ιαταραχές ύπνου σε νοσηλευτές κυκλικού ωραρίου: βιβλιογραφική ανασκόπηση

Transcript

1 ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας(2013) Τόµος 5,Τεύχος 2, ISSN ιαταραχές ύπνου σε νοσηλευτές κυκλικού ωραρίου: βιβλιογραφική ανασκόπηση Μακρυνίκα Ε 1, Ρεκλείτη Μ 2, Ρούπα Ζ 3 1 Νοσηλεύτρια, MSc, Γ.Ν.Α. «Σισµανόγλειο» 2 Νοσηλεύτρια, MSc, PhD, Γ. Ν. Κορίνθου 3 Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής, Πανεπιστήµιο Λευκωσίας, Κύπρος ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Οι διαταραχές ύπνου αποτελούν σοβαρό πρόβληµα για τους νοσηλευτές, ενώ η αϋπνία και η κόπωση, ως αποτέλεσµα των διαταραχών ύπνου, µπορεί να έχουν καταστρεπτικές συνέπειες στις επαγγελµατικές επιδόσεις των νοσηλευτών και την ποιότητα ζωής τους, απειλώντας την ψυχική τους ισορροπία. Σκοπός: της παρούσας µελέτης είναι η βιβλιογραφική διερεύνηση των παραγόντων κινδύνου και των αιτιών που οδηγούν στην εµφάνιση διαταραχών ύπνου στους νοσηλευτές κυκλικού ωραρίου και η επίδρασή τους στην ποιότητα ζωής, την επαγγελµατική ικανότητα και τη γενική υγεία, καθώς και τρόποι παρέµβασης για την αντιµετώπισή τους. Μέθοδος: Ανασκοπήθηκε η διαθέσιµη βιβλιογραφία της τελευταίας εικοσαετίας, σε έγκυρες βάσεις δεδοµένων, όπως PubMed και Cinahl. Χρησιµοποιήθηκαν οι ακόλουθες λέξεις-κλειδιά: sleep disorders, nurses, occupational characteristics, sleep medication µόνες ή σε συνδυασµό µεταξύ τους. Από το σύνολο των µελετών, στην ανασκόπηση συµπεριελήφθησαν όσες σχετίζονταν άµεσα µε το υπό διερεύνηση θέµα. Η διαταραχή του κιρκάδιου ρυθµού, η έλλειψη ύπνου και η υπερβολική υπνηλία έχουν αποδειχθεί ως κύριοι ανασταλτικοί παράγοντες για τη διαδικασία µάθησης, τη συγκέντρωση, τη µνήµη και την απόδοση στην εργασία. Σύµφωνα µε το DSM-IV, Η διάγνωση της διαταραχής εργασίας σε κυκλικό ωράριο τίθεται όταν διαπιστώνεται υπερβολική υπνηλία και/ή αϋπνία για διάστηµα ενός µηνός ή περισσότερο, κατά το οποίο το άτοµο εργάζεται σε βάρδιες. Το κυκλικό ωράριο εργασίας που ακολουθούν οι νοσηλευτές µπορεί να οδηγήσει σε εργατικά και τροχαία ατυχήµατα, ενοχοποιείται για την ανάπτυξη ορισµένων νόσων, ενώ έχει διαπιστωθεί ότι επηρεάζει την ικανότητα του ατόµου να κοιµηθεί, να τραφεί σωστά, να ασκηθεί και να αναπτύξει διαπροσωπικές σχέσεις. Στόχος των θεραπευτικών παρεµβάσεων είναι η εξασφάλιση της ικανότητας για εγρήγορση και η διευκόλυνση του ύπνου. Συµπεράσµατα: Οι διαταραχές του ύπνου που οφείλονται στην εργασία µε βάρδιες αποτελούν πλέον ζήτηµα της ηµόσιας Υγείας, αφού µπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές συµπεριφοράς, ατυχήµατα και αύξηση της νοσηρότητας. Η έγκαιρη ενηµέρωση, συµβουλευτική, ανίχνευση και αντιµετώπισή τους συνιστά τη βασική µέθοδο πρόληψης των συνεπειών των διαταραχών ύπνου στους νοσηλευτές. Λέξεις Κλειδιά: διαταραχές ύπνου, επαγγελµατικά χαρακτηριστικά, θεραπευτική αγωγή ύπνου, νοσηλευτές. 40 Υπεύθ.Αλ/γιας: Ρεκλείτη Μαρία Νικοµηδείας 27, ΤΚ20100, Κόρινθος Τηλ mrekliti@gmail.com

2 Interscientific Health Care (2013) Vol 5, Issue 2, ISSN Sleep disorders in nurses working on rotating shifts: a literature review Makrynika E 1, Rekleiti M 2, Roupa Z 3 1 RN, MSc, General Hospital Sismanogleio, Attika, Greece 2 RN, MSc, PhD, General Hospital of Korinthos, Greece 3 Professor, Nursing Dept., University of Nikosia, Cyprus ABSTRACT Introduction: Sleep disorders are a major problem for nurses, while lack of adequate sleep and tiredness due to sleep deprivation may have an impact on the nurses professional performance and quality of life, putting their mental stability at stake. Aim: The aim of the present study is to investigate risk factors and causes that lead to sleep disorders in nurses working on rotating shifts, and the impact they may have on the nurses quality of life, professional performance and general health, as well as to discuss means of interventions in order for those disorders to be dealt with. Method: All relevant literature of the last twenty years was reviewed by using authoritative databases and indexes, such as PubMed and Cinahl. The following key-words were used: sleep disorders, nurses, occupational characteristics, sleep medication, alone or in combination. Among all the studies available, only those that were strictly relevant to the subject under investigation were included in the review. Circadian rhythm disorders, lack of sleep, and excessive somnolence can inhibit one s learning process, ability to stay focused, memory and working performance. According to DSM-IV, the diagnosis of shift work disorder (SWD) can be established when someone experiences excessive somnolence and/or sleeplessness for a month or even more, and that person works on shifts. Nurses usually work on rotating shifts, something that may lead to workplace and traffic accidents or several diseases, while it has been shown to affect a person s ability to sleep, eat properly, exercise and create interpersonal relationships. Therapeutic interventions aim at establishing the person s ability to be on full awareness and also get adequate sleep with no problems. Conclusions: Sleep disorders due to working on shifts have become a public health issue, since they can lead to behavioural disorders, accidents, and also increase morbidity. The main method of preventing the effects of sleep disorders in nurses is to provide timely information, counseling, screening and appropriate treatment. Keywords: nurses, occupational characteristics, sleep disorders, sleep medication ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι διαταραχές του ύπνου είναι από τα συνηθέστερα προβλήµατα που συναντώνται στην καθηµερινή ιατρική πράξη και προκύπτουν από µία ενδογενή διαταραχή του µηχανισµού ύπνου/εγρήγορσης που συχνά επιπλέκεται από διαταραχές συµεριφοράς. ιαιρούνται σε παρυπνίες, που είναι ασυνήθιστες εµπειρίες ή συµπεριφορές οι οποίες συµβαίνουν κατά τη διάρκεια του ύπνου (διαταραχή υπνικού τρόµου, υπνοβασία, διαταραχή εφιαλτικών ονείρων) και σε δυσυπνίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από ανωµαλίες στη διάρκεια, την ποιότητα και τη χρονική στιγµή του ύπνου (πρωτοπαθής αϋπνία και υπερυπνία, ναρκοληψία, υπνική άπνοια και υπνική διαταραχή κιρκαδίου ρυθµού) (American Academy of Sleep Medicine, 2005). Ο ηµερήσιος κύκλος ύπνου/εγρήγορσης ρυθµίζεται από το κιρκάδιο σύστηµα, µέσω ερεθίσµατος που δηµιουργείται από το φως στον αµφιβληστροειδή και µεταφέρεται στον υποθάλαµο και συγκεκριµένα στους υπερχιασµατικούς πυρήνες που αποτελούν το ρυθµιστικό κέντρο. Οι ενδογενείς διαταραχές του κιρκάδιου ρυθµού συµβάλλουν στη διαµόρφωση της Cor.Author Rekleiti Maria 27 Nikomideias str, GR-20100, Korinthos, Greece Tel mrekliti@gmail.com 41

3 προτίµησης κάθε ατόµου για το µέρος της ηµέρας που επιλέγει για τις δραστηριότητές του (πρωινός ή βραδινός τύπος) (Eskin, 1979; Borbely et al., 1992). Εκτός από το κιρκάδιο σύστηµα, συσσωρευµένες ώρες εγρήγορσης παράγουν µια συνεχώς αυξανόµενη ανάγκη για ύπνο, η οποία περιγράφεται ως οµοιοστατική ώθηση προς τον ύπνο. Αυτά τα δύο συστήµατα ελέγχου - το κιρκάδιο και το οµοιοστατικό συνεργάζονται αλληλεπιδρώντας µεταξύ τους ώστε να διατηρηθεί ο κύκλος. Όταν το κιρκάδιο σύστηµα πάσχει ή η συµπεριφορά του ατόµου αλλάζει ως προς τον κιρκάδιο ρυθµό, τότε τα δύο αυτά συστήµατα παύουν να συνεργάζονται. Για παράδειγµα, οι εργαζόµενοι σε βάρδιες προσπαθούν να παραµείνουν ξύπνιοι τη νύκτα χωρίς την υποστήριξη ενός σήµατος από τον εγκέφαλο που να προωθεί την εγρήγορση (Drake, 2010). Οι διαταραχές ύπνου αποτελούν µία συνήθη αιτία επίσκεψης σε ένα ιατρείο. Υπολογίζεται ότι 20-40% των ενηλίκων αναφέρουν κάποιου βαθµού δυσκολία µε τον ύπνο κάθε χρόνο και το 17% θεωρούν το πρόβληµα σοβαρό (Hossain et al., 2002). Η ηλικία προδιαθέτει σε διαταραχές ύπνου (5% επίπτωση στις ηλικίες ετών και 30% σε 50 ετών και άνω). Με την πάροδο της ηλικίας µειώνεται η συνολική διάρκεια του ύπνου, ενώ αυξάνονται οι αφυπνίσεις κατά τη διάρκεια της νύκτας. Τα ηλικιωµένα άτοµα είναι πιθανότερο να πάσχουν από κάποιο νόσηµα ή να λαµβάνουν κάποια φαρµακευτική αγωγή που να διαταράσσει τον ύπνο σύµφωνα µε την έρευνα MOBILIZE (Maintenance of Balance, Independent Living, Intellect, and Zest in the Elderly) σχετικά µε την ποιότητα ζωής των ηλικιωµένων (Kelsey et al., 2010). Η αϋπνία είναι συχνότερη στις γυναίκες µε αναλογία 3:2, ενώ οι ορµονικές διακυµάνσεις κατά τη διάρκεια του κύκλου ή κατά την εµµηνόπαυση µπορούν να διαταράξουν τον ύπνο (Li et al., 2002). Αντίθετα, η υπνική άπνοια αποφρακτικού τύπου είναι συχνότερη στους άνδρες από τις γυναίκες (Kapsimalis et al., 2002). ιαταραχές του κιρκάδιου ρυθµού Οι διαταραχές του κιρκάδιου ρυθµού διακρίνονται σε εξωγενείς και ενδογενείς. Στις εξωγενείς περιλαµβάνονται η διαταραχή καθυστερηµένης φάσης ύπνου, όπου το άτοµο αναβάλλει την ώρα ανάπαυσης µε συνέπεια την καθυστέρηση έναρξης του ύπνου και την επακόλουθη καθυστερηµένη αφύπνιση σε σχέση µε τα κοινωνικά έθιµα, η διαταραχή της πρώιµης φάσης του ύπνου, όπου το άτοµο υφίστανται µία πίεση από το κιρκαδιανό σύστηµα για πρώιµη έναρξη του ύπνου και πρώιµη αφύπνιση, η διαταραχή µη 24ωρου κύκλου ύπνου/εγρήγορσης και ο ανώµαλος ρυθµός ύπνου/εγρήγορσης, κατά τον οποίο το άτοµο εµφανίζει άστατα ωράρια ύπνου, συχνά µε πολλά διαστήµατα ύπνου καθ όλο το 24ωρο (Sack et al., 2001; Ando et al., 2002; Sack et al., 2007). Στις εξωγενείς διαταραχές περιλαµβάνονται η διαταραχή αλλαγής ζώνης ώρας (jet lag), στην οποία το βιολογικό ρολόι δεν µπορεί να προσαρµοστεί αµέσως στην αλλαγή ώρας µετά από αεροπορικό ταξίδι που συνεπάγεται µεγάλη µετακίνηση κατά το γεωγραφικό µήκος και η διαταραχή εργασίας σε βάρδιες, όπου τα άτοµα θα βιώσουν δυσκολία στην 42 προσπάθειά τους να εργαστούν σε ασυνήθιστες ώρες που έρχονται σε σύγκρουση µε τα διαστήµατα ύπνου/εγρήγορσης που ελέγχονται από το κιρκαδιανό σύστηµα. Ένα ποσοστό των ατόµων αυτών θα αναπτύξουν διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες (Sack et al., 2007). Παρά του ότι τα διαγνωστικά κριτήρια δεν είναι απολύτως σαφή για τη διάκριση αυτού του υποσυνόλου, θεωρείται ότι οι εργαζόµενοι που εµφανίζουν εµµένουσα αϋπνία στην προσπάθεια να κοιµηθούν ή/και υπερβολική υπνηλία στην προσπάθεια να παραµείνουν ξύπνιοι, εµπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία. Ο ύπνος των ασθενών αυτών είναι χαρακτηριστικά κατακερµατισµένος, µε συχνές αφυπνίσεις κατά τα πρωινά διαστήµατα ανάπαυσης (Waterhouse et al., 2007). Η συσσωρευµένη έλλειψη ύπνου, αυξάνει την οµοιοστατική ώθηση προς τον ύπνο. Μετά από συνεχόµενες νυκτερινές βάρδιες η φυσιολογική κιρκάδια απαίτηση για ύπνο, αλληλεπιδρά µε το αναπτυσσόµενο χρέος ύπνου και οδηγεί σε περαιτέρω έξαρση της υπερβολικής υπνηλίας, µειωµένη απόδοση στην εργασία και αυξηµένο κίνδυνο ατυχηµάτων. Έτσι, τόσο η έλλειψη ύπνου όσο και η κιρκάδια πίεση για ύπνο, συµβάλλουν ανεξάρτητα στην ανάπτυξη αυτής της διαταραχής στους εργαζόµενους σε βάρδιες (Ackerstedt, 1988). Η µεγάλη ποικιλοµορφία στα συµπτώµατα και την βαρύτητά τους, καθώς και το γεγονός ότι δεν αναπτύσσουν τη διαταραχή αυτή όλοι οι εργαζόµενοι σε