ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ"

Transcript

1 320 MA 300 MA 250 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ ΛΙΘΝΘΡΚΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΓΚΟΣΜΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΗΛιθανθρακοφόρος ϖερίοδος ξεκίνησε ϖριν αϖό 354 εκατομμύρια χρόνια. Για ϖρώτη φορά, ξεχωρίζει η μεγαλύτερη αϖό όλες τις υϖερηϖείρους, η Παγγαία. Εκείνη την εϖοχή, η Παγγαία σχηματιζόταν αϖό τη σύγκρουση της Λαυρεντίας (Βόρεια μερική και Ευρώϖη) με την ϖαλιά νότια υϖερήϖειρο, τη Γκοντβάνα. Πριν αϖό τη σύγκρουση, η Γκοντβάνα είχε ϖεριστραφεί δεξιόστροφα, με αϖοτέλεσμα το ανατολικό τμήμα της (Ινδία, υστραλία και νταρκτική) να μετακινηθεί νότια, ενώ το δυτικό (Νότια μερική και φρική) να μετακινηθεί βόρεια. υτή η ϖεριστροφή άνοιξε ένα νέο ωκεανό, τον Ωκεανό της Τηθύος στα ανατολικά, και έκλεισε έναν ϖαλαιότερο ωκεανό, τον Ρεϊκό Ωκεανό στα δυτικά. Την ίδια εϖοχή, ο ωκεανός μεταξύ Βαλτικής και Σιβηρίας έκλεινε, δημιουργώντας τις ϖροϋϖοθέσεις για μια ακόμα σύγκρουση ηϖείρων. 1 Τ Π Ν ΗΣ ΟΣ Θ Λ Σ ΣΣ Λ 7 Υ Ρ Ε Ν Τ Ι 6 Β Σ Ι Β 1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙ ΤΗΣ ΚΛΙΦΟΡΝΙ Κατά την προϊστορία, το μεγαλύτερο τμήμα της Βόρειας μερικής ανήκε στην ήπειρο της Λαυρεντίας. Όμως, η δυτική ακτή δεν αποτελούσε αρχικά μέρος της ηπείρου. Δημιουργήθηκε από τη σύγκρουση μιας αλυσίδας ηφαιστειογενών νησιών, που σχηματίστηκαν στον Ωκεανό της Πανθάλασσας, με το δυτικό άκρο της Λαυρεντίας. υτά τα νησιά μετακινήθηκαν προς την ακτή, καθώς ο θαλάσσιος πυθμένας ωθούταν προς το εσωτερικό της Γης στη ζώνη καταβύθισης. Κατά τη Λιθανθρακοφόρο, η σύγκρουση του τόξου των ηφαιστειογενών 5 Η Ρ Λ Τ Ι Ι Κ Η Ω Κ Ε Ν Ο Σ Τ Η Θ Υ Ο Σ νήσων Άντλερ με τη Λαυρεντία έδωσε το έναυσμα για μια περίοδο σχηματισμού πετρωμάτων, γνωστή ως ορογένεση Άντλερ. Τα αποτελέσματα αυτής της σύγκρουσης φαίνονται σήμερα στην Καλι - φόρνια και τη Νεβάδα. Τ Η Σ 2. Η ΚΙΝ ΚΤ ΤΗ ΛΙΘΝΘΡΚΟΦΟΡΟ Η Κίνα στη Λιθανθρακοφόρο περίοδο παρέμεινε κυρίως κάτω από τη θάλασσα. Τμήματα της χώρας ήταν στεριά που μερικές φορές κατακλυζόταν από ρηχές θάλασσες. Τα πετρώματα στα βόρεια της χώρας, που χρονολογούνται από τον καιρό της Λιθανθρακοφόρου, αποτελούν μια διαδοχή από στρώσεις πετρωμάτων πλούσιων σε άνθρακα, τα οποία σχηματίστηκαν από βάλτους στην ξηρά, και ασβεστόλιθο που σχηματίστηκε από συμπιεσμένα ιζήματα συγκεντρωμένα στον πυθμένα μιας ρηχής θάλασσας Η ΥΣΤΡΛΙ ΚΙΝΕΙΤΙ ΝΟΤΙ Κατά την πρώιμη Λιθανθρακοφόρο, τα βόρεια της υστρα λίας βρέχονταν από θάλασσες αρκετά ζεστές για την ανάπτυξη κοραλλιογενών υφάλων. Σήμερα, αυτοί οι ύφαλοι έχουν μετατραπεί σε ασβεστόλιθο. Τα πυκνά δάση στο ανατολικό τμήμα της ηπείρου μετατράπηκαν σε λεπτά στρώματα άνθρακα. Κατά την ύστερη Λιθανθρακοφόρο, η Γκοντβάνα μετακινήθηκε νότια και το κλίμα ψύχρανε. Οι αποθέσεις παγετώνων στη νοτιοανατολική υστραλία αποτελούν απόδειξη αυτής της μετακίνησης. Μέσα σε 30 εκατομμύρια χρόνια, η υστραλία μετακινήθηκε νότια κατά 20 μοίρες. Ω Κ Ε Ν Ο Σ Τ Η Σ Π Ν Θ Λ Σ Σ Σ ΕΝ ΩΚ 3 Ν 7. Η ΦΛΟΡΙΝΤ ΕΝΩΝΕ- ΤΙ ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΡΙΚΗ Το μεγαλύτερο τμήμα της σημερινής Βόρειας μερικής αποτελούσε κάποτε μέρος της αρχαίας Λαυρεντίας. Όμως, αρχικά, η Φλόριντα ανήκε στη νότια υπερήπειρο, τη Γκοντβάνα. Στο τέλος της Λιθανθρακοφόρου, όταν η Γκοντβάνα και η Λαυρεντία συγκρούστηκαν, η Φλόριντα ενώθηκε με την ήπειρο της Βόρειας μερικής Παρέμεινε εκεί όταν, αργότερα, η Γκοντβάνα και η Λαυρεντία χώρισαν ξανά, καθώς άνοιγε ο τλαντικός Ωκεανός. Γ Κ Ο Ν Τ Β Γ Κ 6. ΝΘΡΚΟΚΟΙΤΣΜΤ Τα ανθρακοκοιτάσματα στο Τζό γκινς της σημερινής Νέας Σκωτίας σχηματίστηκαν από τα απομεινάρια ενός βαλτώδους δά - σους που εκτεινόταν στην περιοχή, κατά την Λι θαν - θρα κοφόρο. Σε αυτά τα ανθρακοκοιτάσματα βρίσκονται καλά διατηρημένοι κάποιοι κορμοί γιγάντιων λυκοποδίων. Παρόμοιες εκτάσεις με άνθρακα βρίσκονται στη ζώνη, που τότε ήταν συνεχής, από την λαμπάμα και τα παλάχια, μέχρι τη Γερμανία. Ο Ν 5. Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Η σύγκρουση της ρμορίκης (σήμερα μέρος της δυτικής Ευρώπης) και της Ιβηρίας (Πορτογαλία και Ισπανία) με τη νότια ακτή της βαλονίας (γγλία και Ουαλία) είχε αποτέλεσμα τη Βαρίσκια ορογένεση, δηλαδή τη δημιουργία μιας οροσειράς που εκτεινόταν από τη σύγχρονη Γερμανία, μέχρι τη νότια Βρετανία και την Ιρλανδία. Στα τέλη της Λιθανθρακοφόρου, μια παρόμοια σύγκρουση ανάμεσα στη Γκοντβάνα και τη Λαυρεντία είχε αποτέλεσμα την λλεγκάνεια ορογένεση, συμβάν που αύξησε τον όγκο των παλάχιων. Τ 4 Β Ν 4. Η ΓΚΟΝΤΒΝ ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΕΤΙ πό την ύστερη Δεβόνεια περίοδο, η Γκοντβάνα άρχισε να περιστρέφεται δεξιόστροφα. υτή η κίνηση πρέπει να προκλήθηκε από μια μεσοωκεάνια οροσειρά που δημιουργούσε νέο θαλάσσιο πυθμένα στα βόρεια, και ωθούσε την ανατολική Γκοντβάνα νότια. Η τοποθεσία της οροσειράς, που παρουσιάζεται σε αυτό το χάρτη στα βόρεια της Γκοντβάνα, δεν είναι βέβαιη. 26 ΛΙΘΝΘΡΚΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (320 MA) 27

2 H Πέρμια Περιόδος Ο ΣΧΗΜΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΗΠΕΙΡΟΥ ΤΗΣ ΠΓ- ΓΙΣ ΠΡΕΙΧΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΛΛΟΝ ΓΙ ΤΗΝ ΠΓΚΟ- ΣΜΙ ΕΞΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΧΕΡΣΙΣ ΖΩΗΣ. ΗΠέρμια ϖερίοδος άρχισε ϖριν αϖό 290 εκατομμύρια χρόνια, όταν οι βόρειες ήϖειροι Ευρασία και Λαυρεντία ενώθηκαν με τη νότια ήϖειρο Γκοντβάνα και σχημάτισαν την Παγγαία. υτό το γεγονός είχε δραματικές εϖιϖτώσεις στο κλίμα και τη ζωή, και σηματοδότησε ένα σημείο καμ- ϖής στην ανάϖτυξη του ϖεριβάλλοντος ϖαγκόσμια. Το ϖαγοκάλυμμα ϖου είχε σχηματιστεί κατά την ύστερη Λιθανθρακοφόρο στη Γκοντβάνα ελαττώθηκε, καθώς η ήϖειρος κινούταν βόρεια ϖρος τον Ισημερινό. Στο βόρειο τμήμα της Παγγαίας, το κλίμα έγινε γενικά θερμό και ξηρό στην αχανή ηϖειρωτική ενδοχώρα, ενώ στο νότιο τμήμα ϖαρέμεινε ϖιο δροσερό και υγρό. ΟΙ ΛΛΓΕΣ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΖΩΗ Καθώς η θερμοκρασία ανέβαινε, ϖολλές αϖό τις ρηχές θάλασσες και λίμνες της ύστερης Λιθανθρακοφόρου εξατμίστηκαν, αφήνοντας εκτενείς αϖοθέσεις ορυκτών αλάτων σε όλη τη Λαυρεντία. ναϖόφευκτα, η φυτική ζωή ανταϖοκρίθηκε σε αυτές τις ϖεριβαλλοντικές αλλαγές. Τα υγρά δάση των ανθρακοκοιτασμάτων της Λιθανθρακοφόρου, ϖου εξαρτιόνταν αϖό το υγρό έδαφος, συρρικνώθηκαν σε ϖαγκόσμια κλίμακα, μένοντας σταθερά μόνο σε ϖιο υγρές ϖεριοχές, όϖως η Κίνα, η Σιβηρία και τμήματα της Γκοντβάνα, όϖως η υστραλία, η Ινδία και η νταρκτική. Τα άφθονα λυκόψιδα και ιϖϖουρίδες αντικαταστάθηκαν αϖό τα ϖιο ϖροσαρμόσιμα σϖερματόφυτα, καθώς το έδαφος στέγνωνε. Στο βόρειο ημισφαίριο, νέα κωνοφόρα, όϖως τα Walchia, εξαϖλώθηκαν ΕΛ ΚΠΙΤΝ σβεστόλιθος υφάλων της Πέρμιας σχηματίζει την κορυφή Ελ Καπιτάν στα Όρη της Γουαδελούπης του Τέξας και του Νέου Μεξικό. Ω Κ Ε Ν Ο Σ Τ Η Σ Π Ν Θ Λ Σ Σ Σ Σ Ι Β Η Ρ Ι ΕΡΠΕΤ ΜΕ «ΙΣΤΙΟ ΣΤΗ ΡΧΗ» Τα πελυκοσαύρια ερπετά, όπως αυτός ο Εδαφόσαυρος που βρέθηκε στο Τέξας εμφανίστηκαν κατά την πρώιμη Πέρμια. Οι επιμήκεις άκανθες στήριζαν ένα δερμάτινο ιστό που λειτουργούσε σαν ανταλλάκτης θερμότητας. Ο πελυκόσαυρος, ως ψυχρόαιμο ερπετό, έστρεφε το πλευρό του προς τον Ήλιο, για να ζεσταθεί. Για να δροσιστεί, στρεφόταν προς τον άνεμο. Β Λ Λ Υ Ρ Ε Τ Ι Κ Ι Ν Τ Η 270 MA 300 MA 250 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ Η ΜΕΤΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΗΠΕΙΡΩΝ Ω Κ Ε Ν Ο Σ Τ Η Σ Τ Η Θ Υ Ο Σ Γ Κ Η ανακάλυψη απολιθωμένης χλωρίδας και πανίδας του ίδιου τύπου και ηλικίας σε χώρες που τώρα βρίσκονται μακριά η μία από την άλλη έχει χρησιμοποιηθεί από τους γεωλόγους ως στοιχείο ότι κάποτε υπήρξαν αχανείς χερσαίες μάζες, όπως η Γκοντβάνα και η Παγγαία. Η ζωή δεν θα είχε εξαπλωθεί στη ξηρά με τέτοια επιτυχία, αν οι διάφορες ήπειροι δεν ήταν κάποτε ενωμένες. Η πρώτη θεωρία ότι οι ήπειροι μετακινούνται αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Γερμανό μετεωρολόγο Άλφρεντ Βέγκενερ, μετά την παρατήρησή του ότι παρόμοιες παγετωνικές αποθέσεις ύστερης Λιθανθρακοφόρου εμφανίζονται σε όλες τις ηπείρους του σημερινού νοτίου ημισφαιρίου. Ο Ν Τ Β Ν ταχύτατα, ενώ, καθώς η εϖοχή των ϖαγετώνων στο νότιο ημισφαίριο βαθμιαία υϖοχωρούσε, το ϖτεριδόσϖερμο Γλωσσοϖτέρις αναδύθηκε ως το κυρίαρχο στοιχείο της χλωρίδας. Τ ΧΡΚΤΗΡΙΣΤΙΚ ΤΩΝ ΘΗΛΣΤΙΚΩΝ Μια ομάδα τετράϖοδων ϖου ονομάστηκαν συνάψιδα ϖοικιλοϖοιήθηκαν και εξαϖλώθηκαν, μετακινούμενα αϖό το βόρειο στο νότιο ημισφαίριο μέχρι το τέλος της Πέρμιας. Σε κάϖοια είδη άρχισαν να εξελίσσονται χαρακτηριστικά ϖου έδειχναν την κατεύθυνση της μελλοντικής εξέλιξης των θηλαστικών. Μια αϖό τις ομάδες των συνάψιδων, ϖου λέγονται κυνόδοντα θηράψιδα, ΩΚΕ ΣΣ ΝΟ Σ Τ ΗΣ ΛΣ Π ΝΘ ΦΥΛΛ ΠΤΕΡΙΔΟΣΠΕΡΜΟΥ Τα χαρακτηριστικά επιμήκη φύλλα αυτού του εξαφανισμένου πτεριδόσπερμου, που ονομάζεται Γλωσσοπτέρις, έχουν βρεθεί σε strata Πέρμιας και Τριαδικής σε όλη την Ινδία, την υστραλία, τη Νότια φρική, τη Νότια μερική και την νταρκτική. πό παλιά, αυτή η κατανομή θεωρήθηκε στοιχείο ότι αυτές οι χερσαίες μάζες ήταν κάποτε ενωμένες ως η υπερήπειρος Γκοντβάνα. τελικά έγιναν θερμόαιμα, διότι η γενεα λογία τους ϖεριλαμβάνει τα ϖρώ - τα θηλαστικά και τους σημερινούς αϖόγονούς τους. Τα θαλάσσια είδη αϖοδεκατίστηκαν αϖό μια ακόμη εξαφάνιση στο τέλος της ϖεριόδου. Ίσως το 70% των γενών θαλάσσιων ασϖόνδυλων χάθηκε, συμϖεριλαμβανο - μένων των βραχιόϖοδων και των τριλοβιτών. Η αιτία αυτής της εξαφάνισης δεν είναι σαφής, μολονότι η υϖερεξειδίκευση και εϖομένως η αδυναμία να αντιμετωϖίσουν την ϖεριβαλλοντική αλλαγή ίσως αϖοτελούσαν έναν ϖαράγοντα. Γενικά, η ζωή στην ξηρά εϖέδειξε μεγαλύτερη ϖροσαρμοστικότητα αλλά υϖέφερε εϖίσης. ΕΙΔΟΣ ΣΠΟΓΓΟΥ υτός ο «υφαλοποιός» σπόγγος από το Τέξας, γένους Girtyocoelia, χρησιμοποιούσε τους μεγέθους μπιζελιού συνενωμένους θαλάμους του για να φιλτράρει τροφή από τη θάλασσα, αντλώντας νερό από μικρές τρύπες στα πλευρά του. Τα τοιχώματα του σπόγγου ήταν φτιαγμένα από ανθρακικά σαν της κιμωλίας, που υπάρχουν στο θαλασσινό νερό. 86 ΠΕΡΜΙ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (270 MA) 87

3 270 MA 300 MA 250 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ ΡΧΙΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΤΩΝ ΘΗΛΣΤΙΚΩΝ Ηζωή στην ξηρά εξελίχθηκε ταχύτατα αϖό τη στιγμή ϖου τα ϖρώιμα τετράϖοδα κατάφεραν να γεννήσουν αβγά τα οϖοία μϖορούσαν να εκκολαφθούν στην ξηρά. Κατά τη Λιθανθρακοφόρο, αυτά τα αμνιωτά τετράϖοδα εξελίχθηκαν σε δύο κλάδους, τα ερϖετά και τα συνάψιδα, αϖό τα οϖοία ϖροήλθαν τα θηλαστικά. Τα συνάψιδα, ϖου ϖαλαιότερα ήταν γνωστά ως «ερϖετά ϖου μοιάζουν με θηλαστικά», δεν ήταν ϖοτέ αληθινά ερϖετά. ΒΓ ΔΙΚΥΝΟΝΤ υτά τα απολιθωμένα αβγά, από τα παλαιότερα που υπάρχουν, βρέθηκαν σε strata της Πέρμιας στη νότια φρική. Θεωρείται ότι τα αβγά γεννήθηκαν από δικυνόδοντα θηράψιδα που έμοιαζαν με ερπετά. ΟΙ ΠΕΛΥΚΟΣΥΡΟΙ Τα ϖρώτα συνάψιδα ήταν οι ϖελυκόσαυροι. Ήταν τόσο εϖιτυχημένοι στην ϖρώιμη Κάμβρια, ώστε αϖοτελούσαν σχεδόν τα τρία τέταρτα όλων των τετράϖοδων. Ένα σημαντικό γνώρισμα των ϖελυκόσαυρων ήταν τα διαφοροϖοιημένα δόντια, ϖου εϖέτρεψαν σε ορι σμένους να γίνουν φυτοφάγοι, και σε άλλους ΤΟ ΚΡΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΜΙΣ Οι σχεδόν άνυδρες θαμνώδεις εκτάσεις της ερήμου Καρού στη Νότια φρική μοιάζουν με το τοπίο της Πέρμιας, πριν από περισσότερα από 250 εκατομμύρια χρόνια. Τότε, στην έρημο κυριαρχούσαν οι πρόδρομοι των θηλαστικών και των ερπετών. να γίνουν σαρκοφάγοι. Δύο τύϖοι ϖελυκόσαυρων ανέϖτυξαν ένα «ιστίο», ϖου αϖοτελούταν αϖό μακριές άκανθες καλυμμένες με ένα λεϖτό δερμάτινο ιστό, το οϖοίο ορθωνόταν αϖό τη ράχη τους. Ίσως λειτουργούσε σαν ανταλλάκτης θερμότητας, ϖου βοηθούσε το ζώο να ανεβάσει τη θερμοκρασία του νωρίς το ϖρωί και εμϖόδιζε την υϖερθέρμανση το μεσημέρι. Σύμφωνα με υϖολογισμούς, το «ιστίο» μϖορούσε να μειώσει το χρόνο αδράνειας του ϖελυκόσαυρου στον ήλιο, ϖριν το ζώο καταστεί ενεργό, στο ένα τέταρτο. Τ ΘΗΡΨΙΔ ΤΟΥ ΚΡΟΥ Οι ϖελυκόσαυροι της ϖρώιμης Πέρμιας εξαφανίστηκαν στο τέλος της Πέρμιας και αντικαταστάθηκαν αϖό μια ϖιο ϖροηγμένη ομάδα συνάψιδων, τα θηράψιδα. ϖολιθώματα ϖερισσότερων αϖό 100 τύϖων θηράψιδων, όϖως εϖίσης αϖολιθώματα χιλιάδων ερϖετών, αμφίβιων, ψαριών και φυτών έχουν βρεθεί σε κόκκινο αμμόλιθο ύστερης Πέρμιας στη λεκάνη του Καρού, στη Νότια φρική, αϖό τότε ϖου ανακαλύφθηκε αυτή, στη δεκαετία του Περιλαμβάνουν ϖολλές ϖοικιλίες δικυνόδοντων θηράψιδων, ζώων με δύο μεγάλους κυνόδοντες. Τα δικυνόδοντα ϖεριλάμβαναν το μήκους 20 εκατοστών Ουδενόδον, ϖου ζούσε σε σϖειροειδή κατακόρυφα λαγούμια, ζώα μεγέθους χοίρου όϖως ο Λυστρόσαυρος, ϖου είχε ραμφοειδές οστέινο στόμα, και φυτοφάγα μεγέθους ιϖϖοϖόταμου όϖως το γένος Kannemeyeria. ΚΥΝΟΔΟΝΤ Πιο ενδιαφέροντα, αϖό εξελικτική σκοϖιά, είναι τα κυνόδοντα θηράψιδα, ϖου εξελίχθηκαν στο τέλος της Πέρ μιας, και αϖό τα οϖοία ϖροήλθαν τα ϖρώτα θηλαστικά της ύστερης Τριαδικής. υτά τα κυνόδοντα, όϖως ο Προκυνόσουχος, ανέϖτυξαν κοντύτερες ουρές, αγκώνες ϖου λύγιζαν ϖρος τα ϖίσω, γόνατα ϖου λύγιζαν ϖρος τα εμϖρός, ισχυρότερα σαγόνια και διαφοροϖοιημένα δόντια, στοιχεία ϖου δείχνουν τη στενή συγγένειά τους με τα θηλαστικά. Τα κυνόδοντα έζησαν κατά μεγάλο μέρος της Ιουρασικής, ϖλάι στους δεινόσαυρους, και έϖειτα εξαφανίστηκαν. ΠΡΩΙΜΟ ΣΥΝΨΙΔΟ υτός ο Διμετρόδοντας είναι ένας πελυκόσαυρος με ιστίο στη ράχη από τη Βόρεια μερική. Ήταν ένα από τα πρώτα χερσαία σπονδυλωτά που μπορούσε να σκοτώσει ζώα του δικού του μεγέθους. ΔΟΝΤΙ Τα πρώιμα τετράποδα είχαν απλά, μη διαφοροποιημένα δόντια. Δεν μπορούσαν να μασήσουν την τροφή, την οποία απλώς κομμάτιαζαν και κατάπιναν. Το στομάχι απορροφούσε τα θρεπτικά από την αμάσητη τροφή. Όμως, τα θηράψιδα άρχισαν να διαφοροποιούν κοπτήρες, κυνόδοντες και γομφίους τραπεζίτες, γεγονός που δείχνει ότι τρέφονταν με ποικίλες τροφές, τις οποίες μπορούσαν να μασήσουν και να χωνέψουν μερικώς στο στόμα τους, πριν την κατάποση. Γλωσσοπτέρις Καρού ΜΟΡΦΕΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΜΙΣ Τα strata στην έρημο Καρού δείχνουν ότι στη Νότια φρική, κατά την Πέρμια, ζούσαν πρόδρομοι των θηλαστικών που έμοιαζαν με ερπετά, όπως το κυνόδοντο Προκυνόσουχος. Κυριαρχούσαν φυτοφάγα, όπως ο μεγέθους χοίρου Δικυνόδοντας και τα μικρότερα Robertia, τα οποία ήταν λεία σαρκοφάγων, όπως οι Λυκαίνοπες. Θωρακισμένα αμφίβια, όπως ο Πελτοβάτραχος, ζούσαν πλάι στα Milleretta που έμοιαζαν με σαύρες. Ιππουρίδες, πτέριδες όπως το Dicroidium, πτεριδόσπερμα όπως η Γλωσσοπτέρις, και τα πρώτα κυκαδικά και ginkgo αποτελούσαν τη χερσαία βλάστηση. Λυκαίνωψ Πελτοβάτραχος Δικυνόδοντας Λυκαίνωψ Λυστρόσαυρος Ρομπέρτια Προκυνόσουχος 88 Μιλλερέττα Dicroidium ΠΕΡΜΙ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (270 MA) 89

