Γ Ν Ω Σ Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α

Transcript

1

2 ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ

3 M A U R IC E C O R N F O R T H THEORY O F KNOWLEDGE

4 Μ Ω ΡΙΣ Κ Ο Ρ Ν Φ Ο Ρ Θ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ Μετάφραση ΠΕΡΙΚΛΗ ΡΟΔΑΚΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΩΟΔ. ΠΗΓΗΣ 10 ΑΘΗΝΑΙ

5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μέρος πρώτο Ή φύση καί ή προέλευση της νόησης Σε λ. 1. Ν οΰς καί σώμα r Ό νοϋς σαν προϊόν καί αντανάκλαση τής ύλης 81 8 Κοινωνική έργασία καί ή κοινωνική σκέψη Σκέψη, γλώσσα καί λογική 63 Μέρος δεύτερο Ή άνάπτυξη των Ιδεών 5. Ά φηρημένες (θέες Ιδεολογία 'Ιδεολογικές πλάνες Επιστήμη Επιστήμη καί Σοσιαλισμός 157 Μέρος τρίτο Αλήθβια χαΐ έλευθερία 10. Α λήθεια ρίζες τής γνώσης Ή αύξηση τής γνώσης Αναγκαιότητα καί έλευθερία Ή πραγματοποίηση τής έλευθερίας 265 Σ υ μ π λ ή ρ ω μ α Φιλοσοφία γιά τούς σοσιαλιστές.π ρόλογος 2ς6 1. Διαλεκτική Υ λισμός 329

7

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ή Γνωσιολογία άσχολεϊται μέ τά προβλήματα των Ιδεών, μέ τήν προέλευσή/τους, μέ τόν τρόπο πού άντανακλούν τήν πραγματικότητα, μέ τόν τρόπο πού έτπβεβαιώνονται ίκαί Αναπτύσσονται καί μέ τό ρόλο τους στήν κοινωνική ζωή. Όλα αύτά τά προβλήματα Αποτελοϋν σημαντικό τμήμα τής φιλοσοφίας. Στήν άστική φιλοσοφία ή Γνωσιολογία ΑποτελεΤ τό κύριο μέρος της, μέ τήν έννοια ότι ύπάρχει πρίν άπό όποιαδήποτε φιλοσοφική σκέψη καί πρίν νά Αποκτήσουμε μιά όποιαδήποτε έμπειρία τοο κόσμου πού μας περιβάλλει. Ή άστική φιλοσοφία καταπιάνεται μέ τό θέμα αύτό πολύ άφηρημένα. Σάν βάση παίρνει τήν «καθαυτό» ύπαρξη του νοϋ τοΰ ξεχωριστού Ατόμου καί 6έν Αναζητούν τό πώς γεννιέται καί Αναπτύσσεται ή γνώση. Επειδή όμως τά ξεχωριστά άτομα καί Ακόμα πιό πολύ ό νους τοο καθενός δέν ύπάρχουν στό κενό, ό τρόπος αύτός έρευνας όδηγεί σέ άναπάντητα έρωτήματα καί γγ αύτό κατά ένα μέρος είναι στείρος. Αντίθετα ό Μαρξισμός ύποστηρίζει ότι πρέπει νά έξετάζουμε τό θέμα πιό συγκεκριμένα. Νά άναζητάμε τόν άντικειμενικό τρόπο πού ξεττηδδνε, πού άναπτύσσονται, καί πού έπιβββαιώνονται στίς συγκεκριμένες συνθήκες τής πραγματικής άνθρώπινης ζωής, μέσα στήν ύλική ζωή τής κοινωνίας, οΐ Ιδέες.

9 10 Τό έργο αύτό άσχολεϊται βέ τό πώς πραγματικά δημιουργεΐται ή άνβρώπινη συνείδηση καί πώς άναπτύσσεται. Προσπαθεί νά δώσει αύτή τή διαδικασία βήμα πρός βήμα, άπό τό ξε πήδημά της, σάν άπλό έξαρτημέυο άνακλαστικό, πού είναι ό βασικός τρόπος μέ τόν όποϊο οΐ ζωικοί όργανισμοί έρχονται σέ σχέση μέ τόν έξωτερικό κόσμο, μέχρι τή διαμόρφωση τής άνθρώπινης γνώσης καί τής άνθρώπινης έλευθερίας.

10 Μ ΕΡΟ Σ Π ΡΩ ΤΟ Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ

11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΝΟΤΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑ Υ Λ Η ΚΑΙ Ν Ο Υ Σ J^jlvai πλατειά διαδομένο βτι ίσο καί άν είναι στενά δεμένος ό νους μέ τό σώμα, άποτελεϊ κάτι τό ξεχωριστό καί τό άνεξάρτητο άπό τό σώμα. Μέ βάση αύτή τήν άντίληψη 6 νους «έμψυχώνει» τό σώμα καί τό κάνει Ικανό νά κινεί τά μέλη του, νά δέχεται τούς έρεθισμούς του έξωτερικοϋ κόσμου καί νά έπενεργεΐ σ αύτόν. Ή ύπαρξή του 6μως δέν έξαρταται άπό τό σώμα. "Ετσι, ένώ σ βρισμένες δραστηριότητες ό νους χρησιμοποιεί τό σώμα σέ άλλες του δραστηριότητες δέν τό χρησιμοποιεί. Π.χ. ό νους χρησιμοποιεί τό σώμα στίς αισθησιακές του δραστηριότητες, άλλά στίς «καθαρότερες» διανοητικές καί πνευματικές δραστηριότητες δέν τό χρησιμοποιεί. *Η άντίληψη αύτή είναι πολύ παλιά. "Έτσι, μερικοί πρωτόγονοι λαοί πίστευαν δτι ή ψυχή είναι μιά λεπτή άεριώδης ούσία αύτό σήμαινε στήν άρχή ή έννοια «πνεύμα» πού κατοικεί στό σώμα, άλλά πού μπορεΐ καί νά φύγει άπ αύτό καί νά συνεχίσει μιά αυθύπαρκτη ύπαρξη. Μέ βάση τό συλλογισμό αύτό ή ψυχή έγκαταλείπει τό σώμα κατά τήν διάρκεια του βπνου καί ξαναμπαίνει σ αύτό άπό τό

13 14 στόμα. Καμμιά φορά στό κοοώ σώμα μπορεΐ νά τρυπώσει χαΐ μιά κακή ψυχή, όπότε καί τό «κατακτάει». *0 έπιληπτικός ή έκεϊνος πού σεληνιάζεται ύποφέρει άπό κάποιο δαιμονικό πνεϋμα, πού ϊχει τρυπώσει στό σώμα του. Άπό τήν πρωτόγονη αύτή άντίληψη γιά τήν ψυχή ξεπήδησε ή ά- τίληψη γιά τήν έπιβίωση της ψυχής καί μετά τό θάνατο του σώματος καί τό ίτι ή ψυχή προϋπήρχε της γέννησης τοΰ σώματος. 01 Ίδεαλιστικές φιλοσοφικές θεωρίες γιά τό νοΰ, σέ τελευταία άνάλυση, είναι ούσιαστικά λεπτοδουλεμένες καί σέ όρθολογιστική τάξη βαλμένες οΐ προλήψεις αυτές. Ανάμεσα στίς τέτοιες λεπτοδουλεμένες καί όρθολογικά βαλμένες θεωρίες, είναι καί αύτή πού ύποστηρίζει 6τι 6 νοΰς καί τό σώμα είναι δυό διαφορετικές ούσίες : ή πνευματική καί ή ύλική ούσία. Ή ύλική ουσία, δηλαδή τό σώμα, ίχει διαστάσεις, βάρος καί κινείται στό χώρο. *Η πνευματική ούσία ή νους, είναι οί σκέψεις οΐ γνώσεις, τά αισθήματα καί οί έπιθυμίες. Ή άποψη αύτή ύποστηρίζεται καί σήμερα πολύ πλατειά. Εξακολουθούν νά πιστεύουν βτι ιδιότητες 6- πως ή σκέψη, τό αίσθημα κλπ., διαφέρουν τόσο πολύ άπό τις Ιδιότητες της ύλης, ώστε ίσο στενά καί άν είναι δεμένα ή σκέψη καί τά αισθήματα μέ τήν βπαρξη καί τήν κατάσταση τοϋ σώματος, άνήκουν σέ κάποια άϋλη ούσία, τό νοϋ, πού είναι κάτι διαφορετικό άπό τό σώμα. 01 Ιδεαλιστές φιλόσοφοι, πού Θεωρούν βτι 6 νοΰς είναι κάτι διαφορετικό άπό τό σώμα, υποστηρίζουν ίτι οί σκέψεις, τά αισθήματα κλπ. δέν είναι προϊόντα κάποιας υλικής διαδικασίας. Άν σκεφτόμαστε, ύποστηρίζουν, άν αισθανόμαστε καί άν ένεργοΰμε διανοητικά, ή συμπεριφορά μας αύτή δέν πρέπει νά έξηγηθεΐ άπό τις συνθήκες της υλικής μας ύπαρξης, άλλά άπό τήν άνεξάρτητη λειτουργία τοϋ νοϋ μας. Παραδέχονται ίτι ό νοΰς χρησιμοποιεί τά ίργανα του σώματος. Ή διανοητική μας ίμως συμπεριφορά, καθορίζεται άπό τό γεγονός 6τι τό σώμα έμψυχώνεται, ένημ3-

14 15 ρώνεται καί έλέγχεται άπό μιά άϋλη άρχή, ή μιά πνευματική ύπαρξη, τό νοϋ. Οί ίδεαλιστικές αύτές θεωρίες πού είναι πολύ διαδομένες, καταπολεμήθηκαν άπό πολύ παλιά άπό τις αντίθετες, τις ύλιστικές άπόψεις. Ό ύλισμός βχι μόνο δέν χωρίζει τό σώμα άπό τό νοϋ, άλλά υποστηρίζει δτι δλες οί διανοητικές έργασίες, είναι άμεσα δεμένες μέ τά ιδιαίτερα σωματικά δργανα καί δέν μπορούν νά ύπάρξουν χωρίς αύτά. "Ολες οί συνειδησιακές καί διανοητικές δραστηριότητες τοϋ ανθρώπου, έχουν τήν άφετηρία τους σέ ύλικές ουσίες. "Ετσι σ άντίθεση μέ τήν άποψη δτι οί τέτοιες δραστηριότητες είναι άποκλειστικά δημιουργήματα τοϋ νοϋ, ό ύλισμός ύποστηρίζει δτι δ ίδιος ό νοΰς είναι προϊόν τό άνώτερο προϊόν της δλης. Ό σύγχρονος υλισμός, έξοπλισμένος μέ τά συμπεράσματα των έπιστημονικών έρευνών στίς μορφές της όργανικής ζωής καί μέ τή θεωρία της έξέλιξης, είναι σέ θέση νά δώση άποφασιστική άπάντηση στήν ίδεαλιστική αντίληψη γιά τό νοϋ. *0 νοΰς είναι προϊόν της έξελικτικά άναπτυσσόμβνης ζωής. Οί ζωντανοί όργανισμοί πού έχουν φτάσει σ Ινα κάποιο έπίπεδο άνάπτυξης τοϋ νευρικοϋ τους συστήματος, δπως όρισμένα ζώα, μποροϋν νά άναπτύξουν καί μία κάποια μορφή συνείδησης. Καί στήν πορεία της έξέλιξης, ή συνείδηση αύτή έφτασε κάποτε στό στάδιο της σκέψης καί της δραστηριότητας τοϋ άνθρώπινου μυαλοϋ. Οί διανοητικές έργασίες, άπό τίς κατώτερες μέχρι τίς πιό άνώτερες είναι λειτουργίες τοΰ σώματος, λειτουργίες της υλης. Ό νοΰς είναι παράγωγο της ΰλης, σέ ένα άνώτερο έπίπεδο όργάνωσής της. "Οταν δεχθούμε αύτό, τότε ή άποψη δτι ό νοΰς καί ή ψυχή είναι κάτι ξέχωρο άπό τό σώμα, πού μποροΰν νά τό αποχωριστούν καί νά ζήσουν μιά άνεξάρτητη ύπαρξη, έξαφανίζεται. Νοΰς χωρίς σώμα είναι παραλογισμός. Ό νους δέν μπορεΐ νά ύπάρξει έξω καί χωριστά άπό τό σώμα.

