«Τίτλος μεταπτυχιακής εργασίας»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ειδίκευση: Διαπολιτισμική εκπαίδευση και η Ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα Επιβλέπων καθηγητής: Παντελής Γεωργογιάννης «Τίτλος μεταπτυχιακής εργασίας» «Προκαταλήψεις και συγκινησιακές διαδικασίες που απορρέουν από αυτές ως ρυθμιστές της γενικής κατεύθυνσης της συμπεριφοράς στη διαπροσωπική επαφή ατόμων διαφορετικών εθνικοτήτων. Μια πειραματική έρευνα σε μαθητές της Ε και ΣΤ τάξης δημοτικών σχολείων του Ν.Αχαΐας». ΕΠΩΝΥΜΟ: ΒΛΗΤΣΑΚΗ ΟΝΟΜΑ: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΡ. ΜΗΤΡΩΟΥ: 180 ΑΚΑΔ. ΈΤΟΣ:

2 Εισαγωγή Η Θεωρία των συγκινήσεων Διασαφήνιση του όρου «Συγκίνηση» Διασαφήνιση των εννοιών: Συμπάθεια- Αντιπάθεια Συμπάθεια Αντιπάθεια Στερεότυπα και προκαταλήψεις Διασαφήνιση εννοιών : Στερεότυπα και προκαταλήψεις Κυριότεροι εκπρόσωποι και απόψεις σχετικά με τη Θεωρία των Συγκινήσεων Συναισθηματική νοημοσύνη Η Θεωρία της ταυτότητας του Goffman Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Στόχοι-ορισμός της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης H διαπολιτισμική εκπαίδευση σ Ελλάδα Οι αλλοδαποί σ Ελλάδα Ιστορικό πλαίσιο Στατιστικά δεδομένα Η μειονότητα των Τσιγγάνων Προέλευση των Τσιγγάνων Οι Τσιγγάνοι σ Ελλάδα σήμερα Νομοθετικές ρυθμίσεις σχετικά με εκπαίδευση των Τσιγγάνων σ Ελλάδα Αίτια έξαρσης των στερεοτυπικών αντιλήψεων και προκαταλήψεων Υποθέσεις Υπόθεση Επιμέρους υποθέσεις.. 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Εισαγωγή Δείγμα Ερωτηματολόγιο Παρέμβαση ερευνητή Ανάλυση δεδομένων... 3.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Εισαγωγή. 3.2 Συγκριτική αξιολόγηση των ομάδων όταν δεν γνωρίζουν εθνικότητα των προσώπων στις φωτογραφίες Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Ελλήνων όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή τους Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Αλβανών όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή τους Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Τσιγγάνων όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή τους Συγκριτική αξιολόγηση των ομάδων όταν γνωρίζουν εθνικότητα των προσώπων στις φωτογραφίες Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Ελλήνων όταν γνωρίζουν καταγωγή τους Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Αλβανών όταν γνωρίζουν καταγωγή τους Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Τσιγγάνων όταν γνωρίζουν καταγωγή τους Συγκριτική αξιολόγηση κατά ομάδες όταν δεν γνωρίζουν εθνικότητα των προσώπων στις φωτογραφίες και όταν γνωρίζουν Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Ελλήνων όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή των προσώπων στις φωτογραφίες και όταν γνωρίζουν Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων απέναντι στις φωτογραφίες των Αλβανών όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή των προσώπων στις φωτογραφίες και όταν γνωρίζουν Ο βαθμός συμπάθειας/αντιπάθειας των Ελλήνων, των Αλβανών και των Τσιγγάνων

3 απέναντι στις φωτογραφίες των Τσιγγάνων όταν δεν γνωρίζουν καταγωγή των προσώπων στις φωτογραφίες και όταν γνωρίζουν... 4.Συμπεράσματα Προτάσεις Επίλογος ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι 1. Ερωτηματολόγιο με τις 30 μπερδεμένες φωτογραφίες των προσώπων δίχως να αναγράφεται η καταγωγή τους... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 2. Ερωτηματολόγιο με τις 10 φωτογραφίες των Ελλήνων, όπου αναγράφεται η καταγωγή τους... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ 3. Ερωτηματολόγιο με τις 10 φωτογραφίες των Αλβανών, όπου αναγράφεται η καταγωγή τους... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙΙ 4. Ερωτηματολόγιο με τις 10 φωτογραφίες των Τσιγγάνων, όπου αναγράφεται η καταγωγή τους ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Εισαγωγή Χαρακτηριστικό της σημερινής εποχής είναι η πολυπολιτισμική σύνθεση των κοινωνιών με εισροή των αλλοδαπών και των μεταναστών στους κόλπους του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Η παρουσία διαφορετικών μεταναστευτικών ομάδων αποτέλεσε αφορμή αλλαγών σε επίπεδο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό και εκπαιδευτικό. Οι επιδράσεις, τις οποίες επέφερε η παρουσία τους, είναι εκτός των άλλων εμφανείς και στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόμων, οι οποίες διαμορφώνονται με περισσότερη επιφυλακτικότητα και δισταγμό, κυρίως από μέρους της κυρίαρχης ομάδας του κοινωνικού συνόλου. Η τάση των ατόμων να αποτελούν μέρος ενός συνόλου, το οποίο ικανοποιεί τις προσδοκίες τους και τα συμφέροντά τους, έχει ως άμεση συνέπεια να ενεργοποιεί μηχανισμούς άμυνας απέναντι σε ό,τιδήποτε θεωρείται διαφορετικό και «ξένο» προς τα δικά τους δεδομένα και αξίες. Η ανατροπή των καθιερωμένων κανόνων και αξιών δημιουργεί ανασφάλεια, η οποία εκδηλώνεται με συναισθήματα άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά, ανάλογα με τις καταστάσεις τις οποίες έχει βιώσει κάθε άτομο και τις αναπαραστάσεις τις οποίες διαθέτει. Η συναισθηματική συμπεριφορά οποία εκδηλώνει το άτομο λειτουργεί ως μέσω επιβίωσης, σύμφωνα με Charles Darwin 1, καθώς συνήθως είναι εναρμονισμένη με τις προσδοκίες και τη ρυθμιστική συμπεριφορά που επιβάλλει η ομάδα σ οποία ζει. Οι συγκινησιακές διαδικασίες που ενεργοποιούνται απο τα ερεθίσματα που δέχεται το άτομο από το κοινωνικό του περιβάλλον, σε συνδυασμό με τη τάση της ανθρώπινης φύσης να κατατάσσει τα διάφορα ερεθίσματα σε κατηγορίες, επηρεάζονται από στερεότυπα και προκαταλήψεις με διαχρονική ισχύ και αξία 2. Οι συγκίνησεις, λοιπόν, οι οποίες προκύπτουν είναι αποτέλεσμα περισσότερο κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και ιδεών και όχι τόσο προσωπικών. Επομένως, κάτα εκδήλωση των διαπροσωπικών σχέσεων υπάρχει ένα το στοιχείο της υποκειμενικής συγκινησιακής αξιολόγησης των καταστάσεων και των προσώπων 3. Η έκφραση της συμπάθειας ή της αντιπάθειας, συναισθήματα που χαρακτηρίζουν και διαμορφώνουν τις μεταξύ σχέσεις των ατόμων, στηρίζονται περισσότερο στις κοινωνικές αναπαραστάσεις και στις στάσεις των «σημαντικών άλλων» 4, ιδιαίτερα όσον αφορά κοινωνικοποίηση των παιδιών. Γι αυτό το λόγο, σ παρούσα έρευνα, η οποία αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος με θέμα στερεότυπα και προκαταλήψεις και τις εκδηλώσεις τους, με υπεύθυνο καθηγητή Παντελή Γεωργογιάννη, χρησιμοποιείται, ως βασκή παράμετρος συγκινησιακού κλίματος, η εθνική καταγωγή προσώπων, τόσο αλλοδαπών και μειονοτήτων όσο και αυτών της κυρίαρχης ομάδας του κοινωνικού συνόλου. Η αξιολόγηση του θετικού και αρνητικού συναισθήματος, συμπάθεια και αντιπάθεια, εξετάζεται από κοινωνικοψυχολογική άποψη, καθώς δίνεται ιδιαίτερη έμφαση σ συγκινησιακό ρόλο που διαδραματίζουν τα κοινωνικά δεδομένα και πώς αυτά επηρεάζουν προδιάθεση του ατόμου προς μια συγκεριμένη αντίδραση απέναντι σε ένα γεγονός ή σε ένα πρόσωπο. Σ έρευνά μας εστιάσαμε σε πρόσωπα και σ εθνική καταγωγή τους, καθώς στις μέρες μας παρατηρείται μια έξαρση του εθνικιστικού τρόπου σκέψης, η οποία ασκεί επιρροές στη συναισθηματική αντίδραση του ατόμου. Επίσης, το δείγμα μας αποτελείται από μαθητές δημοτικού σχολείου, αφενός γιατί το σχολείο αποτελεί δέκτη των κοινωνικών μηνυμάτων και αλλαγών και αφετέρου μέσω της παιδευτικής του διάστασης μπορεί να διαμορφώσει και να ανακατασκευάσει συναισθήματα, θετικά και αρνητικά. Τέλος, τα ίδια τα παιδιά μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τη μεταστροφή αρνητικών συναισθημάτων ενώ παράλληλα μπορούν να δώσουν μια αντικειμενική εικόνα, μέσω της έκφρασης της αντιπάθειας και της συμπάθειάς τους, του συγκινησιακού κλίματος της κοινωνίας, έτσι όπως διαμορφώνεται στα πλαίσια της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. 1 James Lange Theory of Epotion, ιστοσελίδα: (1/09/2005). 2 Αζίζη-Καλατζή Α., Ζώνιου-Σιδέρη Α., Βλάχου Α., (1996), «Προκαταλήψεις και στερεότυπα. Δημιουργία και αντιμετώπιση», Υ.Π.Ε.Π.Θ/Γ.Γ.Λ.Ε, Αθήνα, σελ Αζίζη-Καλατζή Α., Ζώνιου-Σιδέρη Α., Βλάχου Α., (1996), «Προκαταλήψεις και στερεότυπα. Δημιουργία και αντιμετώπιση», Υ.Π.Ε.Π.Θ/Γ.Γ.Λ.Ε, Αθήνα, σελ Μιτίλης Α., (1998), «Οι μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη-μια σχέση αλληλεπίδρασης», εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, σελ