4 270 MA 300 MA 250 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ ΜΖΙΚΕΣ ΕΞΦΝΙΣΕΙΣ Ηιστορία της ζωής στη Γη χαρακτηρίζεται αϖό μια σειρά εξαφανίσεων. Ίσως η ϖιο γνωστή είναι εκείνη ϖου συνέβη στο τέλος της Κρητιδικής, ϖριν αϖό 65 εκατομμύρια χρόνια, και σηματοδότησε το τέλος της βασιλείας των δεινοσαύρων. Όμως, η ζωή στη Γη υϖέστη τη χειρότερη ύφεση στο τέλος της Πέρμιας, ϖριν αϖό 248 εκατομμύρια χρόνια, όταν χάθηκαν οργανισμοί σε τεράστια κλίμακα, σε ξηρά και θάλασσα. ν και η ζωή και εξέλιξη των θαλάσσιων οργανισμών είχε ϖληγεί δραματικά και στο ϖαρελθόν, η ζωή στην ξηρά ϖρώτη φορά γνώρισε τέτοια καταστροφή. Τα χερσαία σϖονδυλωτά υϖέστησαν ισχυρό ϖλήγ - μα. 21 οικογένειες θηράψιδων ερϖετών (το 63%των οικογενειών τετράϖοδων) και το 33% των οικογενειών αμφίβιων εξαφανίστηκαν. Όμως, ϖερισσότερο εϖλήγησαν τα υδρόβια ϖλάσματα. Η θαλάσσια ϖοικιλότητα μειώθηκε αϖό ϖερίϖου είδη σε λιγότερα αϖό Το 57% των θαλάσσιων οικογενειών εξαφανίστηκε. Στις αϖώλειες ϖεριλαμβάνονται κάϖοιες σϖουδαίες ομάδες του Παλαιοζωικού όϖως οι τριλοβίτες. Θεωρείται ότι ίσως ευθύνονται ϖολλοί διαφορετικοί μηχανισμοί για τις μαζικές εξαφανίσεις. Ο ϖρώτος και ϖιο εντυϖωσιακός είναι η ϖρόσκρουση ενός μεγάλου αστεροειδούς ή κομήτη στη Γη. Εκτός αϖό το ότι θα σκοτώνονταν μορφές ζωής αϖό την ίδια την ϖρόσκρουση, τους σεισμούς και τα ϖαλιρροϊκά κύματα ϖου θα ϖροκαλούσε, μια τέτοια ϖρόσκρουση θα εκτόξευε τεράστιες ϖοσότητες σκόνης και τριμμάτων στην ατμόσφαιρα, εμϖοδίζοντας την ακτινοβολία του Ήλιου και φέρνοντας σκοτάδι ΚΕΡΤΟΕΙΔΗ ΤΕΤΡΚΟΡΛΛΙ Το Aulophyllum (αριστερά) είναι ένα μόνο από τα πολλά κοράλλια της Λιθανθρακοφόρου από τα οποία αποτελούνταν οι τεράστιοι ύφαλοι των τροπικών θαλασσών της περιόδου. Κατά τη μέση Τριαδική, όλα τα τετρακοράλλια και τα τραπεζοειδή κοράλλια αντικαταστάθηκαν από μια νέα ομάδα κοραλλιών, τα σκληρακτίνια. ΟΙ ΙΤΙΕΣ ΤΩΝ ΕΞΦΝΙΣΕΩΝ υτό το διάγραμμα δείχνει ότι οι μαζικές εξαφανίσεις συχνά σηματοδοτούν τις μεγάλες υποδιαιρέσεις της γεωλογικής ιστορίας και συμπίπτουν με σημαντικές προσκρούσεις μετεωριτών, εκρήξεις ηφαιστείων και μεταβολές της στάθμης της θάλασσας. Η μεγαλύτερη εξαφάνιση, στα όρια Πέρμιας-Τριαδικής, συνέβη ταυτόχρονα με μια πτώση της στάθμης της θάλασσας, που προκάλεσε το θάνατο πολλών ειδών των ρηχών θαλασσών, και με εκρήξεις ηφαιστείων στη Σιβηρία, που οδήγησαν σε αλλαγή του κλίματος παγκόσμια. Η εξαφάνιση στα όρια Κρητιδικής-Τριτογενούς σχετίζεται με μεταβολή στη στάθμη της θάλασσας, εκρήξεις ηφαιστείων και την ύπαρξη μιας στρώσης ιριδίου (σπάνιο μεταλλικό στοιχείο) σε πετρώματα. Είναι σαφές ότι αυτό το γεγονός σχετίζεται με πρόσκρουση μετεωρίτη. ΚΙΝΟΖΩΙΚΟΣ ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΣ ΠΛΙΟΖΩΙΚΟΣ Τριτογενής Κρητιδική Ιουρασική Τριαδική Πέρμια Λιθαν/φόρος Δεβόνεια Σιλούρια Ορδοβίσια Κάμβρια MA MA MA MA MA MA MA MA MA MA ΚΤΛΟΓΟΣ ΕΞΦΝΙΣΕΩΝ Όριο Κρητιδικής-Τριτογενούς (K-T) Όριο Τριαδικής-Ιουρασικής Όριο Ορδοβίσιας-Σιλούριας Όριο Πέρμιας-Τριαδικής ΠΡΟΣΚΡΟΥΣΗ ΚΟΜΗΤΗ Ή ΣΤΕΡΟΕΙΔΟΥΣ Τσικσούλουμπ ΔΙΜΕΤΡΟΣ ΚΡΤΗΡ 0 10 χιλιόμετρα χιλιόμετρα 100 χιλιόμετρα ΕΚΡΗΞΗ ΜΕ ΕΚΡΟΗ ΒΣΛΤΗ ΝΤΕΚΝ ΣΙΒΗΡΙ ΔΕΝ ΥΠΡΧΟΥΝ ΔΙΘΕΣΙΜ ΔΕΔΟΜΕΝ ΛΛΓΗ ΣΤΗ ΣΤΘΜΗ ΤΗΣ ΘΛΣΣΣ Ιρίδιο σχετικό με πρόσκρουση από το διάστημα Ιρίδιο από εκρήξεις ηφαιστείων Μέτρα πάνω από τη σημερινή στάθμη ΠΟΣΟΣΤΟ ΓΕΝΩΝ ΘΛΣΣΙΩΝ ΣΠΟΝΔΥΛΩΝ ΠΟΥ ΕΞΦΝΙΣΤΗΚΝ ΠΓΚΟΣΜΙ ΥΨΗΛΟΤΕΡΗ ΣΤΘΜΗ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΧΜΗΛΟΤΕΡΗ ΣΤΘΜΗ ΚΡΝΙΟ ΘΗΡΨΙΔΟΥ Ο Τιτανοφονέας συγκαταλέγεται στα θηράψιδα που αντικατέστησαν τους πελυκόσαυρους με ιστίο στη ράχη, κατά την ύστερη Πέρμια. Εξαφανίστηκαν και τα ίδια στο τέλος της Πέρμιας. και ψύχος. ν η ϖρόσκρουση ήταν σφοδρή, οι συνθήκες θα γίνονταν τόσο δύσκολες, ώστε λίγα είδη θα εϖιβίωναν. Μια άλλη αιτία μαζικής εξαφάνισης είναι οι μαζικές ηφαιστειακές εκρήξεις. Τα καλύμματα βασάλτη είναι ηφαιστειογενείς στρώσεις ϖου αϖοτέθηκαν αϖό εκρήξεις ηφαιστείων ϖολύ μεγαλύτερες αϖό όσες έχουν ιστορικά καταγραφεί. Οι εκρήξεις μϖορούν να αλλάξουν το κλίμα δραστικά και καθώς μϖορούν να είναι συνεχείς οι αντίξοες συνθήκες μϖορούν να διαρκέσουν για διάστημα ικανό να εϖηρεάσει φυτά και ζώα. Ο τρίτος μηχανισμός μαζικής εξαφάνισης είναι η μεταβολή της στάθμης της θάλασσας, ϖου ϖροκαλείται αϖό τις κλιματικές αλλαγές και τις μετακινήσεις των ϖλακών του φλοιού της Γης. Σε όλη την Πέρμια, η στάθμη της θάλασσας έϖεφτε σταθερά. Όμως, στη Τριαδική, έφτασε στο χαμηλότερο εϖίϖεδο των τελευταίων 545 εκατομμυρίων ετών. Όταν η στάθμη της θάλασσας ϖέφτει, κοινωνίες όϖως των κοραλλιογενών υφάλων, ϖου ζουν σε θερμά, ρηχά ϖαράκτια νερά, βρίσκονται σε ξηρά και ϖεθαίνουν. Τελευταίος μηχανισμός μαζικής εξαφάνισης είναι η ϖαγκόσμια αλλαγή του κλίματος. Τα καιρικά ϖρότυϖα μϖορεί να ϖαρουσιάσουν μεγάλες αλλαγές σε μικρά, με γεωλογικούς όρους, χρονικά διαστήματα, αν και ϖιο σταδιακές αϖό τις ταχύτατες αλλαγές ϖου εϖιφέρουν στο κλίμα οι εκρήξεις και οι ϖροσκρούσεις. Πρόσφατα, οι εϖιστήμονες άρχισαν να μελετούν τις αιτίες των μεγάλων εξαφανίσεων στην ϖροϊστορία. Για ϖαράδειγμα, είναι βέβαιο ότι η ϖρόσκρουση ενός μεγάλου μετεωρίτη στη χερσόνησο Γιουκατάν στο Μεξικό συνέβαλε στην εξαφάνιση στο τέλος της Κρητιδικής. Όμως, συνέβησαν και εκρήξεις ηφαιστείων, και κλιματικές αλλαγές και ϖτώση της στάθμης της θάλασσας. Δεν έχει διαϖιστωθεί ότι κάϖοια ϖρόσκρουση μετεωρίτη σχετίζεται με τις τεράστιες αϖώλειες ειδών στο τέλος της Πέρμιας. Οι ϖερισσότερες εξαφανίσεις, δεν φαίνεται να είχαν μόνο μία αιτία. Μάλλον οι εξαφανίσεις ϖροκαλούνται αϖό συνδυασμό ϖαραγόντων. 90 ΠΕΡΜΙ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (270 Μ) 91

5 Η Τριαδική Περιόδος ΚΘΩΣ Η ΖΩΗ ΝΕΚΜΠΤΕ ΡΓ ΠΟ ΤΗΝ ΕΞΦΝΙΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΜΙ, Τ ΕΡΠΕΤ, ΣΥΜΠΕΡΙΛΜΒΝΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΥΡΩΝ, ΕΓΙΝΝ Τ ΚΥΡΙΡΧ ΖΩ. ΗΤριαδική ϖερίοδος διήρκεσε ϖάνω αϖό 40 εκατομμύρια χρόνια, στο διάστημα ϖριν αϖό 248 με 206 εκατομμύρια χρόνια. ρχικά, καθώς η υϖερήϖειρος Παγγαία γλιστρούσε βόρεια και διασκέλιζε τον ισημερινό, μεγάλο μέρος αυτής της αχανούς χερσαίας μάζας γινόταν όλο και ϖιο θερμό και άνυδρο. Όμως, μέχρι το τέλος της ϖεριόδου, η Παγγαία άρχισε να διασϖάται και το κλίμα είχε γίνει ϖιο δροσερό και υγρό ϖαγκοσμίως. Κατά την ϖρώιμη Τριαδική, σημειώθηκε σημαντική ανάκαμψη του ϖοσοστού του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα, όμως, αργότερα, τα εϖίϖεδα οξυγόνου μειώθηκαν. Εϖίσης, κυμαινόταν και η στάθμη της θάλασσας. Μειώθηκε δραματικά κατά την ϖρώιμη Τριαδική, ανέβηκε κατά τη μέση Τριαδική, και υϖοχώρησε για άλλη μια φορά, ϖρος το τέλος της ϖεριόδου. Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΞΗΡ ΚΙ ΤΗ ΘΛΣΣ υτές οι ϖεριβαλλοντικές αλλαγές σηματοδότησαν μείζονες εξελίξεις στα σϖονδυλωτά (ζώα με ραχοκοκκαλιά). Οι συγγενείς των θηλαστικών ϖου είχαν κυριαρχήσει στην ξηρά κατά την Πέρμια έφθιναν (αν και μια ομάδα, τα κυνοδόντια, εξαϖλώθηκε και ϖοικιλο- ϖοιήθηκε). ντίθετα, εμφανίστηκε ένα νέο κύμα ερϖετών, οι αρχόσαυροι. ργότερα, στο τέλος της Τριαδικής, ήλθαν στο ϖροσκήνιο κάϖοιοι διάσημοι αϖόγονοι των αρχόσαυρων, οι δεινόσαυροι. Τα χερσαία οικοσυστήματα έγιναν ϖιο σύνθετα και ϖοικίλα, με την εμφάνιση των ϖρώτων αερολισθητικών ΚΥΝΗΓΟΙ ΨΡΙΩΝ Οι νοθόσαυροι ήταν θαλάσσιοι θηρευτές που εξελίχθηκαν από ερπετά τα οποία είχαν βάση την ξηρά, κατά την Τριαδική. Είχαν μακρύ, λεπτό σώμα, ουρά και λαιμό, και θήρευαν αποκλειστικά ψάρια. υτό το απολίθωμα προέρχεται από την Ελβετία. Λ Υ Ρ Π Ε Ν Τ Ι Γ Γ Κ Γ Ο Ν Τ Β Σ Ι Β Η Ι Ν Ρ Ι Ω Κ Ε Ν Ο Σ Τ Η Θ Υ Ο Σ και ιϖτάμενων ερϖετών, των ϖρώτων χελωνών και των ϖρώτων βατράχων. Εϖίσης, η φυτική ζωή άλλαξε σημαντικά. Δάση αϖό ϖρωτόγονα κωνοφόρα κάλυϖταν τις ξηρές ϖλαγιές των λόφων. Σε ανοιχτούς χώρους ϖου έμοιαζαν με σαβάνα αναϖτύσσονταν μικρά κωνοφόρα, όϖως το Woodworthia, δενδροϖτέριδες, κυκαδικά και ΚΡΝΙΟ ΚΥΝΟΔΟΝΤΙΟΥ Το κυνοδόντιο Κυνόγναθος από τη Νότια φρική ήταν θηρευτής της μέσης έως ύστερης Τριαδικής. Η στάση του σώματός του έμοιαζε με των θηλαστικών, μάλλον καλυπτόταν με τρίχωμα και είχε διαφοροποιημένα δόντια: κοπτήρες, κυνόδοντες και πλαγιοστοματικά με αυλακώσεις για γρήγορη μάσηση. 300 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ ΒΙΟΖΩΝΕΣ 240 MA Η ταχεία εξέλιξη των αμμωνοειδών οστρακοειδών της Τριαδικής είχε ως αποτέλεσμα τη διαρκή αλλαγή των λεπτομερειών του κελύφους τους. Οι ειδικοί έχουν χρησιμοποιήσει αυτές τις αλλαγές για να ταυτοποιήσουν επίπεδα, που λέγονται βιοζώνες, μέσα σε strata με απολιθώματα. Οι χερσαίες αποθέσεις χωρίζονται κι αυτές σε ζώνες με βάση τη γύρη, τους φυτικούς σπόρους, και τα απομεινάρια χερσαίων σπονδυλωτών. Λεπτομερείς εικόνες της ζωής μέσα στην κάθε βιοζώνη έχουν φτιαχτεί με βάση στοιχεία από διάφορα μέρη του κόσμου. ΩΚΕΝΟΣ ΤΗΣ ΠΝΘΛΣΣΣ κυκαδόφυτα. Οι αρχαίες δενδρόμορφες γλωσσοϖτέριδες άρχισαν να φθίνουν οριστικά, καθώς άκμαζαν ιϖ- ϖουρίδες ϖου έμοιαζαν με τις σημερινές. Μετασχηματίστηκαν και τα θαλάσσια οικοσυστήματα. Κατά την Τριαδική, εμφανίστηκαν ομάδες οστειχθύων ϖου, αν και έμοιαζαν ϖερισσότερο με τους σημερινούς, διέφεραν ακόμη ϖολύ αϖό τη σημερινή θαλάσσια ζωή. Κάϖοια θαλάσσια ζώα, κοινά σήμερα, όϖως καρκινοειδή ϖου έμοιαζαν με κάβουρες και αστακούς, άρχισαν να εξελίσσονται κατά την Ιουρασική. Τα αμμωνοειδή (εσϖειρωμένα όστρακα) άκμασαν μετά την καταστροφή ϖου εϖήλθε αϖό την εξαφάνιση κατά την ύστερη Πέρμια. Σύντομα, αϖό τους ελάχιστους εϖιζήσαντες, όϖως το ΠΡΩΙΜΟΣ ΠΤΕΡΟΣΥΡΟΣ Σε αυτό το απολίθωμα ενός από τα παλαιότερα ιπτάμενα ερπετά, του ιχθυοφάγου Ευδιμορφόδοντα, διακρίνονται δύο τύποι δοντιών: απλές κωνικές ακίδες μπροστά και δόντια με τρεις μύτες στο πίσω μέρος. νακαλύφθηκε σε strata της ύστερης Τριαδικής, στη βόρεια Ιταλία. ΠΡΟΜΟΙΟΙ ΜΕ ΚΡΟΚΟΔΕΙΛΟ Το κρανίο αυτού του φυτόσαυρου της ύστερης Τριαδικής, του Νικρόσαυρου, μοιάζει πάρα πολύ με εκείνα μερικών σύγχρονων κροκοδείλων. Έχουν κοινό πρόγονο και παρόμοιες σαρκοφαγικές συνήθειες. Ο επιθετικός θηρευτής Νικρόσαυρος ζού σε στη Βόρεια μερική και την Ευρώπη και έφτα νε τα 5 μέτρα σε μήκος. Οφίκερας, εξελίχθηκαν 100 γένη. υτά, και οι μακρινοί συγγενείς τους, τα βελεμνιτικά κεφαλόϖοδα, έϖαιζαν όλο και μεγαλύτερο ρόλο στις θάλασσες ως κολυμβητικοί θηρευτές. Στην Τριαδική εμφανίστηκαν και κοράλλια ϖου έμοιαζαν με τα σημερινά, μια εξαιρετικά ϖολυϖοίκιλη και εϖιτυχημένη ομάδα αϖοικιακών οργανισμών ϖου φτιάχνουν τις μεγαλύτερες ζωντανές δομές, τους κοραλλιογενείς ύφαλους. Όλα τα σημερινά κοράλλια, γνωστά ως εξακοράλλια, έχουν διαφορετική δομή αϖό τα κοράλλια του Παλαιοζωικού ϖου υϖήρχαν ϖριν αϖό την εξαφάνιση στο τέλος της Πέρμιας. Φαίνεται ότι τα σύγχρονα κοράλλια εξελίχθηκαν αϖό εϖιζήσαντες αυτής της μαζικής εξαφάνισης. Όμως, οι ϖρώτοι ύφαλοι, ϖου φτιάχτηκαν κατά την Τριαδική, ήταν μικροί σε σύγκριση με τους σημερινούς. ϖοτελούνταν αϖό 20 διαφορετικούς τύϖους κοραλλιών και έφταναν σε ύψος ϖερίϖου 1 μέτρου ϖάνω αϖό τον θαλάσσιο ϖυθμένα. Μεγάλοι ύφαλοι σχηματίστηκαν μόλις στο τέλος της Τριαδικής. Τα δίθυρα μαλάκια και τα γαστερόϖοδα μϖόρεσαν να εκμεταλλευτούν την τεράστια ϖοικιλία αϖό θώκους στις θάλασσες της Τριαδικής. Κάϖοια ήταν μόνιμα ϖροσκολλημένα στον ϖυθμένα, άλλα ζούσαν σε λαγούμια και άλλα κολυμϖούσαν ελεύθερα. Εϖίσης, εισέβαλαν και στα γλυκά νερά και, στην ϖερίϖτωση των σαλιγκαριών, τελικά βγήκαν και στην στεριά. Συγκριτικά, τα εϖιφανειακά όμοια αλλά ϖιο ϖεριορισμένα βραχιόϖοδα ακολουθούσαν ήδη φθίνουσα ϖορεία και τελικά θα εξέλιϖαν σε μεγάλο βαθμό. 92 ΤΡΙΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (240 MA) 93

