Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ. της. ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΦΩΚΙΑΣ Monachus monachus. στην Ελλάδα

Transcript

1 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ της ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΦΩΚΙΑΣ Monachus monachus στην Ελλάδα ΑΘΗΝΑ Ιανουάριος 2007 Σηµείωση για τα δικαιώµατα πνευµατικής ιδιοκτησίας Ολόκληρη ή τµήµατα της αναφοράς αυτής είναι δυνατό να χρησιµοποιηθούν µόνον κατόπιν άδειας από τη MΟm/ Εταιρεία Μελέτης και Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας. Τα επιστηµονικά δεδοµένα που εµφανίζονται στην αναφορά είναι δυνατό να χρησιµοποιηθούν µόνο κατόπιν γραπτής άδειας από τη MΟm/ Εταιρεία Μελέτης και Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας.

2 Τι είναι αυτή η αναφορά Η MOm/Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας, είναι ο µόνος εθνικός, µη κυβερνητικός φορέας που ασχολείται αποκλειστικά µε την έρευνα την σχετική µε την βιολογία και την οικολογία αυτού του άµεσα απειλούµενου µε εξαφάνιση είδους, για πάνω από µια δεκαπενταετία. Ήδη από το 1990 σχεδίασε και λειτουργεί το ίκτυο ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών το οποίο συγκεντρώνει συνεχώς δεδοµένα σχετικά µε το είδος και τα ενδιαιτήµατά του από όλη την Ελλάδα. Παράλληλα πραγµατοποιεί σειρά ερευνητικών προγραµµάτων πεδίου πολλά από τα οποία µακρόχρονα (όπως απαιτεί η µελέτη ενός τέτοιου είδους) όπως αυτά της παρακολούθησης σηµαντικών πληθυσµών (Β. Σποράδες, Κίµωλος - Πολύαιγος, Β. Κάρπαθος- Σαρία). Όλες οι παραπάνω ερευνητικές δραστηριότητες πραγµατοποιούνται µε τη συνεργασία των αρµόδιων φορέων και τις απαραίτητες άδειες που προβλέπει η σχετική νοµοθεσία. Αποτέλεσµα της παραπάνω προσπάθειας είναι η συγκέντρωση ενός πολύ σηµαντικού όγκου δεδοµένων σχετικών µε το είδος µοναδικού σε διεθνές επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι τα αποτελέσµατα των ερευνών αυτών έχουν σε µεγάλο βαθµό δηµοσιοποιηθεί στα πλαίσια αναφορών, ανακοινώσεων είτε επιστηµονικών δηµοσιεύσεων θεωρήθηκε αναγκαίο να παραχθεί η παρούσα αναφορά (για χρήση καταρχήν από τους αρµόδιους φορείς αλλά και κάθε ενδιαφερόµενο) η οποία µε περιεκτικότητα να συνοψίζει τη σηµερινή κατάσταση του είδους στην χώρα µας, χρησιµοποιώντας τα πιο αξιόπιστα διαθέσιµα µέχρι στιγµής για το είδος δεδοµένα. Για την σύνταξη της παρούσας Αναφοράς για την Κατάσταση της Μεσογειακής Φώκιας (status report) χρησιµοποιήθηκαν οι προδιαγραφές σύνταξης αναφορών για την κατάσταση απειλουµένων ειδών της επιτροπής του Καναδά COSEWIC (Committee on the Status of Endangered Wildlife in Canada) ( οι οποίες θεωρήθηκε ότι καλύπτουν µε επάρκεια το θέµα. Η συγκεκριµένη αναφορά έχει ως στόχο να δώσει µια σηµερινή συνολική εικόνα της κατάστασης του είδους στην Ελλάδα. Σε συνέχεια αυτού θα H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 1

3 συντάσσεται µια συνοπτική Τεχνική Έκθεση, σε ετήσια βάση και µετά το πέρας της αναπαραγωγικής περιόδου (τέλος Ιανουαρίου), η οποία θα προσθέτει τα νέα δεδοµένα που συλλέχθηκαν µέσα στον χρόνο (γεννήσεις, θάνατοι, περιπτώσεις περίθαλψης κ.λ.π.). Θεωρείται ότι η συνολική επικαιροποίηση της Αναφοράς για την κατάσταση της Μεσογειακής Φώκιας έχει πρακτικό νόηµα να γίνεται κάθε πέντε χρόνια. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 2

4 Η αναφορά αυτή συντάχθηκε από τον Τοµέα Έρευνας της MOm/Εταιρείας για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας. Υπεύθυνος Τοµέα Έρευνας: Παναγιώτης ενδρινός Υπεύθυνη Συστήµατος ιασώσεων & Περίθαλψης: Ευγενία Ανδρουκάκη Ερευνητές (µε αλφαβητική σειρά): Αδαµαντοπούλου Στέλλα Αναγνωστοπούλου Κατερίνα Ανδρουκάκη Ευγενία όση Αγγελική ενδρινός Παναγιώτης Καραµανλίδης Αλέξανδρος Κοτοµάτας Σπύρος Παράβας Βαγγέλης Τούντα Ελένη Χατζησπύρου Άντα Τεχνικοί Πεδίου (µε αλφαβητική σειρά): Αργυρίου Σταµάτης Πανέρης Κώστας Πιπίνης Βαγγέλης Συντακτική Οµάδα (µε αλφαβητική σειρά): Ανδρουκάκη Ευγενία ενδρινός Παναγιώτης Καραµανλίδης Αλέξανδρος Παράβας Βαγγέλης Χατζησπύρου Άντα H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 3

5 Περίληψη Γενικές πληροφορίες για το είδος Η Μεσογειακή φώκια, Monachus monachus, είναι ένα από τα τρία είδη του γένους Monachus και ένα από τα µεγαλύτερα είδη της οικογένειας Phocidae. Το µήκος των ενήλικων ζώων κυµαίνεται µεταξύ µέτρα, ενώ το βάρος τους υπολογίζεται ότι φθάνει τα κιλά. Το εύρος της αναπαραγωγικής περιόδου φαίνεται ότι διαφέρει ανάλογα µε το γεωγραφικό πλάτος και τις ιδιαίτερες κλιµατολογικές συνθήκες όπου βρίσκονται οι πληθυσµοί. Στην υτική Σαχάρα τα µικρά της Μεσογειακής φώκιας γεννιούνται σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, ενώ στην Ελλάδα η αναπαραγωγική περίοδος περιορίζεται από τον Αύγουστο µέχρι τον εκέµβριο, µε τον µεγαλύτερο αριθµό γεννήσεων να καταγράφεται τους µήνες Σεπτέµβριο και Οκτώβριο. Εξάπλωση Η Μεσογειακή φώκια ζει πλέον µόνο σε τέσσερις αποµονωµένους πληθυσµούς. Αυτοί βρίσκονται στα νησιά Μαδέρα και την ακτή Cabo Blanco της Μαυριτανίας στον Ατλαντικό, στις Μεσογειακές ακτές του Μαρόκου και της Αλγερίας και στην ανατολική Μεσόγειο στο Ιόνιο και Αιγαίο Πέλαγος και στα µεσογειακά παράλια της Τουρκίας. Σε σχέση µε άλλα είδη φωκών, η Μεσογειακή φώκια µπορεί να θεωρηθεί «παράκτιο είδος», καθώς σπάνια αποµακρύνεται πολύ από τις παράκτιες περιοχές στις οποίες ζει. Αν και δεν έχουν καταγραφεί µαζικές µεταναστεύσεις ζώων, πράγµα κοινό για πολλά είδη φωκών, οι ενήλικες φώκιες είναι ικανές να ταξιδέψουν µεγάλες αποστάσεις σε αναζήτηση τροφής και για να αναπαραχθούν. Ενδιαιτήµατα Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι οι Μεσογειακές φώκιες συνήθιζαν να χρησιµοποιούν ανοιχτές παραλίες για να ξεκουράζονται και να γεννάνε. Σήµερα όµως, λόγω τις ανθρώπινης όχλησης τις συναντάµε κυρίως σε απρόσιτες παράκτιες θαλασσινές σπηλιές. Οι σπηλιές αυτές, που µπορεί να έχουν µία ή και H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 4