βάρδιες, είναι ένα θέµα που δεν έχει εξηγηθεί πλήρως ακόµη. Πιθανώς ενέχονται έµφυτοι παράγοντες, όπως η ευαλωτότητα στην αϋπνία, η ευαισθησία στην έλλειψη ύπνου και οι παραλλαγές στο κιρκάδιο σύστηµα. Έχει διαπιστωθεί ότι τα άτοµα µε τις εντονότερες δυσπροσαρµοστικές εκδηλώσεις έχουν έναν κιρκάδιο κύκλο που είναι µεγαλύτερος ή µικρότερος του συνήθους, σχεδόν 24ωρου (James et al., 2007). Επίσης, φαίνεται να παίζει ρόλο και η συµπεριφορική προσαρµογή του ατόµου, αφού έχει παρατηρηθεί ότι δυσκολεύονται να προσαρµοστούν στην εργασία σε βάρδιες άτοµα που τις ηµέρες που δεν εργάζονται τηρούν επίµονα ένα πρόγραµµα νυκτερινού ύπνου, χωρίς να συµπληρώνουν ώρες ύπνου κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Επιπλέον, ο θόρυβος στο σπίτι, η κακή υγιεινή του ύπνου και οι κοινωνικές υποχρεώσεις αποτελούν συχνά εµπόδιο στη προσπάθειά τους να προσαρµοστούν στο ωράριο εργασίας τους (Axelsson et al, 2004). ιαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία µε βάρδιες H εργασία σε κυκλικό ωράριο αποτελεί πλέον ένα συνηθισµένο τρόπο εργασίας στο υτικό κόσµο, µε ορατό τον κίνδυνο ανάπτυξης διαταραχής ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες. Εντοπίζεται σε άτοµα που εργάζονται τη νύχτα, ξεκινούν την εργασία τους νωρίς το πρωί (µεταξύ 4πµ και 7 πµ) ή εργάζονται σε κυκλικές βάρδιες και εµφανίζεται µε σοβαρότερα συµπτώµατα από τις απλές διαταραχές του ύπνου. Η διάγνωση της διαταραχής εργασίας σε κυκλικό ωράριο τίθεται όταν διαπιστώνεται υπερβολική υπνηλία και/ή αϋπνία για διάστηµα ενός µηνός ή περισσότερο, κατά το οποίο το άτοµο εργάζεται σε βάρδιες. Το κυκλικό ωράριο εργασίας αποτελεί κίνδυνο για τη ηµόσια Υγεία, αφού µπορεί να οδηγήσει σε εργατικά και τροχαία ατυχήµατα, ενώ έχει

4 διαπιστωθεί ότι επηρεάζει την ικανότητα του ατόµου να κοιµηθεί, να τραφεί σωστά, να ασκηθεί και να αναπτύξει διαπροσωπικές σχέσεις. (Drake et al 2004; Muecke, 2005). Τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία των ΗΠΑ εκτιµούν ότι περίπου 22 εκατοµµύρια άτοµα εργάζονται σε βάρδιες. Από αυτά, τα 3.8 εκ. εργάζονται σταθερά σε νυκτερινή βάρδια, ενώ στα 3.3 εκ. η νυκτερινή βάρδια αποτελεί σταθερό µέρος ενός κυκλικού ωραρίου. Οι µελέτες δείχνουν ότι περίπου το 1/3 των εργαζοµένων σε βάρδιες εµφανίζει συµπτωµατολογία σχετική µε τον ύπνο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό σε εργαζόµενους σε πρωινό ωράριο είναι κάτω του 20% (Drake et al., 2004). Ο επιπολασµός της διαταραχής ύπνου οφειλόµενης σε εργασία σε βάρδιες υπολογίζεται περίπου στο 20% των εργαζοµένων σε βάρδιες (Ohayon et al., 2002), το οποίο αναγόµενο στο γενικό πληθυσµό αντιστοιχεί στο 1%, ενώ οι µελέτες των ιατρείων ύπνου δίνουν ποσοστό 2-5% (American Academy of Sleep Medicine, 2005; Sack et al., 2007). Παράγοντες κινδύνου της διαταραχής ύπνου οφειλόµενης σε εργασία σε βάρδιες Σύµφωνα µε το DSM-IV, η διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες ορίζεται από την παρουσία υπερβολικής υπνηλίας και/ή αϋπνία επί τουλάχιστον έναν µήνα σε συνδυασµό µε εργασία σε βάρδιες. Συνεπώς, οι εργαζόµενοι σε βάρδιες µπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες: σε όσους δεν εµφανίζουν κανένα σύµπτωµα, όσους εµφανίζουν κάποια συµπτώµατα χωρίς να πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια της διαταραχής και αυτούς που πάσχουν από τη διαταραχή (DSM IV TR, 2000; Scott et al 2007). Η διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες µπορεί να εµφανιστεί, πέρα από την υπερβολική υπνηλία και την αϋπνία που συµπεριλαµβάνονται στα διαγνωστικά κριτήρια, και µε τα επακόλουθά τους που είναι χρόνια κόπωση, δυσκολία στη συγκέντρωση, ελαττωµένη εργασιακή απόδοση, κεφαλαλγία, ευερεθιστότητα ή µελαγχολία και έλλειψη αισθήµατος ανανέωσης µετά από ύπνο (Thorpy, 2010). Η προδιάθεση για την ανάπτυξη της διαταραχής, εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως ο τύπος των βαρδιών, οι κιρκαδιανές προτιµήσεις του ατόµου, η ικανοποίηση που αντλεί από την εργασία του, η ροπή προς εµφάνιση διαταραχών ύπνου και παράγοντες, όπως η ηλικία και το φύλο (Puca et al, 1996; Thorpy, 2010). Αναλυτικότερα, οι εργαζόµενοι κυρίως σε νυκτερινές βάρδιες φαίνεται να είναι οι πιο ευάλωτοι στην ανάπτυξη της διαταραχής. Όσοι εργάζονται σε εναλλασσόµενες βάρδιες συµπεριλαµβανοµένων και νυκτερινών εµφανίζουν τα εντονότερα συµπτώµατα (κακή ποιότητα ύπνου, δυσκολία στην έλευσή του, διακεκοµµένος ύπνος, συχνότερη υπερβολική υπνηλία) και βιώνουν συχνότερα τις συνέπειές τους (απουσίες στην εργασία, εργατικά ατυχήµατα, κ.α.) (Muecke, 2005). Επίσης, το φως αποτελεί το σηµαντικότερο περιβαλλοντικό ερέθισµα για την αντίληψη του χρόνου και το συγχρονισµό του κιρκαδιανού ρυθµού. Έχει παρατηρηθεί ότι εργαζόµενοι που εκτίθενται στο φυσικό φως µετά από νυκτερινή βάρδια εµφανίζουν µεγαλύτερη δυσκολία στην προσαρµογή τους στο κυκλικό ωράριο, από εκείνους που προφυλάσσονται από αυτό (Dumont et al., 2001). Σηµαντικός παράγοντας είναι η έλλειψη ικανοποίησης από την εργασία, η οποία σχετίζεται µε αυξηµένη συχνότητα υπερβολικής υπνηλίας και προδιαθέτει στην ανάπτυξη της διαταραχής. Τα ευρήµατα έρευνας έδειξαν ότι οι εργαζόµενοι σε εναλλασσόµενες βάρδιες που δήλωναν µικρού βαθµού ικανοποίηση από την εργασία τους δεν κοιµόντουσαν λιγότερες ώρες, αλλά είχαν συχνότερα υπνηλία στην εργασία και εµφάνιζαν χειρότερη ποιότητα ύπνου σε σύγκριση µε τους συναδέλφους τους που δήλωναν ικανοποιηµένοι από την εργασία τους (Axelsson et al., 2004). Σε σχέση µε την ηλικία ως προδιαθεσικό παράγοντα για την ανάπτυξη της