5 1. Η Θεωρία των συγκινήσεων 1.1 Διασαφήνιση του όρου «Συγκίνηση» Σ παρούσα έρευνα θα ασχοληθούμε με το ρόλο που διαδραματίζει η συγκίνηση σ ανθρώπινη συμπεριφορά και κατά πόσο αυτή μπορεί να επηρεάσει στάσεις και αντιλήψεις των ατόμων προς μια συγκεκριμένη κατέυθυνση και συμπεριφορά. Αναφερόμενοι σ όρο συγκίνηση συνήθως εννοούμε 5 ένα συναίσθημα ή μια αντίδραση σε σημαντικές σκέψεις ή γεγονότα. Το συναίσθημα ή η αντίδραση που δημιουργείται μπορεί άλλοτε να είναι ευχάριστη και άλλοτε δυσάρεστη, ανάλογα με τα γεγονότα τα οποία βιώνουμε ή βιώσαμε, αλλά και τις αναπαραστάσεις τις οποίες έχουμε. Οι συγκινήσεις αποτελούνται από: 1) Το υποκειμενικό συναίσθημα, το οποίο δε μπορούμε να το περιγράψουμε απόλυτα στους γύρω μας και προέρχεται κυρίως από εσωτερικές προσωπικές εμπειρίες, 2) Εκφραστική συμπεριφορά, η οποία περιλαμβάνει εκφράσεις προσώπου και τη γλώσσα του σώματος και 3) Φυσιολογικές απαντήσεις, που σχετίζονται με τη λειτουργία του εγκεφάλου και του αυτόνομου νευρικού συστήματος, όπου γίνεται η συνειδητοποίηση της συναισθηματκής διέργεσης, ότι δηλαδή βιώνουμε μια συγκίνηση 6. Οι συγκινήσεις για άνθρωπο επιτελούν διάφορες λειτουργίες, από τις οποίες οι πιο σημαντικές είναι: 1) Η διέγερση, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της ενεργοποίησης του αυτόνομου νευρικού συστήματος το οποίο λαμβάνει το συναίσθημα που βιώνουμε, 2) Προσαρμοστικές λειτουργίες, οι οποίες μας παρέχουν προσαρμοστικές απαντήσεις για αντιμετώπιση ιδιαίτερων καταστάσεων, όπως το φόβο, το θυμό, και 3) Ρυθμιστές των κοινωνικών μας αλληλεπιδράσεων. Μας βοηθούν δηλαδή, να κατανοήσουμε τα συναισθήματα που νοιώθουν οι άλλοι μέσω της έκφρασης του προσώπου τους και του σώματος, αλλά και αντίστοιχα πώς εμείς οι ίδιοι ανταποκρινόμαστε στα συναισθήματα των άλλων 7. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι οι συγκινήσεις κατευθύνουν τη γενικότερη συμπεριφορά του ανθρώπου, καθώς συνδέονται με επεξεργασία των πληροφοριών που δεχόμαστε. Συγκεκριμένα ανάλογα με το ερέθισμα το οποίο δεχόμαστε αξιολογούμε αν πρόκειται για κάτι καινούργιο ή γνωστό. Όταν πρόκειται για καινούργιο ερέθισμα παρατηρείται στροφή της προσοχής μας προς σε αυτό, με αποτέλεσμα η συγκίνηση η οποία βιώνουμε να είναι έκπληξη, ενδιαφέρον, κάτι δυσάρεστο ή ευχάριστο. Σε τελικό στάδιο, αξιολογούμε τις ενέργειες, στις οποίες προβαίνουμε, και τα αποτελέσματά τους, σε σχέση με τους κανόνες και τις νόρμες που θέτουν τα μέλη μιας πολιτισμικής ομάδας ή το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αντίστοιχα, λοιπόν, τα συναισθήματα τα οποία μπορούν να προκύψουν είναι υπερηφάνεια, ντροπή, ενοχή 8. Ο Paul Ekman μίλησε για 6 πρωταρχικά συναισθήματα, τα οποία είναι η ευτυχία, η έκπληξη, η αηδία, ο φόβος, ο θυμός και η λύπη. Υποβάλλουν το άτομο σε μια κατάσταση συναισθηματικής κινητοποίησης, η οποία χαρακτηρίζεται από σωματική διέγερση, εκφραστική συμπεριφορά και πνευματική εμπειρία. Επομένως, οι συγκινήσεις αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης συμπεριφοράς και επηρρεάζουν το τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς των ατόμων ανάλογα των καταστάσεων που βιώνουν και του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο κινούνται 9. Ολοκληρώνοντας αναφορά μας στη σημασία της συγκίνησης, θεωρούμε σημαντικό στο κεφάλαιο που ακολουθεί να αναφερθούμε συγκεκριμένα στη συμπάθεια και αντιπάθεια ως βασικά συναισθήματα κατηγοριοποίησης των ατόμων αλλά και ως βασικό μέσο εκδήλωσης των προτιμήσεων των ατόμων απέναντι σε άλλα πρόσωπα του κοινωνικού συνόλου. 5 James Lange Theory of Epotion, ιστοσελίδα: (1/09/2005). 6 Ιστοσελίδα: ( 10/09/2005). 7 Ιστοσελίδα: ( 10/09/2005). 8 Γεωργογιάννης Π., ( 1996), «Θεωρίες της κοινωνικής Ψυχολογίας», Τόμος ΙΙ, εκδ. Gutenberg, Αθήνα. σελ Sdorow M. Lester, (1996), Ψυχολογία», 2 η έκδοση, εκδ.ηλιάδη, Αθήνα, σελ

6 1.2 Διασαφήνιση των εννοιών: Συμπάθεια- Αντιπάθεια Συμπάθεια Αντιπάθεια. Τα συναισθήματα τα διακρίνουμε σε θετικά και αρνητικά και ένα από τα πιο χαρακτηριστικά συναισθήματα που εκφράζουμε στις διαπροσωπικές μας σχέσεις και πολλές φορές τις ρυθμίζουν είναι αυτό της συμπάθειας. Η συμπάθεια αποτελεί εκδήλωση θετικού συναισθήματος απέναντι σε ένα άτομο ή πρόσωπο, όπου πολλές φορές δεν μπορούμε να αιτιολογήσουμε ή να εκφράσουμε ακριβώς, καθώς οι συναισθηματκές διεργασίες που περιλαμβάνει δεν είναι πάντα εύκολο να εκφραστούν 10. Εννοιολογικά η συμπάθεια προέρχεται από το «συν» που σημαίνει μαζί και το «πανθάνω» που σημαίνει παθαίνω, αισθάνομαι. Πρόκειται για μια «υποσυνείδητη συναισθηματική αρέσκεια» 11 που νιώθει το άτομο απέναντι σε άλλο άτομο τόσο του στενού κοινωνικού περιβάλλοντός του όσο και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Η συμπάθεια απέναντι σε ένα άτομο ή πρόσωπο μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους, όπως εκφράσεις προσώπου και σώματος, από το τρόπο που συμπεριφέρεται και σκέφτεται για το συγκεκριμένο άτομο 12. Οι λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν ένα άτομο να εκφράσει ή να εκδηλώσει τη συμπάθειά του απέναντι σε ένα άλλο άτομο ή σε μια ομάδα του κοινωνικού συνόλου ποικίλουν. Σημαντικό ρόλο σ έκφραση της συμπάθειας διαδραματίζει η εξωτερική εμφάνιση, όπου συνήθως σε άτομα που θεωρούνται ωραία αποδίδουμε σχεδόν αυτόματα και ασυνείδητα θετικούς χαρακτηρισμούς. Επίσης, στοιχεία του χαρακτήρα ή της προσωπικότητάς ενός ατόμου μπορεί να ενεργοποιήσουν το συναίσθημα της συμπάθειας ενώ απ άλλη, η κοινωνική τάξη του ατόμου, η εθνική του καταγωγή και η θέση του στο κοινωνικό σύνολο μπορούν να επηρρεάσουν εκδήλωση θετικών συναισθημάτων. Καθώς, λοιπόν, αναφερόμαστε στο συναισθηματικό κόσμο του ατόμου, τα ερεθίσματα τα οποία δέχεται από το εξωτερικό του περιβάλλον καθώς και οι προσωπικές του εμπειρίες διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό τα συναισθήματα συμπάθειας που θα προκύψουν. Συγκεκριμένα, οι κανόνες και οι αξίες που προβάλλει και διαμορφώνει το κοινωνικό σύνολο, αλλά και ο ενισχυμένος ρόλος των μέσων μαζικής επικοινωνίας, που μπορούν να κατευθύνουν στάσεις, συμπεριφορές και συναισθήματα, διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπάθειας. Ιδιαίτερα καθοδηγητικός, από συναισθηματικής άποψης και στάσεων, είναι ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης όσον αφορά συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Η εμμονή σ αρνητική προβολή συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και η τάση γενικεύσεων ορισμένων δυσάρεστων καταστάσεων, καλλιεργεί τις περισσότερες φορές αρνητικά συναισθήματα που βρίσκουν αντίκτυπο στη συναισθηματική συμπεριφορά και αντίδραση των ατόμων που απαρτίζουν ένα κοινωνικό σύνολο. Στις μέρες μας, όπου πλέον η κοινωνία χαρακτηρίζεται πολυπολιτισμική, παρατηρείται μια έξαρση αρνητικών συναισθημάτων απέναντι σε συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων και πολιτισμικών ομάδων με ένες τις εκδηλώσεις αντιπάθειας. Η αντιπάθεια αποτελεί ένα από τα αρνητικά συναισθήματα που εκφράζει το άτομο απέναντι σε ένα πρόσωπο ή άτομο, για το οποίο αισθάνεται κυρίως αποστροφή και απέχθεια. Συνήθως, όταν αντιπαθούμε ένα άτομο αποφεύγουμε να συνδιαλεγόμαστε μαζί του, ωστόσο όμως υπάρχουν και φορές που το άτομο διακατέχεται από ένη επιθετικότητα και εριστικότητα. Το αίσθημα της αντιπάθειας εγείρει πολλές φορές επιθετικά συναισθήματα και αντιδράσεις που πηγάζουν από συναισθήματα ζηλοφθονίας, απογοήτευσης, αδικίας και προκαταλήψεων. Βέβαια, υπάρχουν και στιγμές όπου το άτομο εκδηλώνει αντιπάθειά του μέσω της αδιαφορίας και της περιφρόνησης, επιδεικνύοντας με αυτό το τρόπο ανωτερότητά του έναντι του ατόμου που αντιπαθεί. Η αντιπάθεια αποτελεί επίσης, μια υποσυνείδητη συναισθηματική κατάσταση, η οποία διαμορφώνεται μέσω των εσωτερικών αναπαραστάσεων και εικόνων που διαθέτει το άτομο αλλά και των εξωτερικών, προερχόμενων από το κοινωνικό σύνολο και τους κανόνες, οι οποίοι κατευθύνουν τις στάσεις και τη συναισθηματική συμπεριφορά του ατόμου. Αρωγός προς σ αυτή κατέυθυνση παρουσιάζονται τα μέσα 10 Ιστοσελίδα: WordNet ( 25/09/2005). 11 Ιστοσελίδα: WordNet ( 25/09/2005). 12 Ιστοσελίδα: WordNet ( 25/09/2005). 3

7 μαζικής ενημέρωσης, που όπως προαναφέραμε έχουν τη δυνατότητα μέσω της εικόνας και των υποκειμενικών κρίσεων να καλλιεργούν αρνητικά συναισθηματικά κλίματα απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Τα αρνητικά συναισθήματα που ανακύπτουν και που αφορούν κυρίως τις ομάδες των αλλοδαπών, μεταναστών και των μειονοτήτων, φανερώνουν έξαρση, στις μέρες μας, των στερεοτυπικών αντιλήψεων και προκαταλήψεων. Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις υποβοηθούν αρνητική συναισθηματική φόρτιση του ατόμου και εκδήλωση συναισθημάτων απέχθειας λειτουργώντας ανασταλτικά στις υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων του ευρύτερου πολυπολιτισμικού συνόλου. Ολοκληρώνοντας, το συγκεκριμένο κεφάλαιο και όσον αφορά τη δεξαγωγή της έρευνάς μας, θα σταθούμε κυρίως σ κοινωνιολογική προσέγγιση των συγκινήσεων διερευνώντας τις κοινωνικές αναπαραστάσεις των ατόμων και κατά πόσο αυτές επηρρεάζουν το συναισθηματικό του κόσμο. Τα συναισθήματα τα οποία θα διερευνήσουμε είναι αυτά της συμπάθειας και της αντιπάθειας, τα οποία εκδηλώνονται πιο ένα στις διαπροσωπικές σχέσεις των μαθητών. Η διερεύνησή τους παρουσιάζεται σημαντική από τη στιγμή που το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο έχει πολυπολιτισμικό χαρακτήρα, ο οποίος γίνεται πιο εμφανής με παρουσία των αλλοδαπών, μεταναστών και μειονοτήτων. Επίσης, σημαντικός είναι και ο ρόλος των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων, όπου λειτουργούν ως ρυθμιστές των διαπροσωπικών σχέσεων και επηρρεάζουν συγκινησιακά τη συμπεριφορά του ατόμου. Οσον αφορά τη σημασία τους θα αναφερθούμε διεξοδικά στο κεφάλαιο που ακολουθεί. 1.3 Στερεότυπα και προκαταλήψεις Διασαφήνιση εννοιών : Στερεότυπα και προκαταλήψεις. Σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες και ιδιαίτερα στις μέρες μας η σύνθεση των κοινωνικών ομάδων που απαρτίζουν το κοινωνικό σύνολο παρουσιάζουν ποικίλες διαφορές, φυλετικές, γλωσσικές, θρησκευτικές, εθνικές. Ο προσδιορισμός των διαφορετικών αυτών στοιχείων είναι πιο ευδιάκριτος, καθώς οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται πλέον ως πολυπολιτισμικές, γεγονός που επικυρώνει και συνεπάγεται ανομοιογένεια του πληθυσμού και των κοινωνικών ομάδων. Η εισροή πολλών και διαφορετικών ομάδων οδήγησε σ έξαρση και άκριτη υιοθέτηση στερεοτύπων και προκαταλήψεων, καθώς τα μέλη τους επιζητούν επιβεβαίωση του συνόλου, που τις περισσότερες φορές διεκδικείται μέσω της αρνητικής προβολής άλλων ομάδων. Κάθε ομάδα λογικό είναι να αξιολογεί και να σκέφτεται θετικά για τα μέλη που απαρτίζουν, οι εικόνες όμως που διατηρούν για τις αλλότριες ομάδες ή οι αξιολογήσεις που κάνουν γι αυτές δεν έχουν πάντα θετικό περιεχόμενο, αλλά αντίθετα αρνητικό. Η συγκεκριμένη αντίδραση/συμπεριφορά, μπορεί να αποτελεί ένα στοιχείο άμυνας της λεγόμενης εσω-ομάδας απέναντι σ εξω-ομάδα 13. Οι συγκεκριμένες εικόνες ή αξιολογήσεις δε βασίζονται πάντα σ προσωπική εμπειρία, αλλά είναι σ ουσία «προκατασκευασμένες και δεν επαληθεύονται σ καθημερινή πρακτική, αλλά προδιαθέτουν τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας σε θετικές ή αρνητικές στάσεις απέναντι σε άλλες ομάδες και στα μέλη τους, στοιχεία που συνθέτουν έννοια των προκαταλήψεων» 14. Εξαιτίας, λοιπόν, των προκαταλήψεων και υποθετική ή αποσπασματική ερμηνεία ορισμένων κοινωνικών ιδεολογιών, που άλλοτε υπερίζουν κάποια χαρακτηριστικά των ομάδων, βιολογικά, πολιτισμικά, ή άλλοτε καταφέρονται αρνητικά, προκαλούνται κοινωνικές συγκρούσεις τόσο σε διαπροσωπικό επίπεδο όσο και σε διο-ομαδικό. Ειδικότερα, «όταν τα μέλη μιας ομάδας αντιπαθούν και 13 Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ

8 υποτιμούν ένα άλλο άτομο ή κοινωνική ομάδα ή ένα λαό, επειδή ανήκει σε διαφορετική φυλή ή θρήσκευμα τότε μιλάμε για αρνητικές προκαταλήψεις» 15. Οι αρνητικές προκαταλήψεις σ ουσία είναι αβάσιμες πεποιθήσεις ή γενικευμένες στάσεις που τρέφει ένα άτομο ή μια ομάδα έναντι άλλων ατόμων ή κοινωνικών ομάδων. Συγκεκριμένα, τα προκατειλημμένα άτομα ενστερνίζονται τις περισσότερες φορές στερεοτυπικές πεποιθήσεις, με άμεση συνέπεια να αποδίδουν σε όλα τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας παρόμοιες ιδιότητες και χαρακτηριστικά, επομένως εξαιτίας αυτού να αντιμετωπίζουν όλα τα μέλη της με εχθρότητα και επιφύλαξη. Οι προκαταλήψεις ως έκφραση στάσεων είναι συνδυασμός των πεποιθήσεων που τρέφει ένα άτομο ή μια ομάδα για εξω-ομάδα και του συναισθηματικού τομέα, ο οποίος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σ κατεύθυνση της συμπεριφοράς προς μια ορισμένη αντίληψη και στάση 16. Μιλώντας, λοιπόν, για προκαταλήψεις και τη σημασία που διαδραματίζουν στις σχέσεις των μελών ή ομάδων σημαντικό είναι να αναφερθούμε και στα στερεότυπα, και συγκεκριμένα στη σημασία τους και πως αυτά διαφοροποιούνται από τις προκαταλήψεις. Ο όρος στερεότυπα εισάγεται στις κοινωνικές επιστήμες από το Γουώλτερ Λίπμαν το 1922, ο οποίος κάνει λόγο για προκατασκευασμένες εικόνες και ιδέες, που εμποδίζουν άνθρωπο να δει πραγματικότητα και να αξιολογήσει αντικειμενικά πράγματα και καταστάσεις. Τα στερεότυπα δε συνοδεύονται από αναλυτικές αιτιολογήσεις, αλλά αποτελούνται από επιθετικούς προσδιορισμούς και τυποποιημένες φράσεις, κατά βάση αρνητικές, και οι οποίες αφορούν το σύνολο των μελών που ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα. Τέτοιου είδους στερεοτυπικές εκφράσεις, μπορεί να αναφέρονται: α) σε ολόκληρους λαούς, όπως «Οι Άγγλοι είναι τυπικοί», β) σε κατηγορίες ατόμων που κατηγοριοποιούνται με βάση το φύλο, όπως, «Οι άνδρες δε μπορούν να φροντίζουν τα παιδιά», γ) σε κατηγορίες ατόμων που κατηγοριοποιούνται με βάση τη φυλή, το χρώμα, κοινωνική τάξη, το θρήσκευμα, όπως «Οι Αλβανοί είναι κλέφτες». 17 Με λίγα λόγια, τα στερεότυπα αποτελούν γενικευμένα σχήματα των αντιλήψεων ενός λαού, που εκφράζονται άκριτα και που αποσκοπούν σ στιγματισμό ή σ υποβάθμιση μιας κοινωνικής ομάδας και των μελών της. Σημαντικό ρόλο σ υιοθέτηση και αναπαραγωγή τόσο των προκαταλήψεων όσο και των πεποιθήσεων διαδραματίζει το οικογενειακό περιβάλλον, που αποτελεί πρωτογενή κοινωνική ομάδα καθώς είναι η πρώτη με οποία έρχεται σε επαφή το μικρό παιδί 18. Γεγονός είναι ότι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα μεταδίδονται και μαθαίνονται από γενιά σε γενιά, ιδιαίτερα αν τα παιδιά είναι αποδέκτες και ακροατές αρνητικών στάσεων και αντιλήψεων που εκφράζονται άκριτα από τους γονείς και οι οποίες επηρεάζουν εικόνα που θα σχηματίσει το μικρό παιδί για μια κοινωνική ομάδα και τα μέλη της. Τέτοιου είδους ερεθίσματα σταδιακά υιοθετούνται, συνειδητά ή ασυνείδητα, και εκδηλώνονται με συγκεκριμένες συμπεριφορές απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Εκτός, βέβαια, της οικογένειας σημαντικό ρόλο σ εκμάθηση και σ καλλιέργεια των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων διαδραματίζουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, έντυπα και ηλεκτρονικά. Η αποσπασματική και η επιλεκτική παρουσίαση των γεγονότων, καθώς και οι αξιολογικές κρίσεις που εκφράζονται μέσω των φορέων που υπηρετούν τα συγκεκριμένα μέσα, ενισχύουν τις αρνητικές εικόνες καθώς προχωρούν σε γενικεύσεις συμπεριφορών και καταστάσεων, ενώ σ πραγματικότητα πρόκειται για μεμονωμένα περιστατικά που δεν αφορούν ολόκληρη κοινωνική ομάδα και τα μέλη της Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ

9 Επιπλέον, σ ενίσχυση και σ έξαρση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων συντελεί και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός μεταξύ των ομάδων και των μελών τους. Η εισροή αλλοδαπών από τη μια, οι περιορισμένες θέσεις εργασίας από άλλη, συμβάλλουν σ εύκολη δημιουργία διακρίσεων, καθώς οι μετανάστες θεωρούνται από πληθυσμό της χώρας υποδοχής, ότι απειλούν τα οικονομικά τους συμφέροντα και τις θέσεις εργασίας τους. Κάτω από αυτό το πρίσμα, ενδέχεται σε περιόδους οικονομικών κρίσεων ή κοινωνικών προβλημάτων να αποδίδονται ευθύνες στις μειονοτικές ομάδες ή στους μετανάστες ή στους αλλοδαπούς, που πολλές φορές μπορούν να οδηγήσουν σε εκδήλωση επιθετικών και αρνητικών συμπεριφορών απέναντι στα συγκεκριμένα κοινωνικά σύνολα. Βάσει, λοιπόν, των συγκεκριμένων καταστάσεων οι στερεοτυπικές πεποιθήσεις και προκαταλήψεις απολυτοποιούνται και υπεργενικεύονται, με άμεση συνέπεια τη δημιουργία συγκρούσεων και αναταραχών, τόσο σε επίπεδο ατομικό όσο και σε διοομαδικό 20. Ολοκληρώνοντας αναφορά μας στη σημασία της συγκίνησης, και των εννοιών που εμπλέκονται σ εκδήλωση των συγκινησιακών διδαδικασιών, θεωρούμε σημαντικό στο κεφάλαιο που ακολουθεί να παρουσιάσουμε τους βασικούς εκπροσώπους των θεωριών της συγκίνησης και των απόψεών τους σχετικά με το ρόλο της σ ανθρώπινη συμπεριφορά και αντίδραση. 1.4 Κυριότεροι εκπρόσωποι και απόψεις σχετικά με τη Θεωρία των Συγκινήσεων Από τους κυριότερους εκπροσώπους της Θεωρίας των Συγκινήσεων είναι ο James και ο Carl Lange όπου το 1880 ισχυρίστηκαν ότι «οι άνθρωποι αισθάνονται συγκινήσεις μόνο εαν γνωρίζουν για τις εσωτερικές φυσικές αντιδράσεις τους στα γεγονότα» 21. Οι συγκινήσεις, με βάση τη θεωρία τους, είναι αποτέλεσμα των εμπειριών του ατόμου. Εφόσον, το άτομο έχει εμπειρία, αυτόματα το αυτόνομο νευρικό σύστημα δημιουργεί μυική ένταση, αυξήσεις των παλμών της καρδιάς, γεγονός που το προετοιμάζει για δράση και συγκεκριμένα συγκινησιακή 22. Σύμφωνα με James και Carl Lange πρώτα αισθανόμαστε ψυχολογική διέργεση και έπειτα αποφασίζουμε τι είδους συναίσθημα είναι αυτό. Συγκεκριμένα ανέφεραν χαρακτηριστικά ότι «λυπόμαστε επειδή κλαίμε, θυμώνουμε επειδή θιγόμαστε, τρομάζουμε επειδή τρέμουμε» 23. Επομένως, σύμφωνα με τη θεωρία των James Lange η αντίληψη ενός γεγονότος ή ενός αντικειμένου προκαλεί ένα συγκεκριμένο τύπο σωματικών μεταβολών, ο οποίος με τη σειρά του προκαλεί μια συγκεκριμένη συγκινησιακή εμπειρία 24. Αντίθετη προς τη θεωρία των James Lange είναι η θεωρία των Cannon Bard όπου υποστήριξαν ότι οι συγκινήσεις προκύπτουν όταν ο θάλαμος, μέρος του εγκεφάλου, διεγείρεται. Συγκεκριμένα, θεωρούν ότι όταν αντιλαμβανόμαστε ένα γεγονός ή ένα αντικείμενο, «ο θάλαμος ενεργοποιεί τους σκελετικούς μυς και τα όργανα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, καθώς και εγκεφαλικό φλοιό» 25. Ο εγκεφαλικός φλοιός χρησιμοποιεί τις εμπειρίες του παρελθόντος για να προσδιορίσει τη φύση του αντικειμένου ή του γεγονότος και με αυτό το τρόπο δημιουργείται «η υποκειμενική εμπειρία της συγκίνησης» 26. Βασική διαφορά τους έγκειται στο γεγονός ότι η θεωρία των James Lange υποστηρίζει ότι η συγκινησιακή εμπειρία εξαρτάται από αντίληψη της σωματικής διέργεσης ενώ η θεωρία των Cannon Bard υποστηρίζει ότι η συγκινησιακή εμπειρία εξαρτάται από αντίληψη των γεγονότων από εγκέφαλο. Έπειτα, το 1962 ο Stanley Schachter και ο Jerome E.Singer αναφέρθηκαν σε δυο παράγοντες που συντελούν σε διαφορετικές συγκινήσεις: 1) Στις φυσικές αλλαγές στο σώμα ενός ατόμου και 2) στις αιτιολογήσεις που δίνει το άτομο γι αυτές τις φυσικές αλλαγές. Επομένως, οι συγκινήσεις προκύπτουν 20 Βλαχόπουλος Στ., Γεωργούλας Α., Ιντζεσιλόγλου Ν., Κάλφας Αντ., Μπρίκα Ε.(1998). Στερεότυπα- Προκαταλήψεις. Σ Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Αθήνα, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ James Lange Theory of Epotion, ιστοσελίδα: (1/09/2005). 22 Ιστοσελίδα: ( 10/09/2005). 23 Sdorow M. Lester, (1996), Ψυχολογία», 2 η έκδοση, εκδ.ηλιάδη, Αθήνα, σελ Ιστοσελίδα: ( 10/09/2005). 25 Sdorow M. Lester, (1996), Ψυχολογία», 2 η έκδοση, εκδ.ηλιάδη, Αθήνα, σελ Sdorow M. Lester, (1996), Ψυχολογία», 2 η έκδοση, εκδ.ηλιάδη, Αθήνα, σελ