6 περισσότερες εισόδους πάνω ή και κάτω από την επιφάνεια του νερού έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι καταλήγουν σε παραλία (χερσαίο, σχετικά επίπεδο χώρο µε άµµο, βότσαλα, κροκάλες είτε επίπεδο βράχο). Βιολογία Στη Μεσογειακή φώκια παρατηρείται ένας µέτριος βαθµός πολυγυνισµού, στον οποίο ένα ενήλικο αρσενικό διατηρεί ένα χαρέµι και ζευγαρώνει µε περισσότερα από ένα θηλυκά. Τα θηλυκά γεννάνε ένα µόνο µικρό το οποίο θηλάζουν για 3-4 µήνες. Το είδος µπορεί να ζήσει έως και 30 χρόνια στη φύση, ενώ η σεξουαλική ωριµότητα παρατηρείται στον 5-6 χρόνο στα αρσενικά και στον 3-4 χρόνο στα θηλυκά. Οι Μεσογειακές φώκιες τρέφονται κυρίως µε ψάρια, αστακούς και χταπόδια. Πληθυσµιακές παράµετροι εν υπάρχουν ακριβείς µετρήσεις του παγκόσµιου πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας. Οι πιο έγκυρες εκτιµήσεις θεωρούν ότι στα νησιά Μαδέρα ζουν φώκιες ενώ στην ακτή Cabo Blanco περίπου 130 φώκιες. Ο πιο σηµαντικός πληθυσµός του είδους ζει και αναπαράγεται στην ανατολική Μεσόγειο όπου υπολογίζεται ότι ζουν περίπου Οι πιο γνωστοί πληθυσµοί στην περιοχή αυτή βρίσκονται στις Β. Σποράδες, την Κίµωλο και την Κάρπαθο στην Ελλάδα και στην Κιλικία στην Τουρκία. Κύριες απειλές Οι κυριότερες απειλές για το είδος είναι ο κατακερµατισµός και η αλλοίωση των βιοτόπων, η αυξηµένη θνησιµότητα λόγω ηθεληµένης θανάτωσης και η αυξηµένη θνησιµότητα από την παγίδευση σε δίχτυα. Ιδιαίτερη σηµασία του είδους Η Μεσογειακή φώκια σαν ανώτερος θηρευτής είναι ένας σηµαντικός κρίκος στην τροφική αλυσίδα και µπορεί για το λόγο αυτό να θεωρηθεί ως δείκτης υγείας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η προστασία της Μεσογειακής φώκιας σηµαίνει επί H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 5

7 της ουσίας προστασία ολόκληρου του θαλάσσιου οικοσυστήµατος, ενώ η εξαφάνισή της αποτελεί ταυτόχρονα προοίµιο για την υποβάθµιση του. Πρόσφατες µελέτες µάλιστα δείχνουν ότι η ύπαρξη των ανώτερων θηρευτών στα θαλάσσια οικοσυστήµατα είναι πολύ σηµαντική για την σταθερότητά τους από οικολογική άποψη. Προστασία Η Μεσογειακή φώκια θεωρείται από την ιεθνή Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) ως είδος άµεσα απειλούµενο µε εξαφάνιση. Για το λόγο αυτό, το είδος προστατεύεται νοµοθετικά σε διεθνές αλλά και εθνικό επίπεδο. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 6

8 Αξιολόγηση της κατάστασης του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα Ιανουάριος H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 7

9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ...1 Περίληψη...4 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΙ ΟΣ...9 Ονοµασία και συστηµατική κατάταξη...9 Μορφολογία...9 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ...11 Ιστορική αναδροµή...11 Παγκόσµια εξάπλωση...11 Εξάπλωση του είδους στην Ελλάδα...13 ΕΝ ΙΑΙΤΗΜΑΤΑ...15 Χερσαία ενδιαιτήµατα...15 Θαλάσσιο ενδιαίτηµα...17 ΒΙΟΛΟΓΙΑ...19 Γενικές πληροφορίες...19 Αναπαραγωγικές παράµετροι...19 Φυσιολογία Μετακινήσεις ιατροφικές συνήθειες...20 Πληθυσµιακές παράµετροι...22 Εκτίµηση του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας στις Βόρειες Σποράδες...25 Εκτίµηση των πληθυσµών στις περιοχές της Κιµώλου-Πολυαίγου και της Καρπάθου-Σαρίας...27 Η περίπτωση της νήσου Γυάρου...28 Πληθυσµιακά δεδοµένα από άλλες περιοχές...29 Εκτίµηση του ελάχιστου πληθυσµού σε εθνικό επίπεδο...29 Περίθαλψη & Επανένταξη Φωκών...30 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ...31 Αλλοίωση και καταστροφή των ενδιαιτηµάτων...32 Ηθεληµένη θανάτωση...32 Παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία...33 Ι ΙΑΙΤΕΡΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ...34 ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ...34 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...36 H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 8

10 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΙ ΟΣ Ονοµασία και συστηµατική κατάταξη Η Μεσογειακή φώκια είναι ένα από τα 33 είδη πτερυγιοπόδων που υπάρχουν στον κόσµο. Πήρε το όνοµά της από τον γερµανό φυσιοδίφη Johann Hermann το 1779, ο οποίος περιέγραψε το είδος από ένα έκθεµα του Μουσείου του Στρασβούργου (Hermann 1779). Ο Hermann ονόµασε το νέο αυτό είδος Phoca monachus από την ελληνική λέξη µοναχός, λόγω της οµοιότητας των πτυχών του δέρµατος της πλάτης µε τις πτυχές του ράσου των καλογήρων και όχι σύµφωνα µε παλαιότερες αντιλήψεις λόγω του µοναχικού χαρακτήρα του είδους (Scoullos et al. 1994). Ο Fleming (Fleming 1822) χρησιµοποίησε το όνοµα Monachus για το γένος, στο οποίο ανήκουν τρία ακόµη είδη φωκών που ζουν στην εύκρατη ζώνη: Η φώκια µοναχός της Καραϊβικής (Monachus tropicalis). Το είδος θεωρείται ότι έχει ήδη εξαφανισθεί, καθώς η τελευταία επιβεβαιωµένη παρατήρηση του χρονολογείται από το 1952 (Adam 2004). Η φώκια µοναχός της Χαβάης (Monachus schauinslandii). Το είδος θεωρείται άµεσα απειλούµενο µε εξαφάνιση, καθώς ο σηµερινός συνολικός πληθυσµός του δεν ξεπερνάει τα 1400 άτοµα. Το είδος ζει στα νησιωτικό σύµπλεγµα της Χαβάης και κυρίως στο βορειοδυτικό τµήµα του που είναι µια αλυσίδα από ακατοίκητες νησίδες και ατόλες (Baker & Johanos 2004). Η Μεσογειακή φώκια (Monachus monachus). Το είδος απειλείται άµεσα µε εξαφάνιση καθώς ο παγκόσµιος πληθυσµός του υπολογίζεται ότι δεν ξεπερνάει τα 600 άτοµα (Johnson et al. 2006). Μορφολογία Το σχήµα του σώµατος της Μεσογειακής φώκιας είναι ατρακτοειδές - όπως και όλων των πτερυγιοπόδων - έτσι ώστε να διευκολύνεται η κίνηση του ζώου µέσα στο νερό. Για τον ίδιο λόγο τα άκρα έχουν σχήµα πτερυγίων ενώ επίσης δεν έχει εξωτερικά αυτιά, αλλά µικρές ακουστικές οπές. ιαθέτει µακριά µουστάκια που H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 9

11 χρησιµεύουν ως αισθητήρια όργανα. Το δέρµα της καλύπτεται από κοντό τρίχωµα µήκους περίπου µισού εκατοστού µε πιο συνηθισµένα χρώµατα το µαύρο, το σκούρο καφέ ή γκρίζο στη πλάτη ενώ στην κοιλιά το ανοικτό γκρίζο (King 1956, 1964). Συχνά, τα ζώα έχουν εµφανή εξωτερικά σηµάδια από γρατσουνιές, δαγκωµατιές ή γενικότερα παλιές πληγές (Marchessaux & Muller 1987). Τα σηµάδια αυτά διευκολύνουν σηµαντικά στην αναγνώριση των διαφορετικών ατόµων ενός πληθυσµού (Forcada & Aguilar 2000). Στη Μεσογειακή φώκια παρατηρείται µέτριος σεξουαλικός διµορφισµός υπάρχουν δηλαδή διαφορές στη µορφολογία µεταξύ των αρσενικών και των θηλυκών ατόµων του είδους. Τα ενήλικα αρσενικά είναι κατά µέσο όρο λίγο πιο µεγάλα και βαριά από τα αντίστοιχα θηλυκά (αρσενικά: µήκος 2.4m, βάρος 315 κιλά; θηλυκά: µήκος m, βάρος 300 κιλά). Εκτός του µεγέθους οι διαφορές µεταξύ των δύο φύλων εντοπίζονται και στον χρωµατισµό του τριχώµατος. Τα θηλυκά εµφανίζουν χρωµατισµούς που ποικίλουν µεταξύ του καφέ-µπεζ και γκρι-ασηµί µε ανοιχτότερες αποχρώσεις στην κοιλιά. Τα αρσενικά εµφανίζονται σκούρα γκρι ή µαύρα µε µια ευδιάκριτη άσπρη κηλίδα στην κοιλιά (Samaranch & Gonzalez 2000). Τα µικρά της Μεσογειακής φώκιας έχουν µήκος περίπου 1 µέτρο και ζυγίζουν γύρω στα κιλά (Marchessaux 1989, Dendrinos et al. 1994). Το δέρµα τους καλύπτεται από µακρύ τρίχωµα µήκους 1-1,5 εκατοστών, χρώµατος σκούρου καφέ έως µαύρου. Στην κοιλιά υπάρχει µία άσπρη ευµεγέθης κηλίδα, της οποίας το σχήµα διαφέρει χαρακτηριστικά σε κάθε φώκια αλλά και µεταξύ των δύο φύλων. Το τρίχωµα αυτό αντικαθίσταται µετά από 6 8 εβδοµάδες από το χαρακτηριστικό κοντό τρίχωµα των ενήλικων ζώων (Dendrinos et al. 1999a, Badosa et al. 2006). H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 10