διαταραχής, φαίνεται οι νεώτεροι σε ηλικία να δυσκολεύονται περισσότερο κατά την έναρξη των νυκτερινών βαρδιών, ενώ στη συνέχεια προσαρµόζονται καλύτερα, ενώ οι γηραιότεροι, αν και δείχνουν ανθεκτικοί στη στέρηση του νυκτερινού ύπνου στις πρώτες βάρδιες, είναι πιθανότερο να εµφανίσουν συµπτώµατα στη συνέχεια (Marquie et al., 1999; Harma et al., 1994). Θεωρείται επίσης πιθανό η εργασία σε βάρδιες να επηρεάζει διαφορετικά τα δύο φύλα. Έχει αναφερθεί ότι οι γυναίκες που εργάζονται σε βάρδιες κοιµούνται κατά µέσο όρο λιγότερο από τους άνδρες συναδέλφους τους, όµως πιθανώς αυτό να σχετίζεται µε τις συνηθέστερα αυξηµένες οικογενειακές υποχρεώσεις (Oginska et al., 1993). Επίσης, οι πρωινοί τύποι φαίνεται να είναι πιο ευάλωτοι στην ανάπτυξη της διαταραχής ύπνου οφειλόµενης σε εργασία σε βάρδιες (Hilliker et al., 1992). ιάφορες παράµετροι της καθηµερινότητας µπορούν να συµβάλουν στην εµφάνιση υπερβολικής υπνηλίας ή αϋπνίας στους εργαζόµενους σε βάρδιες. Η παρουσία άλλων ατόµων στο σπίτι, οι κοινωνικές υποχρεώσεις ή η προσπάθεια για ύπνο µόνο στις φυσιολογικές νυκτερινές ώρες, τις ηµέρες χωρίς βάρδια οδηγούν στη στέρηση του ύπνου. Η κακή δίαιτα, το αυξηµένο κάπνισµα και η µειωµένη σωµατική άσκηση, που απαντώνται συχνά σε αυτή την κατηγορία εργαζοµένων, οδηγούν σε µεταβολική ανισορροπία, που εντείνει τα συµπτώµατα της υπνηλίας και της αϋπνίας. Τέλος, συνήθειες που υιοθετούνται για την αντιµετώπιση των δυσκολιών που προκύπτουν από την εργασία σε βάρδιες, όπως η κατανάλωση καφεΐνης και οινοπνεύµατος, καταλήγουν σε αντίθετα αποτελέσµατα (Harma et al., 1998; Dogharmji, 2004). Νοσήµατα που σχετίζονται µε την εργασία µε βάρδιες και τη διαταραχή ύπνου Έχει διαπιστωθεί ότι οι εργαζόµενοι σε βάρδιες πάσχουν συχνότερα από διάφορα νοσήµατα συγκριτικά µε τους εργαζόµενους σε σταθερό ωράριο άσχετα µε το αν έχουν αναπτύξει τη διαταραχή ή όχι (Drake et al., 2004). Οι µελέτες συσχετίζουν τις διαταραχές ύπνου µε την παχυσαρκία και την αύξηση του επιπολασµού του διαβήτη ανάλογα µε τα έτη εργασίας σε βάρδιες (Nagaya et al., 2002; Knutson et al., 2007). Έρευνα σε εργαζόµενους σε βάρδιες στην Ιταλία έδειξαν ότι τα διαγνωστικά κριτήρια του µεταβολικού συνδρόµου 43

5 απαντώνται συχνότερα σε αυτούς, ενώ εµφανίζουν σταθερά υψηλότερο δείκτη µάζας σώµατος (Biggi et al., 2008). Σε άλλη µελέτη βρέθηκε ότι οι εργαζόµενοι κυκλικού ωραρίου εµφανίζουν συχνότερα πεπτικό έλκος και συµπτώµατα από το γαστρεντερικό, όπως δυσκοιλιότητα και διάρροια. Τόσο οι διαταραχές του µεταβολισµού, όσο και τα γαστρεντερικά συµπτώµατα αποδίδονται στα γεύµατα σε ασυνήθιστες ώρες και τις γαστρικές εκκρίσεις στο µέσο της νύχτας που διαταράσσουν τον φυσιολογικό ρυθµό ενζυµικής δραστηριότητας και στην αυξηµένη κατανάλωση καφέ και οινοπνευµατωδών που παρατηρείται σε αυτή την κατηγορία εργαζοµένων (Drake et al., 2004). Προοπτική µελέτη σε µεγάλο δείγµα (n=6000) συσχετίζει την υπερβολική υπνηλία µε αυξηµένη συχνότητα εµφράγµατος του µυοκαρδίου και καρδιακής ανεπάρκειας, αυξηµένη θνησιµότητα και θνητότητα, οφειλόµενη σε καρδιαγγειακά νοσήµατα (Newman et al., 2000). Οι εργαζόµενοι τη νύχτα εµφανίζουν αλλαγές στην έκκριση ορµονών, τον έλεγχο του αυτονόµου νευρικού συστήµατος στην καρδιά και την καρδιακή συχνότητα, οι οποίες ενοχοποιούνται για την πρόκληση καρδιαγγειακών νοσηµάτων. Άλλοι παράγοντες θεωρούνται το stress της νυκτερινής βάρδιας, και η αυξηµένη συχνότητα καπνίσµατος και παχυσαρκίας που παρατηρούνται σε αυτή την κατηγορία εργαζοµένων. Έχει καταγραφεί αυξηµένη επίπτωση καρκίνου µαστού, προστάτη και παχέος εντέρου σε νοσηλευτές και νοσηλεύτριες κυκλικού ωραρίου, καθώς και διαταραχές της εµµήνου ρύσεως, µειωµένη γονιµότητα και προβλήµατα κατά την κύηση (Nurminen, 1998). Συγκεκριµένα, τα αποτελέσµατα έρευνας σε νοσηλευτικό προσωπικό κυκλικού ωραρίου έδειξε να έχουν αυξηµένο σχετικό κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του µαστού και του παχέος εντέρου (Schernhammer et al., 2001; Schernhammer et al., 2003). Ανάλογες µελέτες αναφέρουν ότι ο σχετικός κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου του µαστού σε νοσηλευτές βάρδιας ήταν 1.79 σε σχέση µε νοσηλευτές πρωινού ωραρίου, εύρηµα που πιθανώς αποδίδεται στη µείωση της παραγωγής µελατονίνης λόγω της στέρησης του νυκτερινού ύπνου (Davis et al., 2001). Αντίστοιχα, ο σχετικός κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου παχέος εντέρου σε νοσηλευτές που εργάζονται σε νυκτερινές βάρδιες για περισσότερο από 15 έτη υπολογίστηκε στο 1.35, σε σχέση µε εκείνους που δεν έκαναν ποτέ νυκτερινές βάρδιες (Anisimov, 2002). Η χρόνια έλλειψη ύπνου έχει συνδεθεί µε χαµηλά επίπεδα σιδήρου στον οργανισµό, που µε τη σειρά τους ευθύνονται για άλλες διαταραχές ύπνου, όπως το σύνδροµο των ανήσυχων ποδιών. Οι λοιπές διαταραχές ύπνου, πέρα από τη διαταραχή την οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες, εµφανίζουν επιπολασµό γύρω στο 30% σε αυτούς τους εργαζόµενους (Paim et al., 2008). Υψηλά ποσοστά κατάθλιψης έχουν καταγραφεί σε εργαζόµενους σε βάρδιες και ιδιαίτερα στις γυναίκες (Scott et al., 1997). Θεωρείται ότι η εργασία σε κυκλικό ωράριο µπορεί να επιδεινώσει µία ήδη υπάρχουσα διαταραχή του συναισθήµατος, ενώ το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τις αγχώδεις διαταραχές (Puca et al., 1996). 