10 από τις ερμηνείες που δίνει το άτομο στις καταστάσεις τις οποίες βιώνει εφόσον έχουν υποκινηθεί φυσιολογικά 27. Στη συνέχεια μια από τις πιο πρόσφατες θεωρίες των συγκινήσεων είναι η Δομική Θεωρία του de Rivera (1992), ο οποίος αναφέρει ότι οι συγκινήσεις μεταξύ των ανθρώπων λειτουργούν «ως μορφές έλξης ή απώθησης». Υποστηρίζει ότι μεταξύ των σχέσεων των μελών μιας κοινωνίας αυτό το οποίο κυριαρχεί είναι το συγκινησιακό κλίμα, το οποίο καθορίζει τη συμπεριφορά τους και διαμορφώνει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων. Η ίδια η κοινωνία αποτελεί μια σύνθεση «αλληλεπιδρώντων ατόμων» όπου το συγκινησιακό κλίμα αναδύεται μέσα από τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το περιβάλλον. Οι συγκινήσεις είναι εκείνες που καθορίζουν και συνθέτουν το κονωνικό περιβάλλον κατευθύνοντας τη συμπεριφορά και τις στάσεις των μελών του κοινωνικού συνόλου 28. Στα ίδια πλαίσια της Δομικής Θεωρίας κινείται και η κοινωνικο-ψυχολογική προσέγγιση της συγκίνησης με βασικό εκπρόσωπό της Parkinson (1996). Ειδικότερα, ισχυρίζεται ότι οι συγκινήσεις οργανώνονται και διαμορφώνονται μέσα από κοινωνικούς παράγοντες. Η συγκίνηση δεν έχει ουσιαστικά ένα προσωπικό νόημα, αλλά προκύπτει μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων. Επομένως, πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο όπου τα αίτιά του είναι διαπροσωπικά, θεσμικά ή πολιτισμικά. Πολλές από τις συγκινήσεις τις οποίες βιώνει το άτομο έχουν σχεσιακό περιεχόμενο και όχι προσωπικό, καθώς λειτουργούν ως ρυθμιστές των σχέσεών τους και υπό αυτή έννοια επιτελούν διαπροσωπική λειτουργία. Μέσα από αυτή προσέγγιση, ο Parkinson ίζει επικοινωνιακό ρόλο που διαδραματίζουν οι συγκινήσεις λειτουργώντας ως διαμορφωτές των στάσεων και των σχέσεων μεταξύ των ατόμων του κοινωνικού συνόλου 29. Ένα μεγάλο μέρος των συναισθημάτων των οποίων βιώνουμε προέρχεται από πραγματικά γεγονότα ή και φανταστικά, τα οποία θυμόμαστε και ανακαλούμε σ εγκέφαλό μας εξαιτίας της κοινωνικής αλληλεπίδρασης που πραγματώνεται στα πλαίσια του κοινωνικού περιβάλλοντος 30. Επομένως, τόσο το κοινωνικό περιβάλλον όσο και τα συναισθήματα βρίσκονται σε άμεση αλληλεξάρτηση. Από τη μια το κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να ασκήσει επιρροή κατευθείαν στη συναισθηματική συμπεριφορά με αποτέλεσμα να επηρρεάσει τα γεγονότα που είναι αποθηκευμένα σ εγκέφαλο και κατά συνέπεια τις αντιδράσεις του νευρικού συστήματος του ατόμου. Από άλλη, η συναισθηματική συμπεριφορά επηρρεάζει το περιβάλλον μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης σ οποία ήδη έχουμε αναφερθεί 31. Εκτός των άλλων, για να νιώσουμε κάτι συγκεκριμένο απέναντι σε ένα πρόσωπο ή γεγονός ο εγκέφαλος χρειάζεται να επιτελέσει τη σύνδεση ανάμεσα στο πρόσωπο ή το γεγονός και κατάσταση του σώματος. Πολλές φορές όμως, η σύνδεση αυτή επηρεάζεται από λάθος συνειρμούς, οι οποίοι προκύπτουν, όταν συνήθως συνδέουμε ένα πρόσωπο ή μέρος με μια σειρά αρνητικών γεγονότων. Σε αυτού του είδους τη λανθασμένη σύνδεση, από οποία προκύπτουν και λανθασμένες συγκινήσεις βασίζεται η προκατάληψη 32. Επομένως, όταν επιτρέπουμε και κυριαρχούν οι λανθασμένες συγκινήσεις η συναισθηματική συμπεριφορά, οποία εκδηλώνει το άτομο είναι περισσότερο «φοβική» 33 και αρνητική. Οσον αφορά εκδήλωση των αρνητικών συναισθημάτων σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η τάση της κοινωνίας και ειδικότερα του κοινωνικού συνόλου να συμμορφώνεται σε καθιερωμένες αξίες και αρχές, γεγονός που οδηγεί σ «συγκεντρωτικότητα». Η προδιάθεση για «συγκεντρωτικότητα» κατευθύνει τα συναισθήματα προς συμφωνία με κοινωνική νόρμα ενώ με τη σειρά τους τα συναισθήματα επηρεάζουν προδιάθεση του ατόμου πορς «φοβική» συμπεριφορά ή αντίδραση James Lange Theory of Epotion, ιστοσελίδα: (1/09/2005). 28 Ντάβου Μπ., «Πολιτισμική και επικοινωνιακή διάσταση των συγκινήσεων», ιστοσελίδα: (17/05/2004). 29 Ντάβου Μπ., «Πολιτισμική και επικοινωνιακή διάσταση των συγκινήσεων», ιστοσελίδα: (17/05/2004). 30 Barbalet J.,(2002), Emotions and sociology, εκδ. Blackwell, USA, σελ Nevin A. John, (1979), The study of behaviour Learning, Motivation, Emotion and Instinct, σελ Damasio R. Antonio, (1994), Descartes error-emotion, Reason and the human brain, New York, σελ Damasio R. Antonio, (1994), Descartes error-emotion, Reason and the human brain, New York, σελ Barbalet J.,(2002), Emotions and sociology, εκδ. Blackwell, USA, σελ

11 Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι οι συγκινήσεις επιτελούν σύνθετες λειτουργίες, οι οποίες επηρρεάζονται τόσο από εσωτερικά όσο και εξωτερικά ερεθίσματα. Η επίδρασή τους σ ανθρώπινη συμπεριφορά είναι φανερή αφενός σωματικά και αφετέρου σ ανάπτυξη της κοινωνικής δράσης. Επομένως, για καλλιέργεια μιας υγιούς συναισθηματικής συμπεριφοράς προϋπόθεση αποτελεί η καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία βοηθά το άτομο να συνειδητοποιήσει τόσο τα προσωπικά του συναισθήματα όσο και των άλλων Συναισθηματική νοημοσύνη. Οι Θεωρίες των συγκινήσεων που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο αναδεικνύουν τη σημασία των συγκινήσεων σ ανθρώπινη συμπεριφορά και το ρόλο που διαδραματίζουν τόσο στις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και στις εσωτερικές διεργασίες του ατόμου. Οι συγκινήσεις συνθέτουν προσωπικότητα του ατόμου και θέτουν τις βάσεις για τη καλλιέργεια της συγκινησιακής συμπεριφοράς απέναντι σε πρόσωπα και καταστάσεις. Σημαντικό, όμως, είναι για ανάπτυξη της κατάλληλης συγκινησιακής συμπεριφοράς να δοθεί βαρύτητα στη συναισθηματική νοημοσύνη των ατόμων, η οποία αποτελεί τη βάση για αναγνώριση και αξιολόγηση των συγκινήσεων που βιώνουν από τη μια τα ίδια τα άτομα και από άλλη το γύρω περιβάλλον τους κατά ανάπτυξη των διαπροσωπικών τους σχέσεων. Λέγοντας συναισθηματική νοημοσύνη, εννοούμε, «ικανότητα να αναγνωρίζουμε, να κατανούμε και να ελέγχουμε τα δικά μας συναισθήματα καθώς και των γύρω μας» 35. Η συναισθηματική νοημοσύνη είναι άρρηκτα δεμένη με τα συναισθήματα τα οποία βιώνουμε στη ζωή μας και το πώς αυτά με τη σειρά τους επηρρεάζουν αντίληψη του ατόμου για τα γεγονότα και τους ανθρώπους. Ο Peter Salovey και o John D. Mayer διακρίνουν τρεις βασικές ικανότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης: 1) Την ικανότητα το άτομο να καλλιεργεί και να έχει πρόσβαση σε συναισθήματα που βοηθούν τη σκέψη, 2) Την ικανότητα να κατανοεί τα συναισθήματα και να χρησιμοποιεί τη συναισθηματική γνώση, 3) Την ικανότητα να ελέγχει και να προωθεί τη συναισθηματική και νοητική ανάπτυξη. Επομένως, ο Salovey-Mayer αναφέρουν ότι μέσω της ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης καλλιεργείται η αντιληπτική ικανότητα του ατόμου όσον αφορά τα συναισθήματα, η δυνατότητα αξιολόγησης και εκτίμησης των συναισθημάτων και τέλος η ικανότητα έκφρασης των συναισθημάτων που βιώνουν 36. Επίσης, ο Gottman αναφέρει ότι συναισθηματική νοημοσύνη είναι, το άτομο να γνωρίζει όχι μόνο τα δικά του συναισθήματα αλλά και των άλλων. Παράλληλα, να ελέγχει τις διαπροσωπικές του σχέσεις εννοώντας να έχει ικανότητα να διαχειρίζεται τις παρορμήσσεις του και τις απογοητεύσεις του. Τέλος, σημαίνει να έχει εμπιστοσύνη σ εαυτό του, να σκέφτεται, άλλα και να λειτουργεί αισιόδοξα 37. Οι συναισθηματικές δεξιότητες που καλλιεργούνται μέσω της ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι «η αυτεπίγνωση, η αναγνώριση των συναισθημάτων, ο χειρισμός και η έκφραση των συναισθημάτων, ο έλεγχος της παρόρμησης, η υπομονή για ανταμοιβή και η αντιμετώπιση του άγχους» 38. Οι παραπάνω συναισθηματικές δεξιότητες διαδραματίζουν βασικό ρόλο σ ανάπτυξη υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Είναι σημαντικό το άτομο να μπορεί να κωδικοποιεί και να αντιλαμβάνεται τα μηνύματα που δέχεται από το κοινωνικό περιβάλλον. Επίσης, να είναι σε θέση να ακούει προσεκτικά, αλλά και να αντιστέκεται σε αρνητικές επιρροές αξιολογώντας ποια θέση είναι λογική και αποδεκτή και ποια όχι. Παράλληλα, το να μπορεί να μπει στη θέση του άλλου και να διακρίνει, αλλά και να ανταποκρίνεται κατάλληλα στις διαθέσεις του, στα κίνητρα και στις επιθυμίες του Λαμπροπούλου Ν., (2005), «Τι είναι συναισθηματική νοημοσύνη», ιστοσελίδα: ( 10/05/2005). 36 Seymour Epstein, (1993), Constructive thinking The key to Emotional Intelligence, New York, σελ Seymour Epstein, (1993), Constructive thinking The key to Emotional Intelligence, New York, σελ.21. Λαμπροπούλου Ν., (2005), «Τι είναι συναισθηματική νοημοσύνη», ιστοσελίδα: ( 10/05/2005). 39 Λαμπροπούλου Ν., (2005), «Τι είναι συναισθηματική νοημοσύνη», ιστοσελίδα: ( 10/05/2005). 8

