Αναστασία Κ. Καδδά Δρ.Κοινωνιολογίας Υγείας Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας

Transcript

1 Αναστασία Κ. Καδδά Δρ.Κοινωνιολογίας Υγείας Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας

2 Αναστασία Κ. Καδδά Δρ.Κοινωνιολογίας Υγείας Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας

3 Oι έννοιες της «υγείας» και της «ασθένειας» ως συνθήκη ισορροπίας ανάμεσα στα μέρη του σώματος και ως συνακόλουθης προσβολής του σώματος αποτελούν τα τελευταία χρόνια κεντρική, γόνιμη, δημιουργική περιοχή θεωρητικού και εμπειρικού κοινωνιολογικού προβληματισμού Ο κλάδος της κοινωνιολογίας της υγείαςασθένειας συνδέεται με αυξανόμενη παραγωγή εμπειρικών μελετών σε πληθώρα ζητημάτων από τη συστηματική εξέταση της κοινωνικής οργάνωσης της ιατρικής πράξης μέχρι την ενδελεχή μελέτη των βιωμάτων των πασχόντων υποκειμένων

4 Κεντρική συνθήκη όλων των μελετών αποτελεί η άσκηση κριτικής στο βιοϊατρικό αναγωγισμό ως μοντέλο εξήγησης της ασθένειας και των συμπτωμάτων της Σύμφωνα με το βιοϊατρικό παράδειγμα το οποίο συνδέθηκε ιστορικά με την ανάδυση της μισθωτής εργασίας και των αστικών στρωμάτων, οι φορείς της ασθένειας θεωρούνταν παθητικά υποκείμενα δίχως βιογραφικές ή άλλες κοινωνικές αναφορές Βιοϊατρικό μοντέλο: σκληρό, άκαμπτο θετικιστικό μοντέλο που απομονώνει παράγοντες (κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτιστικούς, κ.α)

5 Η κατάτμηση του ανθρώπινου σώματος, η απόσπασή του από τον κοινωνικο-ιστορικό του φορέα και τις βιογραφικές του αναφορές παραγνωρίζει το γεγονός ότι οι δρώντες σκέπτονται, ενεργούν και ερμηνεύουν με πολύτιμο τρόπο τα γεγονότα που τους αφορούν Πρόκειται για μια θετικιστική λογική η οποία ευνοεί την ποσοτική έρευνα ως κυρίαρχο υπόδειγμα σχεδιασμού και άσκησης κοινωνικής πολιτικής

6 Οι επικρατούσες απόψεις για την υγεία-ασθένεια διαμεσολαβούνται από κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες με διαδικασία μετασχηματισμού τους στον ιστορικό-κοινωνικό χώρο (Κοινωνική μορφοποίηση ιατρικής γνώσης και κλινικής πρακτικής) Οι ιατρικές κατηγορίες που αφορούν στην υγείαασθένεια δεν αποτελούν ουδέτερες ή πιστές περιγραφές σωματικών ή ψυχικών νοσημάτων αλλά κοινωνικά δημιουργήματα τα οποία επηρεάζονται από οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα Οι ιατρικοί λόγοι και κλινικές πρακτικές παράγουν αντικειμενικότητες κανονιστικού χαρακτήρα και εξαρτώνται από τις υλικές-συμβολικές συνθήκες παραγωγής και αναπαραγωγής τους (ανθρωποκεντρική, ολιστική προσέγγιση υγείαςασθένειας)

7 Τα δεδομένα της ιατρικής πράξης και η ερευνητική δράση γύρω από την παραγωγή αυτών των δεδομένων δεν αποτελούν μια αξιολογικά ουδέτερη κοινωνική πράξη δίχως αξιακό υπόβαθρο ή ανιχνεύσιμο ηθικό προσανατολισμό Η ανάδειξη των εμπειριών των ασθενών και η ένταξή τους σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχετίζεται άμεσα με ένα αίτημα ποιοτικής διερεύνησης της καθημερινής τους ζωής με άξονα μια ερμηνευτική κοινωνιολογία ιδίως σε χρόνια πάσχοντες ασθενείς