15 16 Όταν λέμε ίτι 6 νοΰς δέν υπάρχει σαν ξεχωριστό καί άνεξάρτητο άπό τό σώμα, δέν λέμε δτι δέν ύπάρχει διανοητική έργασία ή δτι ό νοΰς τοϋ άνθρώπου είναι μύθος. Α σφαλώς ό νοΰς, ή συνείδηση, ή σκέψη, τό αίσθημα κλπ. είναι μια τιραγματιχότητα. Ό ύλισμός δέν άρνεΐται τήν πραγματικότητα τοϋ νοϋ. Εκείνο πού άρνεΐται ό ύλισμός, είναι βτι ύπάρχει κάτι άνεξάρτητο άπό τό σώμα, πού λέγεται νοΰς. Ό νοϋς δέν είναι κάποιο πράγμα ή κάποια ούσία άνεξάρτητη άπό τό σώμα. Ή άποψη αύτή μπορεΐ νά φωτισθη μέ ένα παράδειγμα παρμένο άπό τήν καθημερινή μας όμιλία, δταν κάνουμε λόγο γιά «τό νοϋ». Οΐ άστοί φιλόσοφοι καί Θεολόγοι έπενόησαν τήν άποψη βτι ό νοϋς ύπάρχει άφ έαυτοΰ, ίτι έχει δικά του γνωρίσματα καί ιδιότητες άνεξάρτητες άπό τό σώμα. Μά τίποτα άπ 6λα αύτά δέν Ισχύει στήν πρακτική ζωή, βταν μιλάμε για τό νοϋ (Χ). 01 "Αγγλοι βταν συζητούν μπορούν νά ρωτήσουν : «What e in your mind?» (Τί έχετε στό νοϋ σας ή στό μυαλό σας). Καί μέ τήν έρώτηση αύτοί έννοοϋν : «Τί σκεφτόσαστε ;». Καί πιό γενικά είναι μιά παραλλαγή της γενικής έρώτησης. «Τί κάνετε ;» («Wha* are yi<u doing?»), Ή έρώτηση αύτή δέν σημαίνει καθόλου δτι υπάρχει κάποιο πράγμα άνεξάρτητο άπό τό σώμα πού λέγεται «νοΰς». Μιά άνάλογη σημασία έχουν καί οί φράσεις : «Έχετε θαυμάσιο νοΰ («you have a first-rate tnind») ή «Έχετε βρώμικο νοΰ» (you have a dirty mind), ή βτι έπρεπε νά διορθώσετε τό νοΰ σας (you ought to improve your mind»)2. "Ολες αύτές οΐ φράσεις άναφέρονται σέ κάτι πού 1. Στήν άγγλική γλώσσα μέ τήν έννοια mind έννοοΰν τό νοΰ, τό πνεύμα, τή νόηση. Καί τό παράδειγμα στηρίζεται α κριβώς στήν (βιομορφία'τώ ν άγγλικώ ν (σ.τ.μ.). 2. Καί έβώ στηρίζεται στήν έννοια τής λέξης mind πού στά άγγλικά προσφέρει θαυμάσιο περιεχόμενο γιά νά αναπτύξει τις σκέψεις του ό συγγραφέας (σ.τ.μ.).

16 17 κάνετε. Καί άν πεθάνετε ή δεχθείτε έναν τραυματισμό στό μυαλό ή σέ άλλο καίριο σημείο καί έπέλθη διαταραχή τοϋ μυαλοϋ, τότε οΐ παρατηρήσεις αύτές δέν Ισχύουν. Κι αύτό, γιατί οΐ δραστηριότητες στίς όποιες άναφέρονται δέν μπορούν νά γίνονται, άφοΰ τό βργανο πού τις έκανε έχει καταστραφεΐ. Κάθε Ανθρωπος είναι προικισμένος μέ νοϋ, πού ύπάρ* χει έφ βσον ό άνθρωπος σκέφτεται, αίσθάνεται κλπ. Μά ίλα αύτά είναι δραστηριότητες καί λειτουργίες τοΰ άνθρώπου, ένός ύλικοϋ βντος, ένός ένοργάνου σώματος καί έξαρτώνται άπό τά άντίστοιχα σωματικά βργανα. 01 δραστηριότητες αύτές ξεπηδαν καί άναπτύσσονται σ ένα δοσμένο σώμα, πού έχει μιά δική του όργάνωση καί ζεΐ σέ καθορισμένες συνθήκες ζωής. Όταν καταστρέψουμε τό σώμα ή τά ϊργανά του, καταστρέφουμε καί αύτές τις δραστηριότητες. Όλες οί διανοητικές λειτουργίες καί δραστηριότητες πού λέγεται δτι είναι προϊόντα τοϋ νοΰ, σάν κάτι ξεχωριστό άπό τήν δλη, είναι λειτουργίες ή δραστηριότητες ένός ζωντανοϋ ύλικοϋ όργανισμοΰ. Ό νοΰς είναι προϊόν ένός ύλικοΰ όργανισμοΰ. Η Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η Κ Α Ι ΤΟ Ν Ε Υ Ρ ΙΚ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α Δέν είναι Ικανό νά σκέφτεται καί νά αίσθάνεται κάθε σώμα, άλλά μόνο τά όργανικά καί ζωντανά σώματα. Καί άκόμη δέν έκδηλώνονται σέ κάθε ζωντανό σώμα βλες έκεΐνες οί δραστηριότητες πού έχουν σχέση μέ τήν άνάπτυξη τοΰ νοΰ. Ή έμφάνιση τοΰ νοΰ είναι ένα γεγονός πού είναι δεμένο μέ τήν άνάπτυξη ένός κεντρικοΰ νευρικοΰ συστήματος στά ζώα. Όταν τά ζωντανά σώματα έχουν άναπτυγμένο τό νευρικό τους σύστημα καί βταν άπό τό κεντρικό νευρικό σύστημα έχει «ιαπτυχθεΐ τό μοαλό, τότε προβάλλουν καί οί στοιχειώδεις λειτουργίες τοΰ νοΰ, ή συγκέντρωση τών αί- 2

17 18 σθήσεων. Καί μέ τήν πάρα πέρα. άνάπτυξη τοϋ έγκεφάλου τοΰ φλοιοΰ καί των άνωτέρων κέντρων πού συναντάμε στόν άνθρωπο έμφανίζονται καί οΐ άνώτερες λειτουργίες της νόησης καί ή λειτουργία της. σκέψης. Τό μυαλό (ό έγκέφαλος) γίνεται τό βργανο της σκέψης. Ή σκέψη είναι μιά λειτουργία πού κάνει τό μυαλό. Ελάχιστοι άνθρωποι σήμερα άμφισβητοΰν τά καλά θεμελιωμένα αύτά γεγονότα. Παρ βλα αύτά υπάρχουν θεωρίες καί πίστεις πλατειά διαδομένες, πού ύποστηρίζουν τά άντίθετα. Καί τέτοιες πίστεις π.χ. είναι έκεΐνες πού πιστεύουν στή μετά θάνατο ζωή τής ψυχής. ΑύτοΙ πού τά πιστεύουν λένε άκόμα πώς στή μελλοντική μας, μετά θάνατο ζωή πολλά πράγματα θά μας γίνουν πιό καθαρά απ δτι στήν έπίγεια ζωή. Μ άλλα λόγια πιστεύουν ίτι ό νοϋς μας δέν μπορεΐ νά φτάσει στήν πλήρη του άνάπτυξη, παρά μόνο μετά τόν θάνατο. Πιστεύουν 8τι γιά νά φτάσουν οί σκέψεις μας στήν τελειότητα πρέπει νά άναπτύσσονται μακρυά άπό τό μυαλό. Καί δτι θά φτάσουν σέ πλήρη τελειότητα, 6- ταν δέν θά ύπάρχει μυαλό γιά νά σκεφτόμαστε. Ό Λένιν υποστήριζε βτι γιά νά φτάσουμε σέ «άνάλυση καί έξήγηση» μιας διαδικασίας τοΰ νοΰ, γιά νά καταλάβουμε τή φύση της καί τήν προέλευσή της, θά πρέπει νά «κάνουμε άμεση μελέτη τοϋ ύλικοϋ ύποστρώματος τών διανοητικών φαινομένων, δηλαδή της διαδικασίας τοΰ νευρικοΰ συστήματος». (Ποιοι είναι οΐ φίλοι τον Λαον κλπ. Μέρος /). ΤΙς βάσεις αύτης της μελέτης τη< έβαλε ή σύγχρονη φυσιολογία Ή πιό σημαντική έργασία στόν τομέα αύτό είναι τό έργο τοΰ Ρώσου φυσιολόγου Ίβάν Παυλώφ. Ο ΡΓ Α Ν ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Π Ε ΡΙΒ Α Λ Λ Ο Ν Πρίν άπό τόν Παυλώφ πίστευαν πώς τό νευρικό σύστημα γενικά έκτελοϋσε τήν πρωταρχική λειτουργία τοϋ συνδυασμοϋ τών πράξεων τών διαφόρων μερών τοΰ δργανι-

