Μετάβαση Από Την Φεουδαρχία Στον Καπιταλισμό (Όσον Αφορά Την Ευρώπη) Η Περίπτωση Της Αγγλίας

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ Μετάβαση Από Την Φεουδαρχία Στον Καπιταλισμό (Όσον Αφορά Την Ευρώπη) Η Περίπτωση Της Αγγλίας ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΦΡΑΓΚΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ Α/Μ: 211/00028 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δρ. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΙΟΣ 2005

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ.. 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Εισαγωγή Ιστορικό Πλαίσιο Ορισμός Φεουδαρχίας Καπιταλισμού Οικονομική Δραστηριότητα Των Χωρών Της Ευρώπης Η Οικονομία Από Το 12 ο Μέχρι Και Το 15 ο Αιώνα Η Οικονομία Από Το 16 ο Και Το 17 ο Αιώνα Η Ανάπτυξη Του Εμπορίου Πολιτική Δραστηριότητα Των Χωρών Της Ευρώπης Κοινωνική Κατάσταση Των Χωρών Της Ευρώπης Ο Ρόλος Της Εκκλησίας. 21 Συμπεράσματα.. 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Εισαγωγή Η Πορεία Της Φεουδαρχίας Στην Ιστορία Ο Φεουδαρχικός Τρόπος Παραγωγής Καπιταλισμός Η Σημασία Του Και Τα Βασικά Χαρακτηριστικά Του Η Πρωταρχική Συσσώρευση Αντιπαραβολή Φεουδαρχίας Καπιταλισμού Η Κίνηση Του Κεφαλαίου Και Τα Κοινωνικά Φαινόμενα. 40 2

3 Συμπεράσματα.. 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ Εισαγωγή Η Κρίση Της Φεουδαρχίας Από Την Φεουδαρχία Στον Καπιταλισμό Η Πρόσοδος Σε Σχέση Με Την Εργασία, Τα Αγαθά Και Το Χρήμα Η Πρόσοδος Σε Εργασία Η Πρόσοδος Σε Είδος Η Πρόσοδος Σε Χρήμα Το Πολιτικό Σκηνικό Στην Ευρώπη Δυτική Ευρώπη Ανατολική Ευρώπη Τα Ευρωπαϊκά Κράτη Γαλλία Ισπανία Ιταλία Ολλανδία Συμπεράσματα.. 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ : Η ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ Εισαγωγή Απαλλοτρίωση Του Αγροτικού Πληθυσμού Από Τη Γη Οι Μισθοί Και Η Νομολογία Στην Αγγλία Από Τα Τέλη Του 15 ου Αιώνα Γεωργική Επανάσταση Και Βιομηχανία Η Γέννηση Του Βιομήχανου Κεφαλαιοκράτη Εμπορικό Κεφάλαιο Και Μερκαντιλιστική Πολιτική Κατά το 16 ο και 17 ο Αιώνα Από Την Εμποροκρατία (Μερκαντιλισμός) Στο Φιλελευθερισμό Αποικιοκρατία και εμποροκρατία Η ανάδειξη της αστικής τάξης Ελευθερία και Φιλελευθερισμός Η Βιομηχανία Και Ο Καπιταλισμός Το 18 ο Αιώνα Η Ανάπτυξη Της Βιομηχανίας 96 3

4 4.8 Η Πολιτική Κατάσταση Της Χώρας Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 4.1 Νομοθετήματα και ιστορικά γεγονότα που μετέβαλαν την πορεία του αγροτικού πληθυσμού στην Αγγλία Πίνακας 4.2 Κοινωνικές τάξεις και εισοδήματα στην Αγγλία του 17 ου αιώνα.. 86 Σελ. ΣΧΗΜΑΤΑ Σχήμα 1.1 Κυριότερα γεγονότα για τη βιομηχανία και τους εργαζομένους από το 1750 και μετά.. 10 Σχήμα 1.2 Παγκόσμιο εμπόριο και καταλήστευση της Αμερικής κατά το 16 ο αιώνα 18 Σχήμα 2.1 Η Πορεία Της Φεουδαρχίας Στην Ιστορία. 25 Σχήμα 2.2 Η Φεουδαρχική κοινωνία Σχήμα 3.1 Οι κοινωνικές τάξεις και η κυκλοφορία της αξίας και του πλούτου στη Γαλλία του 16 ου αιώνα Σχήμα 4.3 Κοινωνικές τάξεις και υφαρπαγή της αξίας, στην Αγγλία, κατά το 17 ο αιώνα. 90 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε μία ήπειρο όπως αυτή της Ευρώπης, με έντονη διαφοροποίηση μεταξύ των κρατών, των οικονομικών συστημάτων, της κοινωνίας και των κοινωνικών στρωμάτων, και των πολιτικών συστημάτων, δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια μία ομοιόμορφη οικονομική ανάπτυξη όλων των κρατών. Παρόλα αυτά, για μεγάλα χρονικά διαστήματα, πολλά από τα Ευρωπαϊκά κράτη, παρουσίαζαν παρόμοια οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά, που επέτρεπαν με την σειρά τους τους μελετητές να τα κατατάξουν σε συγκεκριμένα οικονομικά συστήματα. Μπορεί η αρχή και το τέλος του καθενός από αυτά να διέφερε από κράτος σε κράτος, αλλά στο σύνολό τους, επηρέασαν την ανάπτυξη των ίδιων των κρατών αλλά και των υπολοίπων που έρχονταν σε επαφή με αυτά. Ένα μεγάλο μέρος της Ευρωπαϊκής οικονομικής ιστορίας καλύπτεται από δύο οικονομικά συστήματα, αυτό της Φεουδαρχίας από την μία πλευρά και από την άλλη αυτό του Καπιταλισμού. Τα δύο αυτά οικονομικά συστήματα, αποτελεί το ένα τη συνέχεια του άλλου, και θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ένα, αποτελεί την φυσική εξέλιξη του άλλου. Και τα δύο όμως παρουσιάζουν έντονες διαφορές μεταξύ τους, καθιστώντας τα με αυτό τον τρόπο διαφορετικά και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Μπορεί η έννοιες και η ιδεολογία του κάθε συστήματος να είναι διαφορετικό, αλλά ο Καπιταλισμός, μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι προήρθε μέσα από τις ίδιες τις τάξεις τις Φεουδαρχίας. Η Φεουδαρχία και ο Καπιταλισμός, καθώς και το μεταβατικό στάδιο μεταξύ αυτών των δύο, αποτελεί το αντικείμενο το οποίο και πραγματεύεται η παρούσα εργασία. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, δίνονται κάποιοι αρχικοί ορισμοί, οι οποίοι και κρίνονται απαραίτητοι για την καλύτερη κατανόηση της εργασίας στην συνέχεια. Ακόμη το κεφάλαιο αυτό ολοκληρώνεται με την παρουσίαση κάποιων γενικών στοιχείων σχετικά με την οικονομική, κοινωνική, πολιτική διάρθρωση της Ευρώπης την εποχή όπου και αναπτύχθηκαν τόσο η φεουδαρχία όσο και ο καπιταλισμός. 6

7 Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται μία αναφορά στο φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής και στο περιεχόμενο και την έννοια του καπιταλισμού. Το κεφάλαιο όμως τόσο μέσα στα πλαίσια της φεουδαρχίας όσο και μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, δεν παραμένει στάσιμο και εξελίσσεται συνεχώς. Η κινητικότητα του κεφαλαίου, και τα αποτελέσματα της κινητικότητας αυτής, είναι ένα άλλο θέμα που το οποίο και πραγματεύεται το συγκεκριμένο κεφάλαιο. Τέλος, γίνεται μία αναφορά στην γραφειοκρατία και στο περιεχόμενο του όρου ανάλογα με τους διάφορους οικονομολόγους και ανάλογα με την ιστορική περίοδο στην οποία και αναλύεται. Στη συνέχεια, στο τρίτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, αναφέρονται τα αίτια που οδήγησαν σε κρίση το σύστημα της φεουδαρχίας, και από την άλλη μεριά την επικράτηση του Καπιταλισμού. Είναι ίσως η πρώτη φορά που κάποια οικονομική αλλαγή στην Ευρώπη, επηρεάζει σε τόσο μεγάλο βαθμό την παγκόσμια οικονομία. Ταυτόχρονα με την οικονομική αλλαγή στα κράτη της Ευρώπης, συντελέστηκε και η ανάλογη πολιτική ανακατάταξη σε πολλά από τα ευρωπαϊκά κράτη. Η πολιτική κατάσταση των ευρωπαϊκών κρατών και η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού σε πολλά από αυτά, αναλύονται στη συνέχεια του συγκεκριμένου κεφαλαίου. Η εργασία κλείνει, με την μελέτη περίπτωσης, της Αγγλίας. Η Αγγλία διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο τόσο στην οικονομία, όσο και στο εμπόριο αλλά και το πολιτικό σκηνικό της χώρας. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, αναλύεται τόσο η οικονομική, όσο και το πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην χώρα στη Φεουδαρχία, στα πρώτα στάδια του Καπιταλισμό, αλλά και κατά το μεταβατικό στάδιο. Με την ανάλυση της συγκεκριμένης περίπτωσης, μπορεί ο αναγνώστης, να διαπιστώσει το πώς εφαρμόστηκαν στην πράξη τα δύο συστήματα, και η μετάβαση από το ένα στο άλλο, και το πώς επηρέασαν το κράτος σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Οικονομάκη, για την παροχή τόσο του απαραίτητου υλικού όσο και για την συμβολή του ίδιου στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. 7

