σελ. 1 από 12 PUBLIC ISSUE, Οικονομικό Βαρόμετρο, 9/2009

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ Σεπτέμβριος 2009 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) Δείκτες αποτίμησης της οικονομικής συγκυρίας σελ. 1 από 12

2 Η ταυτότητα του Οικονομικού Βαρόμετρου της Public Issue Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index), καθώς και οι υπόλοιποι δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου, που δημοσιεύονται στην παρούσα ανάλυση, βασίζονται σε μηνιαίες πανελλαδικές τηλεφωνικές έρευνες ατόμων, ηλικίας 18 ετών και άνω Η μέτρηση Σεπτεμβρίου 2009 πραγματοποιήθηκε, στο χρονικό διάστημα 7-8/9/2009 Η Public Issue ιδρύθηκε το 2001 από τον Γιάννη Μαυρή Εξειδικεύεται στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές έρευνες κοινής γνώμης, στην Ελλάδα και την Κύπρο Είναι μέλος της WAPOR (World Association for Public Opinion Research), της ESOMAR (European Society for Market Research) & του ΣΕΔΕΑ (Σύλλογος Εταιρειών Δημοσκοπήσεων & Ερευνών Αγοράς) σελ. 2 από 12

3 Διαπιστώσεις με βάση το Οικονομικό Βαρόμετρο Σεπτεμβρίου 2009 της Public Issue Επηρεαζόμενος από τις επερχόμενες εκλογές και τις υψηλές προσδοκίες για διέξοδο από την κρίση, ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος CCI της Public Issue επιτυγχάνει νέο ιστορικό υψηλό στις 86 περίπου μονάδες. Η ανοδική τάση του CCI οφείλεται αποκλειστικά στην ραγδαία βελτίωση του Δείκτη Καταναλωτικών Προσδοκιών CEI, που υπερβαίνει, για πρώτη φορά, τις 100 μονάδες. Αντιθέτως, ο Δείκτης Τρέχουσας Οικονομικής Συγκυρίας CECI σημειώνει μείωση σε σχέση με τον Αύγουστο. Η αλματώδης άνοδος των προσδοκιών κατά τον τρέχοντα μήνα εκτιμάται ότι αποτελεί απόρροια των ιδιαιτέρως αυξημένων εκλογικών προσδοκιών για άμεση και ανώδυνη διέξοδο από την κρίση, που εκφράζονται από ορισμένες ομάδες του πληθυσμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι βάσει της διεθνούς εμπειρίας, έχει διαπιστωθεί ότι η εμπιστοσύνη των καταναλωτών στην οικονομία αυξάνεται ραγδαία πριν από τις εκλογές, ενώ εξίσου θεαματική αποδεικνύεται και η μείωση της στη μετεκλογική περίοδο. Αύξηση 26,6 μονάδων καταγράφουν οι προσδοκίες για την οικονομία, επιτυγχάνοντας νέο ιστορικό υψηλό. Μεγαλύτερη βελτίωση παρουσιάζουν οι προσδοκίες των μισθωτών στον δημόσιο τομέα και των ιδιωτικών υπαλλήλων. Αντιθέτως, ιδιαιτέρως συγκρατημένοι για την πορεία τόσο της οικονομίας όσο και της ανεργίας κατά το προσεχές 12μηνο εμφανίζονται οι, νέοι κάτω των 24 ετών, οι άνεργοι και οι φοιτητές. Εξίσου θεαματική είναι η επίδραση των εκλογών στις προσδοκίες για την ανεργία κατά τον μήνα Σεπτέμβριο (+ 26,5 μονάδες). Οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες αναμένεται να επαναφέρουν, σε σύντομο χρονικό διάστημα, τις προσδοκίες για τις προοπτικές της αγοράς εργασίας στα συνήθη χαμηλά επίπεδα των τελευταίων μηνών. Μικρότερη κατά 10 περίπου μονάδες εμφανίζεται η βελτίωση των προσδοκιών των καταναλωτών για το προσωπικό τους εισόδημα κατά τον επόμενο 12μηνο σε σύγκριση με τις προσδοκίες για την οικονομία. Το γεγονός αυτό πιθανόν να αποτελεί ένδειξη για τον πλασματικό χαρακτήρα του κλίματος υπεραισιοδοξίας που διακατέχει τους καταναλωτές για την οικονομία σε βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα. Ο δείκτης μακροπρόθεσμων οικονομικών προσδοκιών καταγράφει κατά τον μήνα Σεπτέμβριο την μεγαλύτερη άνοδο στο σύνολο των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου Ειδικότερα, ο δείκτης βελτιώνεται κατά 29 συνολικά μονάδες, σημειώνοντας νέο ιστορικό υψηλό (126,2 μονάδες). Σε αντίθεση με τους υπολοίπους δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου, η ροπή προς αγορά και κατανάλωση δεν συμμετέχει στο παρατηρούμενο κλίμα ευφορίας που διακατέχει τους καταναλωτές. Συγκεκριμένα, η καταναλωτική ροπή είναι o μόνος δείκτης που δεν παρουσιάζει αύξηση κατά τον μήνα Σεπτέμβριο, σημειώνοντας μείωση 15 συνολικά μονάδων σε σύγκριση με τον Αύγουστο. σελ. 3 από 12