6 240 MA 300 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ Η ΥΓΗ ΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΥΡΩΝ τα. κόμη και σήμερα, κοϖάδια αϖό γκνου στην φρική μϖορεί να ϖαρασυρθούν με ϖαρόμοιο τρόϖο. ΔΕΙΝΟΣΥΡΟΙ ΚΝΙΒΛΟΙ Μια αϖό τις ϖλουσιότερες σε δεινόσαυρους αϖοθέσεις ϖου ανακαλύφθηκαν ϖοτέ βρίσκεται στο Γκοστ Ραντς, στην έρημο του Νέου Μεξικό. νακαλύφθηκε το 1947, αϖό τους ϖαλαιοντολόγους Τζόρτζ Γουίτακερ και Έντουιν Χ. Κόλμϖερτ, αϖό το μερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Πάνω αϖό χίλιοι σκελετοί, ηλικίας 220 εκατομμυρίων ετών, αϖό μικρούς δίϖοδους δεινόσαυρους, ϖολλοί αϖό αυτούς ακέραιοι, βρίσκονταν συγκεντρωμένοι σε μια στενή ζώνη αμμόλιθου. Όλοι οι σκελετοί του Γκοστ Ραντς ανήκουν στον ίδιο τύϖο ζώου, αλλά ϖεριλαμβάνουν δείγματα διαφόρων μεγεθών, αϖό νεοσσούς μικρότερους αϖό 1 μέτρο σε μήκος, μέχρι μεγαλύτερα άτομα, με μέγιστο μέγεθος τα 3 μέτρα. ΕΝΣ ΤΧΥΣ ΚΥΝΗΓΟΣ Ο δεινόσαυρος του Γκοστ Ραντς, ϖου ονομάστηκε Κοιλοφύσης, διέθετε όλα τα γνωρίσματα ενός γρήγορου, σαρκοφάγου θηρευτή. Είχε λεϖτό, μυώδες σώμα, με κούφια, ελαφριά οστά και μακριά ϖόδια, και το στενό κρανίο του ήταν οϖλισμένο με ϖολυάριθμα δόντια σαν στιλέτα, με κοφτερές άκρες. Τι έκαναν όλοι αυτοί οι σαρκοφάγοι θηρευτές μαζί, σε τόσο μεγάλο αριθμό; Μάλλον, ο Κοιλοφύσης κυνηγούσε σε αγέλες ϖου ϖεριδιάβαιναν τα ορεινά Γκοστ Ραντς δάση, τις λίμνες και τα ϖοτάμια της Τριαδικής, αναζητώντας μικρά ερϖετά και, ϖιθανώς, θηλαστικά ϖου έμοιαζαν με στρίγγλες. Σήμερα, τα ϖερισσότερα μεγάλα σϖονδυλωτά ϖου μετακινούνται σε μεγάλους αριθμούς είναι φυτοφάγα, ϖου σχηματίζουν κοϖάδια για ασφάλεια, και όχι θηρευτές. Όμως, όλα τα σύγχρονα ϖαραδείγματα είναι θηλαστικά. Για τους δεινόσαυρους ίσως να ίσχυε κάτι διαφορετικό. Οι λεϖτομέρειες των σκελετών κατέστησαν σαφές ότι αυτοί οι δεινόσαυροι ϖρέϖει να ϖέθαναν μαζί, εξαιτίας κάϖοιας καταστροφής. Η ϖιο ϖιθανή αιτία είναι μια ξαφνική ϖλημμύρα ϖου ίσως σάρωσε την κοιλάδα, ϖαρασύροντας ϖολλά ζώα της αγέλης και ϖνίγοντάς Η ΕΡΗΜΟΣ ΤΩΝ ΔΕΙ- ΝΟΣΥΡΩΝ Οι βραχώδεις ράχες γύρω από το Γκοστ Ραντς στο Νέο Μεξικό αποκαλύπτουν μια αλληλουχία από strata πλούσια σε απολιθώματα, από τους κόκκινους λόφους της Τριαδικής, σε πρώτο πλάνο, και τους κίτρινους γκρεμούς της Ιουρασικής, στο μέσον, μέχρι τις αποθέσεις τύπου Ντακότα, της Κρητιδικής, στο πάνω τμήμα της φωτογραφίας. ΘΗΡΜΤ ΚΙ ΘΗΡΕΥΤΕΣ Ο Κοιλοφύσης δεν ήταν ο μόνος θηρευτής σε αυτό το ϖεριβάλλον. Στους χειμάρρους και τους ϖοταμούς, κορυφαίος θηρευτής ήταν ο Ρυτιόδοντας, ένας κροκοδειλόμορφος αντιϖρόσωϖος μιας νέας ομάδας ερϖετών, των φυτόσαυρων. Στην ξηρά κυριαρχούσε ένα μεγάλο αρχοσαύριο ερϖετό, ο Ποστόσουχος, ϖου είχε μεγάλο κρανίο, ϖαρόμοιο με εκείνο των μεταγενέστερων τυραννόσαυρων. Πιθανώς, ήταν ϖολύ αργός για να ϖιάσει τον ευκίνητο Κοιλοφύση, και έτσι θήρευε φυτοφάγα ερϖετά όϖως ο Δεσματόσουχος, ο Τυϖοθώραξ και ο Καλυϖτόσουχος. υτά ήταν αργοκίνητα, αλλά διέθεταν βαριά θωρά- Κοιλοφύσης Η ΓΩΝΙ ΤΟΥ ΘΝΤΟΥ Τα κεφάλια αυτών των δύο σκελετών Κοιλοφύση στράφηκαν προς τα πίσω από σύσπαση των αυχενικών μυών μετά το θάνατο. Η στάση τους δείχνει ότι καθυστέρησε η ταφή των πτωμάτων. Διαπιστώθηκε ότι κάποιοι από τους σκελετούς Κοιλοφύση που βρέθηκαν στο Γκοστ Ραντς, στο Νέο Μεξικό, είχαν μικρότερους δεινόσαυρους του ίδιου είδους στην κοιλότητα του σώματός τους. ρχικά, οι επιστήμονες θεώρησαν ότι αυτά ήταν αγέννητα μικρά, γεγονός που έδειχνε ότι ο Κοιλοφύσης γεννούσε μικρά, και όχι αβγά όπως τα περισσότερα ερπετά. Όμως, πλέον, είναι γνωστό ότι τα οστά της λεκάνης των δεινοσαύρων ήταν πολύ στενά για γέννηση μικρών. ναμφίβολα, γεννούσαν αβγά. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι είναι πιο πιθανό ο Κοιλοφύσης να διέπραττε κανιβαλισμό. Σύμφωνα με μία θεωρία, ίσως τα κυρίαρχα αρσενικά σκότωναν και έτρωγαν νεαρούς απογόνους εκδιωχθέντων αρσενικών. Παρόμοια συμπεριφορά έχει παρατηρηθεί σε σύγχρονα σαρκοφάγα, όπως τα λιοντάρια. κιση. Μετακινούνταν στα τέσσερα, και τα δυνατά ϖόδια τους στήριζαν το βάρος των σωματικών ϖλακών και των ακάνθων σε αυχένα και ουρά. Ένα άλλο φυτοφάγο ήταν η μεγέθους βοδιού Πλακεριάς, ένα δικυνοδόντιο με μεγάλο ϖλατύ κρανίο, ένα ζεύγος αϖό μυτερούς χαυλιόδοντες και σαγόνια μυτερά σαν ράμφος, μέσα σε κεράτινη θήκη. Ίσως, στους ουρανούς να κυκλοφορούσε το ϖρώτο αληθινά ιϖτάμενο ϖτεροσαύριο ερϖετό, ο Ευδιμορφόδοντας, ενώ στα δάση ο αερολισθητής Ικαρόσαυρος, ϖου έμοιαζε με σαύρα, ϖηδούσε αϖό δέντρο σε δέντρο. Τέλος, το Dinnetherium, ήταν ένας μικρός και σαν στρίγγλα αϖόγονος των κυνοδόντιων (θηράψιδα με δόντια σαν του σκύλου). Θεωρείται ότι αυτό το φαινομενικά ασήμαντο νυκτόβιο ϖλάσμα, ϖου τρεφόταν με έντομα ήταν ένας άμεσος ϖρόγονος του ανθρώϖου. Δάσος Γυμνόσπερμων Ποστόσουχος ΤΟ ΝΕΟ ΜΕΞΙΚΟ ΚΤ ΤΗΝ ΤΡΙΔΙΚΗ Ο φυτοφάγος Δεσματόσουχος είχε μήκος 5 μέτρα και βαριά θωράκιση, που περιλάμβανε άκανθες 45 εκατοστών οι οποίες προεξείχαν από τους ώμους του. Όμως, δεν θα μπορούσε να αναμετρηθεί με μεγάλα σαρκοβόρα όπως ο κροκοδειλόμορφος Ρυτιόδοντας και ο χερσόβιος αρχόσαυρος Ποστόσουχος. Ο Κοιλοφύσης, που κυνηγούσε σε αγέλες, έτρωγε οτιδήποτε μπορούσε να πιάσει και να σκοτώσει. Η φυτοφάγος Πλακεριάς ήταν ένα ντροπαλό ζώο που ζούσε σε ορεινά δάση. Ο Μετωπόσαυρος ήταν ένα μεγάλο αμφίβιο που τρεφόταν με ψάρια, όπως και το ιπτάμενο ερπετό Ευδιμορφόδοντας. Πλακεριάς Κυκαδικά Δεσματόσουχος Ευδιμορφόδοντας Ρυτιόδοντας Ιππουρίδες Μετωπόσαυρος

7 600 MA 550 MA 500 MA 450 MA 400 MA 350 MA 240 MA 300 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΣΗΜΕΡ Η KΥΡΙΡΧΙ ΤΩΝ ΕΡΠΕΤΩΝ Ηϖαγκόσμια ανάϖτυξη και διάδοση των ερϖετών κατά το Μεσοζωικό ήταν καταϖληκτική. Καθώς το κλίμα σε μεγάλο μέρος του κόσμου γινόταν ϖιο ζεστό και ξηρό, τα ερϖετά ϖου μϖορούσαν να γεννήσουν αβγά στην ξηρά εκμεταλλεύτηκαν τους νέους διαθέσιμους θώκους, εξορμώντας σε νέες ϖεριοχές και εϖιστρέφοντας στις ϖαλιές. Για ϖρώτη φορά, κάϖοιες ομάδες ϖέταξαν στον αέρα και άλλες εϖέστρεψαν στο νερό, αϖό όϖου είχαν ξεκινήσει οι τετράϖοδοι ϖρόγονοί τους. ΙΠΤΜΕΝΗ ΣΥΡ Ο Κουνεόσαυρος, αυτό το μακρύποδο ερπετό της ύστερης Τριαδικής, μπορούσε να αερολισθήσει χρησιμοποιώντας τα καλυμμένα με μεμβράνη φτερά του, που είχαν άνοιγμα πάνω από 30 εκατοστά και υποστηρίζονταν από επιμήκη πλευρά. Μια παρόμοια τεχνική χρησιμοποιεί η σημερινή σαύρα Draco volans («ιπτάμενος δράκος»), ενώ και τα δυο μπορούν να αναδιπλώσουν τα φτερά, σε κατάσταση ηρεμίας. ΙΠΤΜΕΝ ΕΡΠΕΤ Η αξιοσημείωτη ϖροσαρμοστικότητα των ερϖετών αϖοδεικνύεται αϖό την εϖαναλαμβανόμενη εξέλιξη ειδών ϖου ϖετούσαν. Το ϖρώτο αϖό αυτά, ο Coelurosauravus, αϖομεινάρια του οϖοίου έχουν βρεθεί στην Ευρώϖη και τη Μαδαγασκάρη, ήταν ηλικίας Πέρμιας ϖεριόδου. Έμοιαζε ϖολύ με τη σημερινή ιϖτάμενη σαύρα Draco volans της Νοτιοανατολικής σίας, ήταν αϖοτελεσματικός αερολισθητής και έξοχο ϖαράδειγμα συγκλίνουσας εξέλιξης (κατά την οϖοία, ϖαρόμοια εξελικτικά ϖρότυϖα συναντώνται σε είδη χωρίς κοινή συγγένεια). Έφτανε τα 40 εκατοστά σε μήκος και είχε ιδιαίτερα εϖιμήκη ϖλευρά ϖου εκτείνονταν ϖλευρικά αϖό το σώμα, ϖροσφέροντας ένα συνο- λικό άνοιγμα ϖτερύγων 30 εκατοστών. Ένας δερμάτινος ιστός ϖου αϖλωνόταν ϖάνω στα ϖλευρά σχημάτιζε μια δομή μόνιμου φτερού. Ο ελαφρύς σκελετός και το κρανίο του ερϖετού μείωναν το συνολικό βάρος και υϖήρχε και ένα αεροδυναμικό ϖεριαυχένιο στο ϖίσω μέρος του κρανίου του. Όϖως και ο Draco volans, ο Coelurosauravus και ο μη συγγενικός αλλά ϖαρόμοιος Κουνεόσαυρος της ύστερης Τριαδικής μάλλον ζούσαν στα δένδρα και χρησιμοϖοιούσαν την ϖρωτότυϖη εϖινόησή τους για να αερολισθαίνουν και να ξεφεύγουν αϖό τους θηρευτές τους. Ο Draco volans μϖορεί να αερολισθήσει για 60 μέτρα, χάνοντας λιγότερο αϖό μόλις 2 μέτρα σε υψόμετρο. Ήδη στην ύστερη Τριαδική και την ϖρώιμη Ιουρασική εξελίσσονταν άλλα ερϖετά με ϖτέρυγες, ϖου ονομάζονται ϖτερόσαυροι. Σε αντίθεση με τον Coelurosauravus, είχαν ϖτέρυγες ϖου εκτείνονταν ανάμεσα στα άκρα και στο σώμα, και δεν ήταν ϖροσαρμοσμένα στα ϖλευρά. Είχαν ιδιαίτερα ανεϖτυγμένες την αίσθηση της όρασης και την ικανότητα ελέγχου των ϖτερύγων, και ελαφριούς αλλά δυνατούς σκελετούς. ΘΛΣΣΙ ΕΡΠΕΤ Κατά το Μεσοζωικό, αρκετές ομάδες ερϖετών εϖέστρεψαν στο ϖρογονικό τους ενδιαίτημα, το νερό. Τα ϖλακόδοντα, ϖου έμοιαζαν με μεγάλα ιγκουάνα, έφταναν τα 2 μέτρα σε μήκος και είχαν φαρδιά και ΙΠΤΜΕΝΟ ΕΡΠΕΤΟ υτό το καλά διατηρημένο δείγμα από πτερόσαυρο Πτεροδάκτυλο (αριστερά,) από ασβεστολιθικά strata της Ιουρασικής, στο Ζολνχόφεν στη Βαυαρία, ακόμη διατηρεί την αποτύπωση της μεμβράνης των πτερύγων. θωρακισμένα σώματα. Τρέφονταν με οστρακοειδή αϖό το θαλάσσιο ϖυθμένα, αρϖάζοντας τα όστρακα με τα μϖροστινά άκρα τους ή αϖοσϖώντας τα αϖό βράχους με τα μϖροστινά δόντια τους. Οι ιχθυόσαυροι, ϖου έμοιαζαν με δελφίνια, ήταν ιδιαίτερα εξειδικευμένα θαλάσσια ερϖετά ϖου μϖορούσαν να κολυμϖήσουν με ταχύτητα μέχρι 40 χιλιόμετρα την ώρα. Οι ϖρώτοι είχαν μήκος αϖό 1 μέχρι 1,8 μέτρα. Η διατροφή τους αϖοτελούταν αϖό ψάρια και βελεμνίτες (κολυμβητικά μαλάκια ϖου έμοιαζαν με σουϖιές), όϖως γνωρίζουμε αϖό τα ϖεριεχόμενα του στομάχου τους και αϖό κοϖρόλιθους (αϖολιθωμένα ϖεριττώματα). Έϖιαναν το θήραμά τους και το κατάϖιναν ολόκληρο. Ο Σονίσαυρος της ύστερης Τριαδικής, αϖό τη Νεβάδα της Βόρειας μερικής, είναι ο μεγαλύτερος γνωστός ιχθυόσαυρος. Έφτανε τα 15 μέτρα σε μήκος. Το κεφάλι μαζί με τον αυχένα, το σώμα και η ουρά του ήταν τρία ϖερίϖου ισομεγέθη τμήματα. Η ραχοκοκκαλιά λύγιζε ϖρος τα κάτω, στον κατώτερο λοβό της ιχθυόμορφης ουράς. υτό ήταν γνώρισμα μεταγενέστερων ιχθυόσαυρων. Θα ϖρέϖει να κολυμϖούσαν σε ομάδες, καθώς μία αϖόθεση ϖεριείχε δεκάδες δείγματα. υτή η συγκεκριμένη ομάδα δεν εϖιβίωσε μέχρι το τέλος της Τριαδικής, αλλά οι ιχθυόσαυροι συνολικά συνέχισαν με ακόμη μεγαλύτερη εϖιτυχία στην Ιουρασική ϖερίοδο. ΠΟΛΙΘΩΜΕΝΟΣ ΙΧΘΥΟΣΥΡΟΣ Οι ιχθυόσαυροι έκαναν πολλές προσαρμογές για τη ζωή στο νερό, συμπεριλαμβανομένης της γέννησης μικρών κάτω από το νερό. υτό το απολίθωμα ενός είδους του γένους Στενοπτερύγιος έχει μήκος 2 μέτρα. Διακρίνονται καθαρά τα επιμήκη σαγόνια, τα πτερύγια, η ραχοκοκκαλιά και η κατακόρυφη ουρά του. ΣΥΓΚΛΙΝΟΥΣ ΕΞΕΛΙΞΗ Οι ιχθυόσαυροι είναι ένα κλασσικό παράδειγμα συγκλίνουσας εξέλιξης, της διαδικασίας κατά την οποία δύο (ανεξάρτητες) γραμμές εξελικτικής ανάπτυξης καταλήγουν σε φαινομενικά παρόμοια αποτελέσματα. Όταν διαφορετικές ομάδες οργανισμών υποβάλλονται στις ίδιες εξελικτικές πιέσεις, τείνουν να εξελίσσουν παρόμοια σχεδιαστικά χαρακτηριστικά. Το αεροδυναμικό σχήμα του σώματος των ιχθυόσαυρων, που ήταν ερπετά, είναι παρόμοιο με εκεί - νο των σημερινών δελφινιών, που είναι θηλαστικά. Όπως τα δελφίνια, οι ιχθυόσαυροι είχαν δυνατά μυώδη σώματα και οξεία όραση. Όμως, τα δελφίνια έχουν οριζόντια ουρά και μεγαλύτερο εγκέφαλο. ΔΕΛΦΙΝΙ ΤΟ ΙΝΤΙΟ Τα ελαττωμένα άκρα έχουν προσαρμοστεί ειδικά για έλεγχο κίνησης. ΝΟΘΟΣΥΡΟΣ Βρέθηκε σε strata μέσης Τριαδικής στην σία, την Ευρώπη και τη Βόρεια φρική, και έφτανε τα 3 μέτρα σε μήκος. Είχε μεμβράνες στα πόδια και μακρύ ευλύγιστο λαιμό και ουρά. Μάλλον ζούσε όπως οι φώκιες, ψαρεύοντας στη θάλασσα και αναπαυόμενος στην ξηρά. 96 ΤΡΙΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (240 MA) 97