8 Κεντρικά ζητήματα ποιοτικής έρευνας για την υγείαασθένεια -Η εκτίμηση του υποκειμενικού παράγοντα και των ατομικών βιωμάτων και ακόμη πιο «πέρα» η απάντησηστο μέτρο του δυνατού-σε θέματα κοινωνικής δομής, ταξικών σχέσεων και άνισης κατανομής της δύναμης και εξουσίας -Η ανάδειξη της επίδρασης του τρόπου οργάνωσης της φροντίδας, των ΜΜΕ και των κινήσεων-οργανώσεων των ασθενών στην υποκειμενική εμπειρία της ασθένειας διαμορφώνοντας τους δομικούς όρους της αλληλεπίδρασης και της κοινωνικής δράσης Σχέση των ανωτέρω ζητημάτων με τους όρους χρηματοδότησης συγκριτικών μελετών από τους ερευνητές καθώς και με την εμπεδωμένη ερευνητική κουλτούρα

9 ΣΩΜΑ Συνάφεια υγείας-ασθένειας και ανθρώπινου σώματος δεδομένου ότι αποτελεί καμβά αποτύπωσης όλων των βιολογικών, πολιτισμικών και κοινωνικών εμπειριών Κοινωνιολογία του σώματος και ποιοτική έρευνα στοχεύουν στην διερεύνηση των κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών που προσδίδουν στο «φυσικό» σώμα τη συγκεκριμένη κοινωνική μορφή του

10 Βάσει της κλασικής ιατροκεντρικής προσέγγισης (καρτεσιανός μεθοδολογικός δυϊσμός) περί διαχωρισμού του «φυσικού» από το κοινωνικό σώμα, η ιατρική επιστήμη από τις αρχές συγκρότησής της εστιάστηκε εμπειρικά και πειραματικά στην περιγραφή της βιολογικής βάσης του ανθρώπινου σώματος Σώμα: αντικείμενο εξέτασης ως αποτέλεσμα βιοϊατρικής διαδικασίας η οποία επιτεύχθηκε μέσω ανατομίας και κλινικής παρατήρησης

11 Ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το σώμα και την εξερεύνηση των ορίων και δυνατοτήτων του τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες Π.χ δυνητικές κατευθύνσεις της ποιοτικής έρευνας πεδίου μπορεί να αποτυπώνονται εμπειρικά μέσα από τη φυσική αγωγή, τον αθλητισμό, την πλαστική χειρουργική, τη σωματοθεραπεία, την αλλαγή σωματικών χαρακτηριστικών κ.α Ποιοτική έρευνα σε χρόνια πάσχοντες και με άτομα με αναπηρίες για τη σχέση τους με τα σώματά τους αλλά και με τις δυνατότητες και τα όριά τους

12 Εμπειρική διερεύνηση ζητημάτων σχετικών με το σώμα: Σεξουαλικότητα Δωρεά και εμπόριο οργάνων Πορνεία Παιδοφιλία Δημόσια υγεία Τεχνικές πειθάρχησης Ακαθαρσία Όρια σωματικών επαφών Καταναλωτικές συνήθειες Τεχνικές αντισύλληψης Πορνογραφία Θέαση του σώματος ως αντικειμένου της βιομηχανίας της κατανάλωσης Αναπαραστάσεις σώματος στη λαϊκή και αστική θεματολογία, στην τέχνη, πρακτικές δερματοστιξίας και κοσμητικής χειρουργικής και χρήση του στο διαδίκτυο

13 Εμπειρική έρευνα στα ακόλουθα θέματα σχετικά με το σώμα: -Πόνος, ψυχική οδύνη και εναλλακτικές προσεγγίσεις - Εξαρτήσεις - Διατροφικές συνήθειες - Ηθική διάσταση της αναπηρίας και της απώλειας των μελών του σώματος - Μεταφορές γύρω από την ενσώματη διάσταση της ζωής με το θάνατο και τις πολλαπλές μορφές πολιτικοποίησης και εκμετάλλευσής του

14 ΣΥΧΝΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΧΕΤΙΚΟΙ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ- ΑΣΘΕΝΕΙΑ-ΣΩΜΑ : Βιογραφική ή ημιδομημένη συνέντευξη Συμμετοχική παρατήρηση Εθνογραφική μέθοδος Ομάδες εστίασης