18 19 σμοΰ. Ό Σέρ Τσάρλς Τσέριγκτον άποκαλοΰσε τή διαδικασία αύτή «πλήρη δραστηριότητα τοϋ κεντρικού νευρικού συστήματος. Αντίθετα δ Παυλώφ έπέμεινε στήν άνάγκη νά έρευνηθη νας δεύτερος τεράστιος τομέας της φυσιολογίας τοΰ νευρικού συστήματος». *0 Παυλώφ θεωρούσε το νευρικό σύστημα σαν «2να σύστημα πού κατά πρώτο λόγο άποκαθιστα επαφή καί σχέσεις, 6χι ανάμεσα στά διάφορα ίργανα τοΰ σώματος, δπως πίστευαν μέχρι τότε, άλλά άνάμεσα στόν δργανισμό σάν σύνολο καί στό περιβάλλον του». Ή βασική λειτουργία τοΰ κεντρικού νευρικού συστήματος, δέν είναι απλώς νά ρυθμίζει τή λειτουργία τών διαφόρων μερών τοΰ όργανισμού μεταξύ τους, άλλά νά ρυθμίζει τή λειτουργία ολοκλήρου τοΰ όργανισμοΰ, στίς σχέσεις του μέ τό περιβάλλον. Μέ τή λειτουργία τοΰ νευρικού συστήματος τό ζώο στήν πορεία της δραστηριότητάς του δημιουργεί πολύπλοκες σχέσεις μέ τό περιβάλλον του, χάρη στίς όποιες κατορθώνει νά ζεΐ μέσα σ αύτό τό περιβάλλον, νά συγκεντρώνει πληροφορίες καί νά άντιδρα κάτω άπό καθορισμένες συνθήκες καί μέ καθορισμένο τρόπο. "Ετσι τό ζώο δένεται μέ τό περιβάλλον του κατά τέτοιο τρόπο, πού εϊναι ενήμερο τοΰ τί συμβαίνει γύρω του, αντιδράει άνάλογα μέ τήν περίσταση καί επενεργεί καί αύτό μέ τή σειρά του στό περιβάλλον του. Γιά νά κάνει 6λα αύτά, τό ζώο χρησιμοποιεί τά ίργανα τών αίσθήσεων, τά άκρα του καί τό 6ργανο πού έλέγχει ίλη τή διαδικασία αύτή : τό μυαλό (εγκέφαλο). Τό άπλούστερο είδος άνακλαστίκοΰ, άς πούμε ενας έρεθισμός πού δέχεται τό βργανο αίσθήσεως καί προκαλεΐ μιά μυϊκή άπάντηση, άποτελεΐ μιά σχέση ή μιά σύνδεση τοΰ ζώου μέ τό περιβάλλον. Ό κάθε συγκεκριμένος έρεθισμός, προκαλεΐ καί μιά άνάλογη άπάντηση. Αύτό δμως καθορίζει καί τή δημιουργία ένεργητικών σχέσεων τοΰ ζώου μέ τό

19 20 περιβάλλον. Ό Παυλώφ άπέδειξε βτι ή δημιουργία ένεργητιχών σχέσεων άνάμεσα στό ζώο καί στό περιβάλλον του, άρχίζει άπό καθορισμένες καί σταθερές συνδέσεις τοϋ ζώου μέ τόν έζωτερικό κόσμο πού λέγονται μή έξαρτημένα Ανακλαστικά καί άναπτύσσονται μέ τή δημιουργία προσωρινών καί ποικίλων σχέσεων, πού λέγονται έξαρτημένα αντανακλαστικά. Γιά νά μελετήσει τήν άνάπτυξη τών άνακλαστικών, 6 Παυλώφ χρησιμοποίησε ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο : βτι οϊ σιελογόνοι άδένες τών ζώων βγάζουν σάλιο μόλις προετοιμάζονται νά πάρουν τήν τροφή τους. Ετσι βταν παρουσιάσουν σ ένα σκύλο τροφή, βγάζει άμέσως σάλιο. Αύτό είναι ένα άπλό μή έξαρτημένο άνακλαστικό. "Οταν ό σκύλος βρίσκεται μπροστά σέ φαγητό τρέχουν τά σάλια του. Ό Παυλώφ σέ συνέχεια άνακάλυψε πώς άν χτυπάμε ένα κουδούνι τήν ώρα πού θά παρουσιάζουμί στό σκύλο τήν τροφή, ύστερα άπό λίγο καιρό, ό ήχος μόνον τοΰ κουδουνιοϋ είναι άρκετός γιά νά τρέξουν τά σάλια του, έστω καί άν δέν τοΰ προσφέρουμε τροφή. Αύτό τό όνόμασε έξαρτημένο άνακλαστικό. Μέ βάση καθορισμένες συνθήκες, δηλαδή μέ τό συνδυασμό της τροφής μέ τό κουδούνι, πού έπαναλήφθηκε πολλές φορές, ό σκύλος άρχισε νά άντιδρα μόνο μέ τό άκουσμα τοΰ κουδουνιοΰ καί άς μήν τοϋ δίνεται τροφή. Μέ άλλα λόγια, ό σκύλος συνήθισε νά συνδυάζει τήν τροφή μέ τό κουδούνι καί περιμένει τροφή μόλις άκού - σει τό κουδούνι Γι* αύτό καί προετοιμάζεται γιά τήν τροφή του καί άς μήν τήν λάβει. Ενώ τά μή έξαρτημένα άνακλαστικά είναι ένα μέρος της κληρονομικότητος τών ζώων, πού άναπτύχθηκαν στήν πορεία τής έξέλιξης τών είδών, τά έξαρτημένα άνακ! -τι κά έμφανίζονται στήν πορεία τής ζωής τών ξεχωριστών άτόμων. Καί άπό τή στιγμή πού θά δημιουργηθοΰν μποροΰν νά άλλοιωθοΰν ή νά καταστραφοΰν. Έτσι, άφοΰ περάσει άρκετό διάστημα πού θά χτυπάει τό κουδούνι χωρίς

20 21 νά δίνεται καί ή τροφή, ό σκύλος θά πάψει νά άντιδράει στό κουδούνι. Μπορεΐ άκόμα νά συνηθίσει 6 σκύλος νά άντιδράει δχι σέ κάθε ήχο κουδουνιού, άλλά σέ όρισμένο μόνο χτύπημα κ.λ.π. Ό μηχανισμός τών ανακλαστικών βρίσκεται στόν έγκέφαλο, στό σημείο άκριβώς πού ένώνονται τά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως. Τά κέντρα τών αισθήσεων διαφέρουν άπό τά κέντρα κίνησης. Ό ρόλος τών πρώτων είναι νά δέχονται μηνύματα καί τών δεύτερων νά στέλνουν. Καί είναι συνδεμένα κατά τέτοιο τρόπο, πού βταν ένα μήνυμα φτάνει άπό τό αισθητήριο δργανο στό αντίστοιχο κέντρο, τό μήνυμα αύτό μεταβιβάζεται αμέσως στό άνάλογο κέντρο κίνησης καί κείνο μέ τη σειρά του στέλνει μήνυμα στούς μϋς, στούς άδένες κ.λ.π. Καί έτσι σέ ένα δοσμένο έρεθισμό έχουμε καί μιά άνάλογη άπάντηση. Λοιπόν ένα μή έζαρτημένο άνακλαστικό στηρίζεται σέ μιά καθορισμένη καί σταθερή σύνδεση πού ύπάρχει άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως τοϋ έγκεφάλου. Καί τά έξαρτημένα άνακλαστικά στηρίζονται σέ προσωρινές, ποικίλες καί έξαρτημένες σχέσεις πού δημιουργοΰνται άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί τών κινήσεων, μέσα στήν πορεία της ζωής τοΰ ζώου. Τέτοιες σχέσεις άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως μέσα στόν έγκέφαλο τών ζώων, άποτελοΰν καί σχέσεις άνάμεσα στό ζώο καί στόν έξωτερικό κόσμο. Γιατί ό ρόλος τών σχέσεων αύτών μέσα στόν έγκέφαλο τών ζώων, «ΐναι νά συνδέσουν τό ζώο μέ τόν έξωτερικό κόσμο, δηλαδή μέ τό περιβάλλον μέσα στό όποιον ζεΐ. Έτσι ή μή έξαρτημένη σχέση τροφή σάλιο μέσα στόν έγκέφαλο τοΰ σκύλου, συνδέει τό σκύλο μέτό περιβάλλον του κατά τέτοιο τρόπο, πού ίταν του προσφέρεται τροφή νά προετοιμάζεται γιά νά τή φάει καί νά τή χωνέψει. Καί ή έξαρτημένη σχέση κουδούνι σάλιο, μέσα στόν έγκέφαλο τοΰ σκύλου συνδέει τό σκύλο μέ τό περιβάλλον του, κα

21 22 τά τρόπο πούίταν χτυπάει τό κουδούνι, πού ό σκύλος έχει μάθει νά τό συνδυάζει μέ την τροφή καί πάλι ό σκύλος έτοιμάζεται γιά νά φάει. "Ολα τά ζώα ζοϋν μόνο μέ τις σχέσεις μέ τόν εξωτερικό κόσμο τοϋ περιβάλλοντος, δηλαδή μέ τις εξωτερικές τους σχέσεις πού δημιουργοϋνται μέσω των έσωτερικών σχέσεων, μέσα στον ίδιο τους τον εγκέφαλο. Ό Παυλώφ έδειξε 6τι οΐ σχέσεις αύτές τοϋ ζώου μέ τόν εξωτερικό κόσμο διαμορφώνονται μέ τήν άνάπτυξη των έξαρτημένων σχέσεων άπό τις μή εξαρτημένες, δηλαδή μέ την άνάπτυξη των έξαρτημένων άνακλαστικών άπό τά μή έξαρτημένα άνακλαστικά. Συνοψίζοντας 6λα αυτά λέμε : Ή μή έξαρτημένη σχέση, είναι μιά σχετικά σταθερή σχέση άνάμεσα στό ζώο και στό περιβάλλον του. Έτσι άν π.χ. περάσει ξαφνικά κάτι μπροστά στά μάτια του, θά τά κλείσει. Αύτό είναι μιά μή έξαρτημένη σχέση, πού υπάρχει γιά νά προφυλάσσει τά μάτια. Ανεξάρτητα λοιπόν άπό τις συνθήκες πού ζεϊ τό ζώο, συνδέεται μέ τόν εξωτερικό κόσμο μέσω τέτοιων άνακλαστικών. Γεννιέται μέ τέτοια άνακλαστικά πού άναπτύσσονται στήν πορεία άνάπτυξης καί έξέλιξης των είδών. Άπό τήν άλλη πλευρά, μιά έξαρτημένη σχέση είναι μιά προσωρινή σχέση, μέ παραλλαγές άνάμεσα στό ζώο καί στό περιβάλλον του, πού τήν άποκτάει τό ξεχωριστό ζώο στήν πορεία της άτομικής του ζωής καί πού μπορεΐ νά έξαφανισθεΐ. "Ενας σκύλος μπορεΐ π.χ. νά παίρνει τήν τροφή του σέ μιά συγκεκριμένη θέση. Αύτή είναι μιά συνήθεια πού τήν άπόκτησε στήν πορεία της ζωής του. Έχει έξαρτήσει τή λήψη της τροφής μέ τό συγκεκριμένο μέρος πού βρίσκεται ή τροφή καί συνήθησε νά τή ζητάει μόνο έδώ. Ά ν οί συνθήκες ζωής τοϋ σκύλου άλλάξουν, τότε καί ή έξαρτημένη αύτή σχέση μπορεΐ νά άλλάξει. Ό σκύλος μπορεΐ νά συνηθίσει νά άναζητάει καί άλλοΰ τήν τροφή του. Ό Παυλώφ άπόδειξε οτι τό νευρικό σύστημα στά άνώ* τερα ζώα παίζει τό ρόλο της άποκαταστάσεως προσωρινών