8 300 MA 250 MA 200 MA 150 MA 100 MA 50 MA ΧΡΟΝΙ ΤΟ TΞΙΔΙ ΤΟΥ AΝΘΡΩΠΟΥ Ηιστορία της εξέλιξης του ανθρώϖου είναι σύνθετη. Μϖορεί να συντεθεί μόνο εϖιφυλακτικά, με τη χρήση αϖοσϖασματικών στοιχείων αϖό αϖολιθώματα αϖό όλο τον κόσμο. Τα ϖρώτα αϖολιθώματα ϖου μϖορούν να αϖοδοθούν σε Homo (άνθρω- ϖος) είναι ηλικίας ϖερίϖου 2,4 εκατομμυρίων ετών, ϖροέρχονται αϖό την ανατολική και νότια φρική και ανήκουν σε Homo habilis. Θεωρείται ότι, ϖριν αϖό ϖερίϖου 1,9 εκατομμύρια χρόνια, εξελίχθηκε στην φρική ένας τύϖος ανθρώϖου ϖιο ϖροηγμένος αϖό τον Homo habilis. Ο Homo erectus («όρθιος άνθρωϖος») ήταν ψηλότερος, είχε μεγαλύτερο εγκέφαλο αϖό τον ϖροκάτοχό του, και διέθετε σκελετό ϖαρόμοιο με του σημερινού ανθρώϖου. υτός ο νέος τύ- ϖος ανθρώϖου ήταν ιδιαίτερα εϖιτυχημένος και εξα- ϖλώθηκε σχετικά γρήγορα. Ήδη ϖριν αϖό 1,8 εκατομμύρια χρόνια, άνθρωϖοι αυτού του τύϖου είχαν φτάσει στα Όρη του Καυκάσου και στη Μικρά σία, και, στο διάστημα ϖριν αϖό ένα με μισό εκατομμύριο χρόνια, εγκαταστάθηκαν στην Ευρώϖη. Εκτιμάται ότι, ϖριν αϖό χρόνια, είχαν ήδη αρ χίσει να ξεχωρίζουν δύο κλάδοι Homo, αϖό τους οϖοίους ο ένας οδήγησε στους Νεάντερταλ, τον Homo neanderthalensis, και ο άλλος στους σημερινούς ανθρώϖους, τον Homo sapiens, ϖου σημαίνει «σοφός άνθρωϖος». HOMO HABILIS Ο πρώτος τύπος ανθρώπου χρονολογείται στα 2,4 με 1,6 εκατομμύρια χρόνια. Ο Homo habilis, που σημαίνει «χειρώνακτας άνθρωπος», έφτανε σε ύψος περίπου τα 1,5 μέτρα και ζύγιζε σχεδόν 50 κιλά. 156 Homo habilis HOMO ERECTUS Ο Homo erectus εμφανίστηκε στην φρική πριν από περίπου 1,9 εκατομμύρια χρόνια. υτό το είδος θεωρείται ο πρώτος ανθρωπίδης που μετανάστευσε μακριά από την φρική. ΡΧΙ ΤΕΧΝΗ Ο πολιτισμός των ανθρώπων του Κρο Μανιόν ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένος, ακόμη και σε επίπεδο τεχνών. Άφησαν πολλές ζωγραφιές και γλυπτά σε σπήλαια σε όλη την Ευρώπη. υτή η ζωγραφιά ρινόκερου βρέθηκε σε σπήλαιο του Ρουφινιάκ, στη Γαλλία. ΝΕΝΤΕΡΤΛ ϖομεινάρια αϖό Νεάντερταλ, Homo neanderthalensis, βρίσκονται μόνο στην Ευρώϖη και τη Μέση νατολή. Τα αϖολιθώματά τους έχουν ηλικία ϖου εκτείνεται αϖό έως χρόνια. Οι Νεάντερταλ έχουν την άδικη φήμη ότι ήταν ϖρωτόγονοι και κουτοί, ενώ στην ϖραγματικότητα ήταν ϖολιτισμικά ϖροηγμένοι. Για ϖαράδειγμα, έθαβαν τους νεκρούς τους και έφτιαχναν μια ϖοικιλία εργαλείων και όϖλων. Τα αϖομεινάρια των Νεάντερταλ δείχνουν ότι είχαν βαρύτερη δομή σώματος και ήταν δυνατότεροι αϖό το σύγχρονο άνθρωϖο. Εϖίσης, είχαν έντονα όφρυα τόξα και ϖλαγιαστό μέτωϖο και, κατά μέσο όρο, διέθεταν μεγαλύτερο εγκέφαλο αϖό το σημερινό άνθρωϖο. Όμως, φαίνεται ότι όλοι οι Νεάντερταλ φαίνεται χάθηκαν ϖριν αϖό χρόνια. Homo erectus HOMO HEIDELBERGENSIS υτός ο πιθανός άμεσος πρόγονος του σημερινού ανθρώπου θεωρείται ότι εμφανίστηκε στη νότια και ανατολική φρική στο διάστημα πριν από και χρόνια. Homo heidelbergensis Λ Σ Κ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΘΡΩΠΟΙ Ο Homo sapiens μάλλον εξελίχθηκε αϖό μια αφρικανική ομάδα ϖου καταγόταν αϖό τη γραμμή του Homo erectus. Ο Homo heidelbergensis είναι μια ϖιθανή ενδιάμεση μορφή. Τα ϖαλαιότερα αϖομεινάρια ϖου σίγουρα ανήκουν στο είδος μας βρέθηκαν στην φρική και είναι ηλικίας μεταξύ και ετών. Παρόμοια ευρήματα αϖό το Ισραήλ, ηλικίας ϖερίϖου ετών, δείχνουν ότι οι σύγχρονοι άνθρωϖοι έφτασαν στην ϖεριοχή ϖριν αϖό τους Νεάντερταλ. Κάϖοια ϖειράματα γενετικής ανάλυσης των οστών τους υϖοστηρίζουν ότι οι Νεάντερταλ είναι ένας εξαφανισμένος κλάδος της οι- Homo neanderthalensis Σ Ι Β Η Ρ Ι HOMO NEANDERTHALENSIS Οι Νεάντερταλ, που χαρακτηρίζονται από κοντά άκρα και πιο κοντόχοντρα σώματα, ήταν κατά 30% βαρύτεροι από το σημερινό άνθρωπο. HOMO SAPIENS Οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν πριν από περίπου χρόνια. Οι παλαιότεροι στην Ευρώπη, γνωστοί ως Κρο Μανιόν, έζησαν πριν από περίπου χρόνια. Ήταν ψηλότεροι και είχαν λεπτότερα σώματα από τους Νεάντερταλ. Διέθεταν πολλά από τα φυσικά γνωρίσματα που βλέπουμε στους ανθρώπους σήμερα. κογένειας του ανθρώϖου, κάτι ϖου αν ισχύει, ανατρέ- ϖει τη θεωρία ότι οι σύγχρονοι άνθρωϖοι κατάγονται αϖό τους Νεάντερταλ. Ήδη ϖριν αϖό χρόνια, αϖόλυτα σύγχρονοι άνθρωϖοι ζούσαν σε ϖεριοχές ϖολύ μακρινές μεταξύ τους, όϖως η Ευρώϖη και η Βόρνεο. Πλέον, τα ϖερισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι οι σύγχρονοι άνθρωϖοι εξελίχθηκαν στην φρική και εξαϖλώθηκαν στις άλλες ηϖείρους. Ωστόσο, ίσως να διασταυρώθηκαν με ϖαλαιότερες ομάδες σε άλλες ϖεριοχές και να εξελίχθηκαν το- ϖικά σε μικρή έκταση, κάτι ϖου οδήγησε, τελικά, στους διάφορους ϖληθυσμούς του σημερινού κόσμου. Homo sapiens ΚΡΝΙ Τα κρανία ενός Κρο Μανιόν (επά νω) και ενός σύγ χρονου ανθρώπου (κάτω) εμφανίζουν μόνο ελάσ σονες διαφορές. Οι Κρο Μα νιόν είχαν πιο στρογγυλεμένη εγκεφαλική κά - ψα και ελαφρά μεγαλύτερες γνάθους και μύτες. Η ΚΤΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΡΙΚΗΣ Η χερσαία γέφυρα του Βερίγγειου, που σχηματίστηκε σε κάποια εποχή παγετώνων ως αποτέλεσμα της χαμηλής στάθμης της θάλασσας, σύνδεσε τη βορειοανατολική Ρωσία με την λάσκα και παρείχε διάβαση σε ζώα και ανθρώπους. Θεωρείται ότι οι απόλυτα σύγχρονοι άνθρωποι πέρασαν από την σία στη Βόρεια μερική μέσω της χερσαίας γέφυρας, πριν από περίπου χρόνια. ΠΡΩΤΟΙ ΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΜΕΡΙΚΗΣ Ο πολιτισμός του Κλόβις, που χαρακτηρίζεται από το διακριτό ύφος της λίθινης τεχνολογίας, είναι αποδεκτός ως ο παλαιότερος στην μερική, και έχει ηλικία περίπου ετών. Όμως, η τοποθεσία του Μόντε Βέρντε, στη Χιλή, παρέχει πειστικά στοιχεία κατοίκησης από πολύ παλαιό τε - ρα. Η τοποθεσία, που βρίσκεται σφηνωμένη μεταξύ Άνδεων και Ειρηνικού Ωκεανού, έχει χρονολογηθεί στa χρόνια. Υποστηρίζεται ότι για να ταξιδέψουν οι άνθρωποι τόσο μακριά νότια, περίπου χιλιόμετρα από τη χερσαία γέφυρα του Βερίγγειου, θα πρέπει να είχαν φτάσει στη Βόρεια μερική πολύ πριν από χρόνια. ΚΤΣΚΕΥΣΤΕΣ ΟΠΛΩΝ υτή η αιχμή Κλόβις είναι κεφαλή δόρατος κοφτερή σαν ξυράφι και φτιαγμένη από πέτρα. Πολλές τέτοιες αιχμές έχουν βρεθεί σφηνωμένες ανάμεσα σε οστά μαμούθ. ΤΕΤΡΤΟΓΕΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ΧΡΟΝΙ ΠΡΙΝ) 157

9 Η Ιστορία της Γης: Η Γεωλογική Χρονολογική Κλίμακα Οι ε ιστήμονες ου συνέθεσαν την ιστορία της Γης ξεκίνησαν χωρίς κά οιο γεωλογικό «ημερολόγιο» ή «ρολόι». Το ρόβλημά τους έμοιαζε σαν τη σύνταξη ενός οικογενειακού δέντρου με τη χρήση μόνο φωτογραφιών χωρίς στοιχεία. Η ομοιότητα των ροσώ ων, τα χτενίσματα και η μόδα δείχνουν σχέσεις και χρονολογίες, αλλά αυτά τα εριορισμένα στοιχεία μ ορεί να είναι αρα λανητικά. Η ανακάλυψη του μακρινού αρελθόντος της Γης και η καθιέρωση της ευρύτητας της χρονολόγησής της ε ιτεύχθηκαν μόλις τα τελευταία 200 χρόνια. Πλέον, σε μεγάλο βαθμό χάρη στη ραδιοχρονολόγηση, μ ορούμε να χρονολογήσουμε με ακρίβεια το σχηματισμό κά οιων ετρωμάτων. Γνωρίζουμε, με αρκετή βεβαιότητα, ότι η Γη έχει ηλικία 4,6 δισεκατομμυρίων ετών. ΓΗ ΗΛΙΚΙΣ ΕΤΩΝ πετρώματα. Όταν αυτό συμβεί, το πυριγενές πέτρωμα σχη- έκυψε, βαθμιαία, μια γενικότερη στρωματογραφική ιστορία. πό αριστερά προς τα δεξιά: Οι Ζορζ Κουβιέ, Ρόντερικ Μέρτσισον και Άνταμ Σέντζγουικ, πρωτοπόροι, στις αρχές ματίζει μια σχετικά νεότερη στρώση ανάμεσα σε δύο παη ΠΡΩΤΗ ΒΙΟΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙ του 19ου αιώνα, της «βιοστρωματογραφίας», μιας μεθόδου Ο Γουίλιαμ Σμιθ ήταν μηχανικός που ασχολούταν με την κα- που χρησιμοποιεί απολιθώματα για την ταυτοποίηση δια- ΔΙΤΕΜΝΟΜΕΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ τασκευή καναλιών στη νότια και κεντρική γγλία, στις αρχές δοχικών στρωμάτων πετρωμάτων. Ένα ιδιαίτερο είδος διατεμνόμενων σχέσεων ονομάζεται γω- του 19ου αιώνα. Λόγω του κόστους της διάνοιξης καναλιών, νιώδης ασυμφωνία. Μια ασυμφωνία αντιπροσωπεύει μια πε- ήταν απαραίτητη η ακριβής πρόβλεψη της φύσης των υπο- ρίοδο κατά την οποία δεν σωρεύτηκαν ιζήματα σε μια πε- κείμενων πετρωμάτων. Ο Σμιθ, χάρη στην εμπειρία του, δια- ριοχή. Η αναδίπλωση, η ρηγμάτωση και η διάβρωση δια- πίστωσε ότι μπορούσε να ταυτοποιήσει συγκεκριμένα στρώ- σπούν και μετατοπίζουν την επιφάνεια της περιοχής. Όταν ματα με βάση τα απολιθώματα που περιείχαν. Επίσης, με- η απόθεση επαναληφθεί, συναντά εγκάρσια την αρχική επι- τρώντας την κλίση των strata, μπορούσε να προβλέψει πού φάνεια και σχηματίζει γωνιώδη ασυμφωνία. Η όλη διαδικα- θα συναντούσε την επόμενη στρώση στην αλληλουχία. Με λαιότερες. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, οι απόπειρες προσδιορισμού της η διάβρωση και η μεταφορά του ιζήματος ήταν απίστευτα σία μπορεί να χρειαστεί εκατομμύρια χρόνια, οπότε οι ασυμ- το συνδυασμό της κάθετης δειγματοληψίας, της ταυτοποί- έγραψε ο Μέρτσισον, κατάφεραν να το κάνουν χρησιμοποι- ηλικίας της Γης χρησιμοποιούσαν τις μόνες διαθέσιμες τε- αργές. Η συσσώρευση του τεράστιου πάχους των strata φωνίες αντιπροσωπεύουν μεγάλα χρονικά κενά στο στρω- ησης επιφανειακών εμφανίσεων σχηματισμών και της κατα- ώντας τις αρχές του Σμιθ, δηλαδή, την ταυτοποίηση των δια- χνικές χρονολόγησης της εποχής, δηλαδή, ιστορικά έγγραφα, που αποτελούν τις στρώσεις της Γης θα πρέπει, επομένως, ματογραφικό αρχείο. Το πιο διάσημο παράδειγμα γωνιώδους γραφής της γεωγραφικής κατανομής τους, μπόρεσε να χαρ- δοχικών strata με βάση τα απολιθώματά τους. συστήματα ημερολογίων και αστρονομία. κόμη και οι με- να χρειάστηκε χρονικό διάστημα πολύ μεγαλύτερο από τις ασυμφωνίας στο Σίκαρ Πόιντ, στο Μπεργουικσάιρ της Σκω- τογραφήσει την τρισδιάστατη μορφή των strata σε μεγάλες γαλύτεροι φυσικοί φιλόσοφοι και μαθηματικοί, όπως ο Ισαάκ χρόνια, όπως υποστήριζαν οι Χριστιανοί θεολόγοι. τίας, είναι γνωστό ως ασυμφωνία του Χάτον. Εδώ, γκρίζος αμ- εκτάσεις της υπαίθρου. Νεύτωνας, πίστευαν ότι η ανθρώπινη ιστορία ισοδυναμούσε μόλιθος με κάθετη κλίση βρίσκεται κάτω από κόκκινο αμ- σε διάρκεια με την ιστορία της Γης. Το 1650, ο Τζέιμς Άσερ, ΟΙ ΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙΣ ρχιεπίσκοπος του Άρμαγκ στην Ιρλανδία, υπολόγισε την Η στρωματογραφία είναι ένα μέσο ερμηνείας της ιστορίας ημερομηνία των απαρχών της Γης, σύμφωνα με τη βιβλική των μεταβαλλόμενων χερσαίων και θαλάσσιων τοπίων της χρονολόγηση, στο 4004 π.χ. υτή η ηλικία ήταν γενικά αποδεκτή για περίπου 200 χρόνια. Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΣ ΤΗΣ ΓΗΣ Στα μέσα του 19ου αιώνα, έγιναν προσπάθειες να υπολογιστεί ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΙ ΧΡΤΕΣ η ηλικία της Γης με τη χρήση των ρυθμών καθίζησης και διά- Ο Σμιθ κατάφερε να χαρτογραφήσει γεωλογικά όλη τη νό- βρωσης. Ο Βρετανός γεωλόγος Τσαρλς Λάιελ υπολόγισε ότι ΤΟ ΡΧΕΙΟ ΤΩΝ ΠΟΛΙΘΩΜΤΩΝ τια γγλία, όπου τα περισσότερα strata του Δευτερογενούς η Γη είχε ηλικία περίπου 100 εκατομμυρίων ετών. Ο Κάρολος Γης. Τα περιβάλλοντα του παρελθόντος και οι μορφές ζωής Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, τα απολιθώματα ήταν γενικά (σήμερα λέγεται Μεσοζωικός ιώνας) έχουν ήπια κλίση. Δαρβίνος, χρησιμοποιώντας παρόμοιες μεθόδους, υπολόγισε σε αυτά αποκαλύπτονται με την εξέταση διαδοχικών στρώ- αποδεκτά ως απομεινάρια μορφών ζωής του παρελθόντος, Όπως και τα νεότερα strata Τριτογενούς περιόδου στη Λε- το χρονικό διάστημα που είχε περάσει από την Κρητιδική σεων πετρωμάτων. υτές οι στρώσεις καταγράφουν την συχνά εξαφανισμένων. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Γουίλιαμ κάνη των Παρισίων (που χαρτογραφήθηκαν από τους Ζορζ περίοδο σε περίπου 300 εκατομμύρια χρόνια, μέγεθος ση- Η ΠΟΘΕΣΗ ΤΩΝ STRATA απόθεση και τη διάβρωση σε ξηρά και θάλασσα. Για να δια- Σμιθ στην γγλία, και οι Ζορζ Κουβιέ και λεξάντρ Μπρο- Κουβιέ και λεξάντρ Μπρονιάρ, το 1811), αυτά εμφανίζουν μαντικά μεγαλύτερο από όσο στην πραγματικότητα. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου καθιέρωσης μιας γεωλο- πιστωθεί η αλληλουχία αυτών των strata, να γίνει η υποδιαί- νιάρ στη Γαλλία ανακάλυψαν ότι διαδοχικά στρώματα ιζημά- σχετικά απλή δομή πτυχώσεων και ρηγμάτων. γικής χρονολογικής κλίμακας εστίασε στην εξέταση των ρεση και η ερμηνεία τους χρειάστηκαν 200 χρόνια. Η ιστο- των περιείχαν απολιθώματα που ήταν χαρακτηριστικά συγ- ιζηματογενών strata, δηλαδή των στρώσεων πετρωμάτων ρία των τελευταίων 600 εκατομμυρίων ετών είναι πλέον γνω- κεκριμένων χρονολογικών περιόδων. που σχηματίστηκαν από την απόθεση ή την καθίζηση σω- στή, αλλά η ιστορία των πρώτων 4 δισεκατομμυρίων ετών ματιδίων ορυκτών, που μεταφέρθηκαν στο σημείο απόθε- της Γης παραμένει ασαφής. μόλιθο με ήπια κλίση. Η ΕΠΝΣΤΣΗ ΤΗΣ ΡΔΙΕΝΕΡΓΕΙΣ Η ΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙΚΗ ΣΤΗΛΗ Μέχρι τη δεκαετία του 1890, οι κύριες υποδιαιρέσεις της γε- Το 1815, ο Σμιθ δημοσίευσε τον αξιοσημείωτο χάρτη του της ωλογικής ιστορίας, όπως η Κάμβρια και η Λιθανθρακοφό- ΠΟΛΙΘΩΜΤ ΚΙ ΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙ γεωλογίας της γγλίας και της Ουαλίας, έναν από τους πρώ- ρος, είχαν πάρει όνομα και είχαν καθιερωθεί διεθνώς. Η ανακάλυψη της σχέσης ανάμεσα στα απολιθώματα και σε τους χάρτες τόσο μεγάλης κλίμακας στον κόσμο. Επίσης, δη- Όμως, ακόμη δεν υπήρχε τρόπος να τοποθετηθούν ακρι- Η θεωρία της εξέλιξης του Άγγλου φυσιοδίφη Κάρολου σης με το νερό ή τον άνεμο. Ήδη από το 1669, ο Δανός φι- Δαρβίνου ( ) λάμβανε πολύ λίγο υπόψη το αρχείο λόσοφος και γιατρός Νικόλαος Στένο διατύπωσε το «νόμο ΠΡΟΒΛΗΜΤ ΜΕ ΤΗ ΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙ συγκεκριμένες γεωλογικές χρονικές περιόδους, έδωσε τη δυ- μιούργησε τη γενικευμένη στρωματογραφική στήλη που βείς ημερομηνίες στο γεωλογικό ημερολόγιο της Γης. Στις των απολιθωμάτων, εξαιτίας των ατελειών του και της έλ- της υπέρθεσης». υτός έλεγε ότι, σε μια ακολουθία από Οι στρωματογραφικές στρώσεις (strata) δεν εμφανίζονται νατότητα να χρησιμοποιηθεί η ανακάλυψη απολιθωμάτων για εκτεινόταν από τα νεότερα «πλημμυρογενή» strata (σήμερα αρχές του 20ου αιώνα, η ραδιενεργός αποσύνθεση συγκε- λειψης χρονολογικής κλίμακας. Η εκτίμησή του ότι η Τρι- ιζηματογενή στρώματα, οι κατώτερες στρώσεις αποτέθη- πάντα σε χρονολογική σειρά. Πολλοί παράγοντες μπορεί την καθιέρωση μιας σχετικής αλληλουχίας απόθεσης πετρω- είναι γνωστό ότι ανήκουν στο Ολόκαινο και το Πλειστό- κριμένων χημικών στοιχείων αναγνωρίστηκε ως φυσική και τογενής περίοδος διήρκεσε 300 εκατομμύρια χρόνια ήταν καν πρώτες, και όσο πλησιάζουμε στην επιφάνεια, οι στρώ- να προκαλέσουν την εμφάνιση παλαιότερων στρώσεων μάτων μέσα στο χρόνο. Επιπλέον, τα απολιθώματα μέσα σε καινο), μέχρι τα παλαιότερα και αδιευκρίνιστα τότε strata διαρκής διαδικασία των ορυκτών της Γης. Η ραδιενεργός υπερβολική. Η διάρκειά της ήταν μόνο 63 εκατομμύρια σεις είναι, προοδευτικά, νεότερες. Ως αποτέλεσμα των πάνω από νεότερες. Η δράση της τεκτονικής των πλακών ιζηματογενείς στρώσεις από διαφορετικές τοποθεσίες μπο- «Γκραουβάκε» της Ουαλίας. Η γεωλογική περιπλοκή αυτών αποσύνθεση θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στον υπο- χρόνια. πρώτων ερευνών σε αλληλουχίες από strata, που διεξήχ- και η δημιουργία βουνών μπορούν να αναποδογυρίσουν τις ρούσαν να χρησιμοποιηθούν για το ταίριασμα και τη σύγκριση των παλαιότερων στρωμάτων, σχεδόν εντελώς άγνωστη λογισμό απόλυτων ηλικιών πετρωμάτων και ορυκτών, και, θησαν μεταξύ 1780 και 1830, οι γεωλόγοι συνειδητοποίησαν στρώσεις των πετρωμάτων (αντιστροφή). Επιπλέον, το πετρωμάτων από διαφορές περιοχές. Επειδή τμήματα ξεχω- εκείνη την εποχή, διευκρινίστηκε από τους Ρόντερικ Μέρ- συνεπώς, και της Γης. βαθμιαία ότι οι διαδικασίες της Γης, όπως η αποσάθρωση, μάγμα μπορεί να εισβάλλει σε ιζηματογενή strata και άλλα ριστών αλληλουχιών από strata ταίριαζαν μεταξύ τους, προ- τσισον και Άνταμ Σέντζγουικ, τη δεκαετία του Όπως 162 Η ΙΣΤΟΡΙ ΤΗΣ ΓΗΣ 163