12 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ Ιστορική αναδροµή Η παρουσία της Μεσογειακής Φώκιας στην Ελλάδα είναι γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Αναφορές σε κείµενα αρχαίων συγγραφέων, όπως στην «Οδύσσεια» του Οµήρου, στο «Περί ζώων ιστορία» του Αριστοτέλη, στην «Ειρήνη» του Αριστοφάνη, δείχνουν πως το είδος ζούσε στις παραλίες της Μεσογείου κατά χιλιάδες. Στην αρχαία Φώκαια κυκλοφορούσε νόµισµα µε τη µορφή της Μεσογειακής φώκιας στη µια του όψη, εικάζεται δε πως η πόλη οφείλει το όνοµά της σε αυτό το ζώο. Σε πρόσφατες ανασκαφές στην περιοχή του λιµανιού της Ρόδου βρέθηκε τάφος που χρονολογήθηκε τον 1 ο µ.χ. αιώνα, όπου µαζί µε τα µέλη µιας οικογένειας ήταν θαµµένος και ένας σκελετός νεαρής φώκιας. Ακόµα και σήµερα συναντάµε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τοπωνύµια που προέρχονται από τη φώκια (Φωκιότρυπα, Φωκοσπηλιά, Φωκιοκρεµάρα κ.α.). Στη διάρκεια των αιώνων η φώκια συνδέθηκε µε διάφορους θρύλους και παραδόσεις των λαών της Μεσογείου. οξασίες ανέφεραν ότι το να σκοτώσει κανείς φώκια ήταν κακοτυχία, ότι το δέρµα της προστατεύει από τους κεραυνούς, ακόµα και ότι το δεξί πτερύγιό της σαν προσκεφάλι, διώχνει την αϋπνία (Johnson & Lavigne 1999, Johnson 2004). Παγκόσµια εξάπλωση Η Μεσογειακή φώκια ανήκει στο γένος Monachus, του οποίου η ευρύτερη κατανοµή εκτείνεται κυρίως σε εύκρατες και υποτροπικές θάλασσες. Από τα δύο είδη που επιβιώνουν σήµερα, η Μεσογειακή φώκια θεωρείται το πιο απειλούµενο (Fyler et al, 2005) και σύµφωνα µε τις πιο έγκυρες εκτιµήσεις έχουν αποµείνει συνολικά λιγότερα από 600 περίπου ζώα (Johnson et al. 2006). Στο παρελθόν πληθυσµοί Μεσογειακής φώκιας ζούσαν σε όλες τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, ολόκληρης της Μεσογείου, στις Β.. ακτές της Αφρικής και στα Ατλαντικά νησιά των Αζόρων, της Μαδέρα και των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου. Η συστηµατική εκµετάλλευση και εξόντωση του είδους κατά τη H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 11

13 διάρκεια των ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρόνων και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, οδήγησε στην σηµαντική συρρίκνωση του παγκόσµιου πληθυσµού του. Η συνεχιζόµενη εξόντωση του είδους και κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων οδήγησε στην οριστική εξαφάνιση του είδους από πολλές χώρες της Μεσογείου και από την Μαύρη Θάλασσα. Σήµερα η κατανοµή του είδους έχει περιορισθεί σηµαντικά. Τα ζώα αυτά ζουν σε τέσσερις, γεωγραφικά αποµονωµένους µεταξύ τους, πληθυσµούς (Johnson et al. 2006) (Χάρτης 1): Χάρτης 1: Παγκόσµια εξάπλωση της Μεσογειακής Φώκιας 1. Στα νησιά Μαδέρα, στον Ατλαντικό, ζουν φώκιες. Μετά από έντονες προσπάθειες προστασίας εκ µέρους της πορτογαλικής διαχειριστικής αρχής, ο πληθυσµός δείχνει ενθαρρυντικά σηµάδια ανάκαµψης (Pires et al. 2007). 2. Στην ατλαντική ακτή της βορειοδυτικής Αφρικής, στην χερσόνησο Cabo Blanco ζουν περίπου 130 φώκιες. Όλα τα ζώα στην περιοχή αυτή ζουν κατά µήκος µιας ακτής 4 χιλιοµέτρων, σε δύο συγκεκριµένες σπηλιές. Είναι το µοναδικό µέρος όπου το είδος της διατηρεί ακόµα τον κοινωνικό χαρακτήρα µίας αποικίας (Gonzalez et al. 2002). 3. Ένας µικρός πληθυσµός (λιγότερα ίσως από 10 ζώα) εικάζεται ότι επιβιώνει στις µεσογειακές ακτές του Μαρόκου και της Αλγερίας. Λόγω της έλλειψης µέτρων προστασίας, η επιβίωση του πληθυσµού αυτού είναι εξαιρετικά αµφίβολη (Johnson et al. 2006). H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 12

14 4. Ο πιο σηµαντικός πληθυσµός του είδους ζει και αναπαράγεται στην ανατολική Μεσόγειο όπου υπολογίζεται ότι ζουν περίπου ζώα. Οι πιο γνωστοί πληθυσµοί στην περιοχή αυτή βρίσκονται στις Βόρειες Σποράδες (Dendrinos et al. 1994, 1999b), την Κίµωλο και την Κάρπαθο στην Ελλάδα (MOm 2005) και στις ακτές της Κιλικίας στην Τουρκία (Gucu et al. 2004). Εξάπλωση του είδους στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, το είδος είναι ακόµα ευρύτατα κατανεµηµένο, δείχνοντας προτίµηση σε αποµονωµένες, βραχώδεις και δυσπρόσιτες νησίδες ή παράκτιες περιοχές (Adamandopoulou et al. 1999a). Τα µέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν, όµως, ότι στις περισσότερες περιοχές οι πληθυσµοί του είδους είναι αρκετά περιορισµένοι σε µέγεθος. Οι µεγαλύτεροι µέχρι στιγµής και µελετηµένοι επί σειρά ετών τοπικοί πληθυσµοί, είναι αυτοί της ευρύτερης περιοχής του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου, Βορείων Σποράδων (Dendrinos et al. 1994, 1999b), και του νησιωτικού συµπλέγµατός Κιµώλου Πολυαίγου στις Νοτιοδυτικές Κυκλάδες (MOm 2005). Άλλοι σηµαντικοί αναπαραγόµενοι πληθυσµοί έχουν καταγραφεί στην περιοχή των ωδεκανήσων (περιοχή Βόρειας Καρπάθου και Σαρίας) (MOm 2005) καθώς και στα νησιά του Ιονίου (Ζάκυνθος Κεφαλονιά) (Panou et al. 1993). Σχετικά µε ακριβέστερες προσεγγίσεις στο θέµα της κατανοµής της Μεσογειακής φώκιας στα Ελληνικά αρχιπελάγη, η MOm, έχει χαρτογραφήσει τις εµφανίσεις - παρατηρήσεις φωκών πανελλαδικά, τόσο µέσω του εθνικού ικτύου ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών (RINT), (Adamantopoulou et al. 1999a), όσο και µέσω των ερευνητικών δραστηριοτήτων και δράσεων παρακολούθησης (monitoring) τοπικών πληθυσµών σε διάφορα νησιά. Στο Χάρτη 2 παρουσιάζεται η πυκνότητα εµφανίσεων Μεσογειακών φωκών σε κάναβο UTM 10x10 χιλιοµέτρων, για το χρονικό διάστηµα Όσον αφορά στην κατανοµή των Μεσογειακών φωκών στο καθαρά θαλάσσιο περιβάλλον, τα µέχρι σήµερα διαθέσιµα στοιχεία είναι ανεπαρκή. Γενικά, φαίνεται ότι κινούνται και κυνηγούν την τροφή τους κοντά στις ακτές, και H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 13

15 κυρίως στον χώρο από την ισοβαθή των 200 µέτρων και ρηχότερα. Παρ όλα αυτά εµφανίζουν ιδιαίτερες δυνατότητες µετακίνησης και προσανατολισµού στο θαλάσσιο περιβάλλον, αντίστοιχες µε αυτές άλλων ειδών πτερυγιοπόδων αντίστοιχου µεγέθους (Adamantopoulou 1999b, Dendrinos et al. 2007a). Χάρτης 2: Εµφανίσεις Μεσογειακής Φώκιας στην Ελλάδα H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 14