22 23 καί ποικιλόμορφων σχέσεων, άνάμεσα στό ζώο καί. στό περιβάλλον του, δηλαδή προσαρμόζει τις αντιδράσεις τοϋ ζώου στίς διάφοορες συνθήκες τοϋ περιβάλλοντος. Καί ά- κόμη μέ τή δική του δράση πάνω στο περιβάλλον του, προσαρμόζει τό περιβάλλον στις Απαιτήσεις τοϋ ζώου. Αυτή ή λειτουργία γίνεται στό μυαλό και γι αυτό ό Παυλώφ άποκάλεσε τόν έγκέφαλο «τό δργανο των πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τό έξωτερικό περιβάλλον» Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α ΚΑΙ Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η. Α ΙΣ Θ Η Σ Ε ΙΣ Ό Παυλώφ έπέμεινε δτι ή διανοητική δραστηριότητα είναι το ίδιο μέ τήν ανώτερη νευρική δραστηριότητα καί 6τι ή διάφορες δψεις της διανοητικής ζωής, μποροΰν να έ- ξηγηθοϋν μέ τάς δεδομένα της έρευνας της άνώτερης νευρικής δραστηριότητος : «'Η δυαδικότητα άνάμεσα στό σώμα καί στήν ψυχή σαν χωριστά πράγματα, έξακολουθεϊ νά είναι πλατειά διαδομένη», έγραφε, «διά τόν έπιστήμονα δμως μιά τέτοια διαφοροποίηση είναι άδύνατη». ' Η διανοητική δραστηριότητα, εϊναι δραστηριότητα τοϋ έγκεφάλου. Καί άν ό έγκέφαλος είναι τό δργανο των πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τό έξωτερικό κόσμο, τότε πρέπει νά θεωρούμε καί τή πνευματική δραστηριότητα, σάν μέρος τής δραστηριότητας πού συνδέει τό ζώο μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Άποτελεΐ τή βάση τών έξαρτημένων άνακλαστικών. ;Η διανοητική ζωή αρχίζει τή στιγμή πού τά πράγματα άρχίζουν νά παίρνουν κάποιο νόημα γιά τό ζώο. Καί αύτό συμβαίνει, όταν σάν αποτέλεσμα τής διαμόρφωσης τών έξαρτημένων άνακλαστικών, συσχετίζει τό ένα πράγμα μέ τό άλλο. "Ενα πράγμα άποκτα νόημα γιά τό ζώο δταν τό ζώο έχει μάθει νά συνδέει τήν παρουσία του μέ κάποιο δλλο. Π.χ. δνας σκύλος μαθαίνει νά συνδέει έναν είδικό έρεθισμό της βσφρησης, μέ τήν ιδιαίτερη παρουσία μιας εί-

23 24 δικής τροφής ή ένός σκύλου ή καί τοϋ άφετικοΰ του κλπ. Κάθε λεπτό δέχεται τεράστιο άριθμό έρεθισμών άπό τά έ- ξωτερικά καί έσωτερικά του αίσθητήρια ίργανα καί μαθαίνει νά συνδέει τούς διάφορους έρεθισμούς μέ διάφορα πράγματα. "Έτσι οί διάφοροι έρεθισμο'ι δέν μένουν γιά τό ζώο άπλοί έρεθισμοί οί όποιοι άπαιτοϋν καί έχουν αύτόματα μιά συγκεκριμένη άπάντηση, άλλά γίνονται γιά τό ζώο ένα σύστημα σημάτων τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου καί τών σχέσεων του μ αύτό τόν έξωτερικό κόσμο, στό ό ποιο σύστημα άπαιτεΐται μιά όλόκληρη καί ποικίλη σειρά άπαντήσεων. 'Ετσι τό ζώο άποκτα ένεργητική γνώση τών πραγμάτων. *Η γνώση τών πραγμάτων είναι ούσιαστικά ένεργητική καί οχι παθητική κατάσταση. Ή γνώση ένός πράγματος δέν είναι μόνον ή άντίληψή του μέ μιά άπό τίς αίσθήσεις, άλλά καί ή άπάντηση σ αύτό. Γνώση πρίν άπ βλα σημαίνει βτι τό ζώο μέ τά αισθητήριά του βργανα διακρίνει όρισμένα γνωρίσματα τοΰ περιβάλλοντος του μέσα στό όποιο βρίσκεται, σ άντιδιαστολή μέ τό γενικό περιβάλλον καί πού άντιστοιχοΰν στά συγκεκριμένα πράγματα. Π.χ. τό ζώο ξεχωρίζει τήν τροφή του μέ τήν βσφρηση, τήν άφή καί τήν δράση καί τήν τρώει. Γνώση ένός πράγματος σέ συνέχεια σημαίνει βτι τό ζώο ξεκαθαρίζει όρισμένα γνωρίσματα τοΰ πράγματος, μέ τήν έννοια βτι τά συνδέει μέ άλλα πράγματα. Π.χ. μερικά πράγματα γίνονται γιά τό ζώο σήματα παρουσίας της τροφής του ή δτι πλησιάζει κάποιος κίνδυνος κλπ. καί τό ζώο άπαντά ανάλογα. Έτσι ή ένεργητική γνώση τών πραγμάτων πού ξε πηδάει μέ τήν διαμόρφωση τών έξαρτημένων άνακλαστικών, σημαίνει βτι τό ζώο μαθαίνει νά συνδέει τούς έρεθισμούς πού δέχεται, μέ άλλα πράγματα πσύ δέν πέφτουν άμεσα

24 25 στήν άντίληψή του. Καί μέ τόν τρόπο αύτό δημιουργεί τήν έννοια της προσδοκίας καί συγκεντρώνει πείρα. Ό σχηματισμός λοιπόν των έζαρτημένων Ανακλαστικών δημιουργεί καί τή διαφορά άνάμεσα στήν ύποκειμενικότητα καί στήν αντικειμενικότητα. 'Η διαφορά αύτή πού έχει γίνει καί θέμα πολλών θεωριών καί μυστικισμοϋ άπό μέρους των φιλοσόφων, έχει μιά φυσική έξήγηση. ' Η διαφορά Ανάμεσα στό υποκειμενικό καί στό άντικειμενικό, έμφανίζεται άπό τή στιγμή πού τό ζώο Αρχίζει νά ξεχωρίζει τά πράγματα. Καί άπλούστατα είναι ή διαφορά άνάμεσα στό σύνολο των ύλικών συνθηκών πού ύπάρχουν καί τών πλευρών του πού πέφτουν στήν Αντίληψη τοϋ ζώου καί στήν έννοια πού τούς άποδίδει. Έτσι ή ύποκειμενικότητα σάν αντίθεση πρός τήν Αντικειμενικότητα, τό διανοητικό σάν Αντίθετο μέ τό φυσικό, ή ολοκληρωτική γνώση σάν Αντίθετη μέ κείνο πού πέφτει στήν Αντίληψη τοϋ ζώου προέρχονται Από τήν Ανάπνυξη της Ανώτερης νευρικής δραστηριότητας τοϋ ζώου, στήν πορεία τής διαμόρφωσης τών έζαρτημένων Ανακλαστικών τών 6λο καί πιό πολύπλοκων σχέσεων πού δημιουργεί τό ζώο μέ τό έξωτερικό περιβάλλον. Τό ύπσκειμενικό διαφέρει Από τό Αντικειμενικό, έπειδή α) τό ζώο πληροφορείται μόνο για μερικές βψεις, γιά μερικές πλευρές τοϋ περιβάλλοντος καί 6χι γιά τό σύνολο καί β) ή Αντίληψη πού μπορεΐ νά σχηματίσει γιά τό πράγμα μπορεΐ νά είναι καί λαθεμένη : δηλαδή υποκειμενικά μπο - ροΰν νά δοθούν σχέσεις σέ πράγματα πού νά μήν Ανταποκρίνονται στήν πραγματικότητα. Καί ή Αντικειμενικότητα ύπάρχει πριν άπό τήν ύποκειμενικότητα έπειδή α) ή ύπαρξη τοϋ πράγματος είναι προϋπόθεση γιά νά πέσει στήν άντίληψή μας, ένώ ή δική μας γνώση τοϋ πράγματος, δέν είναι προϋπόθεση γιά τήν ύπαρξή του. Καί β) γιατί τά πράγματα προϋπάρχουν πολύ πριν

25 26 νά τά γνωρίσουμε έμεΐς ή νά πέσουν στήν αντίληψη ενός όργάνου ζωντανού όργανισμοϋ. 'Η Συνείδηση, λοιπόν, ξεπηδάει μέσα άπό τη δραστηριότητα τοϋ νευρικοϋ συστήματος μέσα άπό τή δραστηριότητα τής δημιουργίας τών πολύπλοκων και πο'.κίλων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Καί βταν μέσα στη διαμόρφωση τών έξαρτημένων άνακλαστικών, οΐ έρεθισμοί πού λαμβάνει ένα ζώο άπό τό έξωτερικό περιβάλλον, αρχίζουν νά γίνονται γι* αύτό σήματα και συνηθίζει νά άναγνωρίζει τά τέτοια σήματα καί άνάλογα νά καθορίζει τή συμπεριφορά του, τότε έμφανίζεται μιά καινούρια ποιότητα στή νευρική διαδικασία τοϋ ζώου πού λέγεται συνείδηση. Ή συνείδηση δέν είναι κάτι τό μυστήριο, πού ύπάρχει παράλληλα καί πλάϊ στή διαδικασία της ύλικής ζωής τοϋ έγκεφαλου. Περισσότερο είναι μιά καινούρια ποιότητα πού ξεχωρίζει άπό τήν διαδικασία τής ζωής. *Η διαδικασία λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου γίνεται συνειδητή διαδικασία, πού είναι άποτέλεσμα τής λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου τοϋ «όργάνου τών πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο». 'Η συνείδηση είναι μιά Ιδιαίτερη ποιότητα τών σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο, πού πραγματοποιείται μέ τή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Καί καταλήγει σέ σύνολο σχέσεων, μέ τό όποιο τό ζώον πληροφορείται γιά τόν έξωτερικό κόσμο μέ τούς έρεθισμούς πού^ φτάνουν στά διάφορα κέντρα τοϋ έγκεφάλου καί τό συσχετισμό τους πού πραγματοποιείται μέσα στόν έγκέφαλο. Στό μέτρο πού τό ζώο ζεΐ σέ τέτοιες σχέσεις μέ τό περιβάλλον του, έχει συνείδηση καί ή ύπαρξή του εϊναι συνειδητή ύπαρξη. * Η πιό στοιχειώδης μορφή συνείδησης τών ζώων εϊναι ή αισθητηριακή συνείδηση ή οί αισθήσεις. Ή συνείδηση αΰτή ξεπηδάει τή στιγμή πού στήν πορεία τής διαμόρφωσης τών έξαρτημένων άνακλαστικών, οί διάφοροι έρεθισμοί πού φτάνουν στά αισθητήρια δργανα άποκτοϋν κάποια σημασία