10 Η Γεωλογική Χρονολογική Κλίμακα Μέχρι το 1850, οι γνώσεις για τα ϖετρώματα της εϖιφάνειας της Γης αρκούσαν για να δείξουν ότι το συνολικό ϖάχος των strata ήταν αρκετά χιλιόμετρα. ϖολιθώματα βρίσκονταν σε όλη την έκταση ϖολλών στρώσεων ϖετρωμάτων, ακόμα και σε μερικά αϖό τα βαθύτερα και ϖαλαιότερα strata. Είχε καταστεί σαφές ότι η Γη ήταν ϖολύ ϖαλαιότερη αϖό όσο θεωρούταν ϖριν. Για την κατανόηση της σύνθετης ιστορίας των ϖετρωμάτων της Γης και του αρχείου τους για τη ζωή στο ϖαρελθόν, ήταν αναγκαία μια υϖοδιαίρεση του αρχείου των ϖετρωμάτων σε αναγνωρίσιμες φάσεις. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, οι βασικές διαιρέσεις του μακρινού ϖαρελθόντος είχαν καθιερωθεί σε όλο τον κόσμο. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΒΣΙΚΟΙ ΙΩΝΕΣ Κατά τον 19ο αιώνα, οι περίοδοι του γεωλογικού χρόνου που θεωρούταν ότι περιλάμβαναν την προϊστορική ζωή ομαδοποιήθηκαν σε τρεις τυπικούς αιώνες: τον Παλαιοζωικό (από την ελληνική λέξη παλαιός), το Μεσοζωικό (μέσος) και τον Καινοζωικό (καινός, νέος). Το 1860, ο Τζον Φίλιπς, καθηγητής Γεωλογίας στην Οξφόρδη, έδειξε ότι διαφορετική φυτική και ζωική ζωή (βιοσύνολο) σχετιζόταν με καθένα από αυτούς τους βασικούς αιώνες. Η ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Οι υποδιαιρέσεις της γεωλογικής χρονικής κλίμακας βασίζονται σε αλλαγές στα απολιθώματα. Τα όρια μεταξύ των αιώνων σηματοδοτούνται από μεγάλες εξαφανίσεις. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ολόκληρο το γεωλογικό χρονικό διάστημα αποτυπώθηκε στις περιόδους που χρησιμοποιούμε και σήμερα, από την Κάμβρια περίοδο μέχρι την Τεταρτογενή. Κάτω από τα παλαιότερα πετρώματα με απολιθώματα της Κάμβριας περιόδου κειτόταν μια παλαιότερη φάση της ιστορίας της Γης. Επειδή θεωρήθηκε ότι στη φάση αυτή δεν υπήρχε ζωή, ονομάστηκε ζωικός ιώνας. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΚΜΒΡΙΣ Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα απολιθώματα παρείχαν στοιχεία για το ότι η πρωτόγονη ζωή ίσως είχε εξελιχθεί πριν από την Κάμβρια περίοδο. Η ανακάλυψη και χρήση της ραδιοχρονολόγησης στις αρχές του 20ου αιώνα έδειξε ότι η Προκάμβρια φάση είχε μεγαλύτερη διάρκεια από όσο θεωρήθηκε αρχικά. Όμως, χωρίς την ύπαρξη κοινών απολιθωμάτων, η υποδιαίρεση και ο συσχετισμός ακολουθιών strata της Προκάμβριας έδειχναν αδύνατα. ΟΙ ΙΩΝΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΚΜΒΡΙΣ Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, άλλαξε σημαντικά η κατανόηση των 4 δισεκατομμυρίων ετών της Προκάμβριας ιστορίας. Σήμερα, αναγνωρίζονται τρεις αιώνες κατά την Προκάμβρια φάση: ο ιώνας του Άδη (πριν από 4,6-3,8 δισεκατομμύρια χρόνια, ή byr), ο ρχαιοζωικός (ή ρχαϊκός, 3,8-2,5 byr) και ο Προτεροζωικός (2,5-0,545 byr). Ελάχιστα είναι γνωστά για την πρώιμη διαμόρφωση της Γης, καθώς ελάχιστα πετρώματα τέτοιας ηλικίας διατηρούνται στην επιφάνειά της. Τ ΠΛΙΟΤΕΡ ΠΟΛΙΘΩΜΕΝ ΥΠΟΛΕΙΜΜΤ Είναι γνωστό ότι ο ρχαιοζωικός ιώνας παρουσιάζει τα παλαιότερα γνωστά ιζηματογενή πετρώματα και τα πρώτα απολιθωμένα υπολείμματα. Πρόκειται για χημικά ίχνη ζωντανών οργανισμών από τη Γροιλανδία, ηλικίας 3,85 byr. Πριν από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια, στρωματολιθικοί οργανισμοί (κυανοβακτήρια) κατοικούσαν στις ρηχές θάλασσες. Ο ΠΡΟΤΕΡΟΖΩΙΚΟΣ ΙΩΝΣ Το νεότερο κομμάτι του Προτεροζωικού ιώνα (Νεοπροτεροζωικός, πριν από έως 545 εκατομμύρια χρόνια, ή Μ) υποδιαιρείται σε δυο περιόδους, τη Ριπαία και τη Βένδεια. Κατά τη Ριπαία συνέβησαν η ακτινωτή εξάπλωση των ευκαρυωτών, η περαιτέρω παραγωγή ατμοσφαιρικού οξυγόνου και, πιθανώς, η εμφάνιση των πρώτων πολυκύτταρων οργανισμών. Η Βένδεια χαρακτηρίστηκε από μια μείζονα εποχή παγετώνων με ευρύτατη παγετοποίηση (περίπου 600 Μ). κολούθησε ποικιλοποίηση των πολυκύτταρων οργανισμών και η εξέλιξη διαδεδομένων και άφθονων θαλάσσιων μορφών ζωής με μαλακό σώμα, των αποκαλούμενων Ediacaran. Η εξαφάνιση αυτών των μορφών ζωής και η άφιξη των πρώτων θαλάσσιων ζώων με κέλυφος σηματοδότησε την έναρξη της Κάμβριας περιόδου και του Φανεροζωικού μεγααιώνα. Τα όρια μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων αιώνων χαρακτηρίζονται από δραματική αλλαγή στις μορφές ζωής που διατηρούνται ως απολιθώματα, γεγονός που δείχνει ότι μεγάλες εξαφανίσεις συνέβησαν στο τέλος καθενός από αυτούς. Φανεροζωικός ΜΕΓ-ΙΩΝ Προκάμβρια Άδειος ρχαϊκός Προτεροζωικός Παλαιοζωικός Μεσοζωικός Καινοζωικός ΙΩΝΣ Κρητιδική Τριτογενής Τεταρτογενής ΠΕΡΙΟΔΟΣ Κάμβρια Ορδοβίσια Σιλούρια Δεβόνεια Λιθανθρακοφόρος Πέρμια Τριαδική Ιουρασική Μισισίπεια Πενσυλβάνεια Κατώτερη νώτερη Παλαιόκαινη Ηώκαινη Ολιγόκαινη Μειόκαινη Πλειόκαινη Πλειστόκαινη Ολόκαινη ΕΠΟΧΗ ΡΧΗ ΔΙ- ΣΤΗΜΤΟΣ 0.01MA ΜΟΡΦΕΣ ΖΩΗΣ Εξάπλωση του σύγχρονου ανθρώπου. Εμφάνιση των πρώτων ανθρώπων (γένος Homo). Εμφάνιση των παλαιότερων γνωστών ανθρωπιδών. Πίθηκοι και φάλαινες: μεγάλα βοσκητικά θηλαστικά. Λιβάδια αρχίζουν να εμφανίζονται. Πρόγονοι του αλόγου και της καμήλας. Πρώτα μεγάλα θηλαστικά (οι δεινόσαυροι χάνονται). Πρώτα ανθοφόρα φυτά. Πλακουντοφόρα θηλαστικά. Πρώτα πτηνά και θηλαστικά. Άνοδος των δεινοσαύρων. Εμφανίζονται οι πρώτοι πτερόσαυροι και δεινόσαυροι. Πρώτα τετράποδα με γνωρίσματα θηλαστικών. Πρώτα ερπετά. Εμφανίζονται πτερωτά έντομα Εμφανίζονται τα πρώτα δάση. Πρώτα τετράποδα. Πρώτες δενδροπτέριδες. Πρώτα χερσαία φυτά και έντομα. Πρώτα ζώα του γλυκού νερού Πρώτα κοράλλια. Πρώτα ψάρια. Πρώιμοι οργανισμοί με κέλυφος. Πρώτα αποικιακά φύκη και μέδουσες (ασπόνδυλα με μαλακό σώμα). Πρώτοι πολυκύτταροι οργανιμοί. Πρώτη ζωή: φύκη και βακτήρια. Ο ΠΛΙΟΖΩΙΚΟΣ ΙΩΝΣ Οι έξι περίοδοι του Παλαιοζωικού ιώνα, από την Κάμβρια μέχρι την Πέρμια, καλύπτουν σχεδόν 300 εκατομμύρια χρόνια ( Μ). ρχικά, οι χαρακτηριστικές μορφές ζωής του Παλαιοζωικού περιορίζονταν στο θαλάσσιο βασίλειο. Τα θαλάσσια ασπόνδυλα του πρώιμου Παλαιοζωικού ήταν αρχικά πολύ μικρά, αλλά, μέχρι τα μέσα της Κάμβριας περιόδου, κάποια θηρευτικά αρθρόποδα έφταναν σχεδόν το ένα μέτρο. Βαθμιαία, αναπτύχθηκε μια θαλάσσια «κούρσα εξοπλισμών». Μέχρι τη Σιλούρια περίοδο, είχαν εξελιχθεί σπονδυλωτοί θηρευτές εξοπλισμένοι με δόντια, και οι μορφές ζωής αναγκάστηκαν να αυτοπροστατευτούν με θωράκιση από κέλυφος, ή μέσω της διαφυγής εντός των ιζημάτων. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΛΙΟΖΩΙΚΟΥ ΙΩΝ Στις χαρακτηριστικές ομάδες του Παλαιοζωικού περιλαμβάνονταν αρχαία αρθρόποδα, όπως οι τριλοβίτες και οι ευρυπτέριδες. Επίσης, υπήρχαν γραπτολίτες που έμοιαζαν με φυτά, οι οποίοι, στην πραγματικότητα, ήταν ζώα που ζούσαν σε αποικίες, και πολυάριθμα κεφαλόποδα με ευθύ ή σπειροειδές κωνικό κέλυφος. Επίσης, υπήρχαν εκπρόσωποι από πιο οικείες μορφές, όπως σαλιγκάρια, μύδια, θαλάσσιους αχινούς, αστερίες και γαριδόμορφα αρθρόποδα. Τ ΠΡΩΤ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤ Πριν από 460 εκατομμύρια χρόνια, εμφανίστηκαν τα πρώτα σπονδυλωτά ζώα. Ήταν άγναθα ζώα, που έμοιαζαν με ψάρια και είχαν παράξενα σχήματα (σημερινά αντίστοιχα είναι οι σμύραινες και κάποιοι μυξίνοι). Μέχρι τη Σιλούρια περίοδο, εξελίχθηκαν τα πρώτα ψάρια με γνάθους, γεγονός που ενέτεινε την κούρσα των εξοπλισμών. Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΞΗΡ Στη Σιλούρια περίοδο συνέβη μια από τις κυριότερες εξελίξεις στην ιστορία της ζωής: η εισβολή στην ξηρά, αρχικά από μικρά φυτά, με ύψος μόλις μερικά εκατοστά. Συνολικά η ζωή χρειάστηκε 3,4 δισεκατομμύρια χρόνια για να κατακτήσει την ξηρά. Μέσα σε 100 εκατομμύρια χρόνια από την πρώτη άφιξη της ζωής στην ξηρά, εκτεταμένα δάση από φτέρες σε μέγεθος δέντρου και λυκοπόδια παρείχαν καταφύγιο σε μια ποικιλία ζώων. Τ ΠΡΩΤ ΝΘΡΚΟΚΟΙΤΣΜΤ Στα πρώιμα σπονδυλωτά με τέσσερα άκρα (τετράποδα) περιλαμβάνονται οι προγόνοι των αμφίβιων, των ερπετών και των θηλαστικών. Τρέφονταν με τα ασπόνδυλα που αφθονούσαν, δηλαδή, αρθρόποδα, όπως τα πρώιμα χιλιόποδα, οι κατσαρίδες, οι σκορπιοί και οι δρακόμυγες, το πρώτο πλάσμα που πετούσε. Τα απολιθωμένα απομεινάρια τους, θαμμένα σε έλη και βάλτους, αποτέλεσαν μέρος των πρώτων ανθρακοκοιτασμάτων της Λιθανθρακοφόρου. ΟΙ ΕΞΦΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΙΟΖΩΙΚΟΥ ΙΩΝ Κατά τον Παλαιοζωικό ιώνα, συνέβησαν αρκετές εξαφανίσεις, αλλά η εξαφάνιση μεταξύ Πέρμιας και Τριαδικής περιόδου, που σηματοδότησε το τέλος του αιώνα, πριν από 248 εκατομμύρια χρόνια, ήταν η σημαντικότερη. Σύμφωνα με υπολογισμούς, εκείνη την εποχή, εξαλείφθηκε περίπου το 70 τοις εκατό όλων των θαλάσσιων ειδών. Η πιθανή αιτία ήταν η υποχώρηση της στάθμης της θάλασσας. Οι ηπειρωτικές υφαλοκρηπίδες βρέθηκαν εκτεθειμένες, με αποτέλεσμα την καταστροφή των θαλάσσιων ενδιαιτημάτων των ρηχών νερών. Ο ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΣ ΙΩΝΣ Ο Μεσοζωικός ιώνας διήρκεσε 183 εκατομμύρια χρόνια ( Μ), από την Τριαδική μέχρι την Κρητιδική περίοδο. Μετά την εξαφάνιση μεταξύ Πέρμιας και Κρητιδικής περιόδου, η ζωή χρειάστηκε πολύ χρόνο για να ανακτήσει την ποικιλότητά της. Το θαλάσσιο βασίλειο είχε πληγεί ιδιαίτερα, αλλά, βαθμιαία, νέα αρθρόποδα και μαλάκια αντικατέστησαν τις εξαφανισμένες μορφές. Τα δίθυρα αντικατέστησαν κάποιες ομάδες βραχιόποδων, και εξελίχθηκαν νέοι τύποι κοραλλιών. Τα θαλάσσια ερπετά, όπως οι ιχθυόσαυροι και οι πλησιόσαυροι, έγιναν τα κορυφαία αρπακτικά των ωκεανών, και τρέφονταν με ψάρια και κεφαλόποδα. Τα τελευταία ανέπτυξαν νέες χαρακτηριστικές μορφές, όπως οι αμμωνίτες και οι βελεμνίτες. Στη ξηρά, στη βλάστηση κυριαρχούσαν τα κυκαδικά, τα φυτά ginkgo και τα κωνοφόρα. υτά αποτελούσαν τη βάση της τροφικής αλυσίδας. ΓΙΓΝΤΙ ΘΗΡΜΤ ΚΙ ΘΗΡΕΥΤΕΣ Τα δάση του Μεσοζωικού παρείχαν τροφή στα μεγαλύτερα χερσαία φυτοφάγα όλων των εποχών, δηλαδή, τους γίγαντες σαυρόποδες δεινόσαυρους και άλλα φυτοφάγα ερπετά. Πολλά από αυτά τα φυτοφάγα ζώα αποτελούσαν, με τη σειρά τους, τροφή για τα σαρκοφάγα ερπετά, ειδικά τα θηρόποδα, που ποίκιλλαν σε μέγεθος από το γένος Κοιλοφύσης της Τριαδικής (1,5 μέτρα σε μήκος), μέχρι τους διάσημους για το μέγεθός τους τυραννόσαυρους της ύστερης Κρητιδικής (μέχρι 15 μέτρα σε μήκος). ΚΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΥ πό την Τριαδική περίοδο, άρχισε στον αέρα η εισβολή ιπτάμενων ερπετών και, αργότερα, μιας ομάδας δεινοσαύρων με πτέρωμα. Οι εξαφανισμένοι πτερόσαυροι ήταν τα πιο επιτυχημένα ιπτάμενα ερπετά, αλλά στη συνέχεια επικράτησαν τα πιο ευέλικτα πτηνά. Τα πτηνά από την ύστερη Ιουρασική εποχή και μετά άλλαξαν ριζικά τη φύση της ζωής στη Γη. Επίσης, σημαντική εξέλιξη ήταν η εμφάνιση μικρών, θερμόαιμων θηλαστικών μεγέθους στρίγγλας, στην ύστερη Τριαδική εποχή, και των ανθοφόρων φυτών (αγγειοσπέρμων), στην πρώιμη Κρητιδική. Τα πτηνά, τα θηλαστικά και τα αγγειόσπερμα θα κυριαρχούσαν αργότερα, όταν χάθηκαν τα κυρίαρχα ερπετά. ΕΞΦΝΙΣΗ Το τέλος του Μεσοζωικού ιώνα σημαδεύτηκε από άλλη μια μεγάλη εξαφάνιση, η οποία είναι ιδιαίτερα διάσημη για τη δραματική πρόσκρουση ενός μετεωρίτη που συνέπεσε με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων. Θεωρείται ότι η πρόσκρουση του μεγέθους 10 χιλιομέτρων μετεωρίτη στην περιοχή Γιουκατάν του Μεξικό αύξησε το εύρος της εξαφάνισης, αν και η σημασία αυτής της πρόσκρουσης αποτελεί ακόμη θέμα διαμάχης. ΚΛΙΜΤΙΚΗ ΛΛΓΗ Την ίδια εποχή, μια ηφαιστειακή έκρηξη προκάλεσε τεράστια εκροή βασάλτη σε περιοχή της Ινδίας. Το γεγονός μπορεί να προκάλεσε και μια δραματική και μεγάλης διάρκειας κλιματική αλλαγή. Είναι σίγουρο ότι οι δεινόσαυροι και ένας αριθμός ερπετών εξαφανίστηκαν στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου. Επίσης, το θαλάσσιο οικοσύστημα διαταράχτηκε σοβαρά, με την εξαφάνιση ενός σημαντικού ποσοστού πλαγκτονικών μικροοργανισμών και των κεφαλόποδων αμμωνιτών. Ο ΚΙΝΟΖΩΙΚΟΣ ΙΩΝΣ Ο Καινοζωικός ιώνας περιλαμβάνει τα τελευταία 65 εκατομμύρια χρόνια του γεωλογικού χρόνου και εκτείνεται από την Παλαιόκαινο εποχή μέχρι σήμερα. Οι κύριες, διεθνώς αναγνωρισμένες, περίοδοι του Καινοζωικού είναι εκείνες της Παλαιογενούς, της Νεογενούς και της Τεταρτογενούς, με περαιτέρω υποδιαιρέσεις σε επτά εποχές, από την Παλαιόκαινη μέχρι την Ολόκαινη. Τ ΘΗΛΣΤΙΚ ΤΟΥ ΚΙΝΟΖΩΙΚΟΥ ν και ένα μεγάλο ποσοστό των οργανισμών του Καινοζωικού ιώνα υπάρχει ακόμη σήμερα, μια επίσκεψη σε ένα τοπίο του Καινοζωικού πριν από 50 εκατομμύρια χρόνια θα αποκάλυπτε πολλά όχι οικεία θηλαστικά, με κάποια από αυτά να θυμίζουν σκύλους ή αρκούδες, και άλλα χοίρους ή ιπποπόταμους. Κάποια από αυτά τα θηλαστικά μετακινήθηκαν στη θάλασσα και ήταν οι πρόγονοι των σημερινών ειδών φάλαινας, φώκιας και δελφινιού. Οι πληθυσμοί θηλαστικών των απομονωμένων ηπείρων της υστραλίας και της Νότιας μερικής περιλάμβαναν πολλά μαρσιποφόρα που έμοιαζαν με σκύλους και γάτες, τα οποία εξελίχθηκαν παράλληλα με τα πιο προηγμένα και σύγχρονα πλακουντοφόρα θηλαστικά. Anahoplites, ένας αμμωνίτης της Κρητιδικής περιόδου και εξαφανισμένος απολιθωμένος συγγενής του καλαμαριού. ΕΝ ΓΝΩΡΙΜΟ ΤΟΠΙΟ Κατά τον Καινοζωικό, αναπτύχθηκαν αναγνωρίσιμα ανθοφόρα φυτά, από βότανα μέχρι δέντρα. Εξελίχθηκαν τα ωδικά πτηνά, ενώ άλογα και ελάφια έβοσκαν στα εκτεταμένα λιβάδια. Τα μεγάλα φυτοφάγα αποτελούσαν λεία σαρκοφάγων, όπως ήταν οι μεγάλες γάτες, τα άγρια σκυλιά, οι ύαινες και οι νεοεμφανιζόμενοι ανθρωπίδες. Κατά την εποχή των παγετώνων της Τεταρτογενούς, που προκλήθηκε από κλιματικές αλλαγές προς το τέλος του Καινοζωικού ιώνα, εξελίχθηκαν ζώα προσαρμοσμένα στο κρύο, όπως τα τριχωτά μαμούθ και οι ρινόκεροι. Όμως, στο τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων, προκλήθηκαν εξαφανίσεις, εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών και του κυνηγιού από τον άνθρωπο. 164 Η ΙΣΤΟΡΙ ΤΗΣ ΓΗΣ 165