4 Σύγκριση του δείκτη CCI της Public Issue και του δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan o Έπειτα από 11 συνεχόμενους μήνες, η παράλληλη εξέλιξη των δεικτών ICS του Πανεπιστημίου του Michigan και CCI της Public Issue διεκόπη κατά τον μήνα Αύγουστο. Η πορεία των δύο δεικτών συνέκλινε εντούτοις το Σεπτέμβριο, με τον δείκτη ICS να καταγράφει παραπλήσια αύξηση με τον CCI (9,4 έναντι 11,5 αντίστοιχα). Σύμφωνα με Αμερικανούς αναλυτές, η νέα τιμή του δείκτη -που σημειωτέων είναι η υψηλότερη από το Σεπτέμβριο του αντανακλά τις προσδοκίες των καταναλωτών για ανάκαμψη της οικονομίας, ανεξάρτητα ωστόσο από το γεγονός ότι οι ίδιοι συνεχίζουν να εκτιμούν ότι η οικονομική τους κατάσταση θα παραμείνει σε δυσμενή θέση για μεγάλο ακόμα χρονικό διάστημα. σελ. 4 από 12

5 Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index - CCI) Ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος της Public Issue καταγράφει ιδιαίτερα σημαντική αύξηση, 11,5 μονάδων, κατά το μήνα Σεπτέμβριο. Ο δείκτης CCI επιτυγχάνει νέο ιστορικό υψηλό, καταρρίπτοντας κατά 8 περίπου μονάδες την μέχρι πρότινος μέγιστη τιμή του 1. Ταυτόχρονα, το καταναλωτικό κλίμα εμφανίζεται βελτιωμένο κατά 18 περίπου μονάδες σε σύγκριση με την μέση τιμή του δείκτη. Επίσης, ο CCI υπερτερεί κατά 21,7 μονάδες σε σύγκριση με την αντίστοιχη τιμή Σεπτεμβρίου του Αξίζει να σημειωθεί ότι λόγω της επίδρασης που ασκούν οι επικείμενες εκλογές στις απόψεις των καταναλωτών, μόνο ένα μέρος της συγκεκριμένης αύξησης δύναται πραγματικά να εκληφθεί ως ένδειξη βελτίωσης του καταναλωτικού κλίματος. Όπως περιγράφουμε αναλυτικότερα στη συνέχεια, η ανοδική αυτή τάση οφείλεται πολύ περισσότερο στον αντίκτυπο των επερχόμενων εκλογών - που έχει ως αποτέλεσμα την αλματώδη βελτίωση των προσδοκιών για την πορεία της οικονομίας και την προσωπική οικονομική κατάσταση- παρά σε μια θετική αποτίμηση των τρεχουσών οικονομικών συνθηκών. Ο δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Σε αντίθεση με τον CCI, ο Δείκτης Τρέχουσας Οικονομικής Συγκυρίας CECI σημειώνει μείωση 7 περίπου μονάδων κατά τον μήνα Σεπτέμβριο. Η νέα τιμή του CECI (63,6) -αν και μεγαλύτερη κατά 4,1 μονάδες έναντι της μέσης τιμής του δείκτη- είναι η τρίτη χαμηλότερη από τον Ιανουάριο του Σε σύγκριση ωστόσο με το Σεπτέμβριο του 2008, ο δείκτης CECI παρουσιάζεται βελτιωμένος κατά 8 συνολικά μονάδες. Ο δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Η εξέλιξη του Δείκτη Καταναλωτικών Προσδοκιών κατά το μήνα Σεπτέμβριο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Ο δείκτης CEI καταγράφει αλματώδη άνοδο 24 μονάδων, προσεγγίζοντας την τιμή των 100,6 μονάδων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι για πρώτη φορά ένας δείκτης του Οικονομικού Βαρόμετρου -πέραν του δείκτη μακροπρόθεσμων προσδοκιών- υπερβαίνει τις 100 μονάδες 2. Ενδεικτικό της πρωτοφανούς ευφορίας που επικρατεί, μεταξύ των καταναλωτών, για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας, είναι το εύρος της διαφοράς (31 περίπου μονάδες) μεταξύ της τρέχουσας τιμής και της τιμής του δείκτη κατά τον μήνα Σεπτέμβριο του Δείκτης καταναλωτικού κλίματος & αναλυτικοί δείκτες, Σεπτέμβριος 2009 Μηνιαίες μεταβολές 9/09 Μηνιαία μεταβολή Μέσος όρος 12/07-9/09 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI 85,8 +11,5 68 Ροπή προς αγορά & κατανάλωση 73,5-15,3 65,9 Εκτιμήσεις για το εισόδημα 53,8 +0,9 53,1 Προσδοκίες για την οικονομία 83,4 +26,6 55,5 Προσδοκίες για την ανεργία 69,4 +26,5 43,8 Προσδοκίες για την αποταμίευση 37,8 +1,6 36,2 Προσδοκίες για το εισόδημα ,1 74,5 Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 126,2 +29,1 91,3 Προσδοκίες για τον πληθωρισμό ,8 49,5 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI (Σεπτέμβριος 2009) Σύγκριση του Δείκτη CCI της Public Issue με το Δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan Σύγκριση του Δείκτη CEI με το Δείκτη CESI 1 Τιμή Ιουνίου του 2009 (77,5 μονάδες). 2 Πάνω από την συγκεκριμένη τιμή, υπερτερούν οι αισιόδοξες απαντήσεις έναντι των απαισιόδοξων. σελ. 5 από 12