16 ΕΝ ΙΑΙΤΗΜΑΤΑ Χερσαία ενδιαιτήµατα Οι Μεσογειακές φώκιες, όπως εξάλλου και το σύνολο των πτερυγιοπόδων, αν και περνούν το µεγαλύτερο µέρος της ζωής τους στο νερό ψάχνοντας κυρίως για τροφή, χρησιµοποιούν απαραίτητα και χερσαία ενδιαιτήµατα για ανάπαυση, αλλά κυρίως για να γεννήσουν και να γαλουχήσουν τα µικρά τους. Οι Μεσογειακές φώκιες σε αντίθεση µε τα συγγενικά τους είδη, χρησιµοποιούν ως χερσαία ενδιαιτήµατα καλά προφυλαγµένες παράκτιες θαλασσινές σπηλιές / καταφύγια, που βρίσκονται σε αποµακρυσµένες είτε δυσπρόσιτες παράκτιες ή νησιωτικές τοποθεσίες. Οι σπηλιές αυτές, που µπορεί να έχουν µία ή και περισσότερες εισόδους πάνω ή και κάτω από την επιφάνεια του νερού, έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό, ότι καταλήγουν σε παραλία (σχετικά επίπεδο χώρο µε άµµο, βότσαλα, κροκάλες είτε επίπεδο βράχο) (Harwood et al., 1987; Marchessaux, 1989). Από τα µέχρι τώρα επιστηµονικά δεδοµένα τόσο της MOm, όσο και άλλων ερευνητών, η Μεσογειακή φώκια εµφανίζει συγκεκριµένες προτιµήσεις στην επιλογή και χρήση των χερσαίων ενδιαιτηµάτων της. Καθώς τους πλέον σηµαντικούς παράγοντες για την χρήση των χερσαίων ενδιαιτηµάτων αποτελούν οι γεννήσεις και η γαλουχία, οι θηλυκές Μεσογειακές φώκιες τείνουν να είναι περισσότερο επιλεκτικές στη χρήση συγκεκριµένων καταφυγίων για αυτούς τους λόγους, αντίθετα µε την επιλογή άλλων καταφυγίων για ξεκούραση και ανάπαυση (Karamanlidis et al. 2004). Παλαιότερες έρευνες είχαν δείξει πως αυτή η επιλογή περιοριζόταν σε σπηλιές / καταφύγια οι οποίες καταλήγουν µετά από ένα σκοτεινό και µακρύ διάδροµο σε µια στεγνή και σταθερή επιφάνεια όπως παραλία ή επίπεδος βράχος (Mursaloglu 1986, Karamanlidis et al. 2004). Τελευταίες µελέτες έχουν δείξει όµως ότι υπάρχει µια σειρά σηµαντικών παραγόντων που παίζουν ρόλο στην επιλογή της κατάλληλης σπηλιάς από τις ετοιµόγεννες θηλυκές Μεσογειακές φώκιες (Dendrinos et al. 2007b). Αυτές είναι, η µη ύπαρξη οπτικής επαφής µεταξύ του χερσαίου χώρου της σπηλιάς και του H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 15

17 εξωτερικού περιβάλλοντος, ο περιορισµένος αλλά όχι απόλυτα ανύπαρκτος εσωτερικός φωτισµός, η ύπαρξη πολλαπλών εξόδων και διαδροµών εντός του καταφυγίου, και το µαλακό υπόστρωµα στο στεγνό µέρος της σπηλιάς (παραλία µε άµµο). Η ύπαρξη κατάλληλων χερσαίων ενδιαιτηµάτων αναπαραγωγής σε µία περιοχή θεωρείται παράγοντας πολύ µεγάλης σηµασίας για το είδος και ιδιαίτερα αφού φαίνεται ότι σήµερα τα καταφύγια αυτά είναι απόλυτα απαραίτητα για την επιβίωση του είδους. Λαµβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι το µήκος της ελληνικής ακτογραµµής ξεπερνάει τα χιλιόµετρα και περιλαµβάνει περισσότερα από 4000 νησιά και νησίδες γίνεται αντιληπτό ότι η λεπτοµερής καταγραφή του συνόλου των Περιοχές Αναπαραγωγικά Καταφύγια καταφύγια ξεκούρασης Ιόνια νησιά Βόρειο Αιγαίο 9 38 Βόρειες Σποράδες Κυκλάδες - Κύθηρα ωδεκάνησα Λοιπή Ελλάδα 3 27 Σύνολο Πίνακας 1: Αριθµός ενδιαιτηµάτων της Μεσογειακής φώκιας σε περιοχές της Ελλάδας χερσαίων ενδιαιτηµάτων της Μεσογειακής φώκιας σε εθνικό επίπεδο είναι µια ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία. Επίσης είναι φανερό ότι απαιτείται ιδιαίτερα έµπειρο ερευνητικό προσωπικό και κατάλληλος εξοπλισµός. Σύµφωνα µε τα µέχρι στιγµής διαθέσιµα ερευνητικά δεδοµένα σχετικά µε την παρουσία και χρήση καταφυγίων της Μεσογειακής φώκιας, έχουν καταγραφεί περισσότερες από 550 κατάλληλες θαλασσινές σπηλιές σε εθνικό επίπεδο (Πίνακας 1), για τις περισσότερες από τις οποίες υπάρχουν αναλυτικά δεδοµένα σχετικά µε την ακριβή τους τοποθεσία και το βαθµό χρήσης τους (αναπαραγωγή, ανάπαυση) H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 16

18 από άτοµα του είδους. (Χάρτης 3). Παρ όλα αυτά πρέπει να τονιστεί πως η χαρτογράφηση αυτή δεν είναι πλήρης εξαιτίας των εγγενών δυσκολιών που έχουν ήδη περιγραφεί. Χάρτης 3: Χερσαία ενδιαιτήµατα - καταφύγια Μ. φώκιας στην Ελλάδα Θαλάσσιο ενδιαίτηµα Η Μεσογειακή φώκια ζει στο θαλάσσιο περιβάλλον πολύ περισσότερο από ότι το χερσαίο. Οι δυνατότητες µετακίνησης, κατάδυσης, προσανατολισµού και σύλληψης τροφής είναι πολύ µεγάλες. Η οριοθέτηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος που χρησιµοποιεί η Μεσογειακή φώκια ως ενδιαίτηµα καθορίζεται H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 17

19 κυρίως από τις τροφικές της προτιµήσεις και κατ επέκταση την εξάπλωση των ειδών µε τα οποία τρέφεται, καθώς και από τις καταδυτικές της δυνατότητες. Ο συνδυασµός δεδοµένων σχετικών µε τα είδη τροφικής προτίµησης (αδηµοσίευτα στοιχεία της MOm από την ανάλυση στοµαχικών περιεχόµενων σε νεκρά ζώα στα οποία πραγµατοποιήθηκαν νεκροψίες σε σχετικά µικρό χρονικό διάστηµα µετά τον θάνατό τους), µε δεδοµένα προερχόµενα από καταγραφές αλληλεπιδράσεων µε αλιευτικά εργαλεία (δίχτυα, παραγάδια) και µιας προσπάθειας δορυφορικής παρακολούθησης του είδους (Dendrinos et al. 2007a), οδηγούν στην εκτίµηση ότι πολύ πιθανό όριο για το θαλάσσιο ενδιαίτηµα της Μεσογειακής φώκιας είναι η ισοβαθής των 200 µέτρων (Χάρτης 2). Αυτή η εκτίµηση βρίσκεται σε συµφωνία και µε τα µέχρι τώρα αντίστοιχα δεδοµένα από άλλες µελέτες (Gazo et al. 2005, 2006). H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 18

20 ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γενικές πληροφορίες Αν και το είδος µελετήθηκε µε αρκετή λεπτοµέρεια από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, η συνέχεια στη µελέτη του είδους δεν υπήρξε ανάλογη. Είναι κοινά παραδεκτό, ότι η σπανιότητα της Μεσογειακής φώκιας καθιστά πλέον τη µελέτη της βιολογίας, και τον προσδιορισµό του µεγέθους των πληθυσµών του είδους, δύσκολες διαδικασίες. Επιπλέον, το δυσπρόσιτο των χερσαίων ενδιαιτηµάτων (απόκρηµνες ακτές, θαλάσσιες σπηλιές), όσο και η µεγάλη έκταση των θαλάσσιων περιοχών που αποτελούν δυνητικά ενδιαιτήµατα του είδους, δυσχεραίνουν επιπρόσθετα την έρευνα. Για τους λόγους αυτούς και συγκριτικά µε άλλα είδη φωκών, οι γνώσεις µας σε θέµατα βασικής βιολογίας και συµπεριφοράς του είδους είναι ακόµα περιορισµένες. Η ύπαρξη όµως λεπτοµερών πληροφοριών για την βιολογία ενός είδους είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη και εφαρµογή ορθότερων και αποτελεσµατικότερων µέτρων προστασίας. Αναπαραγωγικές παράµετροι Η Μεσογειακή φώκια είναι σεξουαλικά ώριµη από την ηλικία των 5 ετών περίπου, οπότε τα ενήλικα ζώα φθάνουν σε µήκος τα 2 µέτρα. Ζευγαρώνουν µέσα στο νερό ενώ γεννούν πάντοτε στη στεριά. Η περίοδος κύησης της φώκιας διαρκεί περίπου 10 µήνες και γεννά ένα µικρό κάθε χρόνο. Στην Ελλάδα η αναπαραγωγική περίοδος αρχίζει τον Αύγουστο και φθάνει µέχρι τον εκέµβριο µε τον µεγαλύτερο αριθµό γεννήσεων να καταγράφονται τους µήνες Σεπτέµβριο και Οκτώβριο. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί γεννήσεις τους µήνες Ιούλιο και Ιανουάριο (Dendrinos et al. 1994, 1999). Η γαλουχία διαρκεί 3 4 µήνες. Κατά τη διάρκεια της γαλουχίας και σε αντίθεση µε πολλά είδη φώκιας, η µητέρα αφήνει το µικρό της µόνο του για κάποιες ώρες κατά τη διάρκεια της ηµέρας, προς αναζήτηση τροφής. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 19