8 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Εισαγωγή Σε αυτό το πρώτο και εισαγωγικό κεφάλαιο θα γίνει μία αναφορά στις βασικές έννοιες που είναι απαραίτητες για την κατανόηση της εργασίας. Τέτοιες έννοιες αποτελούν ο ορισμός τόσο της Φεουδαρχίας, όσο και του Καπιταλισμού. Ακόμη, αναλύεται το ιστορικό πλαίσιο της εποχής όπου και αναπτύσσονται η Φεουδαρχία αλλά και ο Καπιταλισμός, και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο ποίο και πραγματοποιήθηκε η μετάβαση. Τέλος γίνεται μία αναφορά στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς που επικρατούσε εκείνη την εποχή στα διάφορα Ευρωπαϊκά κράτη. 1.1 Ιστορικό Πλαίσιο Το διάστημα της ιστορίας που καλύπτει τις δύο αυτές διαφορετικές μορφές οικονομικής ανάπτυξης, είναι αρκετά μεγάλο καλύπτοντας συνολικά μία περίοδο μεγαλύτερη από έξη συνολικά αιώνες. Όπως είναι αναμενόμενο, πολλά θα ήταν τα γεγονότα που στιγμάτισαν την πορεία του ανθρώπου, αλλά και την οικονομική πορεία των χωρών της Ευρώπης όλη εκείνη την χρονική περίοδο. Στη συνέχεια θα γίνει μόνο μία αναφορά σε ορισμένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που έλαβαν χώρα από το 12 ο αιώνα μέχρι και λίγο μετά από το 17 ο αιώνα, διαμορφώνοντας με αυτό τον τρόπο την πορεία τόσο των ανθρώπων, όσο και των κρατών ή ακόμη και ηπείρων. 9

10 Το διάστημα στο οποίο και γίνεται αναφορά, χωρίζεται από ιστορική πλευρά σε δύο βασικά μέρη. Μέχρι το 1500 μ.χ. υπάρχει η περίοδος του Μεσαίωνα, ενώ από το 1500 μ.χ. και μετά αρχίζει για την ανθρωπότητα η σύγχρονη ιστορία. Ιστορικά, η περίοδος στην οποία και γίνεται αναφορά, περιλαμβάνει πολλά και σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αλλά και πολλές ταυτόχρονες αλλαγές στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Πολλές από τις αλλαγές αυτές, επηρέασαν είτε άμεσα είτε έμμεσα τόσο την οικονομική δραστηριότητα των κρατών όσο και την ανάπτυξη του εμπορίου και της παραγωγής, αγροτικής και βιομηχανικής, των κρατών αυτών. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου, αλλά και της οικονομίας της Ανατολικής Ευρώπης, διαδραμάτισε η Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία και κάλυψε ιστορικά το μεγαλύτερο χρονικά διάστημα της ιστορικής περιόδου όπου και εξετάζεται. Ενώ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο τόσο στο εμπόριο της περιοχής, όσο και στην παραγωγή των αγαθών των περιοχών που βρισκόταν υπό την κατοχή του. Δεν ήταν λίγες οι επαναστάσεις που έλαβαν χώρα στην Ευρωπαϊκή ήπειρο και ιδιαίτερα την περίοδο την μετάβασης από την Φεουδαρχία στον Καπιταλισμό. Ακόμη και οι σταυροφορίες, ενώ ως αρχικό στόχο είχαν την απελευθέρωση και την προστασία των ιερών χώρων, απώτερο στόχο, είχαν την κατάκτηση των εκεί εδαφών και τον έλεγχο συνολικά όλων των εκεί περιοχών. Οι αγροτικές περιοχές, αρχικά ήταν ο βασικός στόχος της οικονομίας, ενώ με την πάροδο του χρόνου, τα αστικά κέντρα μεγέθυναν συνεχώς την περίοδο της παρουσίας της βιομηχανίας και την εξέλιξη του καπιταλισμού. Στο σχήμα που ακολουθεί, δίνονται τόσο οι κυριότερες ημερομηνίες από το 1750 και μετά που αφορούν τόσο την βιομηχανία, όσο και τους εργαζόμενους σε αυτές. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ 10

11 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Άρχισε να αναπτύσσεται η Βιομηχανία Η Βιομηχανική Επανάσταση: τοποθετείται μεταξύ του 1750 και 1870 περίπου, άρχισε στην Αγγλία και επεκτάθηκε, το 19 ο αιώνα, στην υπόλοιπη Ευρώπη και στις Η.Π.Α. Το βαμβάκι, ο άνθρακας κι ο σίδηρος υπήρξαν οι πρώτες ύλες για την ανάπτυξη της βιομηχανίας Η Εποχή Του Χάλυβα: Με την ανάπτυξη των μεθόδων τήξης του σιδήρου, το 1870, άρχισε η εποχή του χάλυβα. Οι νέες πηγές ενέργειας είναι το πετρέλαιο κι ο ηλεκτρισμός Ηλεκτρονική πλαστικό κινητήρας αντίδρασης Ορίζεται ως η ατομική εποχή, αλλά θα μπορούσε επίσης να ονομαστεί και εποχή της ηλεκτρονικής, των κινητήρων με αντίδραση και του πλαστικού. Τα υπερβιομηχανισμένα έθνη αποτελούν την «κοινωνία της ευημερίας». ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ Εμφάνιση της Εργατικής Τάξης, η οποία γίνεται όλο και πιο οργανωμένη αλλά και συμπαγής Ο Καρλ Μαρξ και ο Φ. Έγκελς συντάσσουν το «Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος», το οποίο κι έγινε η θεωρητική σημασία του σοσιαλιστικού κινήματος Η εποχή του χάλυβα είναι περίοδος προόδου για το εργατικό κίνημα Η εργατική τάξη δημιουργεί μια γερή διεθνή οργάνωση Ρωσική επανάσταση Διαπραγματεύσεις μεταξύ βιομηχάνων και εργατών. Σχήμα 1.1 : Κυριότερα γεγονότα για τη βιομηχανία και τους εργαζομένους από το 1750 και μετά 1.2 Ορισμός Φεουδαρχίας Καπιταλισμού Δεν είναι εύκολο για κάποιον να δώσει έναν μονολεκτικό ορισμό για τα δύο αυτά οικονομικά συστήματα. Παρόλα αυτά στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια να δοθεί ένας ορισμός για τα δύο αυτά συστήματα. 11

12 Έτσι με τον όρο φεουδαρχία, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι εννοείται, ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα που επικράτησε κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Ακόμη λέγεται και φεουδαλικό σύστημα ή φεουδαλισμός και τιμαριωτισμός. Σύμφωνα με αυτό η γη ήταν χωρισμένη σε μεγάλες εκτάσεις, που λεγόταν φέουδα ή τιμάρια (στην τούρκικη επαρχία τσιφλίκια) και οι ιδιοκτήτες τους φεουδάρχες ή τιμαριούχοι (στην τούρκικη επαρχία τσιφλικάδες). Την γη την καλλιεργούσαν με την σειρά τους οι δουλοπάροικοι, οι οποίοι και ακολουθούσαν τον αφέντη σε περίπτωση που αυτός πουλούσε τη γη του σε κάποιον άλλο. Η Φεουδαρχία, αναλύεται περαιτέρω στα επόμενα κεφάλαια, με μεγαλύτερη έκταση. Εντελώς διαφορετική είναι η έννοια του καπιταλισμού. Η λέξη καπιταλισμός προέρχεται από την ιταλική λέξη capitalismo που σημαίνει κεφαλαιοκρατία. Η λέξη αυτή δηλώνει την ανάληψη του κυρίαρχου ρόλου από το κεφάλαιο. Μετά την συνολική αλλαγή της οικονομίας και του τρόπου παραγωγής, το κεφάλαιο κατείχε πρωταρχικό ρόλο στην νέα οικονομία. Βέβαια η εργατική τάξη από την άλλη μεριά δεν είχε τα ίδια δικαιώματα με τους κεφαλαιοκράτες και τους ιδιοκτήτες των βιομηχανιών και όλων των νέων μέσων παραγωγής συνολικά. Η ανάλυση τόσο της Φεουδαρχίας, όσο και του Καπιταλισμού, γίνονται στα επόμενα κεφάλαια, κι εδώ δεν κρίνεται σκόπιμο να γίνει καμία περαιτέρω αναφορά. 1.3 Οικονομική Δραστηριότητα Των Χωρών Της Ευρώπης Σε όλη την περίοδο της Φεουδαρχίας, η βασική οικονομική δραστηριότητα όλων των Ευρωπαϊκών κρατών, ήταν η καλλιέργεια της γης και η χρήση των αγαθών αυτών τόσο για την κάλυψη των αναγκών των αγροτών και καλλιεργητών της γης όσο και για την κάλυψη των αναγκών, των φεουδαρχών. Οι αγρότες, ενώ ήταν οι καλλιεργητές της γης και οι παραγωγοί πολλών αγαθών, αλλά και οι εκτροφής ζώων, δεν μπορούσαν οι ίδιοι να κρατήσουν και να αξιοποιήσουν προς όφελός τους την παραγωγή αυτή, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν στους φεουδάρχες, ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής τους. Χαρακτηριστικό στοιχείο της οικονομίας την εποχή της Φεουδαρχίας ήταν η αγροτική καλλιέργεια, και ταυτόχρονα ο περιορισμός του εμπορίου και η ανάπτυξη των βιομηχανιών παρεμποδίστηκε από την ύπαρξη ορισμένων συντεχνιών. Η 12