6 Αναλυτικοί δείκτες 1. Ροπή προς αγορά και κατανάλωση Έπειτα από αξιοσημείωτη αύξηση 15 μονάδων τον προηγούμενο μήνα, η ροπή προς αγορά και κατανάλωση σημειώνει αντίστοιχη μείωση κατά τον μήνα Σεπτέμβριο. Η νέα τιμή του δείκτη επανέρχεται ως εκ τούτου στα επίπεδα του Ιουλίου του 2009, δηλαδή σε επίπεδα αισθητά υψηλότερα από τον συνολικό μέσο όρο του δείκτη, που κυμαίνεται στις 66 μονάδες, αλλά χαμηλότερο κατά 5,5 περίπου μονάδες σε σχέση με την μέση τιμή των εννέα πρώτων μηνών του Συνολικά, η διαφορά 18 μονάδων σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2008 υποδεικνύει βελτίωση της καταναλωτικής ροπής των ελληνικών νοικοκυριών. Παρά την σημαντική αυτή απόκλιση, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η τάση του δείκτη κατά τον τρέχοντα μήνα είναι πτωτική, σε αντίθεση με την ανοδική πορεία που είχε σημειωθεί τον Σεπτέμβριο του Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η ροπή προς αγορά και κατανάλωση είναι o μόνος δείκτης του Οικονομικού Βαρόμετρου που δεν παρουσιάζει αύξηση κατά το μήνα Σεπτέμβριο. 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα Οι εκτιμήσεις των καταναλωτών για το προσωπικό τους εισόδημα σημείωσαν, για δεύτερο συνεχόμενο μήνα, οριακή αύξηση. Η τιμή του δείκτη παρουσιάζει υστέρηση 2 περίπου μονάδων σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του Παράλληλα, αξίζει να υπογραμμισθεί ότι οι εκτιμήσεις για το εισόδημα είναι ο μοναδικός δείκτης του Οικονομικού Βαρόμετρου που όχι μόνο δεν παρουσιάζει ξεκάθαρη βελτίωση σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2008 αλλά που αντιθέτως, σημειώνει επιδείνωση. Ειδικότερα, τα ελληνικά νοικοκυριά εκτιμούν ότι η προσωπική οικονομική τους κατάσταση επιδεινώθηκε ελαφρά κατά το διάστημα Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου 2009 σε σύγκριση με το διάστημα Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου Προσδοκίες για την οικονομία Αλματώδη αύξηση 26,5 μονάδων καταγράφουν κατά τον μήνα Σεπτέμβριο οι προσδοκίες των καταναλωτών για την πορεία της οικονομίας στην διάρκεια του προσεχούς 12μηνου. Συγκεκριμένα, ο δείκτης προσεγγίζει τις 83,4 μονάδες, υπερβαίνοντας κατά 14,3 συνολικά μονάδες την μέχρι πρότινος υψηλότερη επίδοσή του (69,1 μονάδες). Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η ραγδαία άνοδος του δείκτη κατά τον τρέχοντα μήνα καταγράφεται έπειτα από μια δίμηνη καθοδική περίοδο. Ανάλυση προσδοκιών ανά κοινωνικό-επαγγελματική ομάδα και αυτοτοποθέτηση καταναλωτών στην κλίμακα Α/Δ Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη της έκτασης που λαμβάνει η βελτιωτική αυτή τάση, στις επιμέρους κοινωνικό-επαγγελματικές ομάδες του πληθυσμού. Αναλυτικά, την μεγαλύτερη βελτίωση παρουσιάζουν οι μισθωτοί στον δημόσιο τομέα (+55,7 μονάδες) ενώ ακολουθούν με μεγάλη σχετικά διαφορά οι ιδιωτικοί υπάλληλοι (+31,7 μονάδες), οι συνταξιούχοι (+29,5 μονάδες) και οι νοικοκυρές (26,3 μονάδες). Αντιθέτως, οι προσδοκίες των αυτοαπασχολούμενων είναι -συγκριτικά με τις παραπάνω ομάδες- λιγότερο αισιόδοξες (+16,5 μονάδες) ενώ ιδιαιτέρως συγκρατημένοι εμφανίζονται τόσο οι άνεργοι (+10,5 μονάδες) όσο και οι φοιτητές (+9,6 μονάδες). Ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του δείκτη σε σχέση με την αυτοτοποθέτηση των καταναλωτών στην κλίμακα Αριστεράς/Δεξιάς. Ειδικότερα, η βελτίωση των προσδοκιών για την οικονομία καταγράφεται ιδιαιτέρως αυξημένη για τους καταναλωτές που αυτοποθετούνται στα κεντροαριστερά της κλίμακας (+50,7 μονάδες). Ακολουθούν οι καταναλωτές που δηλώνουν ότι ανήκουν στο κέντρο (+45 μονάδες) και στην αριστερά (+33 μονάδες). Αντιθέτως, επιδείνωση παρουσιάζουν οι καταναλωτές που τοποθετούνται στην δεξιά (- 3,7μονάδες.) και σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό, στην κεντροδεξιά (-13,4 μονάδες). Καταναλωτικό κλίμα και Εκλογές Συνολικά, εκτιμάται ότι η παρατηρούμενη, κατά τον τρέχοντα μήνα, αύξηση των προσδοκιών για την οικονομία οφείλεται, σε συντριπτικό βαθμό, στις βουλευτικές εκλογές της 4ης Οκτωβρίου. Η επιδείνωση του Δείκτη Τρέχουσας Οικονομικής Συγκυρίας (CECI) επιβεβαιώνει την εκτίμηση ότι η βελτίωση των προσδοκιών για την οικονομία δεν πηγάζει από την παρατήρηση σημείων ανάκαμψης της οικονομίας εκ μέρους των καταναλωτών. Ως εκ τούτου, δεν χωράει αμφιβολία, ότι η αλματώδης άνοδος του δείκτη, αποτελεί άμεση έκφανση των ιδιαιτέρως αυξημένων εκλογικών προσδοκιών ορισμένων ομάδων του πληθυσμού για διέξοδο από την κρίση. Διάφορες ερευνητικές εργασίες έχουν αναδείξει την σχέση μεταξύ ερευνών οικονομικού κλίματος και εκλογικών αποτελεσμάτων. Οι Zagorski και McDonnel (1995) συμπέραναν ότι οι δείκτες οικονομικού κλίματος αποτελούν ισχυρούς προσδιοριστικούς παράγοντες των εκλογικών προτιμήσεων, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με τα κοινωνικοεπαγγελματικά χαρακτηριστικά, το εκπαιδευτικό επίπεδο, τον τόπο διαμονής, την έκθεση σε σελ. 6 από 12