21 Όταν οι φώκιες βρίσκονται στις σπηλιές, κοιµούνται ή ξεκουράζονται µε τα µικρά τους, αλλά και µε µικρές οµάδες άλλων ενηλίκων. Σύµφωνα µε τα υπάρχοντα στοιχεία οι Μεσογειακές φώκιες παραµένουν µέσα στις σπηλιές κυρίως τη νύχτα. Το χειµώνα ο χρόνος παραµονής τους στις σπηλιές αυξάνεται (Dendrinos et al. 1994). Κατά τους πρώτους µήνες της ζωής τους, τα µικρά περνούν σχεδόν όλη τη µέρα στην παραλία ή στη θάλασσα µέσα στη σπηλιά. Στη Μεσογειακή φώκια παρατηρείται ένας µέτριος βαθµός πολυγυνισµού, όπου το κυρίαρχο αρσενικό µιας περιοχής δηµιουργεί ένα χαρέµι (ο αριθµός των ενήλικων θηλυκών που συµµετέχουν σε αυτό είναι άγνωστος) το οποίο και υπερασπίζεται απέναντι σε άλλα αρσενικά (Marchessaux 1989, Matono & Pires 1998, Gucu et al. 2004). Πρέπει στο σηµείο αυτό να παρατηρηθεί πως ένας αριθµός σηµαντικών αναπαραγωγικών παραµέτρων, όπως το ποσοστό των θηλυκών που συµµετέχουν στον ενεργά αναπαραγωγικό πληθυσµό και ο συνολικός ετήσιος ρυθµός γεννήσεων και επιβίωσης δεν έχει µελετηθεί ακόµα σε βάθος. Φυσιολογία Μετακινήσεις ιατροφικές συνήθειες Το σώµα της Μεσογειακής φώκιας είναι προσαρµοσµένο για τις συνθήκες διαβίωσης στο θαλάσσιο περιβάλλον. Πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι οι Μεσογειακές φώκιες έχουν την ικανότητα να καλύψουν σηµαντικές αποστάσεις µέσα σε λίγους µήνες (πάνω από 150 ναυτικά µίλια σε 3 µήνες) (Adamantopoulou 1999b), ενώ µπορούν να καταδυθούν σε βάθος 120 µέτρων (Dendrinos et al 2007a). Λόγω των διατροφικών τους συνηθειών όµως και της γεωµορφολογίας του βιότοπού της, οι περισσότερες καταδύσεις τους γίνονται σε βάθος µέτρα και διαρκούν γύρω στα 5-10 λεπτά. Πριν καταδυθεί η φώκια εκπνέει τον αέρα από τους πνεύµονές της και κλείνει τα ρουθούνια και την τραχεία της, ώστε να µην µπορεί να εισχωρήσει νερό. Κατά την διάρκεια της κατάδυσης, ο ρυθµός των χτύπων της καρδιάς µειώνεται έως και το 1/20 ενώ παράλληλα περιορίζεται η κυκλοφορία του αίµατος στα όργανα που δεν είναι απολύτως αναγκαία. Για την αποτελεσµατική οξυγόνωση των οργάνων, η αναλογία του συνολικού όγκου του αίµατος ως προς τον συνολικό όγκο του ζώου H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 20

22 είναι πολύ µεγαλύτερος από ότι σε χερσαία θηλαστικά του ίδιου µεγέθους, ενώ η σύσταση της αιµοσφαιρίνης είναι τέτοια ώστε να συγκρατεί και να µεταφέρει µεγαλύτερη ποσότητα οξυγόνου. Η φυσιολογική θερµοκρασία του σώµατος της Μ. φώκιας είναι ο C. Για να µένει σταθερή αυτή η θερµοκρασία και στην ξηρά και στην θάλασσα, οι φώκιες έχουν κατάλληλες προσαρµογές. Κάτω από το δέρµα τους υπάρχει ένα παχύ στρώµα λίπους που λειτουργεί ως µονωτικό κρατώντας έτσι την εσωτερική θερµοκρασία του σώµατος σταθερή. Σηµαντικό ρόλο στην ρύθµιση της θερµοκρασίας παίζει η κυκλοφορία του αίµατος στα άκρα του σώµατος και κυρίως στα πίσω πτερύγια. Εάν το ζώο χρειάζεται να συγκρατήσει την εσωτερική του θερµοκρασία µειώνει αισθητά την κυκλοφορία στα άκρα του και στην περιφέρεια του σώµατος, έτσι ώστε να µην χάνεται θερµότητα προς το εξωτερικό περιβάλλον. Εάν χρειάζεται να αποβάλει θερµότητα γίνεται το αντίθετο. Όσον αφορά στις διατροφικές της συνήθειες, η Μεσογειακή φώκια έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ερευνητές ως ένας ευκαιριακός θηρευτής (Johnson et al. 2006), λόγω της έλλειψης προτίµησης σε συγκεκριµένα είδη στο διαιτολόγιό της. Πράγµατι, από τα µέχρι σήµερα διαθέσιµα στοιχεία φαίνεται ότι η τροφή του είδους αποτελείται από πολλά διαφορετικά είδη ψαριών, όπως σαργοί, συναγρίδες, γόπες, µπαρµπούνια και κεφαλόποδων (χταπόδια, καλαµάρια, σουπιές) (Cebrian et al. 1990, Salman et al. 2001). Επιπλέον, το ολιγοτροφικό θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου, στο οποίο διαβιεί µια µεγάλη ποικιλία ειδών αλλά σε µικρούς σχετικά αριθµούς, φαίνεται να ευνοεί µια τέτοια διατροφική προσαρµογή. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 21

23 Πληθυσµιακές παράµετροι Αναφορές για την Μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) στην Ελλάδα δείχνουν ότι κατά τους ιστορικούς και αρχαίους χρόνους το είδος ήταν ευρύτατα εξαπλωµένο στα νησιά και στην παράκτια ηπειρωτική χώρα (Johnson, W.M. & D.M. Lavigne. 1999, Johnson, W.M. 2004). υστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να αφορούν σε συγκεκριµένες εκτιµήσεις για το µέγεθος του πληθυσµού τις εποχές εκείνες. Αρκετές από τις παραπάνω αναφορές περιγράφουν την εκτεταµένη χρήση παραλίων από αποικίες ζώων σε µεγάλους αριθµούς. Φαίνεται όµως ότι η συστηµατική εκµετάλλευση και εξόντωση του είδους κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρόνων µείωσε σε µεγάλο βαθµό τους πληθυσµούς των φωκών σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, το κυνήγι της Μεσογειακής φώκιας παρέµεινε σε υψηλά επίπεδα, µε αποτέλεσµα την περαιτέρω σηµαντική µείωση των πληθυσµών και τον περιορισµό της κατανοµής της σε εθνικό επίπεδο, µε αποτέλεσµα οι πληθυσµοί της να περιοριστούν σε δυσπρόσιτες περιοχές αναπαραγωγής, που διαθέτουν τα κατάλληλα προφυλαγµένα ενδιαιτήµατα. Παρόλο που οι συνθήκες αυτές οδήγησαν στην εξαφάνιση του είδους από πολλά µέρη της Μεσογείου, στην Ελλάδα η παρουσία της Μεσογειακής φώκιας παρέµεινε εκτεταµένη, αν και σε µειωµένους σε σχέση µε το παρελθόν αριθµούς. Η παλαιότερη αναφορά για το συνολικό µέγεθος του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα προέρχεται από το 1977 (Marchessaux & Duguy 1977), µε εκτιµήσεις που κυµαίνονταν µεταξύ 260 και 360 ατόµων (Πίνακας 2). Περιοχή Ελάχιστη Μέγιστη εκτίµηση εκτίµηση Ηπειρωτική Ελλάδα Βόρειες Σποράδες Νησιά Ιονίου H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 22