15 Η μελέτη ζητημάτων υγείας σε ένα όσο το δυνατόν εγγύτερα στην αλήθεια του «φυσικό περιβάλλον» π.χ σε ένα σπίτι, νοσοκομείο, μονάδα εντατικής θεραπείας ή γηροκομείο κ.α, προσφέρει τη δυνατότητα πρόσβασης σε μια σειρά από τεχνικές που χρησιμοποιούν οι κοινωνικοί δρώντες στην καθημερινότητά τους Ειδικότερα, σε χρόνιες ασθένειες (διαβήτης, καρδιοπάθειες, κ.α) η σε βάθος συνομιλία με τους ασθενείς επιτρέπει στον ερευνητή την πρόσβαση στην κοσμοθεωρία τους και στα ερμηνευτικά τους σχήματα

16 Π.χ Μια εθνογραφική μελέτη: Αναδεικνύει τις συμβολικές και υλικές συνιστώσες ενός νοσοκομειακού θεσμού ή ενός κλινικού θαλάμου Επιχειρεί να συναρτήσει το γιατί και το πώς τα υποκείμενα βιώνουν μια συγκεκριμένη πραγματικότητα σε έναν δεδομένο αλλά όχι αναλλοίωτο κοινωνικό χώρο και χρόνο για να κατανοηθεί τόσο η θεσμική όσο και διυποκειμενική όψη της συγκεκριμένης μελέτης περίπτωσης

17 Ποιοτική έρευνα πεδίου#θετικιστικά προσανατολισμένη μελέτη Είναι στενά συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων που συμμετέχουν Σκοπός: η κατανόηση της ερμηνευτικής τους προοπτικής και η αναπαραγωγή με πλούσιο και λεπτομερή τρόπο των βιωματικών εμπειριών, των αντιφατικών και ποικίλων σκέψεων και των τοπικών γλωσσών Εξαγωγή πολλών και σημαντικών λεπτομερειών για την κατανόηση του κοινωνικού κόσμου του νοσοκομείου, της κλινικής, μιας κοινότητας ασθενών ή μιας πτέρυγας ασύλου κ.α

18 Η ερμηνευτική μικροκοινωνιολογία έχει κληροδοτήσει στις κοινωνικές επιστήμες πλούσια μεθοδολογικά εργαλεία για την κατανόηση του κοινωνικού κόσμου των υποκειμένων αλλά και του τρόπου συμμετοχής του ερευνητή σε αυτήν ΑΡΧΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Ο ερευνητής διαθέτοντας τις κοινές σε όλους ανθρωπολογικές ιδιότητες δύναται να κατανοήσει τη συμπεριφορά, τα κίνητρα, τις στοχοθεσίες και τις επιδιώξεις των ατόμων στην καθημερινότητά τους και να τις συμπεριλάβει σε μια ανάλυση που φωτίζει ευρύτερες διαστάσεις του κοινωνικού ή επιμέρους θεματικές περιοχές του και όχι να επικρίνει ή να αξιολογήσει τις ατομικές δράσεις

19 π.χ Σε έρευνες σχετικά με ζητήματα υγείας, ασθένειας, σώματος η αρχική ερώτηση δεν είναι το γιατί οι κοινωνικοί δρώντες συμπεριφέρονται παράλογα εκθέτοντας σε κίνδυνο την υγεία τους ή το σώμα τους αλλά υπό ποιες προϋποθέσεις πράττουν ότι πράττουν σε σχέση με τις υπάρχουσες επιλογές τους και αναφορικά με τις ευρύτερες ιστορικές, πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες Υπό ένα τέτοιο πρίσμα, η συνέχιση ή διακοπή μιας φαρμακευτικής αγωγής, η αμφιθυμία και η συναισθηματική ταλάντευση, οι συμπεριφορές θυμού, οργής, απογοήτευσης, παραίτησης και μελαγχολίας φωτίζονται όχι μονοσήμαντα αλλά ως πολυδιάστατα

20 Κατανοούνται π.χ οι εξάρσεις ενθουσιασμού, χαράς και καλής διάθεσης που πιθανόν ακολουθούν φάσεις κατάπτωσης, η διάθεση για ενεργό συμμετοχή ή απόσυρση στη σφαίρα της ιδιωτικότητας ή στις εστίες της ασφάλειας, της βεβαιότητας και της σιγουριάς Χωρίς την κατανόηση του γιατί οι άνθρωποι συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται συχνά ενάντια στο συμφέρον τους ή σε αντίθεση με μια αναμενόμενη πρακτική είναι απίθανο να εντοπιστούν οι όποιες δυνατότητες για αλλαγή Π.χ ο μετασχηματισμός των συνηθειών διατροφής των νεότερων γενεών με σκοπό την εξάλειψη-μείωση της παιδικής παχυσαρκίας ή η αλλαγή στην πρόσληψη της χρόνιας ασθένειας ή αναπηρίας έχουν τεράστια σημασία στη χάραξη κοινωνικής-εκπαιδευτικής πολιτικής για τέτοια θέματα