7 καλές ή δυσοίωνες οικονομικές ειδήσεις και το εισόδημα του νοικοκυριού 3. Πρόσφατη οικονομετρική έρευνα των Hardouvelis & Thomakos (2007) στα κράτη-μέλη της Ε.Ε-15 και στις Η.Π.Α συμπεράνει, από την πλευρά της, ότι ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης διαθέτει πρόσθετη «ικανότητα πρόβλεψης» (predictive power) αναφορικά με την έκβαση του εκλογικού αποτελέσματος σε σύγκριση με μακροοικονομικούς δείκτες όπως το ΑΕΠ, η ανεργία, ή ακόμα, η δημοσιονομική, νομισματική και φορολογική πολιτική 4. Η ίδια έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τόσο στην Ε.Ε-15 όσο και στις ΗΠΑ, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών στην οικονομία αυξάνεται με ουσιαστικό τρόπο πριν από τις εκλογές ενώ έπειτα από την διεξαγωγή τους, ακολουθεί μείωση (της ίδιας περίπου έκτασης). Αξίζει να σημειωθεί ότι Ελλάδα παρουσιάζει τις υψηλότερες προεκλογικές και μετεκλογικές διακυμάνσεις μεταξύ των χωρών της Ε.Ε-15, γεγονός που συμβαδίζει με την παρατηρούμενη, κατά τον τρέχοντα μήνα, «εκτίναξη» ορισμένων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου. Η ραγδαία πτώση των προσδοκιών στην μετεκλογική περίοδο δύναται με την σειρά της να αποδοθεί σε ένα αίσθημα απογοήτευσης έπειτα από μια περίοδο αυξημένης ευφορίας και ανορθολογικών σε μεγάλο βαθμό- προσδοκιών. Μια εναλλακτική ερμηνεία για την προεκλογική αύξηση των προσδοκιών έγκειται στην προσπάθεια ενίσχυσης, εκ μέρους του κυβερνώντος κόμματος, του ηθικού των υποστηρικτών του. Τα αποτελέσματα του Οικονομικού Βαρόμετρου Σεπτεμβρίου φαίνεται να απορρίπτουν, για δύο κυρίως λόγους, την δεύτερη αυτή ερμηνεία για την παρατηρούμενη κατά τον τρέχοντα μήνα ραγδαία βελτίωση του οικονομικού κλίματος. i) Πρώτον, επειδή ο προεκλογικός λόγος της κυβερνώσας παράταξης επικεντρώνεται στην επιτακτική λήψη μέτρων που προαναγγέλλουν μια παρατεταμένη περίοδο οικονομικής λιτότητας. ii) Δεύτερον, επειδή οι προσδοκίες των καταναλωτών που αυτοτοποθετούνται στα κεντροδεξιά ή δεξιά της κλίμακας Α/Δ παρουσιάζουν επιδείνωση. Μεταξύ των ευρημάτων της προαναφερόμενης έρευνας (Hardouvelis & Thomakos, 2007) είναι επίσης η διαπίστωση ότι, για να ενισχυθούν οι πιθανότητες επανεκλογής του κυβερνώντος κόμματος, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών πρέπει να κυμαίνεται σε υψηλά ήδη επίπεδα 10 με 12 μήνες πριν από την διεξαγωγή των εκλογών. Εν ολίγοις, η ανάκαμψη του καταναλωτικού κλίματος στο άμεσο χρονικό διάστημα πριν από τις εκλογές δεν είναι σε θέση να αποφέρει τα 3 Zagorski, K., McDonnel, J. (1995) Consumer confidence as social indicators, Social Indicators Research, 36 (3), pp Hardouvelis, G., Thomakos, D. (2007) "Consumer Confidence and Elections". προσδοκώμενα, από την κυβέρνηση, αποτελέσματα 5. Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η προοπτική επανεκλογής του κυβερνώντος κόμματος θα ενισχύονταν, σε γενικές γραμμές, από την ύπαρξη συνθηκών υψηλής οικονομικής ανάπτυξης και μειωμένης ανεργίας, δύο προϋποθέσεις που δεν υφίστανται εν μέσω των τρεχουσών συνθηκών γενικευμένης οικονομικής κρίσης. 4. Προσδοκίες για την ανεργία Εξίσου θεαματική με τις προσδοκίες για την οικονομία είναι η εξέλιξη των προσδοκιών για την ανεργία κατά τον μήνα Σεπτέμβριο. Αναλυτικότερα, ο δείκτης καταγράφει βελτίωση 26,5 μονάδων, σημειώνοντας νέο ιστορικό υψηλό 6. Ενδεικτικό της μεγάλης ανατροπής που σηματοδοτεί η τρέχουσα εξέλιξη αποτελεί το γεγονός ότι η απόκλιση μεταξύ της τιμής του δείκτη από τον περασμένο Φεβρουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο πλησιάζει τις 50 μονάδες. Διάφοροι παράγοντες προμηνύουν υποχώρηση των προσδοκιών για την ανεργία στην διάρκεια της μετεκλογικής περιόδου Όπως και στην περίπτωση της οικονομίας, η σημαντική αυτή βελτίωση εκτιμάται ότι αποτελεί απόρροια των προσδοκιών που δημιουργούν οι επερχόμενες εκλογές, γεγονός που συνεπώς της προσδίδει πλασματικό χαρακτήρα. Όπως έχει επανειλημμένα διατυπωθεί στο Οικονομικό Βαρόμετρο, τόσο η μείωση της ανεργίας όσο και η διαρκής αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών για τις προοπτικές της αγοράς εργασίας σε μετα-κρισιακές περιόδους αποτελούν μια ιδιαιτέρως δύσκολη και βραδεία διαδικασία για πέντε τουλάχιστον λόγους. i) Πρώτον, επειδή στην Ευρωζώνη, οι επιχειρήσεις αναμένεται να προβούν σε μείωση της απασχόλησης