12 Στα πλαίσια της συναισθηματικής νοημοσύνης επιτυγχάνεται η καλλιέργεια της διαπροσωπικής νοημοσύνης, όπου το άτομο καθίσταται ικανό να αναπτύξει ηγετικό πνεύμα, να συνάψει διαπροσωπικές σχέσεις μαθαίνοντας να διατηρεί και να αξιολογεί τη φιλία. Εκτός των άλλων, είναι σε θέση να προχωρά σ εποικοδομητική επίλυση των διαφορών που παρουσιάζονται στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Επίσης, σε κοινωνικό επίπεδο έχει ικανότητα να λαμβάνει και να επεξεργάζεται τα κοινωνικά μηνύματα που δέχεται δίχως να προβαίνει σ άκριτη υιοθέτηση και αποδοχή τους 40. Εκτός, όμως, από τη διαπροσωπική νοημοσύνη του ατόμου καλλιεργείται, μέσω της συναισθηματικής νοημοσύνης, και η ενδοπροσωπική. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο γνωρίζει καλύτερα εαυτό του και ιδιαίτερα τα προσωπικά του αισθήματα. Καταφέρνει να διακρίνει τα συναισθήματά του και μέσω αυτών να αντλεί πληροφορίες για τη περαιτέρω διαμόρφωση της συμπεριφοράς του. Η συναισθηματική επίγνωση σημαίνει «ότι γνωρίζουμε πότε βιώνουμε ένα συναίσθημα, ότι μπορούμε να το καομάσουμε και ότι είμαστε ευαίσθητοι σ εκδήλωση των συναισθημάτων των άλλων» 41. Η ανάπτυξη των παραπάνω νοητικών λειτουργιών εκδηλώνεται με ταχείς ρυθμούς κατά τη μέση παιδική ηλικία (8-12), όπου το παιδί αρχίζει να έχει διαπροσωπικές επαφές με ένα ευρύτερο κοινωικό σύνολο. Αρχίζουν, λοιπόν, να παρατηρούν ποιοι από τους συνομίληκούς τους είναι μέλη αυτού του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου και ποιοι όχι. Οι νοητικές λειτουργίες που αναπτύσσουν μέσα στα πλαίσια αυτού του κοινωνικού συνόλου επηρεάζουν τα συναισθήματά τους, επομένως είναι σημαντικό το ίδιο το σχολείο να δώσει βαρύτητα σ ανάπτυξη εκείνων των συναισθηματικών δεξιοτήτων που θα επιφέρουν υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις αλλά και ενδοπροσωπική ηρεμία και πρόοδο 42. Όσον αφορά τους αλλοδαπούς και τις μειονοτικές ομάδες η ανάπτυξη της συναισθηματικής τους νοημοσύνης μπορεί να αποτελέσει τη βάση για ανάπτυξη της αυτο-εκτίμησής τους και ισχυροποίηση του συναισθηματικού τους κόσμου, απέναντι σ περιθωριοποίηση αλλά και αρνητισμό, οποίο πολλές φορές επιδεικνύουν απέναντι σ πολιτισμική τους κληρονομιά και κουλτούρα. Οι επιρροές που φέρουν από τη χώρα προέλευσής τους αλλά και οι επιρροές που δέχονται από τη χώρα υποδοχής, έχουν ως αποτέλεσμα παρουσία συναισθημάτων και εικόνων, τα οποία έχουν ανάγκη να βάλουν σε μια τάξη δίχως να προβούν σε άστοχες συναισθηματικές εξάρσεις και αξιολογήσεις. Η εξωτερίκευση της ποικιλίας αυτών των συναισθημάτων δίνει τη δυνατότητα της έκφρασης και της εκτίμησης των συναισθηματικών καταστάσεων των οποίων έχουν βιώσει επιτρέποντας εποικοδομητική διαχείρηση των παρορμήσεων και των απογοητεύσεών τους. Η συναισθηματική νοημοσύνη επιτρέπει υγιή συναισθηματική ανάπτυξη υποβοηθώντας σ κατανόηση τόσο των προσωπικών τους συναισθημάτων όσο και των άλλων. Η καλλιέργεια των συναισθηματικών δεξιοτήτων βοηθά σ καλύτερη κατανόηση της κοινωνικής δράσης θέτας τις βάσεις για αξιολογικές κρίσεις και ενεργή συμμετοχή απέναντι στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Μέσω, λοιπόν, της συναισθηματικής νοημοσύνης ισχυροποιείται ο συναισθηματικός κόσμος των αλλοδαπών και των μειονοτήτων, υποβοηθώντας τη διαμόρφωση της προσωπικής τους ταυτότητας και παράλληλα κατανόηση της αξίας των συναισθημάτων των άλλων που απαρτίζουν το κοινωνικό σύνολο. Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι η συναισθηματική νοημοσύνη δεν πρέπει να αγνοείται, αλλά αντίθετα είναι σημαντικό να ενθαρρύνεται η ανάπτυξη και η καλλιέργεια αυτής. Τόσο μέσω του σχολείου όσο και μέσω του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου είναι ανάγκη να δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε να ενισχύεται η έκφραση της συγκινησιακής συμπεριφοράς σε διαπροσωπικό αλλά και σε ενδοπροσωπικό επίπεδο. Η ανάπτυξη από μικρή ηλικία των κατάλληλων συναισθηματικών δεξιοτήτων θέτει τις βάσεις για θετική συμπεριφορά δίχως εντάσεις και αρνητισμούς. Ειδικότερα, η καλλιέργεια των συναισθηματικών δεξιοτήτων συμβάλλει σ ανάπτυξη των προσωπικών συναισθημάτων του ατόμου, όπου σύμφωνα με Goffman διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του «εγώ» και συγκεκριμένα στη διαμόρφωση της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου 43. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα αναφερθούμε στη θεωρία της ταυτότητας του Goffman, όπου τα 40 Λαμπροπούλου Ν., (2005), «Τι είναι συναισθηματική νοημοσύνη», ιστοσελίδα: ( 10/05/2005). 41 Gottman John, (2000), Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών-πώς να μεγαλώσουμε παιδιάμε συναισθηματική νοημοσύνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Gottman John, (2000), Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών-πώς να μεγαλώσουμε παιδιάμε συναισθηματική νοημοσύνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Γεωργογιάννης Π., (1996), «Θεωρίες της Κοινωνικής Ψυχολογίας», Τόμος ΙΙ, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, σελ

13 συναισθήματα σε συνδυασμό με τα ερεθίσματα του κοινωνικού περιβάλλοντος συνιστούν το «εγώ» του ατόμου Η Θεωρία της ταυτότητας του Goffman. Ο Goffman θεωρεί ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά ορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον και η αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι αντίδραση σε αυτό. Αναφέρεται σε «προβολική» ταυτότητα, εννοώντας τις προσδοκίες που προβάλλονται από το άτομο, και σε «πραγματική κοινωνική» ταυτότητα, μιλώντας για φανερές και αποδεδειγμένες ιδιότητες του ατόμου, οι οποίες σε περίπτωση που αποκλίνουν από τα καθορισμένα κοινωνικά πρότυπα στιγματίζονται και οδηγούνται σ απομόνωση, αυτουποτίμηση ή συνθέτουν ομάδες με τους ομοίους τους. Βέβαια, αυτού του είδους οι κοινωνικές πληροφορίες μπορεί να έχουν διαφορετική σημασία για τις διάφορες ομάδες γεγονός στο οποίο επιδρά ο βαθμός γνωριμίας μεταξύ του στιγματισμένου ατόμου και των υπολοίπων ατόμων, για το πώς θα παρουσιάσει το στίγμα του 44. Επίσης, o Goffman εισάγει έννοια «προσωπική» ταυτότητα αναφερόμενος στη μοναδικότητα του ατόμου, και οποία διαχωρίζει από κοινωνική όπου παρατηρούμε στιγματισμό. Από άλλη, η προσωπική ταυτότητα περιλαμβάνει και αυτή δυο ομάδες ατόμων, δηλαδή αυτούς που γνωρίζουν το άτομο και αυτούς που δεν το γνωρίζουν, οπότε και μας επιτρέπει να παρατηρούμε συγκεκριμένες πληροφορίες ανάλογα με περίπτωση 45. Καταλήγει, ο Goffman, ότι κοινωνικό περιβάλλον, κοινωνική και προσωπική ταυτότητα διαμορφώνουν το άτομο το οποίο αντιδρά στις πληροφορίες που δέχεται με αξιολόγηση και έλεγχο. Εκτός αυτών, ενυπάρχουν και τα προσωπικά συναισθήματα που διαμορφώνονται σε κοινωνικό πλαίσιο και συνιστούν το «εγώ» 46. Τα άτομα ανάλογα με τη θέση τους μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον, ομάδες, υπο-ομάδες ή πρότυπα άτομα, ενεργοποιούν ή προκαλούν διαφοροποιημένες συναισθηματικές αντιδράσεις 47. Τα ερεθίσματα που δέχονται από το κοινωνικό τους περιβάλλον οδηγούν στη σύνθεση εικόνων, όπου η συναισθηματική και ψυχική φόρτιση που περικλείουν καθορίζει τις ερμηνευτικές διαδικασίες για αποκωδικοποίηση ή επανακωδικοποίηση των πληροφοριών που προέρχονται από το εσωτερικό ή εξωτερικό περιβάλλον 48. Ειδικότερα, όσον αφορά το συναίσθημα, στα πλαίσια της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, «είναι μη βουλητικό, αυτόματο και για όποιον το βιώνει μοιάζει να αντανακλά πραγματικότητα στο μέτρο που προμηθεύει σ ψυχή το μόνο διαθέσιμο περιεχόμενο για να σκεφτεί το πραγματικό» 49. Επομένως, μέσω του συναισθηματικού στοιχείου συγκροτείται από τη μια η υποκειμενική αναπαράσταση του Εαυτού, του Άλλου και της Κοινωνίας αλλά και η αίσθηση της πραγματικότητας, ότι δηλαδή «αυτό που σκεφτόμαστε για Εαυτό, Άλλο και Κοινωνία είναι η πραγματικότητα ή η αλήθεια» 50. Κάτω από αυτό το πρίσμα, είναι εύκολο το άτομο να προβεί σε κατηγοροποιήσεις, ακόμη και όταν ένα πρόσωπο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινωνικό περιβάλλον, καθώς ασυνείδητα διαχωρίζει τα άτομα, τα οποία θεωρεί «διαφορετικά» και θεωρεί τη δική του συμπεριφορά απέναντί τους δικαιολογημένη Γεωργογιάννης Π., (1996), Θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας, Τόμος ΙΙ, Αθήνα, Gutenberg, σελ Γεωργογιάννης Π., (1996), Θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας, Τόμος ΙΙ, Αθήνα, Gutenberg, σελ Γεωργογιάννης Π., (1996), Θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας, Τόμος ΙΙ, Αθήνα, Gutenberg, σελ Zavalloni M., Louis-Guerin Ch., (1996), Κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση Εισαγωγή σ εγώοικολογία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Zavalloni M., Louis-Guerin Ch., (1996), Κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση Εισαγωγή σ εγώοικολογία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Zavalloni M., Louis-Guerin Ch., (1996), Κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση Εισαγωγή σ εγώοικολογία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Zavalloni M., Louis-Guerin Ch., (1996), Κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση Εισαγωγή σ εγώοικολογία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Γεωργογιάννης Π., (1996), «Θεωρίες της Κοινωνικής Ψυχολογίας», Τόμος ΙΙ, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, σελ