11 Μέθοδοι Χρονολόγησης: Καινοτομίες και νακαλύψεις Κατά το 19ο αιώνα, δεν υϖήρχε τρόϖος αϖόλυτης χρονολόγησης του γεωλογικού ϖαρελθόντος, οϖότε η ηλικία της Γης αϖοτελούσε ακόμη αντικείμενο εικασιών. Η ανακάλυψη του «ρολογιού» της ραδιοχρονολόγησης, στις αρχές του 20ου αιώνα, έφερε εϖανάσταση στην κατανόηση του μακρινού ϖαρελθόντος της Γης, εϖιβεβαιώνοντας αυτό ϖου οι γεωλόγοι ισχυρίζονταν εϖί δεκαετίες, ότι, δηλαδή, αυτό το ϖαρελθόν είχε διάρκεια ϖολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων ετών. Ωστόσο, οι νέες ακριβείς μέθοδοι χρονολόγησης δημιούργησαν ϖεραιτέρω ϖροβλήματα στους γεωλόγους. Οι ηλικίες ϖου υϖολογίζονταν με τις νέες τεχνικές έϖρεϖε τώρα να ταιριάξουν με τις καθιερωμένες και ευρέως αϖοδεκτές υϖοδιαιρέσεις του γεωλογικού χρόνου, ϖου είχαν αναϖτυχθεί κατά τον 19ο αιώνα. Ο Ιρλανδός φυσικός Λόρδος Κέλβιν ( ) χρησιμοποίησε αρχές φυσικοχημείας για να υπολογίσει την ηλικία της Γης. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΣΩ ΠΟΛΙΘΩΜΤΩΝ Όταν αναγνωρίστηκε η σχέση ανάμεσα στη διαδοχή των strata και στη διαδοχή χαρακτηριστικών απολιθωμάτων, στις αρχές του 19ου αιώνα, οι γεωλόγοι ανακάλυψαν ότι υπήρχαν μεγάλες αλλαγές στα απολιθώματα που περιέχονταν στα strata. Οι τρεις μεγάλοι γεωλογικοί αιώνες, ο Παλαιοζωικός, ο Μεσοζωικός και ο Καινοζωικός, μπορούσαν να χαρακτηριστούν από διακριτές ομάδες απολιθωμάτων. Κάποια απολιθώματα είχαν κατανομή τόσο περιορισμένη στο χρόνο, ώστε μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στην υποδιαίρεση του χρόνου με μεγαλύτερη ακρίβεια. ΠΟΛΙΘΩΜΤ ΣΕ ΖΩΝΕΣ Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Άλμπερτ Όπελ έδειξε ότι οι διαδοχικές αλλαγές στους αμμωνίτες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αναγνώριση υποδιαιρέσεων (βιοζωνών) σε αλληλουχίες από strata της Ιουρασικής, σε όλη την Ευρώπη. Τη μέθοδο του Όπελ ακολούθησαν με ενθουσιασμό άλλοι παλαιοντολόγοι. Ο Τσαρλς Λάπγουερθ ανακάλυψε ότι οι γραπτολίτες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και για την Ο Βρετανός φυσικός Έρνεστ Ράδερφορντ ( ) ανακάλυψε τον ατομικό πυρήνα και χρησιμοποίησε τη ραδιενεργή αποσύνθεση για να υπολογίσει την ηλικία πετρωμάτων. υποδιαίρεση θαλάσσιων strata του πρώιμου Παλαιοζωικού. Κάποιες βιοζώνες αμμωνιτών και γραπτολιτών μπορούν να αναγνωριστούν ακόμη και με ακρίβεια ενός ή δύο εκατομμυρίων ετών. Πρόκειται για πολύ σύντομη περίοδο στο πλαίσιο της ασύλληπτα μακράς γεωλογικής χρονικής κλίμακας. ΟΙ ΖΩΝΕΣ ΣΗΜΕΡ Η μέθοδος των βιοζωνών χρησιμοποιείται ακόμη ευρέως, για παράδειγμα στην υποδιαίρεση σύγχρονων θαλάσσιων ιζημάτων και χερσαίων αποθέσεων του πρόσφατου παρελθόντος. Τα μικροαπολιθώματα τρηματοφόρων από πυρήνες ιζημάτων της βαθιάς θάλασσας αποτελούν έναν από τους πιο χρήσιμους τρόπους υποδιαίρεσης και συσχετισμού ωκεάνιων αποθέσεων. Στην ξηρά, η γύρη και τα υπολείμματα εντόμων, όπως τα καλύμματα φτερών των σκαθαριών, χρησιμοποιούνται για τη χρονολόγηση αποθέσεων της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Η ΘΕΩΡΙ ΤΟΥ ΚΕΛΒΙΝ Το 1897, ο Λόρδος Κέλβιν, ο μεγάλος Ιρλανδός φυσικός, ήταν ένας από τους πρώτους επιστήμονες που χρησιμοποίησαν αρχές φυσικοχημείας, όταν υπολόγισε ότι η Γη είχε ηλικία μεταξύ 20 και 40 εκατομμυρίων ετών. Υπέθεσε ότι η μάζα της Γης ήταν, αρχικά, λειωμένη και στη συνέχεια ψύχθηκε. Το αποτέλεσμα του υπολογισμού του ήταν πολύ κατώτερο από όσο περίμεναν οι γεωλόγοι. Όμως, ο Κέλβιν τύγχανε μεγάλης εκτίμησης, και γινόταν συχνά αναφορά στις έρευνές του. Ωστόσο, στους υπολογισμούς του δεν είχε λάβει υπόψη την επίδραση της μεταφοράς θερμότητας μέσω του μανδύα της Γης και της ραδιενέργειας. υτές οι παράμετροι δεν ήταν γνωστές εκείνη την εποχή. ΡΔΙΕΝΕΡΓΗ ΠΟΣΥΝΘΕΣΗ Στις αρχές του 20ου αιώνα, οι Έρνεστ Ραδερφορντ και Άρθουρ Χολμς στην γγλία, και ο Μπέρτραμ Μπόλτγουντ στις ΗΠ κατάλαβαν ότι η ραδιενεργή αποσύνθεση μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη χρονολόγηση ορυκτών και πετρωμάτων. Το 1905, ο Ράδερφορντ χρησιμοποίησε την αποσύνθεση του ουρανίου για να υπολογίσει ότι ένα πέτρωμα είχε ηλικία 500 εκατομμυρίων ετών. υτή η μέθοδος χρονολόγησης βασίζεται στο γεγονός ότι η ραδιενεργή αποσύνθεση συμβαίνει τυχαία και δεν επηρεάζεται από φυσικές ή χημικές διαδικασίες, όπως η θερμοκρασία της επιφάνειας ή οι διακυμάνσεις της πίεσης. ΡΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ Η ραδιοχρονολόγηση βασίζεται στο χρονικό διάστημα που απαιτείται για την αποσύνθεση μιας ραδιενεργής ουσίας. Τα άτομα με τις ίδιες χημικές ιδιότητες, αλλά με διαφορετικό βάρος είναι γνωστά ως ισότοπα του ίδιου χημικού στοιχείου. Τα περισσότερα στοιχεία είναι μείγματα ισοτόπων. Η ραδιοχρονολόγηση μετρά την αναλογία συγκεκριμένων ισοτόπων μέσα στα ορυκτά. Είναι γνωστός ο ρυθμός αποσύνθεσης όλων των ισότοπων, και έτσι καθίσταται δυνατός ο υπολογισμός της ηλικίας σχηματισμού των πετρωμάτων. Η ραδιοχρονολόγηση επιτρέπει, με σχετική ακρίβεια, την εύρεση του σωστού χρόνου σχηματισμού των πετρωμάτων. ΡΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΚΙ ΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙ ρχικά, η ραδιοχρονολόγηση μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο σε πυριγενή πετρώματα, δηλαδή πετρώματα που σχηματίστηκαν ως αποτέλεσμα κρυστάλλωσης ορυκτών από λειωμένο υλικό (μάγμα), καθώς αυτό ψυχόταν. Μέχρι πρόσφατα, τα ιζηματογενή πετρώματα δεν ήταν κατάλληλα για ραδιοχρονολόγηση. υτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ηλικία κάθε κόκκου ενός ιζηματογενούς πετρώματος, όπως ο αμμόλιθος, δείχνει το χρονικό σημείο σχηματισμού του ορυκτού στο αρχικό πυριγενές περιβάλλον του και όχι εκείνο της ενσωμάτωσής του στην ιζηματογενή απόθεση. Το πρόβλημα ήταν ο συσχετισμός ηλικιών από ραδιοχρονολόγηση πυριγενών πετρωμάτων με το στρωματογραφικό αρχείο, που αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα. ΠΡΟΒΛΗΜΤ ΜΕ ΤΗ ΡΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ Η χρονολόγηση ενός κόκκου ζιρκονίου (είδους ορυκτού) από ένα ίζημα αποτελεί παράδειγμα του προβλήματος με τη ραδιοχρονολόγηση. Το ζιρκόνιο, που είναι ανθεκτικό ορυκτό, μπορεί να έχει επιβιώσει από πολλαπλούς κύκλους διάβρωσης και για αρκετά εκατομμύρια χρόνια, πριν ενσωματωθεί σε κάποιο ίζημα. Όμως, μια νέα ραδιομετρική μέθοδος επιτρέπει τη χρονολόγηση μικρών κρυστάλλων που αναπτύσσονται πάνω σε κόκκους ζιρκονίου μετά την απόθεση στο ίζημα. Ως αποτέλεσμα, είναι πλέον δυνατή η χρονολόγηση ιζηματογενών πετρωμάτων ακόμη κι αν δεν περιέχουν απολιθώματα, όπως οι αμμόλιθοι της Προκάμβριας. Η ΚΡΙΒΕΙ ΤΗΣ ΡΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ Η λάβα που εξήχθη από ηφαίστεια αποτελεί ένα από τα χρησιμότερα πετρώματα στη ραδιοχρονολόγηση. Συχνά εισχωρεί σε ιζηματογενείς αποθέσεις. Η ηλικία της λάβας σχετίζεται στενά με το χρονικό διάστημα απόθεσης του ιζήματος πάνω και κάτω από αυτή. υτό παρέχει μια ακριβή αντιστοίχιση μεταξύ ραδιομετρικών ηλικιών και ηλικιών από τη στρωματογραφική χρονολογική κλίμακα. ΤΟ ΠΛΙΟΤΕΡΟ ΟΡΥΚΤΟ Το παλαιότερο γνωστό ορυκτό στη Γη, χρονολογημένο με ραδιομετρική μέθοδο, είναι ένα ζιρκόνιο που χρονολογείται στα (±3) εκατομμύρια χρόνια. Βρέθηκε σε γρανίτες του ρχαϊκού ιώνα, στην Επαρχία Σλέϊβ του βορειοδυτικού Καναδά. Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕ ΡΔΙΕΝΕΡΓΟ ΝΘΡΚ Η αποσύνθεση των ισοτόπων του άνθρακα των ζωντανών οργανισμών μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη χρονολόγηση οργανικών υλικών, όπως κάρβουνο, όστρακα και οστά. Δυστυχώς, το ραδιενεργό ισότοπο Άνθρακας 14 αποσυντίθεται σχετικά γρήγορα (ο χρόνος υποδιπλασιασμού του είναι μόλις χρόνια), οπότε η μέθοδος χρησιμοποιείται μόνο σε αρχαιολογικά υλικά και «υποαπολιθώματα». ΜΓΝΗΤΟΣΤΡΩΜΤΟΓΡΦΙ Πολλά πετρώματα, ειδικά τα πυριγενή, αλλά και μια ποικιλία ιζημάτων πλούσιων σε σίδηρο, περιέχουν μαγνητικά ορυκτά. υτά μπορούν να ευθυγραμμιστούν με το μαγνητικό πεδίο της Γης και να ακινητοποιηθούν σε αυτό το μαγνητικό προσανατολισμό κατά το σχηματισμό του πετρώματος. Σε ένα πυριγενές πέτρωμα, τα μαγνητικά ορυκτά ακινητοποιούνται στο μαγνητικό προσανατολισμό που έχουν κατά την ψύξη του λειωμένου υλικού, σε θερμοκρασίες κάτω από περίπου ο C. Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΜΚ ΤΩΝ ΜΓΝΗΤΙΚΩΝ ΝΤΙΣΤΡΟΦΩΝ Το μαγνητικό πεδίο της Γης αντιστρέφεται σποραδικά, με αποτέλεσμα τη δημιουργία αλληλουχιών από πετρώματα που έχουν την «κανονική» πολικότητα (ο μαγνητικός Βορράς τους βρίσκεται στην ίδια κατεύθυνση με τον σημερινό μαγνητικό Βορρά) και πετρώματα που έχουν «αντεστραμμένη» πολικότητα. Οι αλλαγές στο μαγνητικό πεδίο της Γης, που συμβαίνουν περίπου κάθε μισό εκατομμύριο χρόνια, δημιουργούν ένα χαρακτηριστικό πρότυπο, με την πάροδο του χρόνου. Το πρότυπο αντιστροφών σε ένα δείγμα πετρώματος μπορεί να ταιριάξει, σαν γραμμωτός κώδικας, με τη χρονολογική κλίμακα αντιστροφών του μαγνητικού πεδίου της Γης για να προσδιοριστεί η ηλικία. Η χρονολογική κλίμακα των μαγνητικών αντιστροφών βαθμονομείται με ραδιοχρονολόγηση. Η ΜΓΝΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΚΟΤΗΤ ΤΩΝ ΙΖΗΜΤΩΝ Τ ΤΟΜΙΚ ΡΟΛΟΓΙ Καθώς σχηματίζεται το ίζημα, μικρά σωματίδια μαγνητισμένου σιδήρου μέσα στους κόκκους του ιζήματος ευθυγραμφορμής ηλεκτρονίων και η θερμοφωταύγεια, μετρούν τον Δύο καινοτόμες μέθοδοι χρονολόγησης, ο συντονισμός στρομίζονται με τη διεύθυνση του μαγνητικού πεδίου της Γης. Καθώς το ίζημα στερεοποιείται σε πέτρωμα, αυτή η ευθυγράμ- ατομικής δομής του ορυκτού. υτές οι μέθοδοι έχουν απο- αριθμό των ηλεκτρονίων που συλλαμβάνονται από ατέλειες της μιση διατηρείται. Η αποτύπωση της μαγνητικής πολικότητας δειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμες για τη χρονολόγηση μιας ποικιλίας στο ίζημα έχει αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμη στη χρονολόγηση συγκεκριμένων περιβαλλόντων. Για παράδειγμα, βοή- άνθρωποι, όπως οι καμένοι πυρόλιθοι σε αρχαίες εστίες. ανόργανων υλικών, ειδικά εκείνων σε περιβάλλον όπου έζησαν θησε στον υπολογισμό της ηλικίας των σημαντικών χερσαίων αποθέσεων Μειόκανης εποχής της περιοχής Σιουαλίκ στο Η ΡΚΕΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΜΙΝΟΞΕΩΝ βόρειο Πακιστάν. Εκεί βρέθηκε μια μεγάλη ποικιλία απολιθωμάτων θηλαστικών, συμπεριλαμβανομένων ανθρωπιδών, υπάρχουν σε δεξιόστροφες και αριστερόστροφες μορφές, Ορισμένα οργανικά (δηλαδή, με βάση τον άνθρακα) χημικά αλλά η ηλικία των ιζημάτων παρέμενε άγνωστη. Οι δεκατρείς που αποτελούν κατοπτρικά είδωλα η μία της άλλης. Η ρακεμοποίηση των αμινοξέων, μια νέα προηγμένη τεχνική, βασί- παλαιομαγνητικές αντιστροφές που ταυτοποιήθηκαν βοήθησαν στην τοποθέτηση της αλληλουχίας στο διάστημα πριν ζεται στην αργή μετατροπή των αριστερόστροφων αμινοξέων, που από τη φύση υπάρχουν στις πρωτεΐνες των ζων- από 6,5 με 8,6 εκατομμύρια χρόνια. τανών οργανισμών, στα αντίστοιχά τους δεξιόστροφα αμινοξέα. Η διαδικασία είναι ευαίσθητη στις περιβαλλοντικές Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΙΧΝΩΝ ΣΧΣΗΣ Ορισμένες νέες μέθοδοι χρονολόγησης μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις. Η χρονοχτηκε ιδιαίτερα χρήσιμη στη χρονολόγηση κάποιων αρχαι- συνθήκες, ιδιαίτερα στη θερμοκρασία. Η μέθοδος αποδείλόγηση ιχνών σχάσης βασίζεται στην αυτόματη διάσπαση ολογικών υλικών, όπως όστρακα και οστά, που δεν ήταν κατάλληλα για χρήση μεθόδων ραδιοχρονολόγησης με άν- του ραδιενεργού ισότοπου Ουράνιο 238, το οποίο αφήνει ίχνη φθορών σε μήκος λίγων μικρομέτρων, γύρω από τη θέση θρακα. Ωστόσο, αυτό το είδος χρονολόγησης μπορεί να δείξει ηλικίες μόνο λίγων εκατοντάδων χιλιάδων ετών. του ατόμου του ουρανίου, μέσα σε ένα ορυκτό όπως το ζιρκόνιο. Με την πάροδο του χρόνου, ο αριθμός των ιχνών αυξάνει, με ρυθμό ανάλογο με το περιεχόμενο του ορυκτού σε ΣΠΝΙΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ ουράνιο. Η ηλικία του ορυκτού μπορεί να υπολογιστεί με τη Μια χρήσιμη αν και σπάνια διαθέσιμη μέθοδος χρονολόγησης χρησιμοποιεί στάχτες από ηφαιστειακές εκρήξεις, κα- μέτρηση της πυκνότητας των ιχνών σχάσης και του περιεχομένου σε ουράνιο. υτή η χρονολόγηση χρησιμοποιείται θώς η στάχτη μπορεί να διασκορπιστεί στιγμιαία σε εξαιρετικά μεγάλες περιοχές. Οι προσκρούσεις αστεροειδών και για την επιβεβαίωση ηλικιών από ραδιοχρονολόγηση. Χρησίμευσε ιδιαίτερα στη χρονολόγηση ηφαιστειακής στάχτης, μετεωριτών μπορούν να διασπείρουν τηκτίτες (υαλώδη ενσωματωμένης σε strata που περιέχουν απολιθώματα ανθρωπιδών, στην νατολική φρική. ωσαν από τη θερμότητα της πρόσκρουσης), σε μεγάλες θραύσματα που σχηματίζονται από πετρώματα που έλει- εκτάσεις, σε μια γεωλογική στιγμή. Η λάβα, το αποτέλεσμα των ηφαιστειακών εκρήξεων, αποτελεί χρήσιμο εργαλείο χρονολόγησης για τους γεωλόγους. Καθώς είναι πυριγενής, μπορεί να χρονολογηθεί ραδιομετρικά, παρέχοντας ένα χρήσιμο χρονολογικό πλαίσιο για τα ιζηματογενή πετρώματα γύρω της. 166 Η ΙΣΤΟΡΙ ΤΗΣ ΓΗΣ 167