24 Κυκλάδες ωδεκάνησα Κρήτη και δορυφόροι νήσοι Σύνολο Πίνακας 2: Εκτίµηση πληθυσµών M. φώκιας στην Ελλάδα (Marchessaux & Duguy, 1977) Η εκτίµηση του µεγέθους του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα, καθώς και των διακυµάνσεων του στο χρόνο παρουσιάζει πολλές δυσκολίες (Brasseur et al. 1997). Οι ιδιοµορφίες στην οικολογία του είδους και η διάσπαρτη εξάπλωσή του στα 4000 νησιά και νησίδες και τα χιλιόµετρα ακτογραµµής της χώρας είναι οι κυριότερες. Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασµό µε τη σπανιότητα του είδους, καθιστούν σχεδόν αδύνατη τη χρήση κοινών µεθόδων που εφαρµόζονται για τον προσδιορισµό του µεγέθους των πληθυσµών, άλλων, πολυπληθέστερων ειδών πτερυγιοπόδων. Κλασσικές µέθοδοι εκτίµησης ή καταµέτρησης πληθυσµού όπως η χρήση εναέριων µέσων και η αεροφωτογράφιση µεγάλων αποικιών, καταµετρήσεις από απόσταση, µέθοδοι σύλληψης-επανασύλληψης µε φωτοταυτοποίηση, κ.α. δεν έχουν εφαρµοστεί στους τοπικούς πληθυσµούς Μεσογειακής φώκιας, λόγω της ιδιαιτερότητας των χερσαίων ενδιαιτηµάτων τους (θαλασσινές σπηλιές µε ιδιαίτερα δύσκολη πρόσβαση σε αποµονωµένες και δυσπρόσιτες περιοχές της νησιωτικής και παράκτιας χώρας). Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόµα και στην περιοχή της Μαυριτανίας όπου ένας µεγάλος πληθυσµός Μεσογειακής φώκιας βρίσκεται συγκεντρωµένος σε ένα καταφύγιο και οι ιδιαίτερες συνθήκες του βιοτόπου και της συµπεριφοράς των ζώων επέτρεψαν την φωτογράφηση τους από κοινή γωνία λήψης (ραχιαία περιοχή), και την εφαρµογή της µεθόδου «σύλληψης-επανασύλληψης» (capturerecapture), αποδείχθηκε ότι η στατιστική ισχύς των υπολογισµών είναι περιορισµένη (Forcada 2000, Forcada & Aguilar 2000) και η εκτίµηση του µεγέθους του πληθυσµού έχει περιορισµένη ακρίβεια. Το αποτέλεσµα είναι να H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 23

25 µην υπάρχουν ακριβείς, σε σύγκριση πάντοτε µε άλλα είδη φωκών, εκτιµήσεις για το συνολικό µέγεθος του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι µε τα σηµερινά διαθέσιµα δεδοµένα δεν είναι δυνατή µια τεκµηριωµένη εκτίµηση για τον συνολικό πληθυσµό των φωκών που ζει σήµερα στην Ελλάδα. Αντίθετα όσον αφορά σε συγκεκριµένους σηµαντικούς τοπικούς πληθυσµούς, η µακρόχρονη επιτόπια επιστηµονική παρακολούθησή τους µε συγκεκριµένη κοινή µεθοδολογία µας επέτρεψε τον προσδιορισµό του µεγέθους τους. Οι περιοχές αυτές είναι: 1. H περιοχή του Βορείων Σποράδων, 2. H περιοχή της Κιµώλου-Πολυαίγου στις Κυκλάδες, 3. Η περιοχή της Καρπάθου-Σαρίας στα ωδεκάνησα. Η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε στις παραπάνω περιοχές (από το 1990 στις Σποράδες και από το 1997 στις υπόλοιπες δύο) βασίστηκε κυρίως στην καταγραφή και παρακολούθηση των χερσαίων ενδιαιτηµάτων του είδους και την λεπτοµερή καταγραφή της ετήσιας παραγωγής νεογέννητων (Γράφηµα 1). Γεννήσεις Μ. φώκιας σε σηµαντικές περιοχές της Ελλάδας Βόρειες Σποράδες Κίµωλος - Πολύαιγος Κάρπαθος - Σαρία Αριθµός γεννήσεων Γράφηµα 1: Καταγεγραµµένες γεννήσεις Μεσογειακής φώκιας σε σηµαντικές περιοχές της Ελλάδας H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 24

26 Παράλληλα ο πληθυσµός της Μεσογειακής φώκιας σε εθνικό επίπεδο παρακολουθείται έµµεσα και µέσω του εθνικού ικτύου ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών για τη Μεσογειακή φώκια (Rescue and Information Network - RINT) (Adamantopoulou et al., 1999α). Το δίκτυο λειτουργεί από το 1991 και αυτή τη στιγµή περιλαµβάνει περισσότερα από 1500 µέλη σε εθνικό επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι οι πληροφορίες αυτές δεν προέρχονται από ειδικούς, αποτελούν ένα σηµαντικό όγκο δεδοµένων, που µετά από προσεκτική αξιολόγηση και ανάλυση, συµπληρώνει τις παρατηρήσεις που γίνονται άµεσα κατά τις επιτόπιες έρευνες. Εκτίµηση του πληθυσµού της Μεσογειακής φώκιας στις Βόρειες Σποράδες Η αναγνώριση των ατόµων ενός πληθυσµού Μεσογειακής φώκιας αποτελεί µια Νεογέννητο 2 Νεογέννητο 1 Εικόνα 1. είγµα φωτο-αναγνωριστικής ανάλυσης για νεογέννητα µε βάση το σχήµα του χρωµατικού «µπαλώµατος» στην περιοχή της κοιλιάς H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 25

27 δύσκολη και µακρόχρονη διαδικασία εξαιτίας της σπανιότητας του είδους και της ιδιόµορφης οικολογίας και συµπεριφοράς του. Η πιο µακροχρόνια µελέτη ενός πληθυσµού Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα, έχει πραγµατοποιηθεί στην περιοχή των Βορείων Σποράδων, όπου η διαδικασία αναγνώρισης έχει βασιστεί στην επί σειράν ετών συλλογή και επεξεργασία διαφορετικών στοιχείων όπως άµεσες και έµµεσες παρατηρήσεις, σκίτσα, φωτογραφίες, βίντεο κ.ά. (Dendrinos et al., 1996, 1998) (Εικόνα 1). Αποτέλεσµα της συνδυασµένης ανάλυσης των στοιχείων αυτών είναι η αναγνώριση και ταυτοποίηση συγκεκριµένων ατόµων στην οποία και βασίζεται και η εκτίµηση του µεγέθους του συγκεκριµένου πληθυσµού. Έτσι στην περιοχή των Βορείων Σποράδων, για τη χρονική περίοδο , έχει αναγνωριστεί ένας ελάχιστος αριθµός 50 διαφορετικών ατόµων (εκτός των νεογέννητων) και έχει καταγραφεί ένας µέσος όρος 8 νεογέννητων φωκών ανά έτος. Η αναλογία των δύο µεγεθών (καταγεγραµµένος πληθυσµός ατόµων εκτός νεογέννητων / µέσο ετήσιο αριθµό νεογέννητων) αποτελεί ένα σηµαντικό δεδοµένο για την εκτίµηση του µεγέθους και άλλων τοπικών πληθυσµών Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα, όπου για µια σειρά ετών έχει µετρηθεί µε την ίδια µέθοδο η ετήσια παραγωγή νεογέννητων. Η αναλογία αυτή ισούται µε 6.2:1, η οποία είναι συγκρίσιµη µε αναλογίες πληθυσµών Μεσογειακής φώκιας άλλων περιοχών εξάπλωσης του είδους σε άλλες χώρες, που έχουν πραγµατοποιηθεί αντίστοιχες µελέτες καταγραφής και αναγνώρισης ατόµων των τοπικών πληθυσµών των φωκών. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσµατα των µελετών αυτών. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 26

28 Περιοχή Εκτίµηση Ετήσιος Πληθυσµού Αριθµός (εκτός Νεογέννητων νεογέννητων) Αναλογία Πηγή Μαυριτανία (πριν το 1997) :1 Forcada et al., 1999; Gazo et al., 1999 Μαυριτανία (µετά το 1997) :1 Gonzalez et al., 2002 Μαδέρα, Πορτογαλία :1 Neves & Pires 1998 Κιλικία, Τουρκία :1 Gucu et al., 2004 Φώκαια, 9 1 9:1 Guclusoy & Τουρκία Savas 2003 Βόρειες Σποράδες, :1 Dendrinos et al. 1999b Ελλάδα Πίνακας 2: Εκτίµηση πληθυσµών Μεσογειακής φώκιας στον κόσµο Εκτίµηση των πληθυσµών στις περιοχές της Κιµώλου-Πολυαίγου και της Καρπάθου-Σαρίας Για την εκτίµηση των πληθυσµών στις δύο αυτές περιοχές για τις οποίες υπάρχουν ετήσιες καταγραφές γεννήσεων χρησιµοποιήθηκε η ίδια αναλογία 6.2:1 άτοµα ανά νεογέννητο, λαµβανοµένου υπόψη του γεγονότος ότι δεν υφίστανται δεδοµένα που να υποστηρίζουν ότι οι βασικές πληθυσµιακές παράµετροι των πληθυσµών της περιοχής των Β. Σποράδων και των δυο αυτών περιοχών διαφέρουν. Έτσι οι αντίστοιχες εκτιµήσεις για τις περιοχές αυτές είναι: για το νησιωτικό σύµπλεγµα Κιµώλου-Πολυαίγου µέσος όρος 7.9 γεννήσεων ανά έτος και H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 27