13 οικονομία ήταν κυρίως τοπική και αναπτύσσονταν σε μικρές περιοχές αποκλείοντας την οποιαδήποτε ανάπτυξη του εμπορίου. Το 12 ο αιώνα οι γεωργοί καλλιεργούσαν κυρίως αμπελώνες και μεγάλες εκτάσεις γης με δημητριακά για την παραγωγή αλευριών και ψωμιού, και σιτηρά. Σταδιακά και με την πάροδο του χρόνου, οι πορεία της οικονομίας όλων των ευρωπαϊκών κρατών, διαφοροποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Ενώ ακόμη και η γεωργική παραγωγή εξελίχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Οι γεωργοί αντικαθιστούν τα βόδια για την καλλιέργεια της γης με άλογα τα οποία μπορούσαν να είναι πιο εύχρηστα και με τα οποία και μπορούσαν να καλλιεργήσουν μεγαλύτερες εκτάσεις σε μικρότερα χρονικά διαστήματα. Σταδιακά οι συντεχνίες άρχισαν να υποχωρούν και να αδυνατούν να αντιμετωπίσουν την ανάπτυξη του κεφαλαίου και την ταυτόχρονη ανάπτυξη των βιομηχανιών. Τον 16 ο και τον 17 ο αιώνα, εμφανίζεται ο πρώιμος καπιταλισμός στην Ευρώπη, και διαφοροποιείται στο σύνολό της όλη η οικονομική δομή των Ευρωπαϊκών κρατών. Περαιτέρω ανάλυση, του καπιταλιστικού συστήματος, θα γίνει στα επόμενα κεφάλαια, ενώ σε αυτή την παράγραφο γίνονται μόνο κάποια εισαγωγικά στοιχεία. Με την παρουσίαση του καπιταλισμού, η παραγωγή, διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των αγαθών που παράγονται και καταναλώνονται από το καταναλωτικό κοινό, προέρχεται από τις διάφορες βιομηχανίες. Η καλλιέργεια της γης αδυνατεί όλο και περισσότερο, ενώ οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις γης σε σχέση με τον πληθυσμό, μειώνονται όλο και περισσότερο. Το κεφάλαιο περιορίζεται στα χέρια λίγων, γεγονός που προκαλεί πολλά κοινωνικά προβλήματα. Τέλος το εμπόριο αναπτύσσεται σταδιακά όλο και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου. Την εποχή της Φεουδαρχίας ήταν περιορισμένο σε πολύ μεγάλο βαθμό, αλλά στη συνέχεια και με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και την ανάπτυξη των αποικιών σε ορισμένα νέα κράτη όπως οι Η.Π.Α. συνέβαλλαν σε μεγάλο βαθμό στην επέκταση και στην ανάπτυξη του εμπορίου σε σημαντικό βαθμό. Ενώ ο ρόλος του εμπορίου γίνεται όλο και πιο σημαντικός με την πάροδο του χρόνο, ενώ μελλοντικά η κυριαρχία των θαλασσών είναι σημαντική, για την οικονομική και κοινωνική άνοδο των διάφορων ευρωπαϊκών κρατών. Στη συνέχεια και στις παραγράφους που ακολουθούν, γίνεται μία ανάλυση των στοιχείων της οικονομίας σε μεγαλύτερες χρονικά περιόδους. 13

14 1.3.1 Η Οικονομία Από Το 12 ο Μέχρι Και Το 15 ο Αιώνα Η οικονομία του 12 ου μέχρι και το 15 ο αιώνα, χαρακτηρίζεται ως μία οικονομία της πόλης ή της περιοχής. Η παραγωγή των αγροτών, χωρίζονταν σε δύο μέρη. Το ένα από αυτά κατευθύνονταν για την χρήση και την κατανάλωση των ίδιων των αγροτών, ενώ το υπόλοιπο, αποδίδονταν στο φεουδάρχη ως ενοίκιο σε είδος, ενώ οι μικροποσότητες που απέμειναν, πωλούνταν στην γειτονική πόλη τις ημέρες της αγοράς. Τέλος με τα χρήματα που εισέπρατταν από την πώληση των αγροτικών αυτών προϊόντων, αγόραζαν από τους τεχνίτες της πόλης τα αγαθά που τους ήταν αναγκαία τόσο για την καλλιέργεια της γης τους, όσο και για οικιακή χρήση. Το βασικό χαρακτηριστικό της φεουδαρχικής οικονομίας, είναι ο συντριπτικά φυσικός της χαρακτήρας και η ασθενής ανάπτυξη των χρηματικών συναλλαγών. Από την άλλη μεριά, οι τεχνίτες των πόλεων, ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες. Όλη η απαιτούμενη παραγωγή, γινόταν από μικρούς τεχνίτες μαστόρους, οι οποίοι και είχαν τα εργαλεία που ήταν απαραίτητα για την παραγωγική τους δραστηριότητα, ενώ μαζί με αυτών, εργάζονταν και μικρός ακόμη αριθμός ατόμων, τους οποίους και χρησιμοποιούσε είτε ως μαθητευόμενους, είτε ως βοηθούς του. Οι τεχνίτες, οργανωμένοι σε συντεχνίες, δημιουργούσαν ένα είδος καρτέλ της εποχής εκείνης. Με αυτό τον τρόπο, μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οποιασδήποτε εξωτερική απειλή, και να διατηρήσουν ή ακόμη και να ενδυναμώσουν τα συμφέροντά τους σε βάρος κάποιας άλλης συντεχνίας αντίστοιχα. Ακόμη λόγω του ότι η οικονομία στην οποία και απευθύνονταν ήταν πολύ μικρή, περιοριζόταν εντός των συνόρων της κάθε πόλης, οι τεχνίτες, ήταν σε θέση να γνωρίζουν την ζήτηση των αγαθών τα οποία και παρήγαγαν κι έτσι μπορούσαν να καθορίσουν ανάλογα και την παραγόμενη ποσότητα κάθε φορά. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, τους έδιναν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν οικονομικά σε μεγάλο βαθμό, και ν δημιουργήσουν σταδιακά μία νέα οικονομική κοινότητα, η οποία και θα διαδραματίσει αργότερα πολύ σημαντικό ρόλο. Ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα, άρχισε να φαίνεται ότι η οικονομία της περιοχής ή της πόλης, που αποτελούσε και το βασικό χαρακτηριστικό της φεουδαρχίας, βρισκόταν σε κατάσταση παρακμής. Ωστόσο η διάλυση της εν λόγω οικονομίας, και η μετάβαση σε μια πιο εκτεταμένη οικονομία, έλαβε χώρα μόνο κατά την εποχή του εμπορικού κεφαλαίου το 16 ο και 17 ο αιώνα, που αναλύονται στη συνέχεια. 14

15 Σε κάθε περίπτωση, οι αιτίες για την αποσύνθεση του οικονομικού συστήματος, επήλθε από τα ακόλουθα αίτια: 1. τη γρήγορη ανάπτυξη μιας χρηματικής οικονομίας 2. την επέκταση της αγοράς και 3. την αυξανόμενη ισχύ του εμπορικού κεφαλαίου Τα αίτια αυτά, καθώς και η περαιτέρω ανάλυση αυτών, γίνεται στα επόμενα κεφάλαια και τις επόμενες παραγράφους της παρούσας εργασίας Η Οικονομία Από Το 16 ο Και Το 17 ο Αιώνα Η εποχή του εμπορικού κεφαλαίου καλύπτει το 16 ο και το 17 ο αιώνα, ενώ χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου και την αναδυόμενη κυριαρχία του εμπορικού κεφαλαίου. Ως αποτέλεσμα του αποικιακού εμπορίου, και μεγάλης ανάπτυξης που γνώριζε το εμπόριο συνολικά, ήταν η μεταφορά στην Ευρώπη μεγάλων ποσοτήτων πολύτιμων λίθων, αυξάνοντας με αυτό τον τρόπο την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Με την σημαντική βελτίωση της τεχνολογίας, έγινε εφικτή η όλο και μεγαλύτερη εξόρυξη πολύτιμων λίθων και πετρωμάτων από τα διάφορα αποικιακά κράτη. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα παράλληλα με την ροή πολύτιμων μετάλλων από τις αποικίες στην Ευρώπη, και την ανάπτυξη των εμπορικών ανταλλαγών και την ανάπτυξη της χρηματικής οικονομίας. Αποτέλεσμα όλων αυτών, ήταν η απότομη αύξηση όλων των αγαθών στην Ευρώπη κατά των 16 ο αιώνα. Οι τιμές όλων των πραγμάτων αυξήθηκαν απότομα έως και τρεις φορές περισσότερο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η τιμή του κουόρτερ στην Αγγλία, που ενώ για αιώνες παρέμενε σταθερή γύρω στα 5 με 6 σελίνια, αυξήθηκε απότομα και έφθασε μέχρι και τα 22 σελίνια το 1574, ενώ μέχρι τα τέλη του αιώνα έφθασε τα 44 σελίνια. Όπως φαίνεται και από το παράδειγμα, η άνοδος των τιμών των αγαθών ήταν συντριπτική και οδήγησε σε ένα οξύτατο οικονομικό πρόβλημα. Το πρόβλημα αυτό δημιουργήθηκε λόγω του ότι ενώ οι τιμές των αγαθών αυξήθηκαν έως και 100% σε πολλά αγαθά, οι μισθοί των υπαλλήλων αυξήθηκαν μόνο κατά 30% - 40%. Μέχρι το 15