26 27 καί γίνονται σήματα γιά τό ζώο. Μιά έπιφανειακή παρατήρηση θά έλεγε δτι είναι απλές βελτιώσεις τών.αίσθητηρίων όργάνων, μέ τά όποια τό ζώο άπαντα κατά συγκεκρινο τρόπο. Ή λειτουργία τοϋ έγκεφάλου ή καλύτερα ένα μέρος της λειτουργίας αύτής, έχει γίνει συνειδητή λειτουργία, κατά τήν όποία οί έρεθισμοί στά αισθητήρια βργανα γίνονται αισθήσεις. Η Α Ν Α Π ΤΥ ΞΗ Τ Η Σ Α Ν Ω Τ Ε Ρ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Τ ΙΚ Η Σ Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α Σ ΤΟΥ ΑΝ ΘΡΩΠΟΥ Ή άνώτερη διανοητική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου, ό λόγος καί ή σκέψη, δέν χωρίζεται μέ άγεφύρωτο κενό άπό τήν αισθητηριακή συνείδηση, πού είναι μιά κοινή διαδικασία στόν Ανθρωπο καί στά άλλα ζώα. 'Αντίθετα μάλιστα ή άνώτερη αύτή διανοητική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου είναι μία έξελικτική άνάπτυξη της διάρθρωσης καί λειτουργίας τοΰ άνθρωπίνου έγκεφάλου, σάν δργανο τών σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Ό Παυλώφ έγραφε : «"Οταν ή άνάπτυξη τοΰ ζωϊκοΰ κόσμου έφτασε στό στάδιο τοΰ άνθρώπου έγινε μιά σημαντική προσθήκη στό μηχανισμό τής άνώτ&ρης νευρικής δραστηριότητας». Ή προσθήκη αύτή είναι ό λόγος καί ή διαδικασία τής σκέψης. Καί οί Ιδέες είναι αχώριστες άπό τό λόγο. Είναι γνωστό οτι ό λόγος, ή ομιλία, έχει τήν ύλική της βάση σέ όρισμένα κέντρα τοΰ έγκεφάλου. Ή έξέλιξη καί ή τελειοποίηση στή λειτουργία τους αύτή, άποτελοΰν αύτό τό «πρόσθετο στό μηχανισμό της άνώτερης δραστηριότητας τοΰ έγκεφάλου» γιά τό όποιο μιλάει ό Παυλώφ καί πού άποτελεί καί τό ιδιαίτερο τοΰ άνθρώπου. "Αν πάθει ζημιά ή καταστραφεϊ αύτό τό μέρος τοΰ έγκεφάλου, χάνεται δχι μόνο ή ικανό" τητα της ομιλίας, άλλά καί της σκέψης. Ό λόγος (ή όμίλία) αναπτύσσεται σάν βργανο επικοινωνίας άνάμεσα στά ξεχωριστά άτομα μιας κοινωνίας. Χω

27 28 ρίς αύτό, ήταν αδύνατη ή κοινωνική τους ζωή καί ή έπιβίωση τοϋ είδους. *Η χρίση τοϋ λόγου, ή Ικανότητα νά μιλάει κανένας καί νά Αντιλαμβάνεται 6τι τοϋ λένε, έχει τις ρίζες του στή δραστηριότητα τών αισθήσεων τοϋ Ανθρώπου, πού είναι κοινό μέ τά άλλα ζώα. Είναι φανερό 6τι έγινε μιά προσθήκη στήν αισθητηριακή δραστηριότητα, πού γεννήθηκε άπό τις ξεχωριστές συνθήκες τοϋ άνθρώπινου τρόπου κοινωνικής ζωής. Καί στηρίχτηκε στό πλάτεμα τής διάρθρωσης καί τών λειτουργιών του άνθρώπινου έγκεφάλου. Πολλά ζώα έχουν άναπτύξει τά μέσα έπικοινωνίας μέ τά ίλλα τομα τοϋ είδους τους γιά καταστάσεις πού έπληροφορήθηκαν άπό τις αισθήσεις τους. Έτσι, τά πουλιά έχουν ένα είδικόν προειδοποιητικό λάλημα, γιά τόν κίνδυνο. Σέ μερικές περιπτώσεις ύπάρχουν πιό πολύπλοκες έπικοινωνίες. "Έτσι μιά μέλισσα &ταν γυρνάει στήν κυψέλη της κάνει έναν ειδικό χορό, μέ τόν όποιο ειδοποιεί τις άλλες, νά τρέξουν πρός μιά καθορισμένη κατεύθυνση, ίπου ή Ιδια είχε βρει νέκταρ. Καί ό άνθρωπος μέ τήν όμιλία μπορεΐ νά άνακοινώσει στούς άλλους τά Ιδιαίτερα περιστατικά πού έπεσαν στήν άντίληψή του μέ τις αίσθήσεις του. Μά ή όμιλία μάς δίνει τή δυνατότητα νά κάνουμε καί κάτι πέρα άπό αύτό. Γιατί ή όμιλία δέν είναι κραυγές ή χειρονομίες, άλλά συνδυασμός λέξεων. Mi τις αισθήσεις του τό ζώο άναγνωρίζει τά άντικείμενα καί τά χαρακτηριστικά τους πού πέφτουν στίς αίσθήσεις του καί έτσι, άνάλογα μέ τις περιστάσεις άπαντα. Δημιουργώντας έξαρτημένες σχέσεις μέ τά πράγματα, τό ζώο έχει μάθει κι ίλας νά έπενεργεΐ σ αύτά καί νά ξεχωρίζει τά κοινά γνωρίσματα στά διάφορα πράγματα, δηλαδή νά άναγνωρίζει τά ίδια είδη κα'ι τις Ιδιες Ιδιότητες σέ διαφορετικές περιστάσεις. Στόν άνθρώπινο λόγο κατά κύριο λόγο ύπάρχουν οΐ λέξεις γιά τά διάφορα εϊδη καί τις διαφορετικές Ιδιότητες τών άντικειμένων, πού τις ξεχωρί

28 29 ζουμε μέ τις αισθήσεις μας. Έτσι, συνδυάζοντας αύτές τις λέξεις, μπορούμε νά μιλάμε, αν θέλουμε, γιά διάφορα πράγματα καί τις διαφορετικές τους Ιδιότητες, γιά τό πώς μπορεΐ νά άλλάξουν, γιά τό παρελθόν καί γιά τό μέλλον τών πραγμάτων καί δχι μόνο γι,ά τό παρόν, γιά πράγματα σέ μακρυνές άποστάσεις τοϋ διαστήματος καί τέλος βχι μόνο γιά κείνο πού υπάρχει πραγματικά, άλλά καί γιά τό πιθανό ή φανταστικό. Ό λόγος έκτελεΐ μιά άφηρημένη καί γενικευμένη λειτουργία, σχετικά μέ τά βσα πληροφορούμαστε άπό τις αισθήσεις μας. Έτσι δίνεται ή δυνατότητα νά Ανακοινώνουνται σχέδια καί Ιδέες καί βλη άνώτερη δραστηριότητα της σκέψης. Γιά νά υπάρχους Ιδέες πρέπει νά ύπαρχουν οί λέξεις καί ό λόγος. Καί αύτό μάς κάνει ικανούς νά δημιουργήσουμε πολύ εύρύτερες σχέσεις μέ τόν γύρω μας κόσμο καί πολύ διαφορετικές σχέσεις μεταξύ τών συνανθρώπων μας, άπ ίτι είναι οί σχέσεις μεταξύ τών ζώων. Τά Ανθρώπινα βντα πού έπικοινωνοϋν μεταξύ τους μέ τήν όμιλία, τοποθετούν τό έαυτό τους σέ νέα καί περισσότερο πολύπλοκη σχέση μέ τόν κόσμο πού τά περιβάλλει καί μεταξύ τους, σέ σχέση μέ τά ζώα πού περιορίζονται στις σχέσεις πού δημιουργούν μέ τις αισθήσεις τους μόνο. Τό κέντρο αύτών τών σχέσεων είναι ό έγκέφαλος. Καί ή άφαίρεση, ή γενίκευση, ή σχεδιοποίηση καί ή δραστηριότητα σκέψης του άνθρώπινου έγκεφάλου, είναι ή δραστηριότητα της Ανάπτυξης τών σχέσεων αύτών Είναι φανερό βτι χωρίς τήν αισθητηριακή συνείδηση, πού οί Ανθρωποι έχουν κοινή μέ τά ζώα, δέν είναι δυνατό νά ύπάρξει αύτή ή Αναπτυγμένη μορφή της αίσθητικής δραστηριότητας τοϋ Ανθρώπου. Ταυτόχρονα καί ή αισθητηριακή συνείδηση τοϋ Ανθρώπου βελτιώνεται μέ τό λόγο. 01 πληροφορίες πού δεχόμαστε άπό τόν έξωτερικό κόσμο καθορίζονται καί κατευθύνονται Από τις Ιδέες μας. "Ετσι, βχι μόνο έχουμε τήν αίσθηση της βράσης, της Ακοής, της Αφής κλπ.