21 Η ποιοτική μελέτη έχει διαρκώς αυξανόμενη απήχηση στον τομέα της έρευνας για την υγεία την ασθένεια και το σώμα ακριβώς επειδή: - Αναδεικνύει πολλές και διαφορετικές όψεις της καθημερινής ζωής των ατόμων με χρόνιες παθήσεις-αναπηρίας ή με παθήσεις που χρήζουν αυξημένη φροντίδα - Μελετά τον κοινωνικό κόσμο όπως τον αντιλαμβάνονται όπως τον αντιλαμβάνονται οι συμμετέχοντες σ αυτόν ως σύμπαν νοημάτων, συμβόλων, πρακτικών δράσεων της καθημερινότητας

22 - Υποχρεώνει τον ερευνητή να αποδειχθεί ότι στο πλαίσιο μελέτης ευαίσθητων θεμάτων οι κοινωνικοί δρώντες μπορεί να περιγράφουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές πραγματικότητες ανάλογα με τη θεώρηση που έχουν για τα πράγματα και τη θέση τους στο πεδίο έρευνας - Π.χ Η άποψη ενός γιατρού-ως φορέα επιστημονικής γνώσης-για την ψυχική ασθένεια μπορεί να είναι τελείως διαφορετική από εκείνη του νοσηλευτικού προσωπικού ή των πασχόντων υποκειμένων και ως εκ τούτου δεν υπάρχει μια αναλλοίωτη αλήθεια αλλά πολλές συγκρουόμενες αντιλήψεις για τη νόμιμη παράσταση του κοινωνικού κόσμου

23 Υποχρεώνει τον ερευνητή να διατηρεί ένα σκεπτικισμό και μια επιφύλαξη απέναντι στις περιγραφές των δρώντων υποκειμένων διασταυρώνοντας τις προφορικές μαρτυρίες και τις πληροφορίες με γραπτά τεκμήρια (ιστορικό, αρχειακό υλικό ή άλλες προφορικές πηγές)

24 Συνεισφέρει στην επαύξηση της τεκμηριωτικής και διαγνωστικής ικανότητας της ιατρικής επιστήμης με την έννοια ότι απαντά σε ζητήματα που οι πειραματικές μέθοδοι αδυνατούν να συλλέξουν ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Η έννοια του φαρμάκου για τους ασθενείς, η σημασία της χορήγησης της μιας ή της άλλης φαρμακευτικής αγωγής και η αντιμετώπιση πιθανών παρενεργειών της ιδίως σε χρόνιες ασθένειες ή βαριές θεραπείες (χορήγηση συνδυασμού φαρμάκων σε φάση προχωρημένου καρκίνου ή επιθετική μορφή σκλήρυνση κατά πλάκας) σχετίζονται με την επιτυχημένη ιατρική θεραπεία και δεν μπορούν να προσεγγιστούν με ποσοτικό τρόπο ή με απλές μαθηματικές αναγωγές

25 Συνεισφορά ποιοτικής έρευνας στην εκ των έσω προσέγγιση και κριτική ανάλυση κοινωνικών διαδικασιών αλληλεπίδρασης τόσο στο πλαίσιο των ασθενών μεταξύ τους όσο και στη νοσηλευτική φροντίδα αναφορικά με την υγεία-ασθένεια-σώμα Δημιουργία πολιτικού πλαισίου δημοκρατικής διαβούλευσης και ενεργούς διαπραγμάτευσης για τη δημόσια υγεία και τις πολιτικές της -Π.χ η αξιολόγηση των υπηρεσιών υγείας και η σημασία των παρεμβάσεων σε τοπικό επίπεδο θα ανακούφιζαν τους πάσχοντες-οικογένειες τους σε ζητήματα καθημερινότητας (κοινωνική φροντίδα, έμφυλες ανισότητες) δεν δύναται να αποτυπωθούν επαρκώς με στατιστικό-δειγματολειπτικό τρόπο