16 τέλος του 17 ου αιώνα, οι πραγματικοί μισθοί είχαν πέσει περίπου στο μισό σε σχέση με τους μισθούς των αρχών του 16 ου αιώνα. Η γρήγορη και απότομη αυτή άνοδος της εμπορικής τάξης, επέφερε ταυτόχρονα και την μείωση του επιπέδου διαβίωσης των χαμηλότερων τάξεων του πληθυσμού, των αγροτών, των χειροτεχνών και της εργατικής τάξης. Η όλη αυτή κατάσταση, είχε ως αποτέλεσμα ότι οι φεουδάρχες πολλών χωρών, να αντικαταστήσουν την πρόσοδο σε είδος με πρόσοδο σε χρήμα. Οι αγρότες που καλλιεργούσαν την γη, μετατρέπονταν σταδιακά σε εργάτες που μισθώνονταν από τους φεουδάρχες για να καλλιεργούν την γη και πληρώνονταν με το αντίστοιχο χρηματικό ποσό. Ενώ από την μία πλευρά η φεουδαρχική τάξη της υπαίθρου βρισκόταν σε μία διαδικασία αποσύνθεσης, από την άλλη μεριά, στις πόλεις, η ανάπτυξη του εμπορικού κεφαλαίου, προκαλούσε μία ταυτόχρονη παρακμή των συντεχνιών. Και οι συντεχνίες με την σειρά τους, αντιμετώπιζαν μεγάλα προβλήματα λόγω του ότι πολλά νέα και εξελιγμένα εμπορεύματα εισάγονταν από το εξωτερικό και μπορούσε το καταναλωτικό κοινό να τα αγοράσει σε πολύ μικρότερη τιμή από τα αντίστοιχα προϊόντα που παρασκευάζονταν από τις συντεχνίες. Οι συντεχνίες, έδωσαν την θέση τους κατά το 16 ο και 17 ο αιώνα στη σύγχρονη ανάπτυξη της οικοτεχνικής βιοτεχνίας (cottage industry) η οποία παρουσίασε γρήγορη πρόοδο και ανάπτυξη σε κλάδους όπως η υφαντουργία. Με την ανάπτυξη του εμπορίου, όπως και ήταν αναμενόμενο, η νέα εμπορική τάξη, κατείχε μεγάλο κύρος και δύναμη. Αυτό που συντελέστηκε στην εποχή του εμπορικού κεφαλαίου, ήταν η συσσώρευση τεράστιων κεφαλαίων στα χέρια της εμπορικής αστικής τάξης, και μια διαδικασία αποχωρισμού των άμεσων παραγωγών από τα μέσα παραγωγής, δηλαδή ο σχηματισμός της τάξης των μισθωτών εργατών. Με την ανάπτυξη και την επικράτηση του εξαγωγικού εμπορίου, και την επιβολή του ελέγχου του τελευταίου πάνω στην οικοτεχνική βιομηχανία, ο καπιταλισμός πανηγύρισε τις πρώτες του νίκες. Φυσική συνέχεια της όλης αυτής της ανάπτυξης της εμπορικής τάξης ήταν η συνεργασία αυτής με την κυβέρνηση για να μπορέσει η κάθε μία πλευρά να μπορέσει να διασφαλίσει τα συμφέροντα της. Αλλάζοντας με αυτό τον τρόπο το συνολικό πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς πολλών κρατών της Ευρώπης. 16

17 1.4 Η Ανάπτυξη Του Εμπορίου Το εμπόριο μεταξύ των χωρών της Ανατολής και των χωρών της Ευρώπης, αναπτύχθηκε έντονα μετά το τέλος των σταυροφοριών. Η εισαγωγή πρώτων υλών από τις τροπικές χώρες, όπως μπαχαρικά, χρωστικές ύλες και αρώματα, και η εισαγωγή ετοίμων προϊόντων από τις ανατολικές χειροτεχνικές οικονομίες, όπως μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα, βελούδο και τάπητες, αποτελούσαν ορισμένα από τα είδη που εισάγονταν στα ευρωπαϊκά κράτη μετά την ανάπτυξη του εμπορίου. Η Ιταλία αποτελούσε το βασικό σταθμό μέσω του οποίου γίνονταν η εισαγωγή πολλών αγαθών από χώρες της ανατολής προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Με την συνεργασία των περιοχών της Ιταλίας και της Γερμανίας, κατάφεραν τα κράτη αυτά να ελέγξουν συνολικά το εμπόριο στην περιοχή της Βαλτικής χερσονήσου, αλλά και της Βόρειας Θάλασσας μέσα από την συνεργασία με τα κράτη της Βόρειας Ευρώπης. Οι στρατιωτικές κατακτήσεις των Τούρκων των 15 ο αιώνα, απέκοψαν την επαφή των Ιταλών με τις χώρες τις Ανατολής, ωστόσο, λόγω της έντονης ανάπτυξης του εμπορίου των τελευταίων χρόνων, η ανάπτυξη των θαλάσσιων δρόμων, συνεχίζονταν με ταχείς ρυθμούς. Έτσι με την ανάπτυξη νέων δρόμων, μέσω του θαλάσσιου εμπορίου, μπόρεσε να συνεχιστεί η ανάπτυξη και η επέκταση του εμπορίου. Όλες οι χώρες της Ευρώπης, και κυρίως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ολλανδία, ανέπτυσσαν το εμπόριό τους και έδιναν μεγάλα χρηματικά ποσά για την ανεύρεση νέων θαλάσσιων περασμάτων. Μετά από την ανακάλυψη της Αμερικής και την δημιουργία των εκεί αποικιών, βοήθησε ακόμη περισσότερο τα κράτη αυτά. Με την χρήση των αποικιών, ως ενδιάμεσους, αλλά και τελικούς προορισμούς των εμπορευμάτων, μπόρεσε το εμπόριο να αναπτυχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ενώ τα αποικιακά προϊόντα πωλούνταν σε πολύ χαμηλές τιμές. Με την πάροδο του χρόνου κι ενώ ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών, γινόταν όλο και πιο έντονος, ορισμένα από τα κράτη της Ευρώπης, επέβαλλαν εμπορικό αποκλεισμό στα υπόλοιπα κράτη των αποικιών τους, αποκλείοντας με αυτό τον τρόπο όλους τους πιθανούς ανταγωνιστές από τις αποικίες και τα εμπορεύματα που αυτές παρήγαγαν. Ακόμη η Ινδία αποτελούσε ένα από τα βασικά κράτη από τα οποία τα Ευρωπαϊκά κράτη αγόραζαν και εμπορεύονταν τα διάφορα αγαθά που τους ήταν απαραίτητα. Το εμπόριο μεταξύ της Ευρώπης και της Ινδίας, γινόταν όλο και πιο 17

18 έντονο, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εκεί και πολλές ευρωπαϊκές εταιρείες εμπορίας αγαθών, ενώ το 1600, ιδρύθηκε η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Στο σχεδιάγραμμα που ακολουθεί, αναλύεται το παγκόσμιο εμπόριο και εκμετάλλευση της Αμερικής κατά τον 16 ο αιώνα. Όπως φαίνεται και από το σχήμα, η βασικοί εισαγωγείς από την Αμερική είναι η Ισπανία και η Πορτογαλία, ενώ στην συνέχεια οι έμποροι και οι χρηματιστές, διοχέτευαν τα προϊόντα στα υπόλοιπα κράτη της Ευρώπης. Ενώ ορισμένα εμπορεύματα, διοχετεύονται μέσω των Ευρωπαϊκών κρατών στην Αφρική, όπου και αναπτύχθηκαν πολλές αποικίες των κρατών αυτών. Σχήμα 1.2 : Παγκόσμιο εμπόριο και καταλήστευση της Αμερικής κατά το 16 ο αιώνα 1.5 Πολιτική Δραστηριότητα Των Χωρών Της Ευρώπης Σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, την εξεταζόμενη περίοδο, της παρούσας εργασίας, παρουσιάζεται και δραστηριοποιείται έντονα η βασιλεία. Τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, διοικούνταν από μονάρχης, το αξίωμα των οποίων μεταβιβάζονταν κληρονομικά από γενιά σε γενιά. Ακόμη και με την πάροδο του χρόνου, αλλά και τις αλλαγές των κοινωνικών στρωμάτων, η μοναρχία εξακολουθούσε να παραμένει 18

