3C. o ESKILLED - ψηφιακή εγγράμματοσύνη (digital literacy) των πολιτών: Τιμή από 0 μέχρι 100 = πλήρης δυνατότητα χρήσης των βασικών επιγραμμικών υπηρεσιών (π.χ. ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, μηχανές αναζήτησης, κλπ). 9 Robinson, Simon: einclusion Indicators. Presentation at the Riga conference, 12th June

18 o ONLINEUSER - συμμετοχή των πολιτών στην κοινότητα χρηστών (user community): Τιμή από 0 μέχρι 100 = ο πολίτης χρησιμοποιεί το λιγότερο μια επιγραμμική υπηρεσία το λιγότερο μια φορά την εβδομάδα, και o BROADBAND - ευρυζωνική πρόσβαση πολιτών: Τιμή από 0 μέχρι 100 = ποσοστό των νοικοκυριών με ευρυζωνική πρόσβαση στην περιοχή εγκατάσταση του πολίτη. Ο συνδυασμός των παραπάνω επιμέρους δεικτών και η εφαρμογή στις πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονται σε κίνδυνο ψηφιακού αποκλεισμού δίνει τη δυνατότητα εκτίμησης του σύνθετου δείκτη ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης, σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Ο δείκτης ηλεκτρονικής ενσωμάτωσης είναι ο αριθμητικός μέσος όρος των 4 επιμέρους δεικτών, εκ των οποίων οι 2 είναι σύνθετοι δείκτες (ESKILLED & ONLINEUSER) Πηγές στοιχείων για το Ψηφιακό Χάσμα στην Ελλάδα Είναι φανερό ότι μερικά από τα ζητούμενα στοιχεία συλλέγονται είτε αποσπασματικά είτε και καθόλου σε εθνικό επίπεδο. Αρκετά από τα ζητούμενα στοιχεία από την πλευρά της ζήτησης (πολίτες και επιχειρήσεις) συλλέγονται, κυρίως από το Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας. Στοιχεία για την προσφορά (ευρυζωνικές υποδομές και υπηρεσίες) είναι διαθέσιμα και από την Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (ΕΕΤΤ). Ενδεικτικές έρευνες μπορούν επίσης να εντοπιστούν σε παλαιότερα έτη και σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Επιπρόσθετα σημαντική εργασία γίνεται και στο επίπεδο της Ένωσης. Σε κάθε περίπτωση, γεγονός αποτελεί η ικανοποιητική βάση εκκίνησης για την αποτίμηση του ψηφιακού χάσματος στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα δύο κύριοι φορείς που συλλέγουν στοιχεία μέσω των οποίων μπορεί να μετρηθεί το ψηφιακό χάσμα είναι οι παρακάτω: Η (ΕΕΤΤ) συλλέγει στοιχεία για την πορεία της αγοράς ηλεκτρονικών επικοινωνιών στη χώρα. Τα στοιχεία αυτά η ΕΕΤΤ χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων και σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και άλλες Ευρωπαϊκές Ρυθμιστικές Αρχές για την αποτύπωση της πορείας της αγοράς ηλεκτρονικών επικοινωνιών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το Παρατηρητήριο για την ΚτΠ έχει σαν αποστολή την ουσιαστική αναβάθμιση του επιπέδου πληροφόρησης του ελληνικού κοινού και των αρμοδίων φορέων για θέματα που σχετίζονται µε το ψηφιακό γίγνεσθαι της χώρας. Ο ρόλος του Παρατηρητηρίου για την ΚτΠ περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την ανάλυση στοιχείων που έχουν συλλεχθεί, είτε με πρωτογενή έρευνα και μελέτες, είτε είναι διαθέσιμα μέσω συνεργαζόμενων φορέων. Στο πλαίσιο αυτό, το Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας μετρά συστηματικά τους δείκτες της πρωτοβουλιών eeurope 2005 & i2010. Οι δείκτες είναι οργανωμένοι σε δέκα ενότητες, οι οποίες είναι: o o o o o o o o o o Πρόσβαση των Πολιτών στο Διαδίκτυο & Χρήση του Πρόσβαση & Χρήση ΤΠΕ από τις Επιχειρήσεις Κόστος Πρόσβασης στο Διαδίκτυο Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση Ηλεκτρονική Μάθηση Ηλεκτρονική Υγεία Ηλεκτρονικές Αγορές & Πωλήσεις Ετοιμότητα Ηλεκτρονικού Επιχειρείν Ασφάλεια ΤΠΕ Ευρυζωνικότητα Για τη μέτρηση των δεικτών αυτών απαιτούνται 6 παράλληλες έρευνες πανελλαδικής κάλυψης σε Νοικοκυριά, σε Επιχειρήσεις, σε Σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, 18