προκειμένου να αυξήσουν την παραγωγικότητα τους 7, εκτίμηση που αντανακλάται στις προβλέψεις των διεθνών οργανισμών για την εξέλιξη της ανεργίας στην Ελλάδα και στην Ευρωζώνη κατά την διάρκεια του Σύμφωνα με τους Hardouvelis & Thomakos (2007), ο ρυθμός αύξησης της καταναλωτικής εμπιστοσύνης -σε εκλογικές αναμετρήσεις στις οποίες δεν επιτεύχθηκε επανεκλογή του κυβερνώντος κόμματοςαυξάνεται ραγδαία κατά τους τελευταίους μήνες πριν από την εκλογική αναμέτρηση. Την ώρα της εκλογικής αναμέτρησης, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών κυμαίνεται δηλαδή σε παρεμφερή επίπεδα με αυτά των εκλογών στις οποίες προέκυψε επανεκλογή του κυβερνώντος κόμματος. 6 Ο δείκτης κατά τον τρέχοντα μήνα υπερβαίνει κατά 11 μονάδες την υψηλότερη μέχρι πρότινος τιμή, που είχε σημειωθεί τον Ιανουάριο του Patrick Artus, A few very difficult years for wage earners, Natixis Economic Research Unit, Flash Economics No.259, 4 June Οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΟΣΑ για την Ελλάδα διαβλέπουν αύξηση της ανεργίας το 2010 στο 9,7% και 10,3% αντίστοιχα (ήτοι συνολική αύξηση του αριθμού ανέργων σε σύγκριση με το 2008 κατά 2% και 2, 6% αντίστοιχα). σελ. 7 από 12

8 1. Ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών 5. Προσδοκίες για την αποταμίευση 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα 6. Προσδοκίες για το εισόδημα 3. Προσδοκίες για την οικονομία 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 4. Προσδοκίες για την ανεργία 8. Προσδοκίες για τον πληθωρισμό σελ. 8 από 12

9 ii) Δεύτερον, επειδή η συρρίκνωση της ζήτησης στις ευρωπαϊκές χώρες πιθανόν να πυροδοτήσει ένα νέο κύμα μετεγκαταστάσεων προς τις υποσχόμενες αγορές των αναπτυσσόμενων χωρών, ενισχύοντας το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης. iii) Τρίτον επειδή αποτελεί ευρέως αποδεκτό γεγονός ότι οι θέσεις εργασίας που απωλέσθηκαν στην διάρκεια της κρίσης εργασίας χάθηκαν οριστικά 9. iv) Τέταρτον, επειδή εκδηλώνονται σοβαρές ανησυχίες για την διάχυση επισφαλών μορφών απασχόλησης σε ολοένα και μεγαλύτερα τμήματα του εργατικού δυναμικού. Η υιοθέτηση ευέλικτων μορφών εργασίας (εκ περιτροπής εργασία, διαθεσιμότητες) από έναν σημαντικό αριθμό επιχειρήσεων στην Ελλάδα, επιφέρει μείωση των αποδοχών των εργαζομένων αλλά και συρρίκνωση των ασφαλιστικών τους δικαιωμάτων ενώ, παράλληλα, οι υφιστάμενες πολιτικές αντιμετώπισης της κρίσης κρίνονται ιδιαιτέρως ανεπαρκείς ως προς την στήριξη των ανέργων και των επισφαλών εργαζομένων 10. v) Τέλος, επειδή η μείωση του δυνητικού ΑΕΠ ενδέχεται πολύ πιθανόν να προκαλέσει μια αντιπαράθεση για την κατανομή του εναπομένοντος προϊόντος μεταξύ κοινωνικών ομάδων που προσπαθούν να μην υποστούν τις επιπτώσεις της κρίσης 11. Αναλυτικότερα, είναι πολύ πιθανόν να ενταθούν ήδη υπαρκτά συγκρουσιακά φαινόμενα μεταξύ: Εργαζομένων σε επισφαλείς θέσεις εργασίας και εργαζομένων σε σχετικά προστατευμένες θέσεις εργασίας (δημόσιο τομέα, συμβάσεις αορίστου χρόνου), με κύρια θύματα τους πρώτους. Η συγκεκριμένη εξέλιξη θα οδηγήσει σε περαιτέρω αύξηση της ανεργίας των νέων, όπως παρατηρείται εξάλλου σήμερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μεταξύ νέων εργαζομένων και συνταξιούχων, δεδομένου ότι η απώλεια του δυνητικού ΑΕΠ συνεπάγεται μείωση των φορολογικών εσόδων, προκαλώντας, συνεπώς, πρόσθετες δυσκολίες στην χρηματοδότηση των δημόσιων ασφαλιστικών και συνταξιοδοτικών ταμείων. Η αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών, που αποτελεί τη βάση του δημόσιου ασφαλιστικού συστήματος, θα τεθεί σε περαιτέρω δοκιμασία καθώς θα πρέπει να δοθεί μία εκ των δύο λύσεων (1) είτε να αυξηθούν τα φορολογικά βάρη εις βάρος των νεότερων μισθωτών (2) είτε να μειωθούν οι παροχές (εις βάρος των συνταξιούχων και των μισθωτών που πλησιάζουν την ηλικία συνταξιοδότησης). Τέλος, μεταξύ κερδών και μισθών, με τις επιχειρήσεις να βρίσκονται αδιαμφισβήτητα σε πλεονεκτική θέση για την αποκατάσταση των επιπέδων κερδοφορίας εξαιτίας των συνθηκών υψηλής ανεργίας. Συμπερασματικά, η αύξηση της ανεργίας, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί καθώς και οι πολιτικές λύσεις που θα δοθούν σε μείζονα οικονομικά προβλήματα (π.