Σελ7: Ο βαρύτερος δεινόσαυρος Σελ8: Ο μικρότερος δεινόσαυρος Σελ9: Ο πιο πνευματώδης δεινόσαυρος

Σελ7: Ο βαρύτερος δεινόσαυρος Σελ8: Ο μικρότερος δεινόσαυρος Σελ9: Ο πιο πνευματώδης δεινόσαυρος Σελ1:ΤΙΤΛΟΣ Σελ2:ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ3: ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΙ Σελ4: Ο πρώτος δεινόσαυρος που ονομάστηκε Σελ 12: Ο αρχαιότερος δεινόσαυρος Σελ5: Ο πρώτος δεινόσαυρος που ανακαλύφθηκε στην Αμερική Σελ6:O μακρύτερος δεινόσαυρος

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ. ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος. ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ:

ΔΕΛΤΙΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ. ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος. ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. Ογκώδες τετράποδο που είχε μήκος 8 10 μέτρα. Η πλάτη του καλύπτονταν από μεγάλες κεράτινες πλάκες που ξεκινούσαν μικρές από τη βάση του κεφαλιού, μεγάλωναν

Διαβάστε περισσότερα

Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Προτεροζωικός Αιώνας. Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας

Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Προτεροζωικός Αιώνας. Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Προτεροζωικός Αιώνας Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Σκοποί ενότητας Σκοπός της ενότητας είναι η γνωριμία με τα σημαντικότερα γεγονότα που

Διαβάστε περισσότερα

Εξέλιξη των πρωτευόντων

Εξέλιξη των πρωτευόντων Π. Πάσχου Εξέλιξη των πρωτευόντων Η ιστορία των σπονδυλωτών στη γη διαιρείται σε τρεις εποχές (αιώνες) -Παλαιοζωικό η εποχή της αρχαίας ζωής µε ψάρια, αµφίβια και πρωτόγονα ερπετά -Μεσοζωικό ενδιάµεση

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Αν η ζωή στη Γη γεννήθηκε πριν από δώδεκα ώρες.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Αν η ζωή στη Γη γεννήθηκε πριν από δώδεκα ώρες. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Η ιστορία της Γης χωρίζεται σε αιώνες, περιόδους και εποχές. Καθεμία από αυτές τις χρονικές περιόδους σηματοδοτείται από σημαντικά γεγονότα για την εξέλιξη της ζωής. Αν η ζωή στη Γη

Διαβάστε περισσότερα

ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 1 ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Μάθημα 1: Οι έννοιες και θέση 1. Τι ονομάζεται σχετική θέση ενός τόπου; Να δοθεί ένα παράδειγμα. Πότε ο προσδιορισμός της σχετικής θέσης

Διαβάστε περισσότερα

4. γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο

4. γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο /Ελληνικός χώρος Τα ελληνικά βουνά (και γενικότερα οι ορεινοί όγκοι της

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ. Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα

ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ. Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 Γεωλογικός χρόνος Ηλικία της γης Ηλικία της γης ονοµάζεται το χρονικό διάστηµα που πέρασε από τη στιγµή που η γη αποσπάστηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩ ΥΝΑΜΙΚΗ. Φυσική της Λιθόσφαιρας Κεφάλαιο 7. Καθ. Αναστασία Κυρατζή. Κυρατζή Α. "Φυσική της Λιθόσφαιρας"

ΓΕΩ ΥΝΑΜΙΚΗ. Φυσική της Λιθόσφαιρας Κεφάλαιο 7. Καθ. Αναστασία Κυρατζή. Κυρατζή Α. Φυσική της Λιθόσφαιρας ΓΕΩ ΥΝΑΜΙΚΗ Φυσική της Λιθόσφαιρας Κεφάλαιο 7 Καθ. Αναστασία Κυρατζή Κυρατζή Α. "Φυσική της Λιθόσφαιρας" 1 Εισαγωγή Υπόθεση της Μετάθεσης των ηπείρων Wegener 1912 Υπόθεση της Επέκτασης του θαλάσσιου πυθµένα

Διαβάστε περισσότερα

Η εξελικτική πορεία των φυτών

Η εξελικτική πορεία των φυτών ΓΕΩΒΟΤΑΝΙΚΗ Η εξελικτική πορεία των φυτών Καθηγητής Δημήτριος Χριστοδουλάκης Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βιολογίας Φυτών E-mail: dkchrist@upatras.gr Τηλ.: 2610 997277 Για τη μελέτη της εξελικτικής πορείας των

Διαβάστε περισσότερα

ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 ΩΚΕΑΝΟΙ Ωκεανοί Ωκεάνιες λεκάνες

ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 ΩΚΕΑΝΟΙ Ωκεανοί Ωκεάνιες λεκάνες ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 ΩΚΕΑΝΟΙ Ωκεανοί Ωκεάνιες λεκάνες Ωκεανοί Το νερό καλύπτει τα δύο τρίτα της γης και το 97% όλου του κόσµου υ και είναι κατοικία εκατοµµυρίων γοητευτικών πλασµάτων. Οι ωκεανοί δηµιουργήθηκαν

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ 1 ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑ Να γνωρίζεις τις έννοιες γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος και πως αυτές εκφράζονται

ΜΑΘΗΜΑ 1 ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑ Να γνωρίζεις τις έννοιες γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος και πως αυτές εκφράζονται ΜΑΘΗΜΑ 1 Π. Γ Κ Ι Ν Η Σ 1. Να γνωρίζεις τις έννοιες γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος και πως αυτές εκφράζονται 2. Να μπορείς να δώσεις την σχετική γεωγραφική θέση ενός τόπου χρησιμοποιώντας τους όρους

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Οι δεινόσαυροι σ αυτό το βιβλίο δείχνουν διαφορετικοί απ ό,τι σε άλλα βιβλία. Είναι κόκκινοι, πράσινοι, κίτρινοι, ροζ και μπλε.

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Οι δεινόσαυροι σ αυτό το βιβλίο δείχνουν διαφορετικοί απ ό,τι σε άλλα βιβλία. Είναι κόκκινοι, πράσινοι, κίτρινοι, ροζ και μπλε. ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Οι δεινόσαυροι σ αυτό το βιβλίο δείχνουν διαφορετικοί απ ό,τι σε άλλα βιβλία. Είναι κόκκινοι, πράσινοι, κίτρινοι, ροζ και μπλε. Μπορεί να σου φανεί παράξενο αυτό, αλλά η αλήθεια είναι

Διαβάστε περισσότερα

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ Οι περιοχές των τροπικών δασών όπως βλέπεις και στον παραπάνω παγκόσμιο χάρτη, βρίσκονται στη Νότια Αμερική(γύρω από τον ισημερινό), στη Βόρεια Αμερική(ανάμεσα από τον Τροπικό του

Διαβάστε περισσότερα

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης 250579 Natural Europe CIP-ICT PSP-2009-3 Δρ Βορεάδου Κατερίνα Υπεύθυνη Εκπαίδευσης ΜΦΙΚ Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης Το όνομά του εικάζεται πως προέρχεται από τη λέξη 'λύκη που σημαίνει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΕΠΙΛΕΞΑΜΕ: Η χλωρίδα και η πανίδα στην χώρα μας είναι ένα πολύ σημαντικό

Διαβάστε περισσότερα

Γεωλογία - Γεωγραφία Β Γυμνασίου ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΑΣΚΗΣΕΩΝ. Τ μαθητ : Σχολικό Έτος:

Γεωλογία - Γεωγραφία Β Γυμνασίου ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΑΣΚΗΣΕΩΝ. Τ μαθητ : Σχολικό Έτος: Γεωλογία - Γεωγραφία Β Γυμνασίου ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΑΣΚΗΣΕΩΝ Τ μαθητ : Σχολικό Έτος: 1 ΜΑΘΗΜΑ 1, Οι έννοιες «γεωγραφική» και «σχετική» θέση 1. Με τη βοήθεια του χάρτη στη σελ.12, σημειώστε τις παρακάτω πόλεις στην

Διαβάστε περισσότερα

Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών

Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών Εισαγωγή Στην εργασία μας, θα μιλήσουμε για την προέλευση και την εξέλιξη των οργανισμών. Δηλαδή θα εξηγήσουμε το φαινόμενο της δημιουργίας του κόσμου, αλληλένδετα και

Διαβάστε περισσότερα

Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες

Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες Ποιο Χάρτη θα χρησιμοποιήσω αν θέλω να μάθω τη θέση της Αφρικής στον κόσμο; Θα χρησιμοποιήσω τον Παγκόσμιο Χάρτη Ποια είναι η θέση της Αφρικής στον κόσμο; Η απάντηση μπορεί

Διαβάστε περισσότερα

Η ΟΡΕΙΝΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΜΤΣΑΤΚΑ

Η ΟΡΕΙΝΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΜΤΣΑΤΚΑ Η ΟΡΕΙΝΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΜΤΣΑΤΚΑ ΔΠΜΣ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ» ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2014 2015 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΙΟΥΡΑΣ ΒΑΝΕΣΣΑ ΜΠΟΥΓΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι ο κατακόρυφος διαμελισμός;

Τι είναι ο κατακόρυφος διαμελισμός; ΟΡΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Τι είναι ο κατακόρυφος διαμελισμός; Διαμελισμός Κατακόρυφος είναι: Τα βουνά, οι πεδιάδες, οι λόφοι, οι κοιλάδες, τα φαράγγια και γενικά το ανάγλυφο μιας περιοχής. Άλπεις Οι Άλπεις είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου Παρουσίαση Γιώργος Σέκκες Καθηγητής Γεωγραφίας Λευκωσία 2017 Ερώτηση! Ποια η διάφορα µεταξύ του κλίµατος

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΦΑΛΑΙΝΟΚΑΡΧΑΡΙΑΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΣΕΡΓΙΔΗΣ, Γ 3

Ο ΦΑΛΑΙΝΟΚΑΡΧΑΡΙΑΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΣΕΡΓΙΔΗΣ, Γ 3 Ο ΦΑΛΑΙΝΟΚΑΡΧΑΡΙΑΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΣΕΡΓΙΔΗΣ, Γ 3 ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ο φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus - Ρυγχόδων ο τύπος) είναι ένας αργά κινούμενος καρχαρίας που τρέφεται φιλτράροντας την τροφή του και είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ 1. Η πόλη Λ βρίσκεται: α. βόρεια της πόλης Κ. β. νότια της πόλης Κ. γ. ΒΑ της πόλης Κ. δ. ΒΔ της πόλης Κ. 2. Η πόλη Λ βρίσκεται: α. βόρεια

Διαβάστε περισσότερα

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων)

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Η κυριαρχία των Αγγειοσπέρμων αρχίζει από το Mέσο Kρητιδικό (πριν 100 εκ. χρόνια) και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Υπάρχουν περίπου 250.000 είδη Αγγειοσπέρμων.

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα Τα θηλαστικά είναι η πιο εξελιγμένη κατηγορία σπονδυλωτών ζώων. Ζουν σε κάθε φυσικό περιβάλλον, στις ζούγκλες, στις ερήμους, στα ποτάμια, στους ωκεανούς. Έχουν όλα μία βασική ομοιότητα. Θηλάζουν τα μικρά

Διαβάστε περισσότερα

Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο

Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων / ΔΠΘ Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Ιδανικός πλανήτης για τη ζωή Θερμοκρασία

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΞΕΛΙΞΗ:

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΞΕΛΙΞΗ: Πρόλογος: Η θεωρία της Εξέλιξης, είναι µια επιστήµη που οι προβλέψεις της αποδεικνύονται από τις διαρκείς ανακαλύψεις καθηµερινά. Η πρακτική επιβεβαίωση των προβλέψεων, είναι χαρακτηριστικό για κάθε πραγµατική

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χλωρίδα και Πανίδα ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερωτήσεις της µορφής σωστό-λάθος Σηµειώστε αν είναι σωστή ή λάθος καθεµιά από τις παρακάτω προτάσεις περιβάλλοντας µε ένα κύκλο το αντίστοιχο

Διαβάστε περισσότερα

έ ό ή ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ

έ ό ή ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Η βιοποικιλότητα είναι γύρω μας, παντού. «Όλα τα είδη προέρχονται από έναν κοινό πρόγονο. Κάποια αποκλίνουν και δημιουργούν νέα είδη. Οι αποκλίσεις γίνονται μέσω τηςδιεργασίαςτηςφυσικήςεπιλογήςσύμφωναμετηνοποίαένας

Διαβάστε περισσότερα

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας Κεφάλαιο Εξέλιξη 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ανάλυση θεωρίας Πολλές από τις επιστημονικές απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί δεν γίνονται εύκολα αποδεκτές, διότι αντιβαίνουν την αντίληψη που οι άνθρωποι διαμορφώνουν

Διαβάστε περισσότερα

1. Το φαινόµενο El Niño

1. Το φαινόµενο El Niño 1. Το φαινόµενο El Niño Με την λέξη Ελ Νίνιο, προσφωνούν οι Ισπανόφωνοι το Θείο Βρέφος. Η ίδια λέξη χρησιµοποιείται για να εκφράσει µια µεταβολή του καιρού στις ακτές του Περού, που εµφανίζεται εδώ και

Διαβάστε περισσότερα

Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία. Ιστορική γεωλογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας

Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία. Ιστορική γεωλογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Ιστορική γεωλογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Σκοποί ενότητας Σκοπός της ενότητας είναι η εξοικείωση με τους κλάδους της ιστορικής γεωλογίας.

Διαβάστε περισσότερα

Έργο ΠΛΕΙΑΔΕΣ/ Νηρηίδες, Γ ΚΠΣ 21 ΕΑ.ΙΤΥ / Υπ.Ε.Π.Θ.

Έργο ΠΛΕΙΑΔΕΣ/ Νηρηίδες, Γ ΚΠΣ 21 ΕΑ.ΙΤΥ / Υπ.Ε.Π.Θ. Έργο ΠΛΕΙΑΔΕΣ/ Νηρηίδες, Γ ΚΠΣ 21 Έργο ΠΛΕΙΑΔΕΣ/ Νηρηίδες, Γ ΚΠΣ 22 ΣΤΟ ΠΟΤΑΜΙ Παρατηρήστε και συγκρίνετε τις παρακάτω εικόνες. Σε ποια από τις δύο περιπτώσεις τα νερά του ποταμού δεν είναι καθαρά; Γιατί

Διαβάστε περισσότερα

Τ Α Η Φ Α Ι Σ Τ Ε Ι Α

Τ Α Η Φ Α Ι Σ Τ Ε Ι Α ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΓΗ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΥΝΗΘΩΣ ΕΚΕΙ ΟΠΟΥ ΔΥΟ Η ΤΡΕΙΣ ΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΛΑΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΟΝΤΑΙ Η ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΟΝΤΑΙ: ΜΙΑ ΜΕΣΟΩΚΕΑΝΕΙΑ ΡΑΧΗ Η ΟΡΟΣΕΙΡΑ, ΟΠΩΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟ ΤΟΥ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΥ ΩΚΕΑΝΟΥ, ΔΙΝΕΙ

Διαβάστε περισσότερα

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι μεσογειακές περιοχές βρίσκονται μεταξύ 30 0 και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΑΥΣΤΡΑΛΟΠΙΘΗΚΟΙ Δρ Σωκράτης Ρουσιάκης Επίκουρος Καθηγητής

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ 4. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ (ΣΕΛ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ 4. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ (ΣΕΛ. ΟΝΟΜΑ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΥΠΡΗ ΤΑΞΗ: Β 1 ΜΑΘΗΜΑ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Θέµα: Τούνδρα 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ; (ΣΕΛ. 4-7) 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ

Διαβάστε περισσότερα

Βασικές μέθοδοι στρωματογραφίας

Βασικές μέθοδοι στρωματογραφίας Βασικές μέθοδοι στρωματογραφίας ΛΙΘΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΧΡΟΝΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Μαγνητοστρωματογραφία Σεισμική στρωματογραφία ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ Παραλληλισμός στρωμάτων από περιοχή σε περιοχή με στόχο

Διαβάστε περισσότερα

γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ)

γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ) γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ) Α Κεφ. αβιοτικό κάθε στοιχείο που δεν έχει ζωή 4 αιολική διάβρωση Η διάβρωση που οφείλεται στον άνεμο 5 ακρωτήριο ακτογραμμή

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν.

Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν. Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν. 1 Που συμβαίνουν οι περισσότερες βροχοπτώσεις; Κυρίως στη θάλασσα. Και μάλιστα στο Ισημερινό. Είδαμε γιατί στο προηγούμενο μάθημα. Ρίξε μία ματιά.

Διαβάστε περισσότερα

Ε λ Νίνιο (El Niño) ονοµάζεται το θερµό βόρειο θαλάσσιο ρεύµα που εµφανίζεται στις ακτές του Περού και του Ισηµερινού, αντικαθιστώντας το ψυχρό νότιο ρεύµα Humboldt. Με κλιµατικούς όρους αποτελει µέρος

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ. Φύλλο εργασίας 1 Το φυσικό περιβάλλον της Αφρικής. Ονοματεπώνυμο Τάξη... Ημερομηνία.

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ. Φύλλο εργασίας 1 Το φυσικό περιβάλλον της Αφρικής. Ονοματεπώνυμο Τάξη... Ημερομηνία. Ενότητα Ηπειροι (στιγμιότυπα): Η Αφρική Φύλλο εργασίας 1 Το φυσικό περιβάλλον της Αφρικής Γεωλογία - Γεωγραφία A Γυμνασίου Ονοματεπώνυμο Τάξη... Ημερομηνία. Πρώτη εργασία : Η θέση της Αφρικής στον παγκόσμιο

Διαβάστε περισσότερα

ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑ E ΕΞΑΜΗΝΟ

ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑ E ΕΞΑΜΗΝΟ ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑ E ΕΞΑΜΗΝΟ Θαλάσσια ρεύματα και Ωκεάνια κυκλοφορία Οι θαλάσσιες μάζες δεν είναι σταθερές ΑΙΤΙΑ: Υπάρχει (αλληλ)επίδραση με την ατμόσφαιρα (π.χ., ο άνεμος ασκεί τριβή στην επιφάνεια της θάλασσας,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής: επιλέξτε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή συνέχεια της πρότασης. 1. Η θεμελιώδης μονάδα ταξινόμησης των οργανισμών είναι: α. ο πληθυσμός. β. το είδος.

Διαβάστε περισσότερα

Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ):

Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ): Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ): Μιχάλης Βραχνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής ΤΕΙ Θεσσαλίας ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΓΗ ΚΑΙ Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Στην επιστήμη της βιολογίας, με τον όρο εξέλιξη εννοείται η αλλαγή στις ιδιότητες ενός πληθυσμού οργανισμών στο πέρασμα

Διαβάστε περισσότερα

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων :

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : Κατηγορία Α : Τροπικά κλίματα Στην πρώτη κατηγορία, που συμβολίζεται με το κεφαλαίο Α, εντάσσονται όλοι οι τύποι του Τροπικού κλίματος. Κοινό χαρακτηριστικό

Διαβάστε περισσότερα

Ας προσπαθήσουμε όλοι να μη χαθεί κανένα είδος ζώου από την Κύπρο

Ας προσπαθήσουμε όλοι να μη χαθεί κανένα είδος ζώου από την Κύπρο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ, ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ας προσπαθήσουμε όλοι να μη χαθεί κανένα είδος ζώου από την Κύπρο Ξέρεις ότι: Πανίδα ονομάζουμε όλα τα ζώα μιας περιοχής. Αυτά

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ 16 ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΔΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΜΑΘΗΜΑ 16 ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΔΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΜΑΘΗΜΑ 16 ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΔΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Η Ευρώπη είναι ήπειρος κυρίως πεδινή, χωρίς έντονο ανάγλυφο. Τα 2/3 της ηπείρου είναι πεδινές εκτάσεις. Έχει το χαμηλότερο μέσο υψόμετρο από την επιφάνεια

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΤΕΡΟΕΙΔΕΙΣ: απειλή από σκόνη

ΑΣΤΕΡΟΕΙΔΕΙΣ: απειλή από σκόνη ΑΣΤΕΡΟΕΙΔΕΙΣ: απειλή από σκόνη Το πέρασμα ενός δίδυμου αστεροειδούς από τη γειτονιά της Γης αποκάλυψε το μυστικό του: δεν ήταν παρά ένα σύννεφο σκόνης... Η διαπίστωση είναι κάθε άλλο παρά καθησυχαστική:

Διαβάστε περισσότερα

Ο Homo erectus έχει σωματικές αναλογίες που μοιάζουν με τις ανθρώπινες. Τρέχει σταθερά και κυνηγάει συστηματικά. Έχει μικρό σε

Ο Homo erectus έχει σωματικές αναλογίες που μοιάζουν με τις ανθρώπινες. Τρέχει σταθερά και κυνηγάει συστηματικά. Έχει μικρό σε HOMO ERECTUS HOMO ERGASTER HOMO GEORGICUS HOMO CERPACENSIS Γεωργία Φραγκιαδάκη Κατερίνα Χαραλαμπάκη Ειρήνη Ρηγάκη Μαρία Φραγιαδάκη Καλλιόπη Χαραλαμπάκη HOMO ERECTUS Ο Homo Erectus (άνθρωπος ο όρθιος στα

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2018 2019 ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1 Περιεχόμενα ΕΝΟΤΗΤΑ Α : ΧΑΡΤΕΣ Α1.4 Ποιον χάρτη να διαλέξω;. 3 Α1.3 Η χρήση των χαρτών στην καθημερινή

Διαβάστε περισσότερα

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας 19 Αυγούστου 2018 Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας Επιστήμες / Περιβάλλον - Οικολογία Μέσα από μία πορεία εξέλιξης 35 εκατομμυρίων χρόνων η καφέ αρκούδα, ζώο ιδιαίτερα προσαρμοστικό,

Διαβάστε περισσότερα

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Οι πολικές περιοχές, όπως βλέπεις και στον παραπάνω παγκόσμιο χάρτη, βρίσκονται βορειότερα από το Βόρειο Πολικό Κύκλο και νοτιότερα από το Νότιο Πολικό Κύκλο. Συγκεκριμένα ανήκουν

Διαβάστε περισσότερα

Η Γη είναι ένας πλανήτης που κατοικούν εκατομμύρια άνθρωποι, αλλά και ο μοναδικός πλανήτης στον οποίο γνωρίζουμε ότι υπάρχει ζωή.