19 σε Ιατρούς Παθολόγους, στην αγορά για το κόστος Σύνδεσης στο Διαδίκτυο σε Υπηρεσίες Δημοσίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι από την έρευνα στα Νοικοκυριά εξάγονται μια σειρά από χρήσιμα συμπεράσματα αναφορικά με την απόσταση που χωρίζει διαφορετικές κατηγορίες πολιτών στη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή, διαδικτύου, κλπ (βλ. Παράρτημα Α). 19

20 4. Προτεινόμενος τρόπος μέτρησης του Ψηφιακού Χάσματος Σύμφωνα με τα παραπάνω, στόχος μας είναι ο προσδιορισμός και υιοθέτηση ενός συστήματος δεικτών μέτρησης του ψηφιακού χάσματος στην Ελλάδα, με γνώμονα τα εξής: o o Ευθυγράμμιση με αντίστοιχες πρωτοβουλίες και τις επιταγές πολιτικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην ενότητα 2.1 Υφιστάμενη κατάσταση κ προκλήσεις. Αξιοποίηση των πλέον πρόσφατων και καταξιωμένων μεθοδολογιών μέτρησης του ψηφιακού χάσματος, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην ενότητα 3.2 Μεθοδολογίες μέτρησης του Ψηφιακού Χάσματος. o Μέγιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων και μετρήσιμων αναγκαίων στοιχείων για τον υπολογισμό των δεικτών αυτών, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην ενότητα 3.3 Πηγές στοιχείων για το Ψηφιακό Χάσμα στην Ελλάδα. Για τον προσδιορισμό ενός συστήματος δεικτών μέτρησης του ψηφιακού χάσματος δυο είναι οι βασικές οι ερωτήσεις που πρέπει να απαντηθούν: (α) ποιες είναι οι ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού (σε κίνδυνό ψηφιακού αποκλεισμού) των οποίων η ενσωμάτωση απαιτεί μέτρηση και παρακολούθηση και (β) με ποιους δείκτες θα γίνεται η μέτρηση. Σχετικά με το πρώτο, σημείο αναφοράς αποτελεί η πλέον πρόσφατη πρωτοβουλία της ΕΕ Benchmarking in a Policy Perspective που αφορά στην θεματική σύνδεση και αξιοποίηση των ετήσιων ερευνών που διεξάγονται σε Νοικοκυριά και σε Επιχειρήσεις σε Πανευρωπαϊκό επίπεδο 10. Η θεματική περιοχή της συγκεκριμένης αναφοράς είναι η Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση πολιτών. Σχετικά με το δεύτερο, σημείο εκκίνησης αποτελεί η έρευνα eeurope 2005 & i2010, και συγκεκριμένα η έρευνα πανελλαδικής κάλυψης σε Νοικοκυριά, λόγω διαθεσιμότητας των μετρήσεων. Σημείο προβληματισμού στην έρευνα σε Νοικοκυριά αποτελεί ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν υφίσταται απευθείας σύνδεση μεταξύ των στοιχείων που συλλέγονται για το νοικοκυριό και των στοιχείων που αφορούν τον ερωτώμενο πολίτη. Σ αυτές τις περιπτώσεις η πληροφορία που είναι διαθέσιμη δεν μπορεί να αναλυθεί σε επίπεδο ερωτώμενου πολίτη (individulal). Όπου είναι εφικτό, προτείνεται να γίνεται η σύνδεση των στοιχείων που συλλέγονται με τον ίδιο τον ερωτώμενο, όπως αναδεικνύεται στις επόμενες παραγράφους Ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού σε κίνδυνό ψηφιακού αποκλεισμού Σύμφωνα με τις Ευρωπαϊκές πολιτικές και προκλήσεις που αναφέρονται στην ενότητα 2.1 Υφιστάμενη κατάσταση κ προκλήσεις, αλλά και με γνώμονα τις δυνατότητες που παρέχονται για ευζωνική πρόσβαση σε επίπεδο γεωγραφικής (περιφερειακής) κατανομής, οι πληθυσμιακές ομάδες για τις οποίες είναι απαραίτητη η συγκέντρωση στοιχείων και μετρήσεων είναι οι εξής: Ηλικιωμένοι Η έρευνα eeurope 2005 & i2010 στα Νοικοκυριά δίνει στοιχεία για τις ηλικιακές ομάδες 16-24, 25-34, 35-44, 45-54, και Σε συνδυασμό όμως με τους παράγοντες «φύλο: άνδρας-γυναίκα» και «επίπεδο εκπαίδευσης», στοιχεία είναι διαθέσιμα μόνο για τις ηλικίες 16-24, και Οι ηλικιωμένοι πολίτες ηλικίας 74 χρόνων και άνω δεν περιλαμβάνονται στην έρευνα eeurope 2005 & i2010. Σε πολλές περιπτώσεις σε έρευνες για τη διαμόρφωση πολιτικής λαμβάνεται υπόψη η ηλικιακή ομάδα 50 και άνω. Δεδομένων όμως των παραπάνω περιορισμών, συνδυαστικά στοιχεία για 10 Benchmarking in a Policy Perspective: Report No. 5 - einclusion, EMPIRICA, December