χ. δημοσιονομικό, χρηματοδότηση ασφαλιστικών ταμείων) προαναγγέλλουν περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης που βιώνουν οι μισθωτοί, και κατά κύριο λόγο, οι νέοι που εργάζονται με επισφαλείς όρους και συνθήκες (ευέλικτοι και με μειωμένο χρόνο εργαζόμενοι), συμπαρασύροντας προς τα κάτω τις γενικότερες προσδοκίες για την ανεργία. Αξίζει τέλος να αναφερθεί ότι, μία από τις διαπιστώσεις της έρευνας των Hardouvelis και Thomakos (2007) που συνδέεται άμεσα με τις προοπτικές της αγοράς εργασίας, είναι ότι το χάσμα του ποσοστού ανεργίας, αυξάνεται κατά μία μονάδα στη διάρκεια της μετεκλογικής περιόδου, στην περίπτωση που το κυβερνών κόμμα δεν επανεκλεγεί, αντίθετα με το ενδεχόμενο επανεκλογής του. Άνεργοι και φοιτητές δεν προσβλέπουν σε ουσιαστική βελτίωση των προοπτικών στην αγορά εργασίας Η ανάλυση του δείκτη κατά κοινωνικό-επαγγελματική κατηγορία παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία για την αλματώδη βελτίωση των προσδοκιών για την ανεργία. Όπως και στη περίπτωση των προσδοκιών για την οικονομία, οι μεγαλύτερες αυξήσεις εντοπίζονται σε κατηγορίες όπως οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα (40,3 μονάδες), οι νοικοκυρές (39,4 μονάδες) και οι εργαζόμενοι του δημόσιου τομέα (+35,6 μονάδες). Αντιθέτως, μικρότερη είναι η βελτίωση στους ελεύθερους επαγγελματίες (+15,4), ενώ ιδιαιτέρως ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι δύο από τις άμεσα ενδιαφερόμενες ομάδες σχετικά με τις προοπτικές της απασχόλησης (άνεργοι και φοιτητές), δεν φαίνεται να προσμένουν παρά μια οριακή έως μικρή βελτίωση των προοπτικών της ελληνικής αγοράς εργασίας (+2,2 μονάδες και +10 μονάδες αντίστοιχα). Το γεγονός αυτό δεν προκαλεί έκπληξη εφόσον ληφθεί υπόψη ότι το πρόβλημα της ανεργίας στην Ελλάδα, τόσο στην επίσημη, όσο και στην ανεπίσημη εκδοχή του (μερική απασχόληση, απασχόληση σε οικογενειακές επιχειρήσεις, κλπ) επικεντρώνεται στις νεότερες πληθυσμιακές ομάδες. Παράλληλα, οι ομάδες αυτές υφίστανται άμεσα τις συνέπειες που προκύπτουν τόσο από τη σημερινή κρίση όσο και από τη σοβαρή ανεπάρκεια του συστήματος κοινωνικής προστασίας από τη φτώχεια και την ανεργία. 9 Nouriel Roubini, Mounting Job Losses Will Hurt Consumption, Housing, Bank s Balance Sheets, Public Finances and Lead to Protectionist Pressures, RGE, July 14th «Οικονομική κρίση και εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση», Ετήσια Έκθεση για την Ελληνική Οικονομία και τη Απασχόληση 2009, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ-/ΑΔΕΔΥ. 11 Patrick Artus, A shortfall in the GDP level will inevitably lead to a distribution conflict, Natixis Economic Research Unit, Flash Economics No.364, 21 August σελ. 9 από 12

10 5. Προσδοκίες για την αποταμίευση Όπως έχει επανειλημμένως διαπιστωθεί στο Οικονομικό Βαρόμετρο, η χαμηλή αποταμιευτική ροπή αποτελεί διαρθρωτικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς των Ελλήνων καταναλωτών. Ο δείκτης συνεχίζει τον Σεπτέμβριο να μην παρουσιάζει μεταβολή μεγαλύτερη των 2,5 μονάδων από τον Φεβρουάριο του 2009 σε αντίθεση με τις μεγάλες διακυμάνσεις που παρατηρούνται στους υπόλοιπους δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου. Συνολικά, έχει εκτιμηθεί, με βάση την εμπειρία των τελευταίων δύο περίπου ετών, ότι η επίδραση της οικονομικής συγκυρίας (πετρελαϊκή κρίση, παγκόσμια ύφεση) στην αποταμιευτική ροπή των νοικοκυριών είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ωστόσο το γεγονός ότι οι προσδοκίες για την αποταμίευση δεν φαίνεται να επηρεάζονται ούτε από παράγοντες αμιγώς πολιτικής φύσης, όπως οι επερχόμενες εκλογές. 6. Προσδοκίες για το εισόδημα Μικρότερη σε σύγκριση με τους υπόλοιπους δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου εμφανίζεται η βελτίωση των προσδοκιών των καταναλωτών για το προσωπικό τους εισόδημα κατά τον επόμενο 12μηνο. Αναλυτικότερα, ο δείκτης καταγράφει αύξηση 16 μονάδων. Όπως και στην περίπτωση των προσδοκιών για την οικονομία και την ανεργία, ο δείκτης σημειώνει νέο ιστορικό υψηλό (92 μονάδες), ξεπερνώντας κατά 4 περίπου μονάδες την μέχρι πρότινος υψηλότερη τιμή του (Ιανουάριος 2008/87,9 μονάδες). Σε σύγκριση με το Σεπτέμβριο του 2008, οι καταναλωτές παρουσιάζονται πιο αισιόδοξοι κατά 23 μονάδες ενώ η τιμή Σεπτεμβρίου του 2009 υπερβαίνει κατά 17,5 μονάδες την μέση τιμή του δείκτη. Συνολικά, οι προσδοκίες των καταναλωτών για την οικονομία παρουσιάζουν σαφώς