14 Σημαντικό πάντως είναι, ότι το κάθε άτομο ανάλογα με τις κοινωνικές καταστάσεις, που βιώνει και έχει βιώσει και τις εμπειρίες, που συγκεντρώνει ή έχει συγκεντρώσει, περνά από διάφορες φάσεις-στάδια, γνωστικά και συναισθηματικά, εναλλάσσοντας τους ρόλους, από το στιγματισμένο στο νορμάλ και αντίστροφα, ώστε να φτάσει στο σημείο να αποδεχθεί εαυτό του και τους άλλους όπως είναι. Χαρακτηριστικά είναι τα συναισθήματα συμπάθειας ή αντιπάθειας που το άτομο εκφράζει στις μεταξύ του σχέσεις στο κοινωνικό περιβάλλον και τα οποία οδηγούν στις κατηγοριοποιήσεις των μελών του κοινωνικού συνόλου 52. Καθώς, λοιπόν, αναφερθήκαμε σε προσωπική και κοινωνική ταυτότητα και επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση αυτής, σημαντικό είναι να διερευνήσουμε πώς στο χώρο του σχολείου, όπου αποτελεί μικρογραφία του κοινωνικού συνόλου και πλέον χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμική σύνθεση του μαθητικού πολιτισμού, προωθείται η υγιής ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης και συνακόλουθα της προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας του μαθητή, δίνοντας έμφαση στις συγκινησιακές διαδικασίες. Σημαντικές είναι οι εκπαιδευτικές ρυθμίσεις που κάνουν λόγο για διαπολιτισμική εκπαίδευση και αναγκαιότητα εφαρμογής της όχι μόνο στις μειονοτικές πληθυσμιακές ομάδες αλλά και στους αλλοδαπούς που εισέρχονται σ Ελλάδα ως μετανάστες και σ κυρίαρχη πληθυσμιακή ομάδα. Η εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα για όλους και οφείλει να στοχεύει σ ισότιμη συμμετοχή όλων των πληθυσμιακών ομάδων ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής, θρησκεύματος και κοινωνικής τάξης. Όταν κατηγοροποιούμε τους ανθρώπους βάση των παραπάνω κριτηρίων θέτουμε τις βάσεις για ανισότητες και διακρίσεις που διαιωνίζονται στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και διαταρράσουν τη λειτουργικότητά του. Καθώς, λοιπόν, οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτελούν και στόχοι της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης σημαντικό είναι να αναφερθούμε στη σημασία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης κάνοντας παράλληλα μια ιστορική αναδρομή της πορείας της σ Ελλάδα. 1.5 Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Στόχοι-ορισμός της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Με πάροδο του χρόνου, και εισροή σ Ελλάδα, αλλοδαπών και παλιννοστούντων, προσφύγων και μεταναστών αλλάζει από τη μια τόσο η σύνθεση της κοινωνίας, που καθίσταται πολυπολιτισμική, όσο και η σύνθεση της σχολικής τάξης, που παύει να αποτελείται μόνο από Έλληνες μαθητές. Η εισαγωγή στη σχολική πραγματικότητα πληθυσμών που δεν έχουν ελληνική υπηκοότητα έχει ως αποτέλεσμα να προκαλέσει αλλαγές τόσο σε επίπεδο παιδαγωγικό, διδακτικό, μεθοδολογικό όσο και σε πολιτισμικό και ψυχολογικό. Το διαπολιτισμικό μοντέλο εκπαίδευσης που εισάγεται αποτελεί εξέλιξη του πολυπολιτισμικού μοντέλου εκπαίδευσης, το οποίο έκανε εμφάνισή του στη δεκαετία του Σε αντίθεση με το διαπολιτισμικό μοντέλο που πρεσβεύει τη δυναμική αλληλεπίδραση των μελών διαφόρων εθνικοτήτων, το πολυπολιτισμικό μοντέλο περιορίστηκε στη μονοδιάστατη θέαση των πολιτισμών, οδηγώντας σε κατηγοροποιήσεις των ατόμων και των ομάδων με βάση τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τους στοιχεία, τα οποία ανάγει σε βασικά κριτήρια πολιτισμικής διαφορετικότητας 53. Με αυτό τρόπο ίζονταν οι πολιτισμικές διαφορές και απορρίπτοταν η αποδοχή του διαφορετικού, η οποία επιτυχγάνεται μέσω της αμοιβαίας συνύπαρξης, της ανταλλαγής απόψεων και της ισοτιμίας των πολιτισμών, αξίες από τις οποίες διέπεται το διαπολιτισμικό μοντέλο 54. Μιλώντας, λοιπόν, για το διαπολιτισμικό μοντέλο εννοούμε «μια 52 Γεωργογιάννης Π., (1996), Θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας, Τόμος ΙΙ, Αθήνα, Gutenberg, σελ Μάρκου Γεώργιος Π., (1997), Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική κπαίδευση, Ελληνική και Διεθνής Εμπειρία, Αθήνα, σελ Γεωργογιάννης Π. (1999), Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, σελ

15 δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης και αμοιβαίας αναγνώρισης και συνεργασίας ανάμεσα σε άτομα διάφορων εθνικών/μεταναστευτικών ομάδων». 55 Σύμφωνα με Helmut Essinger οι βασικές αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι τέσσερις: 1) Εκπαίδευση για ενσυναίσθηση (empathy). Μέσω της ενσυναίσθησης προσπαθούμε να κατανοήσουμε, να δούμε και να τοποθετήσουμε εαυτό μας απέναντι στα προβλήματα και στις καταστάσεις που βιώνουν οι άλλοι. Στόχος της διαπολιτισμικής αγωγής είναι η καλλιέργεια της συμπαράστασης και της συμπάθειας στους προβληματισμούς και στις ιδιαιτερότητες των άλλων. 2) Εκπαίδευση για αλληλεγγύη, εννοώντας προώθηση παροχής ίσων ευκαιριών και κατάργηση οποιονδήποτε διακρίσεων και κοινωνικών ανισοτήτων 56. 3) Εκπαίδευση για διαπολιτισμικό σεβασμό. Για καλλιέργεια και υιοθέτηση του διαπολιτισμικού σεβασμού απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί «η ισότιμη αντιμετώπιση της πολιτισμικής παράδοσης της κάθε πολιτιστκής ομάδας» 57. 4) Εκπαίδευση εναντίον του εθνικιστικού τρόπου σκέψης. Μέσω του εποικοδομητικού διαλόγου και της επικοινωνίας μεταξύ των λαών διαφορετικής προέλευσης καταρρίπται στερεότυπα και προκαταλήψεις, οι οποίες αποτελούν τροχοπέδη σ αμοιβαία αποδοχή, ισοτιμία και ισότητα των διαφορετικών πολιτισμών και των λαών τους 58. Προχωρώντας σ ανάλυση της διαπολιτισμικής προσέγγγισης ο Δαμανάκης αναφέρεται σε τρια αξιώματά της: 1) Αξίωμα ισοτιμίας πολιτισμών, 2) Αξίωμα ισοτιμίας διαφορετικού μορφωτικού κεφαλαίου των μαθητών. Στο διαφορετικό μορφωτικό κεφάλαιο των μαθητών, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όχι μόνο ο πολιτισμός της χώρας προέλευσής τους και ο πολιτισμός της χώρας υποδοχής αλλά και ο λεγόμενος «ενδιάμεσος πολιτισμός» ο οποίος «είναι προϊόν της διαφοροποίησης και της μετεξέλιξης του πολιτισμού της χώρας προέλευσης λόγω των επιδράσεων της χώρας υποδοχής» 59. Επομένως, είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη κάτα «πολιτισμοποίηση» 60 των ατόμων και να υιοθετούνται κοινές αποδεκτές αξίες που προάγουν κοινωνική συνένωση και αλληλεγγύη. 3) Αξίωμα παροχής ίσων ευκαιριών. Κάνοντας λόγο για παροχή ίσων ευκαιριών, η διαπολιτισμική εκπαίδευση στοχεύει σ παροχή ίδιων δικαιωμάτων και ευκαιριών σε όλα τα παιδιά τόσο στο εκπαιδευτικό σύστημα όσο και στις κοινωνικές και επαγγελματικές θέσεις. Επομένως, η διαπολιτισμική αγωγή μέσω των αρχών που διέπουν, εκτός από παιδαγωγική κατοχύρωση των διαφορετικών εθνικοτήτων, προωθεί τις αρχές της ισότητας και σ ευρύτερο κοινωνικό χώρο 61. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση για να είναι αποτελεσματική και για να ανταποκρίνεται στους στόχους που έχει θέσει απευθύνεται σε πολιτισμικές ετερότητες που έχουν να κάνουν τόσο με γηγενή πληθυσμό όσο και με το κομμάτι του πληθυσμού που προέρχεται από άλλες χώρες 62. Λειτουργεί περισσότερο ως παιδαγωγική αρχή που καλείται να δώσει λύσεις στις συγκρούσεις που πραγματοποιούνται μεταξύ των πολιτισμών. Επομένως, διαπολιτισμικά θεωρούνται τα προγράμματα και τα μοντέλα εκπαίδευσης τα οποία είναι απαλλαγμένα από στενή έννοια του έθνους/κράτους και προωθούν κοινωνική και πολιτική αγωγή, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της προσπάθειας για αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας 63. Η πολυπολιτισμική κοινωνία αποτελεί πλέον πραγματικότητα με το κύμα της μετανάστευσης και της πολιτισμικής διαφοροποίησης ολοένα να μεγαλώνει. Η εισαγωγή της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης ως μέσο αντιμετώπισης της καινούργιας τάξης πραγμάτων, κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών, καθιστάται αναγκαία και χρήσιμη εξαιτίας του διαλόγου, της ισοτιμίας και της αλληλοαποδοχής των πολιτισμών που προωθεί. Ολοκληρώνοντας, λοιπόν, αναφορά μας στο 55 Μάρκου Γεώργιος Π., (1997), Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική κπαίδευση, Ελληνική και Διεθνής Εμπειρία, Αθήνα, σελ Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο Από «ομοιογένεια» σ πολυπολιτισμικότητα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Ζωγράφου Α., (2000), Διαπολιτισμική αγωγή σ Ευρώπη και σ Ελλάδα, Πάτρα, σελ Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σολείο Από «ομοιογένεια» σ πολυπολιτισμικότητα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο Από «ομοιογένεια» σ πολυπολιτισμικότητα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Ζωγράφου Α., (2000), Διαπολιτισμική αγωγή σ Ευρώπη και σ Ελλάδα, Πάτρα, σελ Ζωγράφου Α., (1997), Η εκπαιδευτική κατάσταση των παιδιών των Ελλήνων μεταναστών και η αναγκαιότητα διαπολιτισμικής αγωγής σ Ελλάδα, εκδ. Τ.Ε.Ι Πάτρας, Πάτρα, σελ Ζωγράφου Α., (1997), Η εκπαιδευτική κατάσταση των παιδιών των Ελλήνων μεταναστών και η αναγκαιότητα διαπολιτισμικής αγωγής σ Ελλάδα, εκδ. Τ.Ε.Ι Πάτρας, Πάτρα, σελ Ζωγράφου Α., (2000), Διαπολιτισμική αγωγή σ Ευρώπη και σ Ελλάδα, Πάτρα, σελ