Η Γη είναι ένας πλανήτης που κατοικούν εκατομμύρια άνθρωποι, αλλά και ο μοναδικός πλανήτης στον οποίο γνωρίζουμε ότι υπάρχει ζωή. Το Ηλιακό Σύστημα. Ήλιος Ο Ήλιος είναι ο αστέρας του Ηλιακού μας Συστήματος και το λαμπρότερο σώμα του ουρανού. Είναι μια τέλεια σφαίρα με διάμετρο 1,4 εκατομμύρια χμ. Η σημασία του Ήλιου στην εξέλιξη

Διαβάστε περισσότερα

Το σημερινό θέμα μας είναι το φυσικό περιβάλλον. Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται και

Το σημερινό θέμα μας είναι το φυσικό περιβάλλον. Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται και Το σημερινό θέμα μας είναι το φυσικό περιβάλλον. Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται και αυτοοργανώνεται! 1 Κάθε πολύπλοκο σύστημα το προσεγγίζουμε

Διαβάστε περισσότερα

Προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές φυσικής κληρονομιάς

Προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές φυσικής κληρονομιάς Προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές φυσικής κληρονομιάς Habitat: κυρίαρχη μορφή, γύρω από την οποία αναπτύσσεται ένας οικότοπος Χλωρίδα (π.χ. φυτό-φύκος) Πανίδα (π.χ. ύφαλος διθύρων) Γεωλογική μορφή (π.χ.

Διαβάστε περισσότερα

Μαθαίνω και εξερευνώ: ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ

Μαθαίνω και εξερευνώ: ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Μαθαίνω και εξερευνώ: ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Μαθαίνω και εξερευνώ: ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Περιεχόμενα Τι είναι το Διάστημα;... 2 Το ηλιακό σύστημα... 4 Οι πλανήτες... 6 Ο Ήλιος... 10 Η Σελήνη... 12 Αστέρια και κομήτες... 14

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2013 Το εκπαιδευτικό υλικό αυτό στην αρχική του μορφή δημιουργήθηκε και

Διαβάστε περισσότερα

Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου!

Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου! Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου! Ψάξαμε και βρήκαμε. Ομαδικές εργασίες στα πλαίσια της ενότητας «Οι ακροβάτες της θάλασσας». Οι μαθητές έφτιαξαν δελτία ταυτότητας για κάθε προστατευόμενο ζώο. Έψαξαν και

Διαβάστε περισσότερα

Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου. Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία

Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου. Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία Εισαγωγή Αποδημητικά πουλιά είναι τα πουλιά που κάθε χρόνο μεταναστεύουν, από το Νότο προς το Βορρά την άνοιξη και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΓΕΤΩΝΩΝ. Εκπαιδευτικό Υλικό

ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΓΕΤΩΝΩΝ. Εκπαιδευτικό Υλικό ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΓΕΤΩΝΩΝ Εκπαιδευτικό Υλικό Το περιεχόμενο της ξενάγησης θα περιλαμβάνει πληροφορίες από το πιο κάτω εκπαιδευτικό υλικό. Η ξενάγηση θα σχεδιαστεί ανάλογα με τις ανάγκες και την τελική διαμόρφωση

Διαβάστε περισσότερα

Ανατομία και μορφολογία πτηνού

Ανατομία και μορφολογία πτηνού Ανατομία και μορφολογία πτηνού Τα πτηνά είναι ομοιόθερμα σπονδυλωτά που φυλογενετικά σχετίζονται με τους Δεινοσαύρους Τα αρτίγονα πουλιά (Νεόρνιθες) διαιρούνται σε δύο ομάδες: (1) Παλαιόγναθα (κίβι, έμου,

Διαβάστε περισσότερα

ΜΝΗΜΕΣ ΓΑΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΗΘΥ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Η κεντρική θεματική ενότητα παρουσιάζει το πολύπλοκο σύμπλεγμα των ελληνικών νησιών και διηγείται τη γεωλογική ιστορία της περιοχής του Αιγαίου, που γεννήθηκε από τον

Διαβάστε περισσότερα

HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS

HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS Αδαμοπούλου Μαρίνα Α1 Σαββοπούλου Ζέτα Α3 Χαρίδημος Τζαγκαράκης Α4 Λιονάκης Νεκτάριος Α2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο homo habilis, o homo rudolfensis και o homo gautengensis

Διαβάστε περισσότερα

Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά

Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΠ Γ Λ (ΘΕΡΙΝΑ) 04 02-2018 Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Για την κατάταξη των αλεπούδων σε είδη εφαρμόζεται:

Διαβάστε περισσότερα

iv. Παράκτια Γεωμορφολογία

iv. Παράκτια Γεωμορφολογία iv. Παράκτια Γεωμορφολογία Η παράκτια ζώνη περιλαμβάνει, τόσο το υποθαλάσσιο τμήμα της ακτής, μέχρι το βάθος όπου τα ιζήματα υπόκεινται σε περιορισμένη μεταφορά εξαιτίας της δράσης των κυμάτων, όσο και

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΟ ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΔΑΦΟ- -ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Τι είναι η Γεωλογία; Γεωλογία είναι η επιστήμη που μελετά την Γη, και κυρίως το στερεό τμήμα της, δηλαδή τα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ. 1.4 Αλληλεπιδράσεις και προσαρμογές

ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ. 1.4 Αλληλεπιδράσεις και προσαρμογές ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ 1.4 Αλληλεπιδράσεις και προσαρμογές Οι οργανισμοί διαφέρουν στην εμφάνιση, στον τρόπο με τον οποίο ζουν, στον τόπο όπου κατοικούν Ποιο είναι το μυστικό της τεράστιας ποικιλομορφίας;

Διαβάστε περισσότερα

Το παιχνίδι όπου έχει σημασία να είστε κοντά

Το παιχνίδι όπου έχει σημασία να είστε κοντά Το παιχνίδι όπου έχει σημασία να είστε κοντά Τι μήκος έχει η γέφυρα Golden Gate; Που έχουν βρεθεί «αποδείξεις» της ύπαρξης του Γέτι; Πόσα αγάλματα υπάρχουν στο Νησί του Πάσχα; Πολύ πιθανό να μην γνωρίζετε

Διαβάστε περισσότερα

Οι περίοδοι του Γεωλογικού Χρόνου

Οι περίοδοι του Γεωλογικού Χρόνου Οι περίοδοι του Γεωλογικού Χρόνου Πριν από 4 δισ χρόνια Καμιά Γεωλογική καταγραφή Η Ιστορία της Γης 4 δισ-2,5 δισ χρόνια πριν Σχηματίζονται ήπειροι, ατμόσφαιρα και ωκεανοί. Εμφάνιση του πρώτου προκαρυωτικού

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ 1. Το ηφαίστειο Mount Merapi Η Ινδονησία κατέχει την αδιαμφισβήτητα ηγετική θέση στον κόσμο σε ενεργά ηφαίστεια και σεισμούς. Το Mount Merapi βρίσκεται στο κέντρο

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρίες της Εξέλιξης

Θεωρίες της Εξέλιξης 1 ο ΘΕΜΑ Θεωρίες της Εξέλιξης Α. Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Στις παρακάτω ερωτήσεις, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα του το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 1.

Διαβάστε περισσότερα

V. Αρχές ταξινόμησης κατάταξη των οργανισμών

V. Αρχές ταξινόμησης κατάταξη των οργανισμών V. Αρχές ταξινόμησης κατάταξη των οργανισμών Η εξέλιξη της Γης Η εξέλιξη της ζωής Αρχές εξελικτικής θεωρίας Ειδογένεση Σχολές κατάταξης των οργανισμών Φυλογενετικά δέντρα το δέντρο της ζωής Τι είναι εξέλιξη;

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΥΔΡΙΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΩΣ ΚΑΥΣΙΜΗ ΥΛΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ANAXIMANDER. Από Δρ. Κωνσταντίνο Περισοράτη

ΟΙ ΥΔΡΙΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΩΣ ΚΑΥΣΙΜΗ ΥΛΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ANAXIMANDER. Από Δρ. Κωνσταντίνο Περισοράτη ΟΙ ΥΔΡΙΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΩΣ ΚΑΥΣΙΜΗ ΥΛΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ANAXIMANDER Από Δρ. Κωνσταντίνο Περισοράτη Οι υδρίτες (εικ. 1) είναι χημικές ενώσεις που ανήκουν στους κλειθρίτες, δηλαδή

Διαβάστε περισσότερα

ΠαναγιώταΚαραφέρη, Εκπαιδευτικό Α/θμιας εκπαίδευσης, Μsc οργάνωσηςκαι διοίκησης εκπαίδευσης, μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας τουκπε Στυλίδας,

ΠαναγιώταΚαραφέρη, Εκπαιδευτικό Α/θμιας εκπαίδευσης, Μsc οργάνωσηςκαι διοίκησης εκπαίδευσης, μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας τουκπε Στυλίδας, Από: Dr.rer.nat.Η. Δ. Μαριολάκο, Ομοτ. Καθηγητή Γεωλογίας, Παν/μίου Αθηνών, Εύαγγελο Μαρκατσέλη, Καθηγητή Β/θμιας εκπαίδευσης, Υπεύθυνο ΚΠΕ Στυλίδας, και του εθνικού σχολικού θεματικού δικτύου Π.Ε. «Γεωπεριβαλλοντικά-Γεωμυθολογικά

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικά Συστήματα

Περιβαλλοντικά Συστήματα Περιβαλλοντικά Συστήματα Ενότητα 10: Μεγαδιαπλάσεις Χερσαία Οικοσυστήματα Χαραλαμπίδης Γεώργιος Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Μηχανικών Αντιρρύπανσης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΟΝΤΟΣ. «Ζώα του τόπου μας». Ελένη Μοσχοβάκου Βασιλεία Χαρίτου Στέλιος Κάνο

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΟΝΤΟΣ. «Ζώα του τόπου μας». Ελένη Μοσχοβάκου Βασιλεία Χαρίτου Στέλιος Κάνο ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΟΝΤΟΣ. «Ζώα του τόπου μας». Ελένη Μοσχοβάκου Βασιλεία Χαρίτου Στέλιος Κάνο 1 2 Από τα πολύ παλιά χρόνια ο άνθρωπος κατάλαβε, ότι τα ζώα μπορούν να του φανούν χρήσιμα, για να τον βοηθούν στις

Διαβάστε περισσότερα

Τα ποτάμια και οι λίμνες της Ελλάδας. Λάγιος Βασίλειος, Εκπαιδευτικός

Τα ποτάμια και οι λίμνες της Ελλάδας. Λάγιος Βασίλειος, Εκπαιδευτικός Τα ποτάμια και οι λίμνες της Ελλάδας Λάγιος Βασίλειος, Εκπαιδευτικός Ποτάμι είναι το ρεύμα γλυκού νερού που κινείται από τα ψηλότερα (πηγές) προς τα χαμηλότερα μέρη της επιφάνειας της Γης (πεδινά) και

Διαβάστε περισσότερα

ΛΙΟΝΤΑΡΙ. O βασιλιάς των ζώων. Η οικογένεια των λιονταριών. Λιοντάρια

ΛΙΟΝΤΑΡΙ. O βασιλιάς των ζώων. Η οικογένεια των λιονταριών. Λιοντάρια Λιοντάρια Μέγεθος Βάρος Τροφή Περιοχή ως 1,90 μέτρα μήκος ως 1,10 μέτρα ύψος μέχρι 250 κιλά τρώνε ζώα μεγάλα, όπως καμηλοπαρδάλεις, αντιλόπες, ζέβρες Αφρική και Ινδία ΛΙΟΝΤΑΡΙ Τα λιοντάρια είναι τα μεγαλύτερα

Διαβάστε περισσότερα

Απειλούμενα είδη vs Ανάπτυξη: Αξίζει η προστασία σε καιρό κρίσης;

Απειλούμενα είδη vs Ανάπτυξη: Αξίζει η προστασία σε καιρό κρίσης; Απειλούμενα είδη vs Ανάπτυξη: Αξίζει η προστασία σε καιρό κρίσης; Προστασία άγριας πανίδας = προστασία περιοχών Συνεπώς το ερώτημα «Προστασία αγριας πανίδας ή ανάπτυξη;» σημαίνει «προστασία περιοχών ή

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ Η ηλιακή ακτινοβολία που πέφτει στην επιφάνεια της Γης απορροφάται κατά ένα μέρος από αυτήν, ενώ κατά ένα άλλο μέρος εκπέμπεται πίσω στην ατμόσφαιρα με την μορφή υπέρυθρης

Διαβάστε περισσότερα

ΔΑΣΙΚΑ & ΥΔΑΤΙΝΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 13/06/2013 Δήμος Βισαλτίας

ΔΑΣΙΚΑ & ΥΔΑΤΙΝΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 13/06/2013 Δήμος Βισαλτίας ΔΑΣΙΚΑ & ΥΔΑΤΙΝΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 13/06/2013 Δήμος Βισαλτίας Τί είναι ένα Οικοσύστημα; Ένα οικοσύστημα είναι μια αυτο-συντηρούμενη και αυτορυθμιζόμενη κοινότητα ζώντων

Διαβάστε περισσότερα

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ-ΙΟΥΝΙΟΥ 2010 ΜΑΘΗΜΑ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ-ΙΟΥΝΙΟΥ 2010 ΜΑΘΗΜΑ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2009-2010 ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ-ΙΟΥΝΙΟΥ 2010 ΤΑΞΗ Α ΜΑΘΗΜΑ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Θέμα 1 ο : Να μεταφέρετε στο γραπτό σας τον αριθμό της κάθε ερώτησης και δίπλα το γράμμα

Διαβάστε περισσότερα

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει χαρακτηριστικά «Mare Mediterraneum» ως μεταξύ δύο ηπείρων

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Για τη διευκόλυνση των σπουδαστών στη μελέτη τους και την καλύτερη κατανόηση των κεφαλαίων που περιλαμβάνονται στο βιβλίο ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Σημείωση: Το βιβλίο καλύπτει την ύλη

Διαβάστε περισσότερα

PROJECT 2017 ΟΜΑΔΑ: ΑΝΕΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΤΙΝΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΦΙΔΗΣ

PROJECT 2017 ΟΜΑΔΑ: ΑΝΕΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΤΙΝΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΦΙΔΗΣ PROJECT 2017 ΟΜΑΔΑ: ΑΝΕΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΤΙΝΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΦΙΔΗΣ ΑΦΡΙΚΗ Η Αφρική είναι η δεύτερη σε έκταση και πληθυσμό ήπειρος της γης με πληθυσμό περίπου 1 δισ κατοίκους.

Διαβάστε περισσότερα

Οι μόνιμοι κάτοικοι των ελληνικών θαλασσών

Οι μόνιμοι κάτοικοι των ελληνικών θαλασσών Οι μόνιμοι κάτοικοι των ελληνικών θαλασσών Στις ελληνικές θάλασσες ζουν μόνιμα 9 είδη θηλαστικών, ενώ άλλα 5 έχουν μόνο περιστασιακή παρουσία: Μόνιμοι κάτοικοι είναι η πτεροφάλαινα, ο φυσητήρας, ο ζιφιός,

Διαβάστε περισσότερα

Στοιχεία Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας. Μαρία Γεραγά Γεώργιος Ηλιόπουλος

Στοιχεία Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας. Μαρία Γεραγά Γεώργιος Ηλιόπουλος Στοιχεία Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας Μαρία Γεραγά Γεώργιος Ηλιόπουλος Ατμόσφαιρα Μοναδική μεταξύ των πλανητών Λόγω βαρύτητας Απορροφά ανεπιθύμητα φάσματα ακτινοβολίας Επιδρά στους ωκεανούς και χέρσο

Διαβάστε περισσότερα

Με τον όρο πανίδα εννοούμε το σύνολο των διαφόρων ειδών ζωικών οργανισμών (Σπονδυλωτών και Ασπόνδυλων) που απαντούν σε μία περιοχή.

Με τον όρο πανίδα εννοούμε το σύνολο των διαφόρων ειδών ζωικών οργανισμών (Σπονδυλωτών και Ασπόνδυλων) που απαντούν σε μία περιοχή. Με τον όρο πανίδα εννοούμε το σύνολο των διαφόρων ειδών ζωικών οργανισμών (Σπονδυλωτών και Ασπόνδυλων) που απαντούν σε μία περιοχή. Εισαγωγή Επειδή τίποτα δεν μπορούμε να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε

Διαβάστε περισσότερα

Ευρωπαϊκά Γεωπάρκα. Αγγελική Καμπάνη Βασιλική Καμπάνη Μαρία Καλέλλη Δέσποινα Πάνου

Ευρωπαϊκά Γεωπάρκα. Αγγελική Καμπάνη Βασιλική Καμπάνη Μαρία Καλέλλη Δέσποινα Πάνου Ευρωπαϊκά Γεωπάρκα Αγγελική Καμπάνη Βασιλική Καμπάνη Μαρία Καλέλλη Δέσποινα Πάνου Γεωπάρκο Ένα «Γεωπάρκο» είναι: μια περιοχή με καθορισμένα όρια, η οποία συνδυάζει μνημεία σημαντικής γεωλογικής αξίας καθώς

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ηφαίστειο είναι η ανοιχτή δίοδος από το εσωτερικό της Γης που επιτρέπει την εκροή ή έκρηξη ρευστών πετρωμάτων και αερίων από το εσωτερικό (μανδύας) στην επιφάνεια του στερεού φλοιού

Διαβάστε περισσότερα

Β4.3 ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ: ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ

Β4.3 ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ: ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ Β4.3 ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ: ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ Σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την επιφάνεια της Γης; Οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την επιφάνεια

Διαβάστε περισσότερα

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ Το κλίμα της Ευρώπης Το κλίμα της Ευρώπης Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ και ΚΛΙΜΑ Καιρός: Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούν σε μια περιοχή, σε

Διαβάστε περισσότερα

Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χ

Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χ Β. Π. Γ. Π. Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χιλιόμετρα, ενώ με τα νησιά φτάνει τα 30,2

Διαβάστε περισσότερα

"Στην αρχή το φως και η πρώτη ώρα που τα χείλη ακόμα στον πηλό δοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμου." (Οδυσσέας Ελύτης)

Στην αρχή το φως και η πρώτη ώρα που τα χείλη ακόμα στον πηλό δοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμου. (Οδυσσέας Ελύτης) "Στην αρχή το φως και η πρώτη ώρα που τα χείλη ακόμα στον πηλό δοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμου." (Οδυσσέας Ελύτης) Το σύμπαν δεν υπήρχε από πάντα. Γεννήθηκε κάποτε στο παρελθόν. Τη στιγμή της γέννησης

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες

ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες Βαθμοί Κελσίου Άνοδος της θερμοκρασίας Άμεσο αποτέλεσμα της έντασης του φαινομένου του θερμοκηπίου: η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 1,8 βαθμούς από

Διαβάστε περισσότερα

3. Να αναφέρεις να μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε μια σχολική μονάδα πριν, κατά την διάρκεια και μετά από ένα σεισμό.

3. Να αναφέρεις να μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε μια σχολική μονάδα πριν, κατά την διάρκεια και μετά από ένα σεισμό. ΜΑΘΗΜΑ 10 1. Ποιες είναι οι επιπτώσεις των σεισμών και των ηφαιστειακών εκρήξεων. 2. Ποια είναι η κοινή προέλευση και των δύο παραπάνω φαινομένων; 3. Γιατί είναι μικρός ο αριθμός ο αριθμός των ανθρώπινων

Διαβάστε περισσότερα

Γεωλογία Β Γυμνασίου με ερωτήσεις Σελίδα 2

Γεωλογία Β Γυμνασίου με ερωτήσεις Σελίδα 2 1.Τι είναι η γεωλογία; Γεωλογία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη όλων των φυσικών φαινομένων που έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται στο στερεό φλοιό της Γης από την περίοδο σχηματισμού του μέχρι

Διαβάστε περισσότερα