μεγαλύτερες διακυμάνσεις απ ότι οι προσδοκίες για το προσωπικό εισόδημα. Το συγκεκριμένο φαινόμενο ενδεχομένως να πηγάζει από τα εγγενή χαρακτηριστικά των δύο αυτών μορφών προσδοκιών, καθώς και από τους μηχανισμούς βάσει των οποίων διαμορφώνονται 12. Συγκεκριμένα, ενώ οι προσδοκίες για το προσωπικό εισόδημα είναι σε ένα βαθμό ελεγχόμενες, οι προσδοκίες για την οικονομία δεν δύνανται να τεθούν, αντιθέτως, υπό κάποια μορφή άμεσου - προσωπικού ελέγχου. Η συγκεκριμένη ιδιαιτερότητα μπορεί να εξηγήσει, τους τελευταίους μήνες, την σχετικά περιορισμένη (σε σύγκριση με τις προσδοκίες για την οικονομία) απαισιοδοξία των καταναλωτών για την προσωπική οικονομική τους κατάσταση παρά τις συνθήκες διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης. Κατά παρόμοιο τρόπο, η βελτίωση που προκαλεί η προοπτική των επερχόμενων εκλογών στις προσδοκίες για το προσωπικό εισόδημα υπολείπεται αρκετά (κατά 10 περίπου μονάδες) των ιδιαιτέρως αυξημένων προσδοκιών για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας. 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία Επηρεαζόμενος από την προεκλογική περίοδο, ο δείκτης μακροπρόθεσμων οικονομικών προσδοκιών καταγράφει κατά τον μήνα Σεπτέμβριο την μεγαλύτερη άνοδο στο σύνολο των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου. Ειδικότερα, ο δείκτης βελτιώνεται κατά 29 συνολικά μονάδες, σημειώνοντας νέο ιστορικό υψηλό. Ενδεικτικό της ευφορίας που επικρατεί μεταξύ των καταναλωτών αποτελεί η διαφορά 16,6 μονάδων που χωρίζουν την τρέχουσα τιμή με την μέχρι πρότινος υψηλότερη τιμή του δείκτη (Απρίλιος 2009). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε σύγκριση με την αντίστοιχη τιμή του 2008, η διαφορά αυτή κυμαίνεται στην εξαιρετικά μεγάλη τιμή των 45 μονάδων. Άξιο αναφοράς είναι επίσης το γεγονός ότι ευρωπαϊκές εκλογές του περασμένου Ιουνίου δεν προκάλεσαν -σε αντίθεση με την επερχόμενη εκλογική αναμέτρηση- καμία αξιοσημείωτη μεταβολή στις μακροπρόθεσμες προσδοκίες για την οικονομία. 8. Προσδοκίες για τον πληθωρισμό Σε συνάφεια με την εξέλιξη των περισσοτέρων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου, οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό παρουσιάζουν ουσιαστική βελτίωση κατά τον μήνα Σεπτέμβριο. Η βελτίωση του δείκτη ανακόπτει μια τρίμηνη περίοδο επιδείνωσης που εκδηλώθηκε παρά τις ιστορικά χαμηλές τιμές του Δείκτη Τιμών Καταναλωτή κατά την ίδια περίοδο. Η τρέχουσα αύξηση του δείκτη, εντούτοις περιορίζεται στις 10,7 μονάδες, όντας σαφώς υποδεέστερη σε σύγκριση με τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες προσδοκίες για την οικονομία, την ανεργία και το προσωπικό εισόδημα. 12 Όπως σημειώνει ο Warneryd (1999), η διαμόρφωση των προσδοκιών για το εισόδημα πηγάζει από την προηγούμενη εμπειρία των καταναλωτών καθώς και από την παρατήρηση του άμεσου περιβάλλοντός τους ενώ οι προσδοκίες για την οικονομία υφίσταται μια διαδικασία κοινωνικής μεγέθυνσης (social amplification) μέσω της επίδρασης των ΜΜΕ και του ευρύτερου κοινωνικού δικτύου του πολιτών. σελ. 10 από 12

11 Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index CCI) 1. Γενική περιγραφή του δείκτη Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) αποτυπώνει τη γνώμη που έχουν διαμορφώσει οι καταναλωτές, σχετικά με την προσωπική τους οικονομική κατάσταση, καθώς και την οικονομική κατάσταση της χώρας. Αποτελεί μέτρο αποτύπωσης αφενός των κοινωνικών αντιλήψεων για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία και αφετέρου της αισιοδοξίας, με την οποία οι καταναλωτές αντιμετωπίζουν τις υφιστάμενες προοπτικές της προσωπικής τους οικονομικής κατάστασης, καθώς και το οικονομικό μέλλον της χώρας. Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται ένα ιδιαίτερα χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο για την εμπειρική αποτύπωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών στην οικονομία. Για τον υπολογισμό του δείκτη CCI, η Public Issue έχει υιοθετήσει τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία του δείκτη εμπιστοσύνης καταναλωτή του Πανεπιστημίου του Michigan (Index of Consumer Sentiment - ICS). O δείκτης του Πανεπιστημίου του Michigan αποτελεί διεθνώς τον πλέον γνωστό και μακροβιότερο δείκτη καταναλωτικής εμπιστοσύνης. Ο εν λόγω δείκτης κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το 1940 και, αρχικά, υπολογιζόταν σε ετήσια βάση. Το 1952 άρχισε να υπολογίζεται σε τριμηνιαία βάση, ενώ από το 1978 υπολογίζεται πλέον σε μηνιαία βάση. Σήμερα, ο δείκτης του Michigan χρησιμοποιείται, εκτός από τις ΗΠΑ και σε αρκετές άλλες χώρες, όπως πχ: ο Καναδάς, η Ρωσία, η Αυστραλία, η Αργεντινή, το Μεξικό, το Χονγκ Κονγκ κα. 2. Οι μεταβλητές του δείκτη Ο δείκτης βασίζεται σε πέντε μεταβλητές, που αποτυπώνουν τις βασικές παραμέτρους της εμπιστοσύνης των καταναλωτών και οι οποίες μετρώνται με τις ακόλουθες ερωτήσεις: Ε1) Εκτιμήσεις για την προσωπική οικονομική κατάσταση το χρόνο που πέρασε [Στο χρόνο που πέρασε, (τους τελευταίους 12 μήνες), η προσωπική σας οικονομική κατάσταση, έχει καλυτερέψει πολύ, έχει καλυτερέψει λίγο, έχει μείνει ή ίδια, έχει χειροτερέψει λίγο, ή έχει χειροτερέψει πολύ;] Ε2) Προσδοκίες για την προσωπική οικονομική κατάσταση τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η προσωπική σας οικονομική κατάσταση θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε3) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή, μέσα στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε4) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας κατά την προσεχή 5ετία [Στα επόμενα 5 χρόνια, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε5) Γενική ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών [Για κάποιον που θέλει να κάνει μεγάλες αγορές για το σπίτι (όπως έπιπλα, μεγάλες ηλεκτρικές συσκευές κλπ), πιστεύετε ότι είναι μία μάλλον καλή περίοδος, ούτε καλή ούτε κακή περίοδος, ή μία μάλλον κακή περίοδος;] 3. Ο υπολογισμός του δείκτη Για κάθε επιμέρους μεταβλητή υπολογίζεται ο σχετικός δείκτης, προσθέτοντας τη διαφορά των αρνητικών από τις θετικές απαντήσεις, στο 100. Η τιμή κάθε επιμέρους δείκτη κυμαίνεται, από 0 έως 200. Τιμή του δείκτη πάνω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν θετικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν αρνητικές απαντήσεις. Τιμή του δείκτη κάτω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν αρνητικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν θετικές απαντήσεις. Στη θεωρητική περίπτωση, κατά την οποία όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων είναι θετικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 200, ενώ εάν όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων ήταν αρνητικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 0. Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) υπολογίζεται ως ο μέσος όρος των επιμέρους δεικτών των πέντε μεταβλητών. Τιμή του δείκτη μεγαλύτερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι περισσότεροι από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Αντιστοίχως, τιμή του δείκτη μικρότερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι λιγότεροι, από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπολοίπων δεικτών 1. Δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι στην κατασκευή του δείκτη CECI συμμετέχουν μόνον οι μεταβλητές Ε1 και Ε5. Ο δείκτης αποτυπώνει τις εκτιμήσεις των καταναλωτών για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία. 2. Δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικών προσδοκιών είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι ο δείκτης CEI κατασκευάζεται μόνον από τις ερωτήσεις Ε2,Ε3,και Ε4. Ο δείκτης αποτυπώνει την αισιοδοξία, ή την απαισιοδοξία των καταναλωτών για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομική κατάσταση της χώρας. 3. Λοιποί δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπόλοιπων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου είναι παρόμοια με τη μεθοδολογία υπολογισμού των επιμέρους δεικτών του CCI. Οι τιμές για τον υπολογισμό του δείκτη της ανεργίας αντιστρέφονται, καθώς θετικές απαντήσεις θεωρούνται εκείνες που προβλέπουν τη μείωση της ανεργίας. σελ. 11 από 12

12 Β. Κωνσταντίνου 16, , Αθήνα, Τ: , F: , E: W: «Copyright 2009 της Public Issue - Επιτρέπεται η αντιγραφή επί λέξει και η διανομή των συμπερασμάτων που περιλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση, χωρίς να απαιτείται καταβολή χρηματικής αποζημίωσης, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ευκρινής και διακριτή αναφορά στην πηγή προέλευσης» σελ. 12 από 12