19 ενδυναμωμένη και να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή και στις αποφάσεις του κάθε κράτους, είτε αυτές είναι πολιτικές είτε όχι. Ξεχωριστή αναφορά για το πολιτικό καθεστώς των χωρών της Ευρώπης γίνεται σε επόμενο κεφάλαιο, ενώ εδώ δίνονται μόνο κάποια εισαγωγικά στοιχεία. Ο μόνος διαχωρισμός που υπήρχε μεταξύ των πολιτικών δραστηριοτήτων των κρατών, είναι γεωγραφικός. Έτσι υπάρχει ο διαχωρισμός μεταξύ της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Τα κράτη που ανήκουν σε κάθε κατηγορία, παρουσιάζουν κάποιες διαφορές σε σχέση με τα υπόλοιπα κράτη της δεύτερης κατηγορίας, αλλά μεταξύ τους, έχουν πολλά κοινά στοιχεία, τα οποία και μας επιτρέπουν να τα κατατάξουμε στις συγκεκριμένες ομάδες κρατών. Το κράτος όμως δεν παρέμενε διαφοροποιημένο από τα υπόλοιπα στοιχεία που απάρτιζαν τις κοινωνίες των συγκεκριμένων κρατών. Βρίσκονταν σε στενή επαφή με την εκκλησία η οποία και διαδραμάτιζε έντονο ρόλο στην διαμόρφωση της πολιτικής των κρατών. Ακόμη τα ανώτερα κατά καιρούς κοινωνικά στρώματα, προσπαθούσαν να βρίσκονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στην βασιλική οικογένεια έτσι ώστε να μπορούν να προωθούν σε κάθε περίπτωση τα συμφέροντά τους. Περαιτέρω ανάλυση σχετικά με την πολιτική δραστηριότητα των κρατών της Ευρώπης, δίδεται στα κεφάλαια που ακολουθούν. 1.6 Κοινωνική Κατάσταση Των Χωρών Της Ευρώπης Η κοινωνική δομή σε κάθε ένα από τα οικονομικά συστήματα που αναφέρονται εδώ, είναι τελείως διαφορετική σε κάθε περίπτωση και παρουσιάζει έντονες αποκλείσεις. Οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης, παρουσίασαν έντονες κοινωνικές αλλαγές, κατά το πέρασμα από το ένα οικονομικό σύστημα στο άλλο, με αποτέλεσμα την έντονη αναδιάρθρωση του κοινωνικού συνόλου. Την περίοδο της Φεουδαρχίας, τα κατώτατα κοινωνικά στάδια, εργάζονταν σε καθημερινή βάση έτσι ώστε να μπορέσουν να διασφαλίσουν, τόσο τα αγαθά που χρειάζονται οι ίδιοι για να εξασφαλίσουν την διαβίωσή τους και ταυτόχρονα τα αγαθά που έπρεπε να παραδίδουν αρκετές φορές (δύο με τρεις φορές) σε εβδομαδιαία βάση. Η ανώτερη εξουσία, ήταν η βασιλείς στα περισσότερα Ευρωπαϊκά κράτη, ενώ τα ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα, είχαν εξασφαλίσει την διαβίωσή τους σε βάρος 19

20 των κατώτερων στρωμάτων, ενώ με την πάροδο του χρόνου η εκμετάλλευση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων γινόταν όλο και πιο έντονη. Η πίεση αυτή προς τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, όπως και ήταν αναμενόμενο, προκάλεσαν μεγάλες κοινωνικές πιέσεις και επαναστάσεις σε πολλά κράτη. Ο αριθμός των επαιτών και των κλεφτών, αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό, κατά το μεταβατικό στάδιο από την Φεουδαρχία στον Καπιταλισμό, με αποτέλεσμα την δημιουργία πολλών κοινωνικών προβλημάτων. Ενώ η αντιμετώπιση της φτώχειας και των επαναστάσεων, γινόταν από την πλευρά των βασιλέων, με την θέσπιση όλο και πιο αυστηρής νομολογίας, πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να περιορίσουν τα συγκεκριμένα φαινόμενα. Αντίθετα στον καπιταλισμό, το κοινωνικό οικοδόμημα άλλαξε ολοκληρωτικά και αναδιαρθρώθηκε εξ ολοκλήρου. Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, συνέχισαν να εργάζονται στα διάφορα εργοστάσια, και βιομηχανίες αυτή την φορά, με την διαφορά ότι, αυτή την φορά, την θέση των αγαθών, πήραν τα χρήματα και το μέσο ανταλλαγής αλλά και ανάπτυξης του εμπορίου, ήταν το χρήμα. Μία νέα κοινωνική τάξη δημιουργήθηκε σταδιακά, και ήταν αυτή των εργαζομένων στις βιομηχανίες, και με τα χρήματα που εξασφάλιζαν, αγόραζαν εκτάσεις γης της οποίες και αξιοποιούσαν στη συνέχεια με την καλλιέργεια των εκτάσεων αυτών ή την ενοικίαση της γης σε τρίτους. Ακόμη με την ανάπτυξη του εμπορίου, η τάξη των εμπόρων, αναπτύσσεται σε μεγάλο βαθμό, ενώ αποκτούν μεγάλο κύρος και δύναμη και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό ακόμη και τους βασιλείς των διαφόρων κρατών. Με τα χρήματα που διασφαλίζουν από το εμπόριο, μπορούν, να εξασφαλίσουν ένα ανώτερο βιοτικό επίπεδο και θεωρούνται η νέα ανερχόμενη τάξη. Η δύναμη της συγκεκριμένης τάξης, υποχωρεί αργότερα, όταν αναπτύσσονται ακόμη περισσότερο οι βιομηχανίες και οι ιδιοκτήτες αυτών αποκτούν ακόμη μεγαλύτερα κεφάλαια και παράλληλα και δύναμη. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η αλλαγή των κοινωνικών αυτή των κοινωνικών τάξεων, δεν έλαβε χώρα από την μία μέρας στην άλλη, και χρειάστηκαν πολλά χρόνια έτι ώστε τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα να μπορέσουν να διασφαλίσουν ορισμένα βασικά δικαιώματα. Όμως με τον συνεχή αγώνα και την κοινωνική πίεση των κατώτερων στρωμάτων, έγινε δυνατή η αλλαγή του κοινωνικού συνόλου και η εξασφάλιση πολλών δικαιωμάτων που δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν αλλιώς. 20

21 1.7 Ο Ρόλος Της Εκκλησίας Σε μία περίοδο της Ευρωπαϊκής ιστορίας, η οποία χαρακτηριστικέ από έντονες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, ο ρόλος της εκκλησίας ήταν έντονος και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκαν οι κοινωνικές δομές και συμπεριφορές των ευρωπαϊκών κρατών. Η εκκλησία και ιδιαίτερα κατά την περίοδο του μεσαίωνα, διαδραμάτιζε σημαντικό χαρακτήρα, και επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό ακόμη και τις κυβερνήσεις των κρατών ή τους βασιλείς. Ταυτόχρονα, αυξάνονταν συνέχεια και η περιουσία που κατείχε στα χέρια της η εκκλησία και ιδιαίτερα τα μοναστήρια, προκαλώντας ταυτόχρονα και το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, το οποίο με την πάροδο του χρόνου ένοιωθε την περιουσία του να μειώνεται όλο και περισσότερο. Καθώς η περιουσία των κατοίκων και η έκταση των καλλιεργήσιμων περιοχών που αντιστοιχούσαν σε κάθε καλλιεργητή μειωνόταν δραματικά, η μεγάλη περιουσία της εκκλησίας, όπως ήταν φυσικό προκαλούσε έντονες αντιδράσεις. Με αποτέλεσμα την κοινωνική επανάσταση κάποια στιγμή, στην οποία και θα γίνει αναφορά αργότερα, όπου και πολλές εκτάσεις γης, οι οποίες και άνηκαν κυρίως στα μοναστήρια της καθολικής εκκλησίας, απαλλοτριώθηκαν και πέρασαν στα χέρια των φτωχών κατοίκων και καλλιεργητών. Η αντίδραση των κατοίκων σε αυτή την περίπτωση, ήταν αρκετά έντονη και η μεγάλη περιουσία των μοναστηριών, προκαλούσαν σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικό σύνολο. Η έντονη αυτή αντίθεση, μεταξύ της εκκλησίας από την μία πλευρά και των αγροτών που λιμοκτονούσαν από την άλλη, ήταν έντονες και προκαλούσαν σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικό σύνολο. Με αποτέλεσμα την μεγάλη «έκρηξη» που έγινε από την πλευρά των αγροτών, και με την οποία πέρασαν στα χέρια τους μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης και γόνιμης γης, που άνηκαν αρχικά στα μοναστήρια της καθολικής εκκλησίας, στα χέρια των φτωχών καλλιεργητών οι οποίοι και τα είχαν άμεσα ανάγκη για να μπορέσουν να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους και την κάλυψη των κοινωνικών αλλά και των βιολογικών τους αναγκών. Όπως φαίνεται από τα στοιχεί παραπάνω, η εκκλησία, διαδραμάτιζε, αλλά και διαδραματίζει ακόμη και σήμερα σε ορισμένα κράτη, πολύ σημαντικό ρόλο τόσο στην διαμόρφωση της κοινωνικής δομής των κρατών όσο και στην πολιτική που θα ακολουθούν ή και ακολουθούν ακόμη και σήμερα τα κράτη αυτά. Σε περιόδους της 21