16 προσδιορισμό της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, στο επόμενο κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε ιστορικά εξέλιξη του θεσμού της διαπολιτισμικότητας σ Ελλάδα H διαπολιτισμική εκπαίδευση σ Ελλάδα. Η Ελλάδα από τα μέσα της δεκαετίας του 70 έχει γίνει χώρα υποδοχής αλλοδαπών και παλιννοστούντων, προσφύγων ή μεταναστών. Η μαζική αυτή μετακίνηση των πληθυσμών, μαζί με τις μεγάλες ομάδες των οικονομικών μεταναστών από ανατολική Ευρώπη, Ασία και Αφρική δημιούργησαν σ Ελλάδα μια νέα πραγματικότητα. Μέσα σε αυτή τη νεοδιαμορφούμενη κατάσταση προκύπτει ως άμεση συνέπεια πλήθος παιδιών από οικογένειες μεταναστών, παλιννοστούντων και αλλοδαπών να φοιτούν στα ελληνικά σχολεία. Επομένως, η ελληνική πολιτεία χρειάστηκε να καταρτίσει νομοθετικό πλαίσιο που να καλύπτει και τις εκπαιδευτικές ανάγκες των αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών. Οι πληθυσμοί αυτοί δημιούργησαν τις προϋποθέσεις και ανάγκη αλλαγής της μέχρι τότε εκπαιδευτικής πολιτικής. Επομένως, το εφαρμόζονται αντισταθμιστικά μέτρα για κάλυψη του «ελλείματος», στη συνέχεια το 1980 αρχίζει και γίνεται λόγος για προγράμματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης με τις Τάξεις Υποδοχής και τα Φροντιστηριακά Τμήματα που σ ουσία πρόκειται για πολιτική αφομοίωσης ενώ στις μέρες μας επικρατεί ο πολιτισμικός εμπλουτισμός με ανάπτυξη προγραμμάτων όπως: 1) Πρόγραμμα για τη σχολική ένtαξη παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών, 2) Πρόγραμμα για αναβάθμιση εκπαίδευσης της μουσουλμανικής μειονότητας, 3) Πρόγραμμα παιδείας ομογενών, 4) Πρόγραμμα εκπαίδευσης τσιγγανοπαίδων 64. Μπορούμε να χωρίσουμε ελληνική εκπαιδευτική νομοθεσία σε τέσσερις περιόδους 65 : α) Την περίοδο αυτή, που ξεκινά και η μεταπολεμική παλιννόστηση, ακολουθούνται κυρίως αντισταθμιστικά μέτρα και τα νομοθετικά διατάγματα διαπνέονται από πνεύμα φιλανθρωπίας και ευσπλαχνίας 66. Εφαρμόζεται κυρίως πολιτική «βαθμολογικής διευκόλυνσης» 67 στα γλωσσικά μαθήματα που εντοπίζονται και οι περισσότερες δυσκολίες των παλιννοστούντων μαθητών. Την ίδια περίοδο ιδρύονται τα σχολεία των Παλιννοστούντων με νομοθετικό διάταγμα 339/74, όπου προβλέπεται για πρώτη φορά ίδρυση Γυμνασίου Απόδημων Ελληνοπαίδων μετά Μαθητικής Εστίας και Σχολεία Παλιννοστούντων σ Αττική και Θεσσαλονίκη 68. β) Την περίοδο αυτή παρατηρείται αλλαγή αντιμετώπισης των αλλοδαπών μαθητών στα πλαίσια της αποδοχής της ετερότητας με βάση ισοτιμία και αμοιβαία κατανόηση 69. Το 1980 ιδρύονται οι Τάξεις Υποδοχής, όπου πρόκειται για ξεχωριστές τάξεις που λειτουργούν μέσα στο ελληνικό σχολείο με στόχο προετοιμασία του αλλοδαπού να ενταχθεί στο ελληνικό σχολείο/περιβάλλον. Το 1983 θεσμοθετούνται και τα Φροντιστηριακά Τμήματα, όπου οι μαθητές παρακολουθούν κανονικά τα μαθήματα στη σχολική τάξη και δέχονται πρόσθετη βοήθεια εκεί που εμφανίζουν δυσκολίες 70. Επίσης, με Υ.Α Φ.2/378/Γ1/1124 δίνεται η δυνατότητα διδασκαλίας της γλώσσας και του πολιτισμού των αλλοδαπών και παλιννοστούντων 2 ή 3 ώρες εβδομάδα με προσωπικό που προσλαμβάνεται από νομάρχη. Παράλληλα, γίνεται λόγος και για εξειδικευμένο προσωπικό ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι. 64 Παπαχρήστου Κ. (Med, Υπο.Διδάκτωρ/Αντιπρόεδρος ΚΕΘΙ), Η διαπολιτισμική προοπτική σ ελληνική εκπαίδευση, (1/7/2001, 18:12:54). 65 Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Πολυπολιτισμικότητα σ Ελληνική Εκπαίδευση, Σύντομη Ιστορική Διαδρομή, ιστοσελίδα: (21/5/2003). 66 Χ.Κατσίκας-Γ.Κ. Καββαδίας (1996), Η ελληνική εκπαίδευση σ ορίζοντα του 2000, Εκπαιδευτικοί, Μαθητές και Σχολική Πραγματικότητα, Παιδαγωγική σειρά, Gutenberg, σελ Χ.Κατσίκας-Γ.Κ. Καββαδίας (1996), Η ελληνική εκπαίδευση σ ορίζοντα του 2000, Εκπαιδευτικοί, Μαθητές και Σχολική Πραγματικότητα, Παιδαγωγική σειρά, Gutenberg, σελ Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Πολυπολιτισμικότητα σ Ελληνική Εκπαίδευση, Σύντομη Ιστορική Διαδρομή, ιστοσελίδα: (21/5/2003). 70 Χ.Κατσίκας-Γ.Κ. Καββαδίας (1996), Η ελληνική εκπαίδευση σ ορίζοντα του 2000, Εκπαιδευτικοί, Μαθητές και Σχολική Πραγματικότητα, Παιδαγωγική σειρά, Gutenberg, σελ

17 Αντίθετα, για τους εργαζόμενους με υψηλότερο status που διακινούνται μέσα σ Ευρωπαϊκή Κοινότητα με Π.Δ. 494/83 προβλέπεται η ίδρυση Τάξεων Υποδοχής με σκοπό τη δίγλωσση εκπαίδευση 71. γ) Την περίοδο αυτή θεσπίζεται με το νομοθετικό διάταγμα 2413/96 72 η καλλιέργεια της πολιτισμικής διαφορετικότητας ενώ η εκπαιδευτική διαδικασία θα διανθίζεται και με στοιχεία από κουλτούρα των μειονοτικών ομάδων 73. Συγκεκριμένα θεσμοθετείται η διαπολιτισμική εκπαίδευση και γίνεται λόγος για ίδρυση σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας με εκπαιδευτικές, μορφωτικές, κοινωνικές ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Επίσης, τα Δημόσια Σχολεία μετατρέπονται σε Διαπολιτισμικά ή αλλιώς ορίζονται πειραματικά και υπάγονται στα Α.Ε.Ι. ή μπορούν να λειτουργούν τμήματα/τάξεις διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στα δημόσια σχολεία. Επιπλέον, προβλέπει και ίδρυση ιδιωτικών σχολείων Διαπολιτισμικής στα οποία μπορούν να εφαρμόζονται ειδικά αναλυτικά προγράμματα ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες των μαθητών 74. δ)2001-μέχρι σήμερα. Το νομοθετικό πλαίσιο στις μέρες μας χαρακτηρίζεται από πολιτισμικό εμπλουτισμό που στηρίζεται στα ευέλικτα ενιαία προγράμματα αλλά και σε βιβλία με σκοπό αποφυγή της περιθωριοποίησης των αλλοδαπών-παλιννοστούντων μαθητών. Επίσης, απαγορεύεται η ίδρυση μεμονωμένων μειονοτικών σχολείων. Η εκπαίδευση έχει διεπιστημονική και διαθεματική κατεύθυνση στα μέτρα του Ενιαίου Πλαισίου Προγράμματος Σπουδών και έχει Ευρωπαϊκή διάσταση 75. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια η ανάπτυξη της διαπολιτισμικήςπολυπολιτισμικής εκπαίδευσης εντοπίζεται κυρίως τις δυο τελευταίες δεκαετίες. Η σπουδαιότητά της έγκειται στο γεγονός ότι προχωρά σ αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων και εισάγει τις έννοιες της ισότητας και του διαπολιτισμικού σεβασμού. Με απόρριψη του εθνικιστικού τρόπου σκέψης δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για άρση των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων, τα οποία συντελούν στη διαμόρφωση αρνητικών κυρίως συναισθημάτων απέναντι στις διαφορετικές πολιτισμικές και εθνοτικές ομάδες. Η επικοινωνιακή της διάσταση μπορεί να θέσει τις βάσεις για καλλιέργεια της συμπάθειας απέναντι στις ιδιαιτερότητες και στα προβλήματα όλων των κοινωνικών, πολιτισμικών και μειονοτικών ομάδων που απαρτίζουν το κοινωνικό σύνολο. Επομένως, η διαπολιτισμική αγωγή μπορεί να συντελέσει σ αναδιαμόρφωση των εικόνων και των συγκινησιακών αναπαραστάσεων που διατηρεί το άτομο, και ειδικότερα ο μαθητής, από το στενό του οικογενειακό περιβάλλον και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Η καλλιέργεια της αποδοχής του «άλλου», του «διαφορετικού», η επαφή και η γνωριμία με τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κάθε ομάδας, οδηγεί σε αξιολογικές κρίσεις που βασίζονται σε αντικειμενικά κριτήρια και όχι σε υποκειμενικά που επηρρεάζονται από ασυνείδητες συγκινησιακές καταστάσεις. Η παρουσία, λοιπόν, της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης σ Ελλάδα συνδέεται άμεσα με παρουσία των αλλοδαπών και των μειονοτικών ομάδων σ ελλαδικό χώρο. Για αυτές, λοιπόν, τις πληθυσμιακές ομάδες θα αναφερθούμε στο κεφάλαιο που ακολουθεί, και ειδικότερα για τους Αλβανούς και τους Τσιγγάνους, αιτιολογώντας παράλληλα επιλογή των συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων σ έρευνά μας. 71 Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Πολυπολιτισμικότητα σ Ελληνική Εκπαίδευση, Σύντομη Ιστορική Διαδρομή, ιστοσελίδα: (21/5/2003). 74 Νικολάου Γ. (2000), Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Πολυπολιτισμικότητα σ Ελληνική Εκπαίδευση, Σύντομη Ιστορική Διαδρομή, ιστοσελίδα: (21/5/2003). 14

18 1.6 Οι αλλοδαποί σ Ελλάδα Ιστορικό πλαίσιο Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, και ιδιαίτερα τελευταία εικοσαετία, έχει μετατραπεί από χώρα αποστολής μεταναστών σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Οι αλλαγές που συντελέστηκαν, σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, έθεσαν τις βάσεις για μετακινήσεις πληθυσμών κυρίως σε κράτη της Νότιας Ευρώπης. Συγκεκριμένα, από τη δεκαετία του 80, οι χώρες του Ευρωπαϊκού νότου, όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Ελλάδα, διανύουν μια περίοδο «οικονομικής μετακαπιταλιστικής ανάπτυξης» 76, γεγονός που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για εισροή μεταναστών κυρίως ως βασικού εργατικού δυναμικού. Το μεταναστευτικό ρεύμα σ Ελλάδα ξεκινά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 70, συνεχίζεται τη δεκαετία του 1980 και εντείνεται τη τελευταία κυρίως δεκαετία του 20 ου αιώνα. Μπορούμε να κάνουμε λόγο για δυο περιόδους μεταναστευτικών κινήσεων σ Ελλάδα, όπου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η σύνθεση των μεταναστευτικών πληθυσμών. Το παρατηρείται από τη μια επιστροφή των ελλήνων (παλλινιστούντες), οι οποίοι είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό πρώτη μεταπολεμική περίοδο και από άλλη ξένων μεταναστευτικών πληθυσμών, κυρίως από χώρες του τρίτου κόσμου, της Ασίας και της Αφρικής. Έπειτα, από το 1990 και μετά μεταναστεύουν σ Ελλάδα αλλοδαποί, οι οποίοι δεν είναι υπήκοοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η πλειοψηφία αυτών εισέρχεται παράνομα στο ελληνικό κράτος. Παράλληλα, ίδια χρονική περίοδο φθάνουν σ Ελλάδα ομογενείς/επαναπατριζόμενοι από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης 77. Βασικό κίνητρο των μεταναστευτικών κινήσεων αποτελεί αφενός η εύρεση εργασίας και αφετέρου η κοινωνικοοικονομική εξαθλίωση που βιώνουν οι χώρες προέλευσης των μεταναστευτικών πληθυσμών 78. Οικονομικοί μετανάστες άρχισαν να έρχονται σ Ελλάδα από τις φτωχές Ασιατικές και Αφρικανικές χώρες και Πολωνία στα τέλη της δεκαετίας του 70, για να εργαστούν στις κατασκευές, στη γεωργία και κοτροφία, εξαιτίας των πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων που επικράτησαν. Ραγδαία, όμως, αύξηση εισροής ξένου εργατικού δυναμικού σημειώθηκε μετά το 1989 με κατάρρευση των οικονομιών των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού σ Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη 79. Σημαντικό ρόλο σ επιλογή της Ελλάδας ως βασικού μεταναστευτικού προορισμού διαδραματίζει η γεωγραφική της θέση, καθώς αποτελεί γεωγραφικό κομβικό σημείο των Βαλκανικών χωρών και της Ανατολικής Ευρώπης, των χωρών της Βόρειας Αφρικής και της Ανατολικής Μεσογείου 80. Εκτός των άλλων, η μορφολογία των ελληνικών συνόρων και η δυσκολία φύλαξής τους διευκολύνει είσοδο των αλλοδαπών στο ελληνικό κράτος ιδιαίτερα όταν η διαδικασία της μετανάστευσης προς Ελλάδα δεν έγινε με οργανωμένο τρόπο ενώ παράλληλα δεν υπήρξε συγκεκριμένη πολιτική για συστηματική καταγραφή και έλεγχος των εισερχομένων μετανστευτικών πληθυσμών σ ελλαδικό χώρο Μπάγκαβος Χρ., Παπαδοπούλου Δ., Μεταναστευτικές τάσεις και ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική- 15 Μελέτες, Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, σελ Μπάγκαβος Χρ., Παπαδοπούλου Δ., Μεταναστευτικές τάσεις και ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική- 15 Μελέτες, Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, σελ Αγοραστάκης Γ., (2004), Η διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι επιπτώσεις σ απασχόληση σ περιφέρεια, Εισήγηση σ Ημερίδα Προγράμματος Q-Label, Χανιά, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: (29/06/2005). 79 Κασίμης Χ., ( ), «Ειδικά θέματα Ελληνικής κοινωνίας», Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Πανεπιστήμιο Πατρών. 80 Αγοραστάκης Γ., (2004), Η διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι επιπτώσεις σ απασχόληση σ περιφέρεια, Εισήγηση σ Ημερίδα Προγράμματος Q-Label, Χανιά, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: (29/06/2005). 81 Νικολαόυ Γ., (2000), «Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο-από ομοιογένεια σ πολυπολιτισμικότητα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ

19 Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η ελληνική κοινωνία φιλοξενεί πλέον στους κόλπους της μια ποικιλία εθνοτήτων, όπου η ανάγκη για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους, οδήγησε αυτούς και τις οικογένειές τους σ Ελλάδα. Αποδέκτης της νέας κατάστασης πραγμάτων αποτελεί και το ελληνικό σχολείο, το οποίο καλείται να εισάγει στους κόλπους του τα παιδιά των μεταναστών. Η σύνθεση των τάξεων καθίσταται πολυπολιτισμική, γεγονός που επιφορτίζει το κράτος με αλλαγές που αφορούν όχι μόνο το εργασιακό καθεστώτος και τη γενικότερη μεταναστευτική πολιτική αλλά και το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα Στατιστικά δεδομένα Η Ελλάδα μέχρι τη δεκαετία του 1960 ήταν μια χώρα εξαγωγής μεταναστών η οποία από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 εξελίσσεται παράλληλα και σε χώρα υποδοχής μεταναστών, με ερχομό χιλιάδων αλλοδαπών από διάφορες χώρες. Η μετάλλαξη της ελληνικής κοινωνίας σε πολυπολιτσμική, είχε ως αποτέλεσμα αλλαγή της σύνθεσης του πληθυσμού της, φιλοξενώντας στους κόλπους της μια ποικιλία εθνοτήτων. Η ποικιλία αυτή των εθνοτήτων εντοπίζεται και στα πλαίσια του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος με εισαγωγή και εγγραφή αρκετών παιδιών των αλλοδαπών στα ελληνικά σχολεία. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία, ενώ το 1991 ο αριθμός των αλλοδαπών μεταναστών σ Ελλάδα ήταν το 2001 η παρουσία των αλλοδαπών μετανστών έφτασε στους με αποτελώντας το 8-9 του συνολικού πληθυσμού. Η ανάδειξη της Ελλάδας σε οικονομική και πολιτική δύναμη στα Βαλκάνια σε συνδυασμό με τις αρνητικές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε γειικές χώρες και σε χώρες της Μέσης Ανατολής, αποτέλεσαν βασικά αίτια αύξησης της εισροής αλλοδαπών σ Ελλάδα. Οι αλλοδαποί σήμερα, οι οποίοι σ πλειοψηφία τους είναι οικονομικοί μετανάστες αποτελούν το 10 του εργατικού δυναμικού σ Ελλάδα 82. Αναλυτικότερα, οι αλλοδαποί, οι οποίοι εργάζονται σ Ελλάδα και διαθέτουν άδεια παραμονής είναι και προέρχονται από 134 χώρες. Συγκεκριμένα, η μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα είναι αυτή των Αλβανών με ποσοστό 63,24 και ακολουθούν οι Βούλγαροι σε ποσοστό 10,58 και όσοι αλλοδαποί προέρχονται από Ρουμανία με ποσοστό 4, Μεταναστευτικοί πληθυσμοί σ Ελλάδα προέρχονται, επίσης, από Ινδοπακιστανική χερσόνησο, Ινδία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές, με ποσοστά 5,4 Ινδοί και 2,9 Πακιστανοί. Εκτός των άλλων, σημαντική είναι και η παρουσία εθνοτικών ομάδων από τις Αραβικές χώρες και συγκεκριμένα, από Αίγυπτο, τη Συρία και το Ιράκ, με ποσοστό 3,4 και για τις τρεις χώρες. Επίσης, σημαντική και διακριτική είναι η παρουσία των Πολωνών, που αριθμούν περίπου 80 εως χιλιάδες, οι οποίοι μετανάστευσαν σ Ελλάδα κατά τη διάρκεια της «πολωνικής κρίσης» 84. Επιπλέον, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το 84 των αλλοδαπών που εργάζεται στη Ελλάδα βρίσκεται στις παραγωγικές ηλικίες μεταξύ των χρονών 85. Η παρουσία, λοιπόν, των αλλοδαπών σ ελληνική κοινωνία ως εργατικού δυναμικού συνοδεύεται και με εισαγωγή των παιδιών των αλλοδαπών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς πολλές μεταναστευτικές ομάδες διαμένουν σ Ελλάδα μαζί με τις οικογένειές τους. 82 Αγοραστάκης Γ., (2004), Η διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι επιπτώσεις σ απασχόληση σ περιφέρεια, Εισήγηση σ Ημερίδα Προγράμματος Q-Label, Χανιά, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: (29/06/2005). 83 Σκούρτου Ε., Βρατσάλης Κ., Γκόβαρης Χρ., (2004), Μετανάστευση σ Ελλάδα και Εκπαιδευτική Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης Προκλήσεις και Προοπτικές βελτίωσης, Πρόγραμμα 5, Εμπειρογνωμοσύνη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σελ, Νικολαόυ Γ., (2000), «Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο-από ομοιογένεια σ πολυπολιτισμικότητα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ Αγοραστάκης Γ., (2004), Η διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι επιπτώσεις σ απασχόληση σ περιφέρεια, Εισήγηση σ Ημερίδα Προγράμματος Q-Label, Χανιά, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: (29/06/2005). 16

20 Συγκεκριμένα, οι αλλοδαποί μαθητές αποτελούν το 6,7 του συνολικού μαθητικού πληθυσμού 86. Ενώ το 1996 σε κάθε 100 μαθητές μέσα στη σχολική τάξη υπήρχαν μόλις 3 με αλλοδαπούς γονείς ή παλλινοστούντες, το 2000 το ποσοστό αυτό υπερδιπλασιάστηκε 87. Σύμφωνα με το ΙΠΟΔΕ (Ινστιτούτο Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης), το στο σύνολο των μαθητών, οι μαθητές ήταν αλλοδαποί. Η πλειοψηφία των αλλοδαπών μαθητών φοιτεί στο δημοτικό και το γυμνάσιο. Με βάση τα στατιστικά δεδομένα το 35,5 πηγαίνει στο δημοτικό, το 23,1 στο γυμνάσιο, το 11,7 στο λύκειο και το 9,7 στο νηπιαγωγείο 88. Η πλειονότητα των παιδιών με αλλοδαπούς γονείς είναι από Αλβανία, , και ακολουθούν τα παιδιά από τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, Μελετώντας τη γεωγραφική διασπορά των αλλοδαπών μαθητών, με ποσοστό 47 τους συναντάμε σ Αττική, 24 σ Κεντρική Μακεδονία, 9 σ Ανατολική Μακεδονία και Θράκη και ένα ποσοστό της τάξεως του 4,5 σ Πελοπόννησο 90. Το 42,7 των αλλοδαπών μαθητών που φοιτούν στο ελληνικό σχολείο βρίσκεται σ Ελλάδα έξι χρόνια και πάνω, ενώ το 57,3 κατοικεί σ Ελλάδα εως και πέντε χρόνια. Οι περισσότεροιαλλοδαποί μαθητές με ποσοστό 72,4 γεννήθηκαν σ Αλβανία, 3 στη Βουλγαρία, 2,2 στη Γεωργία, 2,1 στη Ρωσία, 1,5 σ Ουκρανία, 1,2 στη Ρουμανία και 1,1 σ Αρμενία 91. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, μέσω των ποσοστών και των στατιστικών δεδομένων ότι ο αριθμός των αλλοδαπών μαθητών και η παρουσία τους σ ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα ολοένα και αυξάνει. Αντίθετα, οι Έλληνες μαθητές εξαιτίας της υπογεννητικότητας της χώρας μειώθηκαν τη τελευταία πενταετία σε ποσοστό 11,1, με αποτέλεσμα η παρουσία των αλλοδαπών μαθητών να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση των ελληνικών σχολείων και όχι στο κλείσιμό τους ακόμη και σε περιοχές που θεωρούνται απομακρυσμένες από τα βασικά αστικά κέντρα 92. Επομένως, τόσο η σύνθεση της ελληνικής κοινωνίας όσο και αυτή της σχολικής τάξης αποτελείται από ένα σημαντικό ποσοστό αλλοδαπών, γεγονός που συντελεί στη διαμόρφωση αλληλεπιδράσεων και σχέσεων, οι οποίες από τη μια πλαισιώνονται από εντάσεις και συγκρούσεις και από άλλη μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας γίνεται προσπάθεια να αρθούν, αναδεικνύοντας το σεβασμό και ισοτιμία μεταξύ των πολιτισμών και των διαφόρων εθνοτικών ομάδων. Εξαιτίας, λοιπόν, της ένης παρουσίας των αλλοδαπών μαθητών στο ελληνικό σχολείο, και ιδιαίτερα των Αλβανών, θεωρήσαμε σημαντικό σ έρευνά μας να συμπεριλάβουμε αυτή εθνική ομάδα για τη μέτρηση του βαθμού συμπάθειας/αντιπάθειας που τρέφει τόσο η κυρίαρχη ομάδα απέναντί τους όσο και οι Αλβανοί μαθητές απέναντι στους Έλληνες. Για αξιοπιστία των αποτελεσμάτων μας θεωρήσαμε σημαντικό, για αξιολόγηση του βαθμού συμπάθειας/αντιπάθειας, να χρησιμοποιήσουμε ως δείγμα και μια μειονοτική ομάδα, της οποίας η παρουσία είναι σημαντική σ ελληνική κοινωνία, επιδιώκοντας να διαπιστώσουμε τις συγκινησιακές αλληλεπιδράσεις που 86 Σκούρτου Ε., Βρατσάλης Κ., Γκόβαρης Χρ., (2004), Μετανάστευση σ Ελλάδα και Εκπαιδευτική Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης Προκλήσεις και Προοπτικές βελτίωσης, Πρόγραμμα 5, Εμπειρογνωμοσύνη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σελ «Θεαματική αύξηση των αλλοδαπών μαθητών στα δημόσια σχολεία τελευταία πενταετία και μείωση των Ελλήνων», Aθήνα, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: ( 9/05/03 09:14). 88 Σκούρτου Ε., Βρατσάλης Κ., Γκόβαρης Χρ., (2004), Μετανάστευση σ Ελλάδα και Εκπαιδευτική Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης Προκλήσεις και Προοπτικές βελτίωσης, Πρόγραμμα 5, Εμπειρογνωμοσύνη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σελ «Θεαματική αύξηση των αλλοδαπών μαθητών στα δημόσια σχολεία τελευταία πενταετία και μείωση των Ελλήνων», Aθήνα, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: ( 9/05/03 09:14). 90 Μαλκίδη Φ., «Όψεις του δημογραφικού προβλήματος σ Ελλάδα», ιστοσελίδα στο ιντερνετ: ( 28/06/2005). 91 «Με γοργούς ρυθμούς προχωρά η ενσωμάτωση των μεταναστών σ Ελλάδα», ιστοσελίδα στο ιντρενετ: (21/01/2005). 92 «Θεαματική αύξηση των αλλοδαπών μαθητών στα δημόσια σχολεία τελευταία πενταετία και μείωση των Ελλήνων», Aθήνα, ιστοσελίδα στο ιντερνετ: ( 9/05/03 09:14). 17