29 συνολικός πληθυσµός 49 ατόµων (διαφόρων ηλικιών εκτός νεογέννητων) και για το νησιωτικό σύµπλεγµα Καρπάθου-Σαρίας για την Κάρπαθο µέσος όρος 3.7 γεννήσεων ανά έτος και συνολικός πληθυσµός 23 ατόµων (διαφόρων ηλικιών εκτός νεογέννητων) (Πίνακας 4). Περιοχή Ετήσιος Εκτίµηση Πληθυσµού Αριθµός (εκτός νεογέννητων) Νεογέννητων Βόρειες Σποράδες* Κίµωλος Πολύαιγος Κάρπαθος Σύνολο Πίνακας 4: Εκτίµηση πληθυσµιακών µεγεθών Μεσογειακής Φώκιας για τρεις σηµαντικές περιοχές στην Ελλάδα (*Στον πίνακα αυτόν έχουν συµπεριληφθεί για την περιοχή των Σποράδων δεδοµένα µέχρι και το τέλος του 2006) Η περίπτωση της νήσου Γυάρου Κατά τη διάρκεια των ετών 2004 και 2005 οι ερευνητές της MOm πραγµατοποίησαν ερευνητικές αποστολές στη νήσο Γυάρο των Κυκλάδων. Οι αποστολές πραγµατοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου. Αποτέλεσµα των ερευνών ήταν η καταγραφή ενός πολύ σηµαντικού αριθµού νεογέννητων. Παρά το γεγονός ότι οι συγκεκριµένες αποστολές ήταν σύντοµες σε διάρκεια προσδιορίστηκε από τους ερευνητές µια ετήσια παραγωγή 8-10 νεογέννητων, δεδοµένο που σύµφωνα µε όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω φανερώνει την ύπαρξη ενός σηµαντικότατου τοπικού πληθυσµού στην ευρύτερη περιοχή, της τάξης των τουλάχιστον 55 ατόµων. Επιπρόσθετα θα πρέπει να σηµειωθεί ότι παρατηρήθηκαν µητέρες µε µικρά να χρησιµοποιούν συστηµατικά ανοιχτές παραλίες γεγονός µοναδικό για το είδος σε παγκόσµιο επίπεδο. Φαίνεται ότι ο επί δεκαετίες χαρακτηρισµός του νησιού ως στρατιωτικής περιοχής µε ταυτόχρονη απαγόρευση προσέγγισης στο ευρύ κοινό αποτέλεσε ένα H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 28

30 ιδιότυπο καθεστώς προστασίας του είδους. Τα παραπάνω δεδοµένα αναδεικνύουν την Γυάρο σε έναν από τους σηµαντικότερους τόπους αναπαραγωγής του είδους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Πληθυσµιακά δεδοµένα από άλλες περιοχές Εκτός των ερευνητικών αποστολών και των µακρόχρονων προγραµµάτων παρακολούθησης, επιβεβαιωµένες εµφανίσεις νεογέννητων φωκών καταγράφονται και µέσω της λειτουργίας του εθνικού ικτύου ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών για τη Μεσογειακή φώκια. Ο µέσος ετήσιος όρος γεννήσεων που καταγράφηκαν µε αυτή την µέθοδο για το διάστηµα 1997 έως το 2006 είναι 7.4. Ο ρυθµός αυτός σύµφωνα µε το σκεπτικό που αναπτύχθηκε παραπάνω αντιστοιχεί σε έναν αριθµό 46 ατόµων διαφόρων ηλικιών (εκτός νεογέννητων). Εκτίµηση του ελάχιστου πληθυσµού σε εθνικό επίπεδο Συνολικά ο µέσος όρος των καταγεγραµµένων γεννήσεων για την Ελλάδα (συµπεριλαµβανοµένων τόσο των στοιχείων της καταγραφής νεογέννητων στις σηµαντικές περιοχές των Β. Σποράδων, Κιµώλου και Καρπάθου, όσο και των στοιχείων του ικτύου ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών) για το διάστηµα 1997 µέχρι και 2006 είναι 27.4 νεογέννητες µεσογειακές φώκιες ανά έτος, που αντιστοιχούν σε έναν πληθυσµό 170 ατόµων. Η εκτίµηση αυτή θεωρείται ιδιαίτερα «συντηρητική» και αντιπροσωπεύει τον απόλυτα ελάχιστο πληθυσµό σε επίπεδο χώρας και αυτό για πολλούς λόγους: Η αναλογία 6.2:1 που έχει χρησιµοποιηθεί για όλες τις εκτιµήσεις, είναι βασισµένη στο ελάχιστο µέγεθος πληθυσµού που έχει υπολογιστεί για τις Β. Σποράδες µε βάση τα ταυτοποιηµένα άτοµα. Παράλληλα η ισχύς των εκτιµήσεων µπορεί να εφαρµοστεί αποτελεσµατικά κυρίως στις περιοχές όπου υπάρχει συστηµατική καταγραφή γεννήσεων. Τα δεδοµένα του ικτύου ιάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών, όσο σηµαντικά και αν είναι, αποτελούν µόνον ένα δείγµα του πραγµατικού αριθµού γεννήσεων Μεσογειακής φώκιας σε εθνικό επίπεδο. Η µη συστηµατική καταγραφή των γεννήσεων σε περιοχές όπου φαίνεται ότι είναι σηµαντικές για H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 29

31 την αναπαραγωγή της µεσογειακής φώκιας (νησιά του Ιονίου, Κύθηρα, Άγιος Ευστράτιος, κ.α.), µειώνει κατά πολύ το µέγεθος του πληθυσµού του είδους που µπορούµε να εκτιµήσουµε σε εθνικό επίπεδο. Περίθαλψη & Επανένταξη Φωκών Από το 1990, η οµάδα διάσωσης της MOm έχει ανταποκριθεί σε 25 περιστατικά που αφορούν νεογέννητα, νεαρά ή ενήλικα άτοµα τα οποία βρέθηκαν τραυµατισµένα ή άρρωστα, στις ελληνικές ακτές. Η ΜΟm ειδοποιείται µέσω του ικτύου ιάσωσης & Συλλογής Πληροφοριών για τον εκβρασµό φωκών µε προβλήµατα υγείας. Τα περιστατικά οµαδοποιούνται σε δύο κατηγορίες: Νεογέννητα που χάνουν τη µητέρα τους στην περίοδο της γαλουχίας λόγω κακών καιρικών συνθηκών, θανάτου της µητέρας ή εγκατάλειψης από αυτή. Σε αυτή την περίπτωση τα ζώα υποφέρουν από αφυδάτωση, υποσιτισµό, διάφορες µολύνσεις και τραυµατισµούς και τελικά πεθαίνουν από ασιτία. Νεαρά ή ώριµα άτοµα µε τραύµατα, µολύνσεις ή προβληµατική συµπεριφορά. Τα ορφανά νεογέννητα ζώα που χρειάζονται παρατεταµένη περίθαλψη µεταφέρονται το Κέντρο Περίθαλψης Μεσογειακής Φώκιας στην Αλόννησο, για θεραπεία και για την εφαρµογή ειδικού προγράµµατος διατροφής για την ανάπτυξή τους, και µετά την αποθεραπεία τους απελευθερώνονται στην προστατευόµενη περιοχή του ΕΘΠΑΒΣ. Τα νεαρά και ενήλικα ζώα, στα οποία εφαρµόζεται σύντοµη θεραπεία περιθάλπονται στο σηµείο εύρεσής τους, όπου και απελευθερώνονται. Από τα 25 περιστατικά τα 14 ζώα ανάρρωσαν και επέστρεψαν υγιή στο φυσικό περιβάλλον (Androukaki et al. 2002). H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 30

32 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ Η Μεσογειακή φώκια είναι ένα από τα 6 πιο απειλούµενα µε εξαφάνιση είδη του πλανήτη και το νούµερο ένα απειλούµενο µε εξαφάνιση θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα ζει και αναπαράγεται ο µεγαλύτερος πληθυσµός Μεσογειακής φώκιας της Ευρώπης και περίπου ο µισός από τον εναποµείναντα συνολικό πληθυσµό σε παγκόσµιο επίπεδο, επιβάλλει την επικέντρωση των προσπαθειών για τη διάσωση του είδους στον ελληνικό χώρο. Για να διασφαλιστεί στην χώρα µας η διατήρηση της Monachus monachus πρέπει να διερευνηθούν και να αξιολογηθούν οι κίνδυνοι που αντιµετωπίζει το είδος. Οι κύριες απειλές, όπως προκύπτουν µέχρι σήµερα, για τους πληθυσµούς της Μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα (Androukaki et al. 2006, Johnson et al. 2006) είναι: Η θνησιµότητα, κατά κύριο λόγο εξ αιτίας ηθεληµένων θανατώσεων φώκιας, Η αλλοίωση και η προοδευτική καταστροφή των παράκτιων συστηµάτων, και κατά συνέπεια των διαθέσιµων ενδιαιτηµάτων του είδους, λόγω κυρίως των διαφόρων αυξανόµενων ανθρώπινων δραστηριοτήτων (βιοµηχανία, τουρισµός), H µείωση της διαθέσιµης τροφής λόγω υπεραλίευσης, Tυχαίοι θάνατοι φώκιας σε αλιευτικά εργαλεία (πνιγµός από ασφυξία), Η ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, Τυχαία γεγονότα, όπως εµφάνιση επιδηµίας µέσα σε ένα πληθυσµό. Η Μεσογειακή φώκια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε ανθρώπινες ενοχλήσεις, όπως η παράκτια ανάπτυξη κι ο τουρισµός, κάτι που οδηγεί το είδος να χρησιµοποιεί ακατάλληλα περιβάλλοντα για την επιβίωσή του. Ορισµένες αναπαραγωγικές σπηλιές φώκιας είναι ευάλωτες στις άσχηµες καιρικές συνθήκες, και στο µεγάλο κυµατισµό καταιγίδες. Οι νεογέννητες φώκιες διατρέχουν τον κίνδυνο να παρασυρθούν από τα κύµατα και είτε να χάσουν τη ζωή τους στη θάλασσα είτε H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 31