44 Επίδραση της διαταραχής ύπνου οφειλόµενη σε εργασία µε βάρδιες στις γνωστικές λειτουργίες και την ποιότητα ζωής Η διαταραχή του κιρκάδιου ρυθµού, η έλλειψη ύπνου και η υπερβολική υπνηλία έχουν αποδειχθεί ως κύριοι ανασταλτικοί παράγοντες για τη διαδικασία µάθησης, τη συγκέντρωση, τη µνήµη και την απόδοση στην εργασία. Η υπνηλία παρατηρείται εντονότερη µεταξύ 3πµ και 6 πµ. Μείωση του νυκτερινού ύπνου κατά 2 ώρες ηµερησίως για 1 εβδοµάδα είναι αρκετή για να µειωθεί η προσοχή και η απόδοση του ατόµου στην εργασία του. Η εγρήγορση και οι γνωστικές λειτουργίες επηρεάζονται ιδιαίτερα κατά τη µετάβαση από ένα σταθερό πρωινό ωράριο στις νυκτερινές βάρδιες, πράγµα που σηµαίνει ότι η πιθανότητα χαµηλής απόδοσης του εργαζοµένου και των συνεπειών αυτής είναι υπαρκτές από την πρώτη κιόλας νυκτερινή βάρδια (Muecke, 2005). Οι εργαζόµενοι σε βάρδιες έχουν πτωχότερη ποιότητα ζωής από τον γενικό πληθυσµό, εµφανίζοντας υψηλότερα επίπεδα άγχους και ευερεθιστότητα, µειωµένη ικανότητα στη διαχείριση των οικιακών υποχρεώσεων, την ανάπτυξη σχέσεων και τη συµµετοχή σε οικογενειακές και κοινωνικές δραστηριότητες. Τα αποτελέσµατα σχετικής µελέτης δείχνουν ότι οι εργαζόµενοι µε διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία µε κυκλικό ωράριο, χάνουν µηνιαίως 8-10 ηµέρες οικογενειακής ή κοινωνικής δραστηριότητας, ενώ οι εργαζόµενοι χωρίς τη διαταραχή µόλις 1-2 ηµέρες αντίστοιχα (Drake et al., 2004). Επίδραση της διαταραχής ύπνου οφειλόµενη σε εργασία µε βάρδιες στην πρόκληση ατυχηµάτων και οικονοµικές επιπτώσεις Οι εργαζόµενοι σε κυκλικό ωράριο έχουν περισσότερες πιθανότητες να εµπλακούν σε εργατικό ατύχηµα, απ ότι οι εργαζόµενοι σε σταθερό ωράριο. Συνήθεις περιπτώσεις είναι και τα τροχαία, οι παραλείψεις κατά τη θεραπεία των ασθενών και οι αυτοτραµατισµοί του υγειονοµικού προσωπικού. Σε µελέτες διαπιστώθηκε ότι η πιθανότητα να αυτοτραυµατιστεί ενας ειδικευόµενος ιατρός µε νυστέρι ή βελόνα είναι διπλάσια σε νυκτερινή βάρδια σε σχέση µε την πρωινή, ενώ διπλασιάζεται η πιθανότητα να εµπλακεί σε ατύχηµα ή να κάνει λάθος κατά τη βάρδιά του ένας νοσηλευτής που εργάζεται σε κυκλικό ωράριο, συγκριτικά µε συνάδελφό του που έχει σταθερό πρωινό ή απογευµατινό ωράριο (Gold et al., 1992; Ayas et al., 2006). Συνήθη είναι και τα τροχαία ατυχήµατα, συχνότερα κατά την επιστροφή στο σπίτι µετά από µία νυκτερινή βάρδια. Σε σχετική έρευνα, το 79% των νοσηλευτών που εργάζονταν σε κυκλικό ωράριο ανέφερε τουλάχιστον ένα επεισόδιο υπνηλίας στη διαδροµή από ή προς το νοσοκοµείο σε διάστηµα 4 εβδοµάδων (Scott et al., 2007). Στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας δεν βρέθηκαν µελέτες που να διερευνούν το οικονοµικό κόστος της διαταραχής ύπνου που οφείλεται στην εργασία σε βάρδιες, υπάρχουν όµως έρευνες σχετικά µε τα κύρια συµπτώµατά της, όπως η υπερβολική υπνηλία και η αϋπνία. Παλαιότερη µελέτη αναφέρει ότι η υπερβολική υπνηλία οποιασδήποτε αιτιολογίας προκάλεσε τροχαία ατυχήµατα που κόστισαν συνολικά 53 έως 69 δις δολλάρια (Leger, 1994). Πρόσφατη καναδική µελέτη

6 έδειξε ότι η αϋπνία είτε ως διαταραχή ύπνου είτε ως σύµπτωµα, έχει σηµαντικό οικονοµικό κόστος, µε µεγαλύτερο µέρος (91%) να είναι έµµεσο, δηλαδή να οφείλεται στη χαµηλή παραγωγικότητα και τις απουσίες στην εργασία (Daley et al., 2009). Παρεµβάσεις για την αντιµετώπιση της διαταραχής ύπνου οφειλόµενης σε εργασία µε βάρδιες Ο στόχος των θεραπευτικών παρεµβάσεων στη διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες είναι να εξασφαλιστεί σε µακροχρόνια βάση η ικανότητα για εγρήγορση, όταν αυτή απαιτείται και η διευκόλυνση του αναζωογονητικού ύπνου, όταν αυτός είναι απαραίτητος. Για τον ασθενή µε τη διαταραχή αυτή, είναι σηµαντικό να αναγνωρίζονται και αντιµετωπίζονται οι όποιες συνυπάρχουσες καταστάσεις που εντείνουν τα συµπτώµατα. Συχνότερα συναντώνται άλλες διαταραχές ύπνου, όπως η αποφρακτική υπνική άπνοια, και διαταραχές του θυµικού, όπως η κατάθλιψη (Thorpy, 2010). Μη φαρµακευτικές παρεµβάσεις Οι µη φαρµακευτικές παρεµβάσεις περιλαµβάνουν τη βελτίωση της υγιεινής του ύπνου, τους προγραµµατισµένους σύντοµους ύπνους, τη σωµατική άσκηση και τη φωτοθεραπεία, ενίοτε σε συνδυασµό µε φαρµακευτική θεραπεία. Αναλυτικότερα, έχει αποδειχθεί ότι συγκεκριµένοι τύποι ωραρίου είναι επιβλαβέστεροι όσον αφορά στα συµπτώµατα και την εργασιακή απόδοση. Για παράδειγµα, ο κίνδυνος ατυχήµατος σχεδόν διπλασιάζεται σε κάθε συνεχόµενη νυκτερινή βάρδια, ξεκινώντας από 6% στη δεύτερη και φθάνοντας στο 36% στην τέταρτη συνεχόµενη (Folkard et al., 2003). Συναφείς µελέτες έχουν καταλήξει ότι πρέπει να αποφεύγεται η εργασία για περισσότερες από 4 συνεχόµενες νυκτερινές βάρδιες, όπως και οι βάρδιες που διαρκούν περισσότερο από 12 ώρες (Dula et al., 2001). Σε κυλιόµενο ωράριο καλό θα είναι οι βάρδιες να κυλίουν κατά την ωρολογιακή φορά και όχι αντίθετα (από πρωινή σε απογευµατινή και σε νυκτερινή, και όχι από νυκτερινή σε απογευµατινή και σε πρωινή). Η συµβουλευτική για την υγιεινή του ύπνου βρίσκει εφαρµογή σε όλους τους εργαζόµενους σε βάρδιες, και όχι µόνο σε αυτούς που εµφανίζουν τη διαταραχή. Η εκπαίδευση αφορά τον υγιεινό ύπνο, µε πρακτικές συµβουλές για τις συνθήκες θορύβου, φωτός και θερµοκρασίας του υπνοδωµατίου, καθώς και για την προετοιµασία πριν την κατάκλιση. Προτείνεται ο ύπνος να διαρκεί 7-8 συνεχόµενες ώρες και να αποφεύγεται η κατάτµησή του, για παράδειγµα, σε δύο 4ωρα (Dinges et al., 1997; Van Dongen et al., 2003). Επίσης, να αποφεύγεται η κατανάλωση καφεΐνης, ιδιαίτερα αργά µέσα στην ηµέρα, δραστηριότητες που µπορούν να προκαλέσουν αναστάτωση και να δοκιµάζονται τεχνικές χαλάρωσης πριν από τον ύπνο. Η καθηµερινή σωµατική άσκηση και η τήρηση ενός επιλαµβανόµενου προγράµµατος κατάκλισης και εγρήγορσης θα βοηθήσει στην αντιµετώπιση της διαταραχής ύπνου (Atkinson et al 