22 ιστορίας όμως που η πίεση της εκκλησίας προς το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, ήταν ιδιαίτερα έντονο, προκαλούσε ταυτόχρονα και έντονες κοινωνικές αντιδράσεις. Παρόλα αυτά η εκκλησία συνέχισε να παραμένει πολύ κοντά στην κοινωνία και να την επηρεάζει σε έντονο βαθμό. Η εκκλησία καταβάλλει κάθε προσπάθεια ώστε να μη διασαλευτεί η τάξη στην περιοχή των ιδεών και των αντιλήψεων. Γι αυτό το λόγω πολλοί επιστήμονες, συγγραφείς και καλλιτέχνες αποκλείονται από την εκκλησία. Ο Έρασμος τίθεται υπό απαγόρευση στα ο Τζιορντάνο Μπρούνο, καίγεται με την κατηγορία του αιρετικού σε βάρος του το Ο Καμπανέλα, κλείνεται στη φυλακή για 27 χρόνια, από το 1599 μέχρι και το Ενώ ακόμη και ο Γαλιλαίος, το έργο του οποίου είναι ακόμη και σήμερα ιδιαίτερα σημαντικό, και ο οποίος δημοσίευσε το 1632 τους «Διαλόγους πάνω στα κύρια συστήματα του κόσμου», αναγκάστηκε από την Ιερά Εξέταση, στα 1633 να ομολογήσει ότι υπέπεσε σε «σφάλματα και αιρέσεις». Με αυτό τον τρόπο, και με τον αποκλεισμό όλων των νέων ιδεών, προσπαθούσε η εκκλησία, να διατηρήσει στάσιμες τις απόψεις των ανθρώπων και την πρόοδο της επιστήμης. Συμπεράσματα Σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο, δόθηκαν τα πρώτα εισαγωγικά στοιχεία τα οποία και κρίνονται απαραίτητα έτσι ώστε να είναι όσο το δυνατόν καλύτερη η κατανόηση του περιεχομένου της εργασίας και των επόμενων κεφαλαίων. Έτσι έγινε αναφορά στα ιστορικά στοιχεία της εξεταζόμενης περιόδου και ακόμη και στην οικονομική ανάπτυξη των κρατών της Ευρώπης την συγκεκριμένη περίοδο. Ακόμη γίνεται μία πρώτη αναφορά στην πολιτική δραστηριότητα των κρατών αυτών, η οποία και αναλύεται περαιτέρω στα επόμενα κεφάλαια. Τέλος γίνεται μία μικρή αναφορά στην εκκλησία και στο σημαντικό ρόλο που αυτή κατείχε τόσο στην διαμόρφωση της πολιτικής του κάθε κράτους και του στρατηγικού ρόλου που διαδραμάτισε στην διαμόρφωση της πολιτικής των κρατών τόσο κατά την περίοδο της Φεουδαρχίας, όσο και κατά την Περίοδο του Καπιταλισμού. 22

23 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΑΝΑΛΥΣΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑΣ - ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Εισαγωγή Στο δεύτερο αυτό κεφάλαιο, αναλύονται τα δύο αυτά βασικά οικονομικά συστήματα. Από την μία πλευρά βρίσκεται το φεουδαρχικό σύστημα παραγωγής, ενώ από την άλλη μεριά, βρίσκεται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η ανάλυση των δύο αυτών οικονομικών συστημάτων κρίνεται σκόπιμη για να μπορεί ο αναγνώστης να κατανοήσει ευκολότερα τις αιτίες και τους λόγους που οδήγησαν την μετάβαση από το ένα οικονομικό σύστημα στο άλλο. Άλλωστε τόσο η Φεουδαρχία όσο και ο Καπιταλισμός, καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ανάλυσης του προηγούμενου αιώνα. 2.1 Η Πορεία Της Φεουδαρχίας Στην Ιστορία Στο σχεδιάγραμμα που ακολουθεί, φαίνεται η πορεία της Φεουδαρχίας στη Δυτική Ευρώπη μέσα στην Ιστορία. Όπως φαίνεται από το παρακάτω σχήμα, η πρώτη εμφάνιση του Φεουδαρχικού συστήματος στην Ευρώπη, έγινε το δέκατο αιώνα, ενώ το αποκορύφωμα του όλου οικονομικού αυτού συστήματος, έγινε το δέκατοτριτο αιώνα. Το αποκορύφωμα του Φεουδαρχικού συστήματος, συνδυάζεται με την ανάπτυξη του Μεσαίωνα και τα λεγόμενα Σκοτεινά Χρόνια. 24

25 Εμφάνιση της Φεουδαρχίας στη Δυτική Ευρώπη Επέκταση Της Φεουδαρχίας 10ος αιών. 11 ος & 12 ος αιών. 13 ος αιών. Αποκορύφωμα Της Φεουδαρχίας Σχήμα 2.1 : Η Πορεία Της Φεουδαρχίας Στην Ιστορία Με την ανάπτυξη των νέων μέσων καλλιέργειας, μπόρεσε η αγροτική τάξη να αυξήσει σε μεγάλο βαθμό την παραγωγή της 1. Οι εφευρέσεις όμως αυτές, μπόρεσαν να χρησιμοποιηθούν σε μεγάλο βαθμό, μόνο μετά από την καθιέρωση του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής. Ο τρόπος διοίκησης και ιδιοκτησίας της γης, αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο, αλλά δημιούργησαν ένα σύνθετο και πολυδιάστατο σύστημα ιδιοκτησίας της γης. Τα λόγιας του Μαρξ προσδιορίζουν τον φεουδάρχη άρχοντα, «ο διαχειριστής και κύριος του προτσές παραγωγής κι ολόκληρου του προτσές της κοινωνικής ζωής», με άλλα λόγια ήταν μία κοινωνική αναγκαιότητα για την συνολική αγροτική αλλά και κοινωνική πρόοδο. Όπως και σε άλλες παλαιότερες αλά και πιο σύγχρονες περιόδους της ιστορίας, η όλη πορεία και ανάπτυξη του οικονομικού συστήματος, αναπτύχθηκε σε βάρος των δουλοπάροικων, ενώ όλα τα ανώτερα μέσα παραγωγής, άνηκαν και ελέγχονταν από τους ευγενείς. Στις αρχές του 10 ου αιώνα, καθιερώθηκε η αριστοκρατική τάξη λόγω του ότι τα φέουδα, τα οποία και διοικούσαν, μεταβιβάζονταν από την μία γενιά στην άλλη με ένα νέο σύστημα κληρονομιάς. Αντιθέτως στην πορεία της ιστορίας, και για να μπορέσουν να διατηρήσουν την θέση τους, επέβαλλαν νέους φόρους, όπως η taille, που επιβλήθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 11 ου αιώνα. Χαρακτηριστικό στοιχείο της λειτουργίας του φεουδαρχικού συστήματος, αποτελεί το γεγονός της παροχής εργασιακής προσόδου από τους αγρότες προς τους φεουδάρχες. Ακόμη θα έπρεπε να παρέχουν στους φεουδάρχες και άλλες 1 παρουσιάζεται η χρήση του σιδερένιου άροτρου για το όργωμα, η χρήση των αλόγων σε ζεύγη και η χρήση του υδρόμυλου για μηχανική ενέργεια. 25

26 πολυάριθμες πρόσθετες προσόδους σε είδος τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα 2. Ενώ σταδιακά με την πάροδο του χρόνο οι πρόσοδοι σε είδος που επιβάλλονταν πάνω στην παραγωγή των ίδιων των αγροτικών κλήρων, απέκτησαν ορισμένη κανονικότητα και εθημικότητα. Η σχέση με την οποία συνδέονταν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και ο αριθμός του πληθυσμό, ήταν αντιστρόφως ανάλογες. Έτσι ενώ αρχικά κάθε αγροτεμάχιο ήταν περίπου 100 ακρ. τον 9 ο αιώνα, το 13 ο αιώνα και λόγω αύξησης του πληθυσμού, η έκταση ου κάθε αγροτεμαχίου έφτανε τα ακρ. Από την άλλη μεριά, οι ευγενείς συνέχιζαν να πλουταίνουν σε βάρος των υπόλοιπων κοινωνικών τάξεων. Η μόνη αντίσταση από την πλευρά των αγροτών, ήταν η προσφυγή τους στα τοπικά δικαστήρια με την αιτιολογία της υπερβολικής φορολόγησης από τους άρχοντες τους. Σε κάθε περίπτωση όμως οι άρχοντες και η εκκλησία, εφηύραν νέους νόμους για φορολόγηση των αγροτών και την άντληση όλο και μεγαλύτερων ποσών. Ταυτόχρονα όμως με την αύξηση του πληθυσμού, έπρεπε να αυξηθεί και η καλλιεργήσιμη γη. Όμως η καλλιεργήσιμη γη ήταν περιορισμένη και ο μόνος τρόπος για την αύξηση της καλλιεργήσιμης γης, ήταν η δημιουργία νέας γης από περιοχές που μέχρι πριν από ορισμένα χρόνια, ήταν ακαλλιέργητη γη. Έτσι μεγάλες εκτάσεις γης εκχερσώθηκαν και μετατράπηκαν σε καλλιεργήσιμη γη. Ενώ η μεγαλύτερη εκχέρσωση γης, έλαβε χώρα από τα μοναστικά τάγματα, τα οποία με αυτό τον τρόπο μπόρεσαν να αυξήσουν σε μεγάλο βαθμό την γη που βρισκόταν υπό την κατοχή τους και ως αποτέλεσμα να αυξήσουν ε μεγάλο βαθμό την περιουσίας τους. Η μεγαλύτερη αλλαγή στο φεουδαρχικό σύστημα, έλαβε χώρα τα τέλη του 12 ου αιώνα και στις αρχές του 13 ου αιώνα. Οι έμμισθοι εργάτες αυξάνονταν όλο και περισσότερο, ενώ από την άλλη μεριά, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις μειώνονταν όλο και περισσότερο λόγω της αύξησης του πληθυσμού. Η εκτίμηση του Duby είναι πως ανάμεσα στον 9 ο και το 13 ο αιώνα, η μέση απόδοση σποράς συγκομιδής αυξήθηκε τουλάχιστον από 2,5:1 σε 4:1κι έτσι το μερίδιο της συγκομιδής στη διάθεση του παραγωγού στην πραγματικότητα διπλασιάστηκε. Ο συνολικός πληθυσμός της Δυτικής Ευρώπης πιθανόν υπερδιπλασιάσθηκε ανάμεσα στα 950 και τα 1348 από σε Η πληρωμή σε είδος γινόταν τρεις φορές την εβδομάδα, γεγονός που έδινε την δυνατότητα στους αγρότες που καλλιεργούσαν τη γη να μεταβάλλουν την παραγόμενη ποσότητα και να την αξιοποιούν, για δικό τους όφελος. Έτσι μείωναν την παραγόμενη ποσότητα τις μέρες που θα δινόταν η πληρωμή στους φεουδάρχες και αύξαναν την παραγόμενη ποσότητα τις υπόλοιπες μέρες, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουν αυτομάτως και τα δικά τους έσοδα. 26