29 30 στίς όποιες καί άπαντάμε, άλλά τίς αισθήσεις αύτές τίς ένσωματώνουμε μέσα στήν έννοια των πραγμάτων για τά όποια έχουμε Ιδέες καί γνωρίζουμε τά όνόματά τους. Αύτό φαίνεται π.χ. άπό τό γεγονός βτι στά παιδιά ή όνοματολογία τών πραγμάτων είναι ένα άπαραίτητο στοιχείο της έκπαιδεύσεως τών αίσθήσεών τους. Η καί άπό τό γεγονός δτι οΐ Ανθρωποι πού παθαίνουν μιά βλάβη στόν έγκέφαλο καί δέν θυμοϋνται τήν όνομασία τών πραγμάτων, μπερδεύονται καί στίς άντιδράσεις άπέναντί τους. Συνοψίζοντας 6λα αύτά μπορούμε νά ποΰμε πώς 6χι μονάχα οί αισθήσεις μας άλλά καί οΐ σκέψεις μας καί οί Ιδέες μας καθώς καί δλη ή άνώτερη διανοητική καί πνευματική δραστηριύτητα τοϋ άνθρώπου έχει τήν προέλευσή της στήν ύλική διαδικασία πού παρατηρεΐται μέσα στό άνθρώπινο σώμα, έξαρταται άπό τά δργανα τοϋ άνθρωπίνου σώματος πού άσκοΰν αύτή τή λειτουργία καί μεγαλώνουν στήν άλληλεπίδραση τοϋ άνθρώπινου όργανισμοϋ καί τοΰ περιβάλοντος, φυσικού καί κοινωνικού. Καί ή διαδικασία αύτή γίνεται μέσω της δραστηριότητας της άνώτερης νευρικής λειτουργίας τοΰ έγκεφάλου.

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΝΟΤΣ ΣΑΝ Π ΡΟ ΪΌ Ν ΚΑΙ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΤΑΗΣ Η Δ ΙΑ Ν Ο Η Τ ΙΚ Η ΔΙΑ ΔΙΚ ΑΣΙΑ ΕΙΝΑ Ι ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ Ε ΓΚ ΕΦΑΛΟΥ ΠΟΥ Σ Υ Σ Χ Ε Τ ΙΖ Ε Ι ΤΟΝ Ο ΡΓ Α Ν ΙΣΜ Ο ΜΕ ΤΟ Π ΕΡΙΒ Α Λ Λ Ο Ν ΤΟΥ ^^]τό κεφάλαιο αύτο θά προσπαθήσουμε νά συνοψίσουμε τά κυριώτερα συμπεράσματα γύρω άπό τό θέμα τών σχέσεων της ύλης καί τοϋ νοϋ, στά όποια κατέληξε ό Μαρξισμός καί τά όποια έπιβεβαιώθηκαν άπό τήν έπιστημονική έρευνα. Καί θά τά άντιπαραθέσωμεν στις άπόψεις τών Ιδεαλιστών. 'Η διανοητική λειτουργία είναι λειτουργία της πάρα πολύ έξελιγμένης ίλης καί ειδικά τοϋ έγκεφάλου. Ή διανοητική διαδικασία είναι διαδικασία τοϋ έγκεφάλου, διαδικασία ένός ύλικοϋ όργάνου τοϋ σώματος. Τά βασικά γνωρίσματα τής διανοητικής διαδικασίας ετναι 6τι δι αύτοϋ καί μέσω αύτοϋ τό ζώον οίκοδομεϊ συνεχώς τις πολύπλοκες καί ποικίλες σχέσεις του μέ τό περιβάλλον του. Όταν άντιλαμβανόμαστέ τά διάφορα άντικείμενα συνδέουμε τόν έαυτό μας μέ τό έξωτερικό άντικείμενο, μέσω τής άντιληπτικής διαδικασίας τοϋ έγκεφάλου. Καί ίταν σκεφτόμαστε τά διάφορα πράγματα συνδέουμε τόν

31 32 έαυτό μας μέ τόν έξωτερικό κόσμο μέσω τής δραστηριότητας σκέψης, τοϋ έγκεφάλου. Ό Ιδεαλισμός γενικά πού πιστεύει ίτι ή συνείδηση άνήκει σέ κάποιο νοΰ, πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν ύλη, στηρίζεται στή μέθοδο έσωτερικής ένόρασης γιά νά έξηγήσει πολλά πού έχουν σχέση μέ τήν συνείδηση. Είναι ή μέθοδος της θεώρησης της συνείδησης τοΰ κάθε ά- τόμου χωριστά, ή όποία προσπαθεί μέ τόν τρόπο αύτό νά περιγράψει καί νά άναλύσει ίτι ύπάρχει σ αυτήν. Τό άποκορύφωμα της χρησιμοποίησης της μεθόδου της έσωτερικής ένόρασης στή σύγχρονη ψυχολογία, είναι ή ψυ χανάλυση. Ή ψυχανάλυση έχει άναπτύξει μιά είδική τεχνική έλεγχόμενης έσωτερικής έξέτασης, πού έπιτυγχάνεται μέ τή συνεργασία τοΰ πάσχοντος καί τοΰ ψυχαναλυτή. Βάζοντας τόν άρρωστο νά λέει ίτι τοΰ έρχεται στό νοΰ ή τά ίνειρά του κλπ., ό ψυχαναλυτής Ισχυρίζεται ίτι ανακαλύπτει κάτω άπό τή συνείδηση, ένα όλόκληρο βασίλειο ύποσυνείδητου. Καί έτσι δημιουργήθηκε μιά πολύ καλοδουλεμένη θεωρία τών διαφόρων μερών τής νόησης, τών σχέσεών τους καί τών λειτουργιών τους, τών συνειδητών καί υποσυνειδήτων : τό έγώ, τό id καί τό ύπέρ - έγώ. Αύτά ίλα δέν είναι τίποτα άλλο άπό μιά έπέκταση τής μεθόδου πού χρησιμαποιοΰν ίλοι οΐ ιδεαλιστές φιλόσοφοι καί ψυχολόγοι, ίταν προσπαθούν νά άναλύσουν τά συστατικά μέρη τοΰ άνθρώπινου νοΰ, νά τά ταξινομήσουν, νά τά συσχετίσουν καί νά έρευνήσουν τήν άνάπτυξή τους. Όλοι αύτοί έξέτασαν πάντα τή συνείδηση σά νά ήταν ένας ξεχωριστός κόσμος, αύθύπαρκτος καί άποσπασμένος άπό τόν έξωτερικό ύλικό κόσμο. 'Υιοθετώντας μιά τέτοια μέθοδο, πολλοί Ίδιαλιστές φιλόσοφοι ίχουν καταλήξει στό συμπέρασμα ίτι οΐ άντιλήψεις καί οί Ιδέες πού άποτελοϋν καί τό περιεχόμενον της συνείδησης, είναι κάτι τό ξεχωριστό πού έχει διανοητική δπαρξη άνεξάρτητη άπό τήν ύλική ίπαρξη τών διαφόρων

32 Αντικειμένων πού ύπάρχουν πέρα άπό τή συνείδησή μας. Γιά τούς Ιδεαλιστές αυτούς φιλοσόφους 6,τι υπάρχει στήν συνειδησιακή μας ζωή δέν ϊχει καμμιά σχέση μέ τά ύλικά Αντικείμενα. Γνωρίζουμε μόνον τις Ιδέες τών πραγμάτων καί καθόλου τά «καθεαυτά πράγματα» Έτσι 6 Ά γ γλος φιλόσοφος Τζών Λόκ έγραφε στό ίργον του «4οκίμιο γιά τήν Ανθρώπινη νόηση» «Ό νοϋς σ ίλες του τις σκέψεις καί τούς συλλογισμούς δέν έχει κανένα άμεσο Αντικείμενο έκτός άπό τις ίδιες του τις Ιδέες, τις όποιες μόνο αύτός συλλαμβάνει ή μπορεϊ νά συλλάβει». Έτσι οί Ιδεαλιστές συμπεραίνουν 6τι μόνο ό θεός γνωρίζει ποιές είναι οί Ιδιότητες τών πραγμάτων «αύτων καθ έαυτών», γιατί θεωρούν τις αίσθήσεις μας καί τις Ιδέες μας σάν ένα είδος τείχους μέσα στή συνείδησή μας, πού την Αποκόβουν άπό τό έξωτερικό κόσμο. Μερικοί κάνουν ίνα παρα πέρα άκόμα βήμα καί ύποστηρίζουν 6τι δέν υπάρχει λόγος νά πιστεύομε ότι ό έξωτερικός κόσμος, τά υλικά πράγματα, υπάρχουν. Δέν ύπάρχει τίποτα Αλλο έ ξω άπό τό νοϋ μας άπό τις άντιλήψεις καί τις Ιδέες τής συνείδησης. Ό Τζώρτζ ΜπερκλέΟ στό έργο του «Αρχές τής Ανθρώπινης Γνώσης» έγραφε : «Άν ύπήρχαν έξωτερικά πράγματα θά ήταν άδύνατο νά τά γνωρίσουμε. Καί Αν δέν ύπήρχαν θά είχαμε τούς ίδιους άκριβώς λόγους νά πιστεύουμε ότι ύπάρχουν, δπως Ακριβώς τώρα». "Ομως ύπάρχει καί μιά άλλη μέθοδος γιά νά έρευνήσουμε τή συνείδησή μας. 'Τπάρχει ή έπιστημονική μέθοδος πού έξετάζει τούς ζωντανούς όργανισμούς πού έχουν συνείδηση στις ένεργητικές τους σχέσεις μέ τό περιβάλλον τους. *Η μέθοδος αΰτή δέν έξετάζει τή συνείδηση σάν κάτι τό ξεχωριστό, πού άπαιτεΐ έσωτερική θεώρηση Καί γι αύτό ή συνείδηση δέν έξετάζεται σάν κάτι πού ύπάρχει πέρα άπό τή διαδικασία τής ζωής τών ζωντανών όργανισμών πού έ χουν συνείδηση, Αλλά άντίθετα μελετάει τή συνειδησιακή δραστηριότητα. "Οπως χαρακτηριστικά καί λιγόλογα έγ- 33 3

33 34 γραφαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς στή «Γερμανική 'Ιδεολογία η : «Ή συνείδηση είναι πάντα μια συνειδισιακή ύπαρξη». Όπως είπαμε ή ούσία της συνειδησιακής δραστηριότητας είναι νά οίκοδομεϊ τις πολύπλοκες καί ποικίλες ένεργητικές σχέσεις άνάμεσα στό συνειδητό όργανισμό καί στό περιβάλλον του. Καί ή λειτουργία αύτή γίνεται μέ τό μυαλό: Κατά συνέπεια ή συνειδησιακή διαδικασία είναι ή διαδικασία πού μάς συσχετίζει μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Πέρα άπό τόν τρόπο πού άντιλαμβανόμαστε τά έξωτερικά πράματα, οΐ αισθήσεις μας καί οί Ιδέες μας είναι τά ίργανα μέ τά όποια τά αντιλαμβανόμαστε. «Οί αίσθήσεις είναι οί Αμεσοι σύνδεσμοι τής συνείδησης καί τοϋ έξωτερικοΰ κόσμου», έγραφε ό Λένιν. «Ό σοφισμός τών Ιδεαλιστών φιλοσόφων βρίσκεται στόν τρόπο πού άντιμετωπίζουν τις αίσθήσεις, ύποστηρίζοντες ίτι δέν άποτελοϋν σύνδεσμο άνάμεσα στή συνείδηση καί στόν έξωτερικό κόσμο, αλλά ένα φράγμα, ένα τείχος, πού χωρίζει τή συνείδηση άπό τόν έξωτερικό κόσμο». {'Υλισμός χαΐ Ιμπειριοχριτιχισμός κεφ. πρώτο). Ό Μαρξισμός μελετώντας μέ έπιστημονικό τρόπο τή συνείδηση, άρνεΐται τήν Ιδεαλιστική άποψη πού λέτι 6τι δταν άντιλαμβανόμαστε, αίσθανόμαστε ή σκεφτόμαστε γίνονται δνό χωριστές διαδικασίες : ή ύλική τοϋ έγκεφάλου καί ή διανοητική τής συνείδησης. Καί ύποστηρίζει 6τι γίνεται μιά μόνο διαδικασία καί συγκεκριμένα ή ύλική διαδικασία πού πραγματοποιείται στόν έγκέφαλο. Ή διανοητική διαδικασία είναι άπλώς μιά 6ψη τής διαδικασίας τής λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου, σάν τοϋ όργάνου τών πιό πολυπλόκων σχέσεων μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Καί γι αύτό ό Μάρξ ϊγραφε ίτι ή σκέψη είναι ή διαδικασία ζωής τοϋ άνθρώπινου έγκεφάλου (Κεφάλαιο προλόγου στή Β' ίκδοση).