2007; Morin et al., 2009). Αρκετές µελέτες έχουν αναδείξει τη συµβολή σύντοµων προγραµµατισµένων ύπνων στην καταπολέµηση της υπερβολικής υπνηλίας κατά τη βάρδια, χωρίς όµως να έχει καθορισθεί η επιθυµητή διάρκεια, ούτε ο κατάλληλος χρόνος. Αναφέρονται καλά αποτελέσµατα µετά από ύπνο συντοµότερο από 1 ώρα κατά τη βάρδια (Sallinen et al., 1998), όπως και µετά από σύντοµο ύπνο αµέσως πριν από τη νυκτερινή βάρδια (Schweitzer et al., 2006). εν υπάρχει ικανός αριθµός µελετών που να συσχετίζει αυτούς τους ύπνους µε τη διαταραχή ύπνου οφειλόµενη σε εργασία σε βάρδιες και σε αυτό ίσως έχει συµβάλει και το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις, όπως τα επαγγέλµατα υγείας, ένας τέτοιος προγραµµατισµός είναι σχεδόν αδύνατος. Η αλληλεπίδραση µεταξύ έκθεσης στο φως και κιρκαδιανού ρυθµού αποτελεί τη βάση για τη φωτοθεραπεία στην αντιµετώπιση της διαταραχής ύπνου των εργαζοµένων σε βάρδιες. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η φωτοθεραπεία µπορεί να συγχρονίσει τον κιρκαδιανό βηµατοδότη, ώστε να συµβαδίζει µε τη νυκτερινή εργασία και να υποστηρίξει τους εργαζοµένους στην προσαρµογή τους στις νυκτερινές βάρδιες. Το δυνατό φως κατά την ώρα εργασίας, σε συνδυασµό µε φυσιολογικά διαστήµατα ύπνου σε σκοτεινό δωµάτιο, επιφέρει µετατόπιση του κιρκαδιανού κύκλου και βελτίωση της εγρήγορσης, της απόδοσης και της ψυχικής διάθεσης στην εργασία. Η µείωση της έκθεσης στο φως κατά την επιστροφή στο σπίτι, µε την χρήση γυαλιών ηλίου διευκολύνει την έναρξη του ύπνου. Η ιδανική έκθεση στο φως δεν έχει προσδιοριστεί ακόµη (Santhi et al., 2008). Φαρµακευτική θεραπεία Η φαρµακευτική θεραπεία για την αντιµετώπιση της διαταραχής ύπνου που οφείλεται σε εργασία κυκλικού ωραρίου περιλαµβάνει ενισχυτές της εγρήγορσης, διεγερτικά φάρµακα και άλλες ουσίες. Οι µόνες δραστικές ουσίες που έχουν πάρει έγκριση από τον Οργανισµό Φαρµάκων και Τροφίµων ως ενισχυτικές της εγρήγορσης, είναι η µοδαφινίλη και η αρµοδαφινίλη. Έχουν δοκιµασθεί και τα δύο επιτυχώς σε πάσχοντες από τη διαταραχή ύπνου που οφείλεται σε εργασία σε βάρδιες. Χορηγούνται περίπου µία ώρα πριν την έναρξη της βάρδιας. Συνηθέστερες ανεπιθύµητες ενέργειες είναι η κεφαλαλγία και η ναυτία. Η αρµοδαφινίλη έχει µακρύτερη δράση (Czeisler et al., 2005; Erman et al., 2007; Drake et al., 2006; Roth et al., 2005; Darwish et al., 2009). Σχετικά µε τα διεγερτικά φάρµακα, η µεθαµφεταµίνη φαίνεται να βελτιώνει την εγρήγορση στη νυκτερινή βάρδια. Μπορεί όµως να προκαλέσει αϋπνία, ενώ έχει ανεπιθύµητες ενέργειες στο καρδιαγγειακό σύστηµα. εν υπάρχουν µελέτες ειδικά στους πάσχοντες από τη διαταραχή (Hart et al., 2003; Darke et al., 2008). Η καφεΐνη αυξάνει την εγρήγορση κατά τη νυκτερινή βάρδια, χωρίς να καθορίζεται η ιδανική δοσολογία, ενώ φαίνεται να έχει πολύ καλύτερα αποτελέσµατα σε συνδυασµό µε µη φαρµακευτικές παρεµβάσεις, όπως οι µικροί ύπνοι και η φωτοθεραπεία (Schweitzer et al., 2006; Roth et al., 2012). Η µελατονίνη φαίνεται να διευκολύνει τον ύπνο την ηµέρα, χορηγείται πριν το επιθυµητό διάστηµα ύπνου, ενώ αυξάνεται η αποτελεσµατικότητά της σε συνδυασµό µε µη φαρµακευτικές παρεµβάσεις. Τα υπναγωγά σκευάσµατα (ζολπιδέµη, ζοπικλόνη, τριαζολάµη, τεµαζεπάµη), έχουν χρησιµοποιηθεί ευρέως για τη βελτίωση του ύπνου την ηµέρα και την αύξηση της εγρήγορσης στη νυκτερινή βάρδια. Η 45

7 ζοπικλόνη έχει µελετηθεί σε εργαζόµενους σε βάρδιες, όπου απεδείχθη ότι, ενώ βελτιώνει τον ύπνο τη νύκτα, δε φαίνεται να έχει κάποια επίδραση στον ύπνο την ηµέρα (Moon et al., 1990; Darwish et al., 2009). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης, ικανό ποσοστό των εργαζοµένων νοσηλευτών σε κυκλικό ωράριο εµφανίζει συχνές και σηµαντικές διαταραχές ύπνου, που οφείλεται κυρίως στην εργασία µε βάρδιες. Ο ανεπαρκής ύπνος µπορεί να προκαλέσει εργατικά ή τροχαία ατυχήµατα, σωµατικά συµπτώµατα, διαταραχή της αντίληψης και µείωση στην απόδοση στην εργασία οφειλόµενη σε κόπωση ή υπνηλία. Μεγάλος αριθµός διεθνών µελετών υπογραµµίζουν ότι η αϋπνία αποτελεί σοβαρότατο πρόβληµα για τους επαγγελµατίες υγείας και ιδιαίτερα τους νοσηλευτές, ενώ η κόπωση που τη συνοδεύει έχουν καταστρεπτικές συνέπειες στις επαγγελµατικές επιδόσεις των νοσηλευτών, απειλώντας την ψυχική τους ισορροπία (Lee, 1992; Papadimitriou, 2005; Mellman, 2006). Η Αµερικανική Ακαδηµία Ιατρικής του Ύπνου επισηµαίνει ότι το όριο µεταξύ φυσιολογικής και παθολογικής αντίδρασης στην εργασία σε βάρδιες δεν είναι σαφώς καθορισµένο και ότι η εγκυρότητα των διαγνωστικών κριτηρίων χρήζει περαιτέρω δοκιµασιών (American Academy of Sleep Medicine, 2005). Η λήψη πλήρους και λεπτοµερούς ιστορικού είναι απαραίτητη για τον αποκλεισµό άλλων παθολογικών καταστάσεων, αλλά θα πρέπει να συµπληρωθεί και µε διαγνωστικές δοκιµασίες, όπου κρίνεται αναγκαίο. Σε εργαζόµενο σε βάρδιες µε υπερβολική υπνηλία και αϋπνία για περισσότερο από ένα µήνα και χωρίς ενδείξεις άλλων διαταραχών ύπνου συνιστάται περαιτέρω διερεύνηση προς την κατεύθυνση της διαταραχής ύπνου οφειλόµενης σε εργασία σε βάρδιες (Sack et al., 2007). Επιπλέον, οι σχετικές επιδηµιολογικές µελέτες εµφανίζουν ετερογένεια ακόµη και ως προς τα ερευνητικά εργαλεία. Συχνά τα δεδοµένα οδηγούν στην ανάδειξη µίας οµάδας εργαζοµένων που έχουν αυξηµένο κίνδυνο να αναπτύξουν την διαταραχή, παρά διαγνωσµένων µε ασφαλή κριτήρια. Για παράδειγµα, σε έρευνα 700 νοσηλευτριών διαπιστώθηκε ότι το 1/3 ανέφερε ότι είχε αποκοιµηθεί στην εργασία παρά τη θέλησή τους, στοιχείο που µπορεί να θεωρηθεί προδιαθεσικός παράγοντας ανάπτυξης της διαταραχής, αλλά όχι διαγνωστικό της