27 Τέλος σύμφωνα με τα δημογραφικά στοιχεία της εποχής εκείνης, ο μέσος όρος ζωής ήταν περίπου 25 χρόνια στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ενώ ανέβηκε στα 35 χρόνια το 13 ο αιώνα στη φεουδαρχική Αγγλία 3. Λόγω αυτής της αύξησης του πληθυσμού, όλο και μεγαλύτερα αστικά κέντρα δημιουργούνταν σε όλες τις περιοχές της Ευρώπης, δίνοντας ταυτόχρονα το έναυσμα για την αλλαγή του όλου οικονομικού συστήματος και την ανάπτυξη του εμπορίου. Λόγω των πληθωριστικών πιέσεων, και της μεγάλης αύξησης των τιμών, τα μεγάλα αστικά κέντρα αναπτύχθηκαν με ταχείς ρυθμούς και γρήγορα κέρδισαν μία σχετική αυτονομία που πήρε εμφανή πολιτική μορφή. 2.2 Ο Φεουδαρχικός Τρόπος Παραγωγής Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύχθηκε ο Φεουδαρχισμός στη Δυτική Ευρώπη, χαρακτηρίζονταν από μία σύνθετη ενότητα. Σε όλες αυτές τις περιοχές, ήταν δύσκολο να μπορέσει να καταγραφεί η δυναμική της φεουδαρχικής ανάπτυξης. Ο νομικός όρος της δουλοπαροικίας, glebae adscripti δεμένος με τη γη, βρίσκει πλήρη εφαρμογή στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο αγρότης, που ήταν παράλληλα και κάτοχος της γης, είχε άμεση σχέση με τόσο με την γη όσο και με τα μέσα παραγωγής. Από την άλλη πλευρά, οι δουλοπάροικοι, νομικά είχαν περιορισμένη δυνατότητα μετακίνησης. Ενώ το κύριο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, ότι οι αγρότες που κατείχαν και καλλιεργούσαν τη γη, δεν ήταν και οι ιδιοκτήτες της γης αυτής. Ο κάθε αγρότης, θα έπρεπε να καταβάλλει την πληρωμή του στον ιδιοκτήτη της γης, με διάφορες μορφές, όπως είναι οι υπηρεσίες σε εργασία, η πρόσοδος σε είδος ή η καταβολή κάποιων εθιμικών τελών. Με οποιαδήποτε μορφή και να γινόταν η πληρωμή του αγρότη, το βέβαιο ήταν ότι ήταν αναγκαία η ανάπτυξη ενός νομικού αμαγάλματος, οικονομικής εκμετάλλευσης και πολιτικής εξουσίας. Η κατοχή της γης αποτελούσε ένα σύνθετο μείγμα. Αρχικά η γη καλλιεργούνταν από τον αγρότη, ο οποίος και ήταν πλήρως υποταγμένος στη δικαστική εξουσία του κυρίου του. Με τη σειρά του, ο άρχοντας της γης, είχε μόνο τυπικά δικαιώματα πάνω τη γη, τα οποία με τη σειρά τους και του είχαν παραχωρηθεί από έναν ή περισσότερους ανώτερους ευγενείς. Σε περίπτωση πολέμου όμως, οι 3 Πέρυ Άντερσον, Από Την Αρχαιότητα Στον Φεουδαρχισμό, Εκδόσεις: Οδυσσέας, σελ

28 ιδιοκτήτες της γης, θα έπρεπε να παρέχουν τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες προς τους ευγενείς. Η ιεραρχική πυραμίδα συνέχιζε με την ίδια μορφή και στα επόμενα ανώτερα επίπεδα, καταλήγοντας σε ένα ανώτερο επίπεδο που ήταν ο τοπικός άρχοντας ή ο άρχοντας του κράτους. Όλα τα παραπάνω, είχαν άμεση συνέπεια την ανάπτυξη τριών δομικών ιδιαιτεροτήτων του δυτικού φεουδαρχικού συστήματος. Τα στοιχεία αυτά είναι τα ακόλουθα: 1. η επιβίωση από προφεουδαρχικούς τρόπους παραγωγής των κοινοτικών γαιών των χωριών και των ελεύθερων αγροτών, αν και δεν γενικεύτηκαν από τον φεουδαρχισμό, δεν ήταν εντούτοις ασυμβίβαστοι με αυτόν. 2. ο φεουδαρχικός τεμαχισμός της κυριαρχίας, δημιούργησε το φαινόμενο της μεσαιωνικής πόλης στη Δυτική Ευρώπη. 3. υπήρχε ένα εγγενές διφορούμενο ή ταλάντευση στην κορυφή ολόκληρης της ιεραρχίας των φεουδαρχικών εξαρτήσεων 4. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ορισμένα επιπλέον στοιχεία για κάθε ένα από τα τρία αυτά βασικά στοιχεία που παρουσιάζονται ακριβώς παραπάνω. Έτσι σύμφωνα με το πρώτο χαρακτηριστικό, κι ενώ η φεουδαρχική τάξη κατέβαλλε σημαντικές προσπάθειες για να επιβάλλει την κυριαρχία της, η ύπαρξη ανεξάρτητων γεωργών, βοσκών και ψαράδων ήταν δεδομένη και συνέβαλλε σημαντικά στη συνολική αγροτική παραγωγή. Ακόμη έντονο ήταν το πρόβλημα που δημιουργήθηκε στις δικαστικές τάξης, λόγω ακριβώς αυτού του διαχωρισμού ανάμεσα στα δικαστήρια των φεουδαρχών και στα δικαστήρια των δουλοπάροικων. Ο δικαστικός αυτός λαβύρινθος δυσχέραινε όλο και περισσότερο αν λάβει κανείς υπόψη του και το γεγονός ότι πολλές από τις εκτάσεις των φέουδων, επεκτείνονταν σε περισσότερες από μια διοικητικές επαρχίες. Με την ανάπτυξη των πόλεων κατά των μεσαίωνα, αναπτύχθηκε παράλληλα με το φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής και την αγροτική οικονομία, και το εμπόριο μεταξύ των πόλεων αυτών. Ήταν τα πρώτα σημεία ανάπτυξης του εμπορίου. Αυτό το στοιχείο έγινε γρήγορα αντιληπτό και από τον Μαρξ, ο οποίος και κατέγραψε τη τη νέα αυτή τάξη πραγμάτων αλλά και τη νέα οικονομική πραγματικότητα που έτεινε να δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια. 4 Πέρυ Άντερσον, Από Την Αρχαιότητα Στον Φεουδαρχισμό, Εκδόσεις: Οδυσσέας 28

29 Τέλος όσον αφορά το τρίτο και τελευταίο σημείο, θα πρέπει να αναφέρει κανείς ότι ο φεουδάρχης ήταν ο υπέρτατος κυρίαρχος πάνω στη γη του και ότι όλα τα έσοδά του, προέρχονταν ουσιαστικά από την καλλιέργεια της γης αυτής από τους δουλοπάροικους. Η αλυσίδα της εξουσίας, έπρεπε να διατηρηθεί με κάθε μέσο για να μπορέσει να συνεχίσει την κυριαρχία της η φεουδαρχική τάξη. Σε αντίθετη περίπτωση το όλο οικονομικό σύστημα θα ήταν πολύ ευάλωτο και θα μπορούσε να οδηγηθεί ακόμη και σε κατάρρευση. Στη συνέχεια και στο σχήμα που ακολουθεί, δίνεται η κοινωνική δομή του φεουδαρχικού συστήματος παραγωγής. Σχήμα 2.2 : Η Φεουδαρχική κοινωνία 29