34 35 II Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Π Ρ Ο Ί Ό Ν Τ Η Σ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η Σ ΤΗ Σ Υ Λ Η Σ 01 Ιδεαλιστές πιστεύουν ίτι φαινόμενα βπως οΐ Αντιλήψεις, τά αισθήματα καί οί σκέψεις, δέν μπορούν τά δημιουργηθοΰν άπό τή λειτουργία ένός ύλικοϋ συστήματος. Ό Ιδεαλισμός πιστεύει δτι τό Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συνείδησης πού κάνει νά ξεχωρίζει καί τήν δλη διανοητική διαδικασία, δέν μπορεΐ νά έξηγηθεΐ σάν κάτι πού προέρχεται άπό κάποιο άπίθανο συνδυασμό τών ύλικών συνθηκών, άλλά είναι Ιδιότητα πού δέν έχει καμμιά άπολύτως σχέση μέ τίς Ιδιότητες τών ύλικών συστημάτων. Καί ό ιδεαλισμός βγάζει τό συμπέρασμα δτι μιά τέτοια Ιδιότητα πρέπει νά άνήκει σέ κάτι μή ύλικό καί συγκεκριμένα στό νοΰ. "Ολα όμως τά δσα γνωρίζουμε δείχνουν δτι ή συνείδηση είναι προϊόν άνάπτυξης της ύλης καί συγκεκριμένα τών ζωντανών σωμάτων πού έχουν ένα κεντρικό νευρικό σύστημα καί δτι οΐ άντιλήψεις, τά αίσθήματα καί οΐ σκέψεις, στήν πραγματικότητα είναι τά άνώτερα προϊόντα της ύλης. «Άν βάλουμε τό έρώτημα: Τί,είναι λοιπόν ή σκέψη καί ή συνείδηση καί άπό πού προέρχονται», έγραφε ό "Ενγκελς στό Άντι Ντΰοιγκ μέρος Α κεφάλαιο 3, «είναι φανερό δτι εϊναι προϊόντα τοΰ άνθρώπινου έγκέφαλου, καί δτι καί ό ίδιος ό άνθρωπος είναι προϊόν της φύσης, πού άναπτύχθηκε μέσα καί παράλληλα μέ τό περιβάλλον του». «Ό ύλικός καί αισθησιακά άντιληπτός κόσμος στόν όποιο άνήκουμε, είναι ή μόνη πραγματικότητα.» "Εγραφε ό Ένγκελς στό Λουδοβίκο Φόγιερμπαχ κεφάλαιο 2. «Όσο ύπεραισθησιακές καί Αν φαίνονται ή συνείδηση καί ή σκέψη, είναι προϊόντα ένός όργάνου τοϋ σώματος, τοϋ έγκέφαλου* ' Η ύλη δέν είναι προϊόν τοΰ νοΰ, άλλά άντίθετα ό νοΰς. εΐ - ναι, άπλά, τό άνώιερο προϊόν της ύλης». Όταν τά ζώα άνάπτυξαν ένα νευρικό σύστημα καί άρχισαν νά δημιουργοΰν ένίργητικές σχέσεις μέ τό περιβάλλον

35 36 τους μέ έξαρτημένες σχέσεις, τότε ή διαδικασία τών νεύρων Ιγινε συνειδητή διαδικασία, διαδικασία αίσθήσεων, καί στόν άνθρωπο καί σκέψη. 'Ετσι οΐ αίσθήσεις καί ή σκέψη «Ιναι εΐΐικά προϊόντα τής νευρικής διαδικασίας. «01 αίσθήσεις», Εγραφε 6 Λένιν στόν ' Υλισμό καί Έμπειριοκριτιχισμό, κεφάλ. 1 «είναι μιά άπό τις Ιδιότητες της δλής σέ κίνηση». «Ή 6λη, έπενεργώντας πάνω στά αίσθητήριά μας 6ργανα, προκαλεΐ tic αίσθήσεις», συνεχίζει. «0 1 αίσθήσεις έξαρτοϋνται άπό τόν έγκέφαλο, άπό τά νεϋρα, άπό τή σπονδυλική στήλη κ.λ.π. δηλαδή άπό τήν βλη πού είναι Οργανωμένη κατά ένα καθορισμένο τρόπο αίσθήσεις, ή σκέψη καί ή συνείδηση είναι τό ύπέρτατο προϊόν της βλης, πού είναι όργανωμένη κατά Ιδιαίτερο τρόπο». Η Σ Υ Ν Ε ΙΛ Η Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Α Ν ΤΑ Ν Α Κ Λ Α ΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Πολλοί Ιδεαλιστές πού πιστεύουν πώς ύ νοϋς ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τό σώμα καί ότι οί άντιλήψεις καί οί σκέψεις δέν μπορεϊ νά είναι προϊόντα μιας ύλικής διαδικασίας, λένε πώς οί άντιλήψεις καί οί σκέψεις είναι δημιουργήματα της νόησης πού άπασχολοΰν τή συνείδησή μας, άνεξάρτητα άπό τήν ύπαρξη έξωτερικών, υλικών πραγμάτων. Ό Μαρξισμός άντίθετα υποστηρίζει ίτι οί άντιλήψεις καί οΐ σκέψεις δέν είναι τίποτα άλλο άπό άντανακλάσεις τών ύλικών πραγμάτων. *Η διαδικασία τής συνείδησης, είναι διαδικασία πού άντανακλάει τήν έξωτερική υλική πραγματικότητα. Τίποτα δέν μπορεϊ νά γεννηθεί στή συνείδηση, πού νά μήν είναι άντανάκλαση τοϋ ύλικοΰ κόσμου. Ό Μάρξ στόν πρόλογο τής Β έκδοσης τοϋ Κεφαλαίον έγραφε ίτι «Τό ίδεατό είναι άπλώς ή άντανάκλαση τοϋ ύλικοϋ κόσμου στόν άνθρώπινο νοΰ πού μετασχηματίζεται σέ μορφές σκέψεων.»

36 37 Καί υποστηρίζει ίτι στή διαδικασία σκέψς καί στη συνείδηση γενικά, γίνεται μιά άντανάκλαση των διαφορών πλευρών καί 6ψεων τοϋ ΰλικοϋ κόσμου, σέ μιά Ιδιαίτερη υλική διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Στή συνείδησή μας, τά διάφορα μέρη ή βψεις τοϋ ύλικοϋ κόσμον» μετασχηματίζονται σέ μορφές συνείδηση;, άντιλήψεις καί σκέψεις. Καί αυτές άναπαράγονται στή δραστηριότητα ζωής τοϋ έγκεφάλου σέ μορφές πού ταιριάζουν σ αύτή τή δραστηρ ιότητα. "Ετσι π.χ. οί Ιδ'ότητες τών διαφόρων σωμάτων πού ά- πορροφοϋν καί άντανακλοϋν φώς στή αισθητηριακή δραστηριότητα τοϋ έγκεφάλου, άναπαράγονται μέ τήν μορφή τών αισθήσεων χρώματος Καί άκόμη οί σχέσεις καί τά κοινά γνωρίσματα τών διαφόρων πραγμάτων στή διαδικασία σκέψης τοϋ έγκεφάλου άναπαράγονται μέ τήν μορφή τών έννοιών. Μά τΐ άκριβώς έννοϋμε μέ τήν έννοια ((άντανάκλαση», 6τιν ύποστηρίζουμε 6τι ή συνείδηση είναι άντανάκλαση τ ή ς ύλικής πραγματικότητας ; Γιά νά δοθή άπάντηση σ αύτό θά δώσουμε τά τέσσερα γνωρίσματα τής διαδικασίας άντανάκλασης, τά όποια πρέπει νά προσέξουμε ιδιαίτερα. ΤΟ Ι1 Ρ Ω Γ Λ Ρ Χ ΐί θ Ε ΙΝ Α Ι H Υ ΛΙΚ Η Π ΡΑ ΓΜ Α Τ Ι Κ Ο ΊΊΙΤ Α ΚΑΙ Η N O H T IK H Τ Η Σ Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑ Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Γ Ε Ν Η Σ Ή Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΟ Σ Ή διαδικασία ά-τανάχλασης άπαιτεϊ συσχετισμό άνάμεσα σέ δυό διαφορετικές διαδικασίες, έτσι πού τά γνωρίσματα τής μιας διαδικασίας νά άναπαράγονται σ άντίστοιχα γνωρίσματα τής δεύτερης διαδικασίας. Ή πρώτη διαδικασία είναι ή πρωταρχική καί ή άντανάκλασή της, στή δεύτερη διαδικασία, είναι δευτερογενής ή παράγωγος. *Η πρώτη διαδικασία γίνεται άνεξάρτητα άπό τή δεύτερη, ενώ άντίθετα, ή άντανάκλαση τών γνωρισμάτων τής πρώτης διαδικασίας θά γίνη μόνο έφ δσον ύπάρχουν αύτά τά γνω ρίσματα, γιά νά γίνει ή άντανάκλαση τους.