κριτήριο (Gold et al., 1992). Επιπλέον, απαιτείται περαιτέρω έρευνα για να εδραιωθεί µία σηµαντική σχέση µεταξύ της διαταραχής και του οικονοµικού κόστους (κυρίως σε εργατοώρες), όµως οι ενδείξεις θέτουν ήδη και την οικονοµική παράµετρο στην έγκαιρη διάγνωση και αντιµετώπιση της διαταραχής ύπνου που οφείλεται σε εργασία σε βάρδιες (Daley et al., 2009). Τέλος, επειδή η νοσολογική αυτή οντότητα υποεκτιµάται κατά την καθηµερινή ιατρική πράξη, θεωρείται σηµαντικό οι νοσηλευτές να είναι ενήµεροι σχετικά µε τη συγκεκριµένη διαταραχή ύπνου, που έχει άµεση σχέση µε το ωράριο εργασίας τους, ώστε να γίνεται έγκαιρη ανίχνευση και αντιµετώπιση, 46 προλαµβάνοντας έτσι τις συνέπειες τόσο στην ατοµική και ηµόσια Υγεία, όσο και στο χώρο εργασίας. Η αναγνώρισή της θα βασιστεί στο λεπτοµερές ιστορικό και την αναλυτική περαιτέρω διερεύνηση στα πλαίσια της διαφορικής διάγνωσης, ώστε να αποκλειστούν άλλοι παθολογικοί αιτιολογικοί παράγοντες. Η συµβουλευτική και η εκπαίδευση των επαγγελµατιών υγείας σχετικά µε την υγιεινή του ύπνου είναι καθοριστικής σηµασίας και απαιτούνται περαιτέρω µελέτες µε κοινά ερευνητικά εργαλεία και µεγάλο δείγµα νοσηλευτών, για τη διεξαγωγή ασφαλών και γενικεύσιµων επιδηµιολογικών δεδοµένων σχετικά µε τη διαταραχή ύπνου που οφείλεται στην εργασία σε βάρδιες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ackerstedt, T. (1988) Sleepiness as a consequence of shift work. Sleep, 11, pp American Psychiatric Association. (2000) Diagnostic and statisticalmanual of mental disorders (4 th ed., text rev.) (DSM IV TR). doi: /appi.books American Academy of Sleep Medicine. International Classification of Sleep Disorders: Diagnostic and Coding Manual. 2 nd ed. Westchester, IL: American Academy of Sleep Medicine, Ando, K., Kriple, D.F., Ancoli-Israel, S. (2002) Delayed and advanced sleep phase syndromes. Isr J Psychiatry Relat Sci, 39, pp Anisimov, V.N. (2002) The light-dark cycle regimen and cancer development. Neuro Endocrinol Lett, 23, pp Atkinson, G., Davenne, D. (2007) Relationships between sleep, physical activity and human health. Physiol Behav, 90(2-3), pp Axelsson, J., Akerstedt, T., Kecklund, G., et al. (2004) Tolerance to shift work how does it relate to sleep and wakefulness? Int Arch Occup Environ Health, 77, pp Ayas, N.T., Barger, L.K., Cade, B.E., et al. (2006) Extended work duration and the risk of self-reported percutaneius injuries in interns. JAMA, 296, pp Biggi, N., Consonni, D., Galluzo, V., et al. (2008) Metabolic syndrome in permanent night workers. Chronobiol Int, 25, pp Borbely, A.A., Achermann, P. (1992) Concepts and models of sleep regulation: an overview. J Sleep Res, 1, pp Czeisler, C.A., Walsh, J.K., Roth, T., et al. (2005) Modafinil for excessive sleepiness associated with shiftwork sleep disorder. N Engl J Med, 353, pp Daley, M., Morin, C., LeBlanc, M., et al. (2009) The economic burden of insomnia : direct and indirect costs for individuals with insomnia syndrome, insomnia symptoms, and good sleepers. Sleep, 32, pp Darke, S., Kaye, S., McKetin, R., et al. (2008) Major physical and psychological harms of metamphetamine use. Drug Alcohol Rev, 27, pp Darwish, M., Kirby, M., Hellriegel, E.T. (2009) Comparison of steady-state plasma concentrations of armodafinil and modafinil late in the day following mornining administration: post hoc analysis of two randomized, double-blind, placebo-controlled, multiple-dose studies in healthy male subjects. Clin Drug Investig, 29, pp Davis, S., Mirick, D.K., Stevens, R.G. (2001) Night shift work, light at night, and risk of breast cancer. J Natl Cancer Inst, 93, pp Dinges, D.F., Pack, F., Williams, K. et al. (1997) Cumulative sleepiness, mood disturbance and

8 psychomotor vigilance performance decrements during a week of sleep restricted to 4-5 hours per night. Sleep, 20, pp Doghramji, K. (2004) Assessment of excessive sleepiness and insomnia as they relate to circadian rhythm sleep disorders. J Clin Psychiatry, 65(suppl16), pp Drake, C. (2010) The characterization and pathology of circadian rhythm sleep disorders. J Fam Practice, 59(1)suppl. Drake, C.L., Roehrs, T., Richardson, G., et al. (2004) Shift work sleep disorder : prevalence and consequences beyond that of symptomatic day workers. Sleep, 27, pp Drake, C., Walsh, J., Roth, T. (2006) Armodafinil improves sleep latency in patients with shift work disorder. Sleep, 29(suppl), A64. Dula, D.J., Dula, N.L., Hamrick, C., Wood, G.C. (2001) The effect of working serial. Ann Emerg Med, 38(2), pp Dumont, M., Benhaberou-Brun, D., Paquet, J. (2001) Profile of 24-h light exposure and circadian phase of melatonin secretion in night workers. J Biol Rhythms, 16, pp Erman, M.K., Rosenberg, R. (2007) Modafinil for excessive sleepiness associated with chronic shift work disorder: effects on patient functioning and health-related quality of life. Prim Care Companion J Clin Psychiatry, 9, pp Eskin, A. (1979) Identification and physiology of circadian pacemakers. Fed Proc, 38, pp Folkard, S., Tucker, P. (2003) Shift work, safety and productivity. Occup Med (Lond), 53, pp Gold, D.R., Rogacz, S., Bock, N., et al. (1992) Rotating shift work, sleep, and accidents related to sleepiness in hospital nurses. Am J Public Health, 82, pp Harma, M.I., Hakola, T., Akerstedt, T., et al. (1994) Age and adjustment to night work. Occup Environ Med, 51, pp Hart, C.L., Ward, A.S., Haney, M., et al. (2003) Methamphetamine attenuates disruptions in performance and mood during simulated