26 Δημιουργία ενός πειραματικού σχεδιασμού που αφορά στη χαρτογράφηση νοσοκομείωνκλινικών των οποίων τα μέλη (ιατρικό, νοσηλευτικό, διοικητικό προσωπικό) να λαμβάνουν συστηματική εκπαίδευση και σεμιναριακή επιμόρφωση σε σχέση με την οργάνωση τόσο του θεσμού του νοσοκομείου όσο και με το περιεχόμενο της διάδρασης της κλινικής πρακτικής και της διοικητικής διαδικασίας με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της εργασιακής καθημερινότητας, τον εντοπισμό εστιών προβλημάτων και πιθανών λύσεων

27 Ανάδειξη πραγματικών αναγκών των υπηρεσιών υγείας από άποψη ορθολογικής διάθεσης ανθρώπινων και υλικών πόρων Παροχή στοιχείων για τις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού και για την ανάπτυξη της κατάλληλης πολιτικής που να συνάδει με τις τοπικές ανάγκες και με τις υπάρχουσες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες Παροχή συστηματικής ενημέρωσης για τον τρόπο εφαρμογής της κοινωνικής πολιτικής αναφορικά τόσο με το προσωπικό υγειονομικής περίθαλψης όσο και με τους χρήστες υπηρεσιών υγείας

28 Η επίγνωση των βαθύτερων αιτίων για τις οποίες κάποιες ασθένειες συνδέονται με αυξημένα επίπεδα κοινωνικού στιγματισμού βοηθά στην κατανόηση του γιατί π.χ ασθενείς με καρκίνο, λέπρα ή αφροδίσια νοσήματα μπορεί να εμφανίζονται απρόθυμοι να δώσουν συγκεκριμένες πληροφορίες για τη βιογραφία και το ιατρικό τους ιστορικό Η ποιοτική έρευνα παρέχει τη δυνατότητα πρόσβασης μέσω της συνέντευξης βάθους και των ομάδων εστίασης σε μια σειρά ζητημάτων όπως η χρήση του διαδικτύου για την αναζήτηση πληροφοριών για την υγεία σε θέματα που θεωρούνται ευαίσθητα (ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, ζητήματα σεξουαλικών προτιμήσεων, κ.α) Αξιολόγηση πιλοτικών και μη προγραμμάτων για τον έλεγχο χρόνιων και στιγματισμένων παθήσεων όπως ο ιός του ΗΙV

29 Χρήση μεικτής μεθοδολογίας σε ζητήματα υγείας, ασθένειας και σώματος και γενικότερα δημόσιας υγείας Ο συνδυασμός διαφόρων μεθόδων με τη μορφή νέων συνθέσεων είναι χρήσιμος σε επιμέρους τομείς της υγείας-ασθένειας όπως η νοσηλευτική, η κοινωνική ιατρική, η επιδημιολογία, η κοινωνική φροντίδα και η άσκηση διοίκησης στο χώρο της δημόσιας υγείας εξαιτίας αυξημένης πολυπλοκότητας των ζητημάτων η οποία απαιτεί πραγματολογικά δεδομένα που προέρχονται τόσο από το φάσμα της κοινωνικής δομής όσο και από την προοπτική του υποκειμενικού νοήματος

30 Οι νέες μεθοδολογικές συνθέσεις στο χώρο της υγείας-ασθένειας-σώματος αυξάνουν τις αξιώσεις εγκυρότητας τους όταν μάλιστα χρησιμοποιούνται με αυστηρό και συμπληρωματικό τρόπο Η άκριτη ανάμειξη των μεθόδων συχνά μειώνει την αξία και την αδιαμφισβήτητη συνεισφορά και των δύο μεθοδολογικών επιλογών γεγονός που μπορεί να συμβεί σε περίπτωση άσκησης πίεσης από την ποσοτική έρευνα στην ποιοτική για να μετρήσει τα πρότυπά της δίχως την ταυτόχρονη κατανόηση των βασικών επιστημολογικών αρχών και τεχνικών των ποιοτικών ερευνών Ο συνδυασμός των δύο μεθόδων θα πρέπει να γίνεται στο πλαίσιο ιστορικά διαμορφωμένων συνθηκών και πολιτιστικά παραγόμενων εμπειριών