33 να εκβρασθούν σε αποµακρυσµένη παραλία, και να µείνουν ορφανά. Κάποια τυχαία γεγονότα που παρουσιάζονται στο θαλάσσιο περιβάλλον µπορούν επίσης να απειλήσουν την επιβίωση ενός πληθυσµού, όπως για παράδειγµα επιδηµίες, τοξικά φύκη ή πετρελαιοκηλίδες. Αλλοίωση και καταστροφή των ενδιαιτηµάτων Στοιχεία από ιστορικές αναφορές αποδεικνύουν ότι στο παρελθόν η Μεσογειακή φώκια χρησιµοποιούσε ανοιχτές παραλίες για να ξεκουράζεται και να γεννάει τα µικρά της. Η χρήση προφυλαγµένων σπηλιών σε βραχώδης ακτές που παρατηρείται στις µέρες µας, σχετίζεται µε την ανθρώπινη όχληση. Η σχεδόν αποκλειστική χρήση θαλάσσιων σπηλιών για αναπαραγωγή φαίνεται ότι έχει χειροτερέψει αισθητά τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι φώκιες γεννούν τα µικρά τους, αυξάνοντας τη βρεφική θνησιµότητα. Έρευνα που έγινε σε πληθυσµούς γκρι φωκών έδειξε ότι αυτοί που χρησιµοποιούσαν σπηλιές για αναπαραγωγή εµφάνιζαν αυξηµένη βρεφική θνησιµότητα σε σύγκριση µε αυτούς που χρησιµοποιούσαν ανοιχτές παραλίες (Anderson 1979). Σε µελέτες που έγιναν στην αποικία του είδους στην Ισπανική Σαχάρα διαπιστώθηκε ότι το ποσοστό επιβίωσης των νεογέννητων Μεσογειακών φωκών είναι από τα πιο χαµηλά που έχουν παρατηρηθεί σε φώκιες (Gazo et al. 2000). Ηθεληµένη θανάτωση Σύµφωνα µε τις πληροφορίες και τα δείγµατα που έχουν συλλεχθεί από νεκρά ζώα στις ελληνικές ακτές τα τελευταία 20 χρόνια, οι περισσότεροι θάνατοι φωκών οφείλονται σε φυσικά αίτια. Η θανάτωσή τους, όµως, από τον µοναδικό τους θηρευτή (δηλαδή τον άνθρωπο) στις ελληνικές θάλασσες, υπήρξε και παραµένει η πρωταρχική αιτία θανάτου για τα ενήλικα άτοµα του είδους. Εξετάζοντας τις διάφορες κατηγορίες ηλικίας των ζώων, διαπιστώνουµε ότι οι ενήλικες φώκιες αλληλεπιδρούν πιο συχνά µε τον άνθρωπο και θανατώνονται διότι αποτελούν για αυτόν απειλή (καταστροφές στα δίχτυα, απώλεια αλιεύµατος κ.τ.λ). Το ποσοστό θνησιµότητας από ανθρώπινη παρέµβαση φτάνει το 50% στα ενήλικα ζώα, ενώ στα νεαρά είναι 36% και στα νεογέννητα 7% (Androukaki et al. 2006). H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 32

34 Παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία Ο τυχαίος θάνατος φωκών από την παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία παραµένει ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβληµα στις περισσότερες περιοχές εξάπλωσης του είδους. Τα ζώα παγιδεύονται κυρίως σε στατικά δίκτυα που χρησιµοποιούνται ευρέως από την παράκτια αλιεία. Πρόσφατα στοιχεία έρευνας στην Ελλάδα αποδεικνύουν ότι το πρόβληµα είναι ιδιαίτερα έντονο στα ανήλικα και άρα περισσότερο άπειρα άτοµα. Το ποσοστό θνησιµότητας στα νεαρά άτοµα του είδους, που παγιδεύονται σε δίχτυα, φτάνει το 46%, σε αντίθεση µε τα ενήλικα που εµφανίζονται πιο έµπειρα στον απεγκλωβισµό τους (17% θνησιµότητα) (Androukaki et al. 2006). Η µείωση των ιχθυοαποθεµάτων στις ελληνικές θάλασσες φαίνεται ότι έχει εντείνει το πρόβληµα αφού και η αλιευτική προσπάθεια αυξάνεται αλλά και οι φώκιες αναζητούν πιο συχνά στα αλιευτικά εργαλεία την τροφή τους (Johnson & Karamanlidis 2000). Κατά συνέπεια, η αλληλεπίδραση φώκιας και αλιείας στην Ελλάδα συνδέεται άµεσα µε την θνησιµότητα της Μεσογειακής φώκιας, γεγονός που θα µπορούσε να αλλάξει µε την ενηµέρωση και τη συµβολή των ψαράδων στην διάσωση των φωκών που χρειάζονται βοήθεια. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 33

35 Ι ΙΑΙΤΕΡΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ Οι πληθυσµοί της Μεσογειακής φώκιας έχουν µειωθεί πλέον σε τέτοιο βαθµό που η οικονοµική εκµετάλλευση του είδους δεν έχει νόηµα. Η µόνη επίδραση του είδους στην οικονοµική ζωή του ανθρώπου σχετίζεται µε τις αλληλεπιδράσεις µε τους αλιείς. Στην προσπάθειά τους να τραφούν από τα αλιευτικά εργαλεία των ψαράδων οι φώκιες πολλές φορές προκαλούν ζηµιές στον εξοπλισµό και τα αλιεύµατα των ψαράδων. Το µέγεθος των ζηµιών και οι επιπτώσεις τους στην ζωή των ελλήνων αλιέων είναι το αντικείµενο µιας εντατικής µελέτης που γίνεται στα πλαίσια ενός προγράµµατος LIFE-NATURE που ξεκίνησε το Η Μεσογειακή φώκια σαν ανώτερος θηρευτής είναι ένας σηµαντικός κρίκος στην τροφική αλυσίδα, και µπορεί για το λόγο αυτό να θεωρηθεί ως δείκτης υγείας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η προστασία της Μεσογειακής φώκιας σηµαίνει προστασία ολόκληρου του θαλάσσιου οικοσυστήµατος, ενώ η εξαφάνισή της αποτελεί ταυτόχρονα προοίµιο για τη συνολική υποβάθµιση του. ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ Η Μεσογειακή φώκια θεωρείται διεθνώς απειλούµενο είδος και συµπεριλαµβάνεται στο κατάλογο των απειλουµένων ειδών της ιεθνούς Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (IUCN, 1996). Το είδος συµπεριλαµβάνεται επίσης: στη Σύµβαση της Βόννης για τη ιατήρηση των Μεταναστευτικών Ειδών των Αγρίων Ζώων (1979), στη Σύµβαση της Βέρνης για τη ιατήρηση της Άγριας Ζωής και του Φυσικού Περιβάλλοντος της Ευρώπης (1979), H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 34

36 στη Σύµβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία της Μεσογείου από τη Ρύπανση (1977), στη Σύµβαση της Ουάσιγκτον για το ιεθνές Εµπόριο των Απειλουµένων Ειδών Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας, CITES, (1973) και στο Πρωτόκολλο για Περιοχές Ειδικής Προστασίας (Specially Protected Areas, 1982) επικυρωµένο από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από την Ελλάδα. Ως το πιο απειλούµενο θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης, η Μεσογειακή φώκια είναι είδος µε κοινοτικό ενδιαφέρον για την Ευρωπαϊκή Ένωση και αναφέρεται ως είδος προτεραιότητας στο Παράρτηµα ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 21ης Μαΐου 1992 για τη ιατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων και της Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας (Οδηγία περί Βιοτόπων). Στην Ελλάδα, η Μεσογειακή φώκια συµπεριλαµβάνεται ως απειλούµενο είδος στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουµένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας (Ελληνική Ζωολογική Εταιρία, 1992) και προστατεύεται από το Προεδρικό ιάταγµα 67/1981. H Κατάσταση του Πληθυσµού της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στην Ελλάδα 35