ΕΚΘΕΣΗ II.2. Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογικής Προσέγγισης Έργου DemoCU

Transcript

1 Πρόγραμμα «Είμαστε Όλοι Πολίτες» του Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) για τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) Πρόσκληση«Προαγωγή των Δημοκρατικών Αξιών, συμπεριλαμβανομένων των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» Έργο «Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογίας και e- Πλατφόρμας για τη Xάραξη Ολοκληρωμένης Πολιτιστικής Πολιτικής σε Τοπικό Επίπεδο Πιλοτική Εφαρμογή στο Δήμο Κορυδαλλού» - DemoCU ΕΚΘΕΣΗ II.2 Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογικής Προσέγγισης Έργου DemoCU Αναστασία Στρατηγέα, Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. (Επιστ. Υπεύθυνη) Γιώργος Σωμαράκης, Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφ. Ανάπτυξης Χρυσαΐδα-Αλίκη Παπαδοπούλου, Α.Τ.Μ., MSc Μαρία Παναγιωτοπούλου, Α.Τ.Μ. Νεκταρία Μαραβά, MSc ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΟΥ ΜΚΟ Δίκτυο Απασχόλησης & Κοινωνικής Μέριμνας Δήμος Κορυδαλλού Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα Μάϊος

2 2

3 Το έργο χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία, στο πλαίσιο του Προγράμματος «Είμαστε όλοι Πολίτες», το οποίο είναι μέρος του συνολικού Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του ΕΟΧ για την Ελλάδα, γνωστού ως EEA Grants. Διαχειριστής Επιχορήγησης του Προγράμματος είναι το Ίδρυμα Μποδοσάκη. Στόχος του Προγράμματος είναι η ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών στη χώρα μας και η ενίσχυση της κοινωνικής δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και της βιώσιμης ανάπτυξης. This project is funded by Iceland, Liechtenstein and Norway under the EEA Grants Greek NGO Programme We are all Citizens. The Bodossaki Foundation is the Fund Operator of this Programme. The Programme aims to strengthen civil society and enhance the contribution of NGOs to social justice, democracy and sustainable development. 3

4 4

5 5

6 6

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα στάδια υλοποίησης του έργου «Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογίας και e- Πλατφόρμας για τη Xάραξη Ολοκληρωμένης Πολιτιστικής Πολιτικής σε Τοπικό Επίπεδο Πιλοτική Εφαρμογή στο Δήμο Κορυδαλλού» - DemoCU είναι: Στάδιο Ι: Ανάλυση υπάρχουσας κατάστασης περιοχής μελέτης και Καταγραφή / Χαρτογράφιση / Οπτικοποίηση Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών Δήμου Κορυδαλλού. Στάδιο ΙΙ: Υλοποίηση συμμετοχικής διαδικασίας και ανάπτυξη της πλατφόρμας πολιτιστικής διαχείρισης DemoCU για την ανάπτυξη Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δ. Κορυδαλλού. Στάδιο ΙΙΙ: Κατάρτιση τελικού σχεδίου, κεφαλαιοποίηση της εμπειρίας που αποκτήθηκε σε έναν Όδηγό Καλών Πρακτικών και διοργάνωση Ημερίδας διάδοσης των αποτελεσμάτων του DemoCU. Η παρούσα «Έκθεση ΙΙ.2 - Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογικής Προσέγγισης Έργου DemoCU» αποτελεί παραδοτέo του Σταδίου ΙΙ του έργου (βλ. Αναθεωρημένο Χρονοδιάγραμμα Έργου, σελ. 5 παρούσας έκθεσης), στάδιο το οποίο συνιστά την καρδιά της συμμετοχικής προσέγγισής του. Η έκθεση αυτή περιγράφει τα στάδια της συμμετοχικής προσέγγισης που ακολουθούνται στο πλαίσιο του DemoCU μέσα από τη γενική παρουσίαση των αξιοποιούμενων συμμετοχικών μεθόδων και την εξειδίκευση αυτών στο πλαίσιο της προσέγγισης του συγκεκριμένου έργου. Αναλυτικότερα, η Έκθεση περιλαμβάνει τα παρακάτω τέσσερα κεφάλαια: Το Κεφάλαιο 1, στο οποίο γίνεται μία εισαγωγή σχετικά με την προσέγγιση των συμμετοχικών διαδικασιών και την προστιθέμενη αξία που αυτές εισάγουν στη διαχείριση προβλημάτων τοπικής ανάπτυξης σε πολλαπλά επίπεδα. Το Κεφάλαιο 2, στο οποίο σκιαγραφείται η έννοια της συμμετοχής στο έργο DemoCU και περιγράφονται οι ομάδες που εμπλέκονται στη συμμετοχική διαδικασία και ο ρόλος τους σε αυτή. Πιο συγκεκριμένα γίνεται αναφορά στην Πολιτιστική Επιτροπή Διαβούλευσης, που δημιουργείται στο πλαίσιο του DemoCU, την ήδη υπάρχουσα Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης, τους πολίτες, τους φορείς και τις δημοτικές αρχές της περιοχής μελέτης. Το Κεφάλαιο 3, στο οποίο γίνεται μία εμβάθυνση στις μεθόδους συμμετοχής που αξιοποιούνται στο πλαίσιο του έργου DemoCU. Το κεφάλαιο αυτό επιχειρεί να καταδείξει το ρόλο και το λόγο επιλογής τους στο συγκεκριμένο έργο. Πιo συγκεκριμένα αναλύονται η μέθοδος των Ομάδων Εστίασης και η μέθοδος Charrette, μέσα από την