night-shift work. Psychopharmacology, 169, pp Hilliker, N.A., Muehlbach, M.J., Schweitzer, P.K., et al. (1992) Sleepiness/alertness on a simulated night shift schedule and morningness-eveningness tendency. Sleep, 15, pp Hosain, J.L., Shapiro, C.M. (2002) The prevalence, cost implications, and management of sleep disorders: an overview. Sleep and Breathing, 6(2), pp James, F.O., Cermakian, N., Boivin, D.B. (2007) Circadian rhythms of melanotonin, cortisol, and clock gene expression during simulated night shift work. Sleep, 30, pp Kapsimalis, F., Kryge,r M.H. (2002) Gender and obstructive sleep apnea syndrome, part1: clinical features. Sleep, 25(4), pp Kelsey, J.L., Berry, S.D., Procter-Gray, E., et al. (2010) Indoor and Outdoor Falls in Older Adults Are Different: The Maintenance of Balance, Independent Living, Intellect, and Zest in the Elderly of Boston Study. J Am Geriatr Society, 58, pp Knutson, K.L., Spiegel, K., Penev, P., et al. (2007) The metabolic consequences of sleep deprivation. Sleep Med Rev, 11, pp Lee, K.A. (1992) Self-reported sleep disturbances in employed women. Sleep, 15: Leger, D. (1994) The cost of sleep-related accidents: a report for the National Commission on Sleep Disorders Research. Sleep, 17, pp Li, R.H., Wing, Y.K., Ho, S.C., Fong, S.Y. (2002) Gender differences in insomnia a study in the Hong Kong Chinese population. J Psychosom Res, 53(1), pp Marquie, J.C., Foret, J. (1999) Sleep, age, and shiftwork experience. J Sleep Res, 8, pp Mellman, T.A. (2006) Sleep and anxiety disorders. Psychiatr Clin North Am, 29, pp Moon, C.A., Hindmarch, I., Holland, R.L. (1990) The effect of zopiclone 7.5mg on the sleep, mood and performance of shift workers. Int Clin Psychopharmacol, 5(suppl2), pp Morin, C.M., Vallieres, A., Guay, B., et al. (2009) Cognitive behavioral therapy, singly and combined with medication, for persistent insomnia: a randomized controlled trial. JAMA, 301(19), pp Muecke, S. (2005) Effects of rotating night shifts: literature review. Adv Nurs, 50(4), pp Nagaya, T., Yoshida, H., Takahashi, H., et al. (2002) Markers of insulin resistance in day and shift workers aged years. Int Arch Occup Environ Health, 75, pp Newman, A.B., Spiekerman, C.F., Enright, P., et al. (2000) Daytime sleepiness predicts mortality and cardiovascular disease in older adults. The Cardiovascular Health Study Research Group. J Am Geriatr Soc, 48, pp Nurminen, T. (1998) Shift work and reproductive health. Scand J Work Environ Health, 24, pp Oginska, H., Pokorski, J., Oginski, A. (1993) Gender, ageing and shiftwork intolerance. Ergonomics, 36, pp Ohayon, M.M., Lemoine, P., Arnaud-Briant, V., Dreyfus, M. (2002) Prevalence and consequences of sleep disorders in a shift worker population. J Psychosom Res, 53(1), pp Paim, S.L., Pires, M.L.N., Bittencourt, L.R.A., et al. (2008) Sleep complaints and polysomnographic findings : a study of nuclear plant shift workers. Chronobiol Int, 25, pp Papadimitriou, G.N., Linkowski, P. (2005) Sleep disturbance in anxiety disorders. Int Rev Psychiatry, 17, pp Puca, F.M., Perucci, S., Prudenzano, M.P., et al. (1996) Quality of life in shift work syndrome. Funct Neurol, 11, pp Roth, T. (2012) Appropriate therapeutic selection for patients with shift work disorder. Sleep Medicine, 13(4), pp Roth, T., Czeisler, C.A., Walsh, et al. (2005) Randomized, double-blinded, placebo-controlled study of armodafinil for the treatment of excessive sleepiness associated with chronic shift work disorder. Neuropsychopharmacology, 30, S140. Sack, R.L., Auckley, D., Auger, R.R., et al. (2007) Circadian rhythm sleep disorders: part I, basic principles, shift work and jet lag disorders. An American Academy of Sleep Medicine review. Sleep, 30, pp Sack, R.L., Lewy, A.J. (2001) Circadian rhythm sleep disorders: lessons from tha blind. Sleep Med Rev, 5, pp Sallinen, M., Harma, M., Akerstedt, T., et al. (1998) Promoting Alertness with a short nap during a night shift. J Sleep Res, 7, pp Santhi, N., Aeschbach, D., Horowitz, T.S., et al. (2008) The impact of sleep timing and bright light exposure on attentional impairement during night work. J Biol Rhythms, 23, pp Schernhammer, E.S., Laden, F., Speizer, F.E., et al. (2001) Rotating night shifts and risk of breast cancer in women participating in the Nurses Health Stydy. J Natl Cancer Inst, 93, pp Schernhammer, E.S., Laden, F., Speizer, F.E., et al. (2003) Night-shift work and risk of colorectal cancer in the Nurses Health Study. J Natl Cancer Inst, 95, pp

9 Schweitzer, P.K., Randazzo, A.C., Stone, K., et al. (2006) Laboratory and field studies of naps and caffeine as practical countermeasures for sleep-wake problems associated with night work. Sleep, 29, pp Scott, A.J., Monk, T.H., Brink, L.L. (1997) Shiftwork as a risk factor for depression: a pilot study. Int J Occup Environ Health, 2(suppl2), S2-S9. Scott, L.D., Hwang, W.T., Rogers, A.E., et al. (2007) The relationship between nurse work schedules, sleep duration, and drowsy driving. Sleep, 30, pp Thorpy, M. (2010) Managing the patient with shift-work disorder. J Fam Practice, 59(suppl 1), pp. 1. Van Dongen, H.P., Maislin, G., Mullington, J.M., et al. (2003) The cumulative cost of additional wakefulness: Dose-response effects on neurobehavioral functions and sleep physiology from chronic sleep restriction and total sleep deprivation. Sleep, 26, pp Waterhouse, J., Reilly, T., Atkinson, G., et al. (2007) Jetlag: trends and coping strategies. Lancet, 369, pp