30 Όπως φαίνεται από το σχήμα, στο ανώτερο επίπεδο, βρισκόταν ο βασιλιάς στον οποίο και θα έπρεπε να υπακούουν όλοι οι φεουδάρχες. Ο Βασιλιάς εκχωρούσε την γη στους φεουδάρχες με αντάλλαγμα την συμβολή τους στην άμυνα της χώρας. Οι φεουδάρχες πάλι με την σειρά τους, επέτρεπαν στους χωρικούς να καλλιεργούν τη γη και παρείχαν κάποια προστασία. Σε αντάλλαγμα, οι φεουδάρχες τους ζητούσαν κάποιες παροχές όπως η στρατιωτική υπηρεσία και η παροχή κάποιων αγαθών, όπως έχει αναλυθεί και στις προηγούμενες παραγράφους. 2.3 Καπιταλισμός Η Σημασία Του Και Τα Βασικά Χαρακτηριστικά Του Σύμφωνα με την κοινή λογική, ο καπιταλισμός, είναι ένα οικονομικό σύστημα, στο οποίο τα περισσότερα, ή όλα τα μέσα παραγωγής, ανήκουν σε ιδιώτες, και αξιοποιούνται από αυτούς. Ακόμη οι τιμές των αγαθών, η ζήτηση και η προσφορά καθορίζεται από τις ελεύθερες δυνάμεις της αγοράς, και όχι από την πολιτεία. Οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής, τα χρησιμοποιούν για την επίτευξη του μέγιστου δυνατού κέρδους, το οποίο και θα χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι για όφελός τους. Η σύγκρουση του καπιταλισμού με τον σοσιαλισμό και τον κομουνισμό, βρίσκεται στο ότι τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην πολιτεία και όχι στους ιδιώτες. Ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου υπάρχουν οικονομίες με μεικτό σύστημα φεουδαρχισμού και καπιταλισμού. Δεν παύουν να υπάρχουν και οικονομολόγοι, όπου «αντιστέκονται» ολοκληρωτικά στη συγκεκριμένη ιδέα και πιστεύουν ότι ο καπιταλισμός είναι η αιτία για την δημιουργία πολλών δεινών και καταστροφών στην κοινωνία. Δεν είναι λίγοι οι οικονομολόγοι που ασχολήθηκαν με τον καπιταλισμό και την ανάλυση του συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Ενώ από το 18 ο μέχρι και τον 20 ο αιώνα, αναπτύχθηκε σε όλη την Ευρώπη ο καπιταλισμός και το ανάλογο συγγραφικό έργο από πολλούς οικονομολόγους, είτε υπέρ, είτε κατά του συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Οι περισσότεροι από αυτούς, αναλύουν τον καπιταλισμό, ως μία βασική σχέση μεταξύ των κατόχων του κεφαλαίου και των μέσων παραγωγής από την μία πλευρά, και του κοινωνικού συνόλου από την άλλη. Ενώ οι τιμές των αγαθών καθορίζονται όπως αναφέρεται και παραπάνω από τις ελεύθερες δυνάμεις της αγοράς. Υπάρχει δηλαδή κάποιο συμβόλαιο μεταξύ των 30

31 κατόχων των μέσων παραγωγής και των εργαζομένων από την άλλη σχετικά με την παραγωγή και την αγορά των αγαθών. Ορισμένοι οικονομολόγοι και αναλυτές, πιστεύουν ότι το βασικό στοιχείο του καπιταλισμού είναι το κεφάλαιο, ενώ ορισμένοι άλλοι πιστεύουν ότι η ανθρώπινη εργασία και η εκμετάλλευσή της από τους παραγωγούς είναι το βασικό στοιχείο του καπιταλισμού. Ενώ δεν παύουν να υπάρχουν ακόμη και σήμερα οι υπέρμαχοι του σοσιαλισμού και του κομουνισμού οι οποίοι και πιστεύουν ότι όλα θα πρέπει να καθορίζονται και να ελέγχονται από το κράτος. Οι διαμάχες πάνω στον καπιταλισμό βασίζονται στο: 1. αν είναι ο καπιταλισμός όντως ένα οικονομικό σύστημα, ή είναι μία ιδεολογία. 2. το αν υπάρχουν συγκεκριμένες οικονομίες οι οποίες και είναι αμιγώς καπιταλιστικές, ή αν υπάρχουν μόνο μεικτές οικονομίες. 3. ιστορικά, είναι ένα οικονομικό σύστημα το οποίο μπορεί να ενταχθεί σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο και μέρος, ή ήταν μέρος από πριν άλλων οικονομικών συστημάτων και απλά σήμερα έχει αναπτυχθεί σε μεγαλύτερο βαθμό. 4. είναι ένα «καθαρά» οικονομικό σύστημα, ή είναι ένα σύνολο οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών σχέσεων. 5. είναι ανεκτό ως οικονομικό σύστημα ή όχι 6. είναι ανεκτό ή όχι 7. έχει την τάση να ενισχύει οικονομικά όλο και περισσότερα άτομα στα μεγάλα αστικά κέντρα και στην επαρχία, ή όχι. Πέρα από τους παραπάνω προβληματισμούς, στο καπιταλιστικό σύστημα, η παραγωγή γίνεται από εργοστάσια για την κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας και όχι μόνο για την κάλυψη των αναγκών της οικογένειας του ιδιοκτήτη του εργοστασίου. Για να μπορέσει να αναπτυχθεί το καπιταλιστικό σύστημα, προϋποθέτει ότι υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Μπορεί ακόμη να υπάρχουν ακόμη και οι μικροί παραγωγοί και τεχνίτες, οι οποίοι όμως δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστούν τις νέες βιομηχανίες και τους νέους τρόπους παραγωγής. Αποτελεί ακόμη το οικονομικό σύστημα μέσα στο οποίο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η παροχή της εργασίας, με αντάλλαγμα κάποιο 31

32 χρηματικό ποσό. Παρουσιάζεται δηλαδή για πρώτη φορά στα πλαίσια της Ευρώπης η μισθωτή εργασία. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καπιταλιστικού συστήματος είναι λοιπόν τρία τον αριθμό : 1ο η παραγωγή για την αγορά (παραγωγή εμπορευμάτων). 2ο η μονοπώληση των μέσων παραγωγής από την καπιταλιστική τάξη, και 3ο η μισθωτή εργασία, αυτή δηλαδή που βασίζεται στο πούλημα της εργατικής δύναμης. Πολλές φορές και στα πρώτα στάδια ανάπτυξης του καπιταλισμού, τα εργοστάσια για να εξασφαλίσουν τη μέγιστη δυνατή παραγωγή, αλλά και ταυτόχρονα την μεγιστοποίηση των κερδών τους, φρόντιζαν έτσι ώστε να δημιουργήσουν και το ανάλογο μονοπώλιο στην αγορά όπου και δραστηριοποιούνταν. Ενώ η εκμετάλλευση των εργαζομένων ήταν έντονη. Αυτό φαίνεται και από το παράδειγμα που ακολουθεί: Αν τριάντα εργάτες δουλέψουν ο καθένας τριάντα ώρες για την κατασκευή του, έχουμε συνολικά 900 ώρες δουλειά ώστε, η συνολική αξία του εμπορεύματος παράχθηκε θα αποτελεστεί από την αξία των υλών που ξοδεύτηκαν (ας υποθέσουμε, λόγου χάρη, αυτήν την αξία τόση με 600 ώρες) και από την καινούρια αξία που προσθέτουν οι εργάτες με την εργασία τους (900 ώρες), δηλαδή θα είναι ( ) = 1500 ώρες εργασία. Αλλά τι στοιχίζει το εμπόρευμα στον καπιταλιστή; Οι πρώτες ύλες πληρώθηκαν στο ακέραιο, δηλαδή ένα ποσό που αντιστοιχεί και προς την αξία του σε 600 ώρες εργασία. Και η εργατική δύναμη; Πληρώθηκαν και οι 900 ώρες; Όλο το ζήτημα βρίσκεται εδώ. Σύμφωνα με την υπόθεσή μας πληρώθηκε ολόκληρη η αξία της εργατικής δύναμης για τις ημέρες εργασίας. Όταν τριάντα εργάτες δουλεύουν τις τριάντα ώρες τους μέσα σε τρεις μέρες, δηλαδή δέκα ώρες την ημέρα, ο εργοστασιάρχης πληρώνει το αναγκαίο ποσό, για την αποκατάσταση της εργατικής του δύναμης, για τις τρεις αυτές μέρες. Ποιο είναι αυτό το ποσό; Η απάντηση είναι καθαρή: είναι πολύ κατώτερο από την αξία των 900 ωρών. Γιατί; Γιατί άλλο πράμα είναι η ποσότητα αναγκαίας εργασίας για τη διατήρηση της εργατικής μου δύναμης και άλλο πράμα η ποσότητα εργασίας που μπορώ να προσφέρω; Μπορώ να δουλέψω δέκα ώρες την ημέρα. Και για να φάω, να ντυθώ κλπ., έχω ανάγκη για μια μέρα αντικείμενα ίσης αξίας με πέντε ώρες. Ώστε μπορώ να δουλέψω πολύ περισσότερο απ'ό,τι χρειάζεται για τη διατήρηση της εργατικής μου δύναμης. Στο παράδειγμά μας, ας υποθέσουμε ότι οι εργάτες για να τραφούν, να ντυθούν κλπ. δεν ξοδεύουνε παρά προϊόντα αξίας 450 εργάσιμων ωρών προσφέροντας μιαν εργασία