37 Αύτό τό βασικό γνώρισμα μιας διαδικασίας αντανάκλασης φωτίζεται ιδιαίτερα μέ τό παράδειγμα της άντανάκλασης στόν καθρέφτη. Φυσικά, θά πρέπει νά τονίσουμε OTt ή ένεργητική άντανάκλαση τής εξωτερικής πραγματικότητας στή συνείδηση, διαφέρει ριζικά άπό τήν παθητική άντανάκλαση πού γίνεται στόν καθρέφτη. "Ετσι ή ύπαρξη καί τά γνωρίσματα τών άντικειμένων πού τοποθετούνται μπροστά στόν καθρέφτη γιά νά γίνει ή άντανάκλαση τους, δέν έξαρτώνται άπό την άντανάκλαση τους. 'Αντίθετα ίμως ή άντανάκλαση στόν καθρέφτη έξαρταται άπό τό τί θά βάλουμε μπροστά στόν καθρέφτη. Καί ό καθρέφτης δέν άντανακλα τίποτα άλλο πέρα άπό τά γνωρίσματα πού έχουν τά πράγματα πού βάλαμε μπροστά του. "Ετσι τό άντικείμενο είναι τό πρωταρχικό καί ή άν ανάκλασή του δευτερογενές καί παράγωγο. Κατά τόν ίδιο τρόπο καί ή ύπαρξη τών ύλικών άντικειμένων δέν έξαρταται άπό τό άν έχουμε ή δχι συνείδηση γι αύτά. Αντίθετα όμως δέν μπορεΐ νά υπάρξει τίποτα στη συνείδησή μας, πού νά μήν είναι κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο άντανάκλαση αύτοϋ πού ύπάρχει στόν ύλικό κόσμο. 'Υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τών άντικειμένων πού δέν άναπαραγάγονται στίς αισθήσεις μας Μά δέν ύπάρχει αίσθηση πού νά μήν άνταποκρίνεται κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο σέ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τών πραγμάτων. 'Υπάρχουν πολλές σχέσεις τών πραγμάτων καί κοινά χαρακτηριστικά πού δέν άναπαράγονται στίς έννοιες ή άντιλήψεις μας. Μά δέν μπορούμε νά σχηματίσουμε έννοια στό νοϋ μας πού νά μήν άναπαράγει κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, έστω καί κατά φανταστικόν τρόπο (δπως σ έναν άνώμαλο καθρέφτη), μερικά γνωρίσματα καί μερικές σχέσεις τών πραγμάτων. Ασφαλώς πολλές έννοιες δίνουν φαινομενικά τήν έντύπωση δτι δέν εϊναι άντανάκλαση τής ύλικής πραγματικό

38 39 τητας, έπειδή άκριβώς δταν σχηματισθεΐ μιά έννοια μπορεΐ νά κάνει έλεύθερους ή φανταστικούς συνδυασμούς κάθε κατηγορίας. Π.χ. δλοι μας γνωρίζουμε δτι οί γοργόνες δέν είναι άντανάκλαση κανενός ύπαρκτοΰ ζώου, άλλά πλάστηκαν άπό συνδυασμό Ιδεών πραγματικών ζώων καί συγκεκριμένα γυναίκας καί ψαριοϋ. Κατά τόν ΐδιο τρόπο οί υλιστές μπορούν νά υποστηρίξουν ότι δέν αντιστοιχεί σέ καμμιά πραγματικότητα ή άντίληψη της τριαδικότητας τοϋ Θεοΰ, μέ άπειρη δύναμη καί άπειρη γνώση, άλλά είναι διάφορες έννοιες άνθρώπων, δυνίμεων, γνώσεων καί τοΰ άπειρου, πού δλα αύτά έχουν περάσει τη συνείδηση σάν άντανάκλαση συγκεκριμένων άντικειμένων τής υλικής πραγματικότητας. "Οταν λοιπόν λέμε δτι ή ύλική πραγματικότητα άντανακλαται στή συνείδηση έννοοϋμε δτι τά γνωρίσματα της ύλικης πραγματικότητας άναπαράγονται σ αύτήν δεύτερο γενώς ή σάν παράγωγα. «'Η συνείδηση μας είναι ;< όνο μιά εικόνα τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου* έγραφε ό Αένιν στον ' Υλισμό και Επμειριοχοιτικισμό κεφάλαιο 1, «καί αύτό άποδείχνεται μέ τό οτι δέν μπορεΐ νά υπάρξει εικόνα, χωρίς τό πράγμα πού θά άπεικονίσουμε καί δτι τό πράγμα πού θά άπεικονίσουμε υπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν εικόνα του». Η Υ ΛΙΚ Η I IP ιγ Μ Λ Τ ΙΚ Ο Γ Η Τ Α Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑΤΑ Ι Σ Τ Η ΣΥ Ν Ε ΙΔ Η ΣΗ Σ Ε Μ Ο ΡΦ ΕΣ ΓΙΟΥ Κ Α Θ Ο ΡΙΖΟ Ν ΤΑ Ι ΑΠΟ Τ Η Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ Εκείνο πού υπάρχει μέ μιά μορφή στήν πρωταρχική διαδικασία, άναπαράγεται σέ μιά άλλη μορφή κατά τή δευτερογενή διαδικασία της άντανάκλασης. "Οτι ύπάρχει άνεξάρτητο σέ μιά μορφή άναπαράγεται, δπως θά λέγαμε, σέ μιά άλλη μορφή, στή διαδικασία άντανάκλασης. Ή διαδικασία αντανάκλασης λοιπόν είναι μιά διαδικασία μεταφοράς ή μετασχηματισμού άπό τή μιά μορφή σέ άλλη. Καί ή μορφή

39 40 Αντανάκλασης έξαρτάται Ασφαλώς άπό τη φύση τής διαδικασίας Αντανάκλασης. Γι αύτό δταν λέμε 6τι ή ύλική πραγματικότητα Αντανακλάται στή συνείδηση έννοοϋμε βτι Αντανακλώνται όρισμένα χαρακτηριστικά αύτής τής πραγματικότητας, σέ μιά άλλη ύλική διαδικασία καί συγκεκριμένα στή διαδικασία ζωής του έγκεφάλου, σέ Ιδιαίτερες πιά μορφές καί συγκεκριμένα στίς μορφές τών έννοιών καί τών σκέψεων. 01 μορφές αύτές δημιουργοϋνται μέσα στήν δλη διαδικασία λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου. Ή ύλική πραγματικότητα άναπαράγεται ή Αντανακλάται, στή συνείδηση μέ δημιουργημένες ήδη μορφές πού προσαρμόζονται στίς πρακτικές Απαιτήσεις ζωής τών συνειδητών όργανισμών. Π.χ. τά αισθήματα μας είναι ή ΑντανΑκλαση, στή συσυνειδησιακή διαδικασία τοϋ έγκεφαλου μας, τών γνο>ρι ματων τών ύλικών πραγμάτων. Τά γνωρίσματα βμως αύτά δέν είναι αύτά καθ έαυτά αισθήματα, Αλλά μιά Αντανάκλαση σέ μορφή αισθημάτων. Καί τά αίσθήματά μας είναι ή μορφή μέ τήν όποια συνειδητοποιήθηκαν καί έδόθη ή Ανάλογη Αντίδραση 'Οταν π.χ. βλέπουμε χρώματα δέν βλέπουμε πραγματα πού ύπήρχαν μόνο στή μνήμη μας, 6πως έπιμένουν μερικοί φιλόσοφοι, Αλλά βλέπουμε πράγματα πού ύπάρχουν Ανεξάρτητα Από μάς καί έξω Από τό νοϋ μας καί τών ό ποιων οί Ιδιότητες Αντανακλώνται στίς αισθήσεις τοϋ χρώματος. 01 ιδιότητες πού ύπάρχουν στά Αντικειμενικά πράγματα, 6πως Απορρόφηση ή ΑντανΑκλαση τοϋ φωτός, Αντανακλώνται στήν Αντιληπτική μας συνείδηση, μέ τή μορφή τών αίσθηματων τοϋ χρώματος, 'Έτσι ό Λένιν σ ένα κεφαλαιο πού Αναφέραμε πιό πάνω έγραφε: «Άν τό χρώμα είναι ένα αίσθημα πού έξαρ τάται Από τήν Αμφιβληστροειδή χιτώνα τοϋ όφθαλμοϋ (6πως ύποστηρίζουν οΐ φυσικές έπιστήμες), τότε οί Ακτίνες τοϋ φωτός πού πέφταν στόν Αμφιβληστροειδή χιτώνα παρά

40 41 γουν το αίσθημα τοϋ χρώματος. Αύτό σημαίνει ίτι έξω άπό μάς καί άνεξάρτητα άπό μάς καί άπό τό νοϋ μας ύπάρχει μιά υλική κίνηση... ή όποια έπενεργώντας πάνω στόν άμφιβληστροειδή χιτώνα δημιουργεί στόν Ανθρωπο τό αίσθημα τοϋ είδικοϋ χρώματος. Αύτό άκριβως μάς λένε οί φυσικές έπιστήμες. Καί έξηγουν τά αίσθήματα των διαφόρων χρωμάτων μέ τά διάφορα μήκη κύματος τοϋ φωτός, πού ύπάρχουν πέρα άπό τόν άμφιβληστροειδή χιτώνα τοϋ άνθρώπου, πέρα καί άνεξάρτητα καί άπό τόν ϊδιο τόν άνθρωπο. Άπό τήν άλλη πλευρά ή σκέψη, δημιουργεί μιά περισσότερο άφηρημένη καί γενικευμένη άντανάκλαση της πραγματικότητας άπ ίτι ή αισθητηριακή άντίληψη. Μά κατά ποιόν τρόπο άντανακλάται στή σκέψη μας ή πραγματικότητα; Αντανακλάται μέ τή μορφή τών προτάσεων. Ή σκέψη έκφράζεται μέ προτάσεις στίς όποιες π.χ. ένα υποκείμενο συνδυάζεται μέ ένα κατηγορούμενο. Δέν υπάρχει ίμως ή υλική λέξη της μορφής τοϋ συνδυασμοϋ τοϋ υποκειμένου μέ τό άντικείμενο. Ό συνδυασμός αυτός είναι προϊόν τοϋ λόγου, της δραστηριότητας σκέψης τοϋ έγκεφάλου. Καί μέσω τοϋ λόγου άντανακλάται ή πραγματικότητα σέ σκέψεις. Καί αύτός εϊναι ό τρόπος πού ό ύλικός κόσμος «μεταφέρεται σέ μορφές σκέψης». Ά ς ποϋμε ίτι κυττάζουμε ένα άντικείμενο, ένα κόκκινο μολύβι. Όταν σκεπτόμαστε αύτό τό πράγμα, έκφράζου με τά συμπεράσματά μας μέ προτάσεις σάν κι αύτή : «Αύτό τό μολύβι είναι κόκκινο». Ή πρόταση αύτή χωρίζεται σέ ύποκείμενο καί κατηγορούμενο πού συνδυάστηκαν σέ μιά καί τήν αύτή πρόταση. Όμως τό άντικείμενο δέν χωρίζεται έτσι σχή συγκεκριμένη πραγματικότητα. Τό κόκκινο μολύβι δέν χωρίζεται σέ δυό μέρη ίπως γίνεται μέ τό υποκείμενο, τό μολύβι καί τό κατηγορούμενο κόκκινο. Κι ίμως είναι φανερό πώς ίταν λέμε : «Αύτό τό μολύβι εϊναι κόκκινο» ή πρόταση δέν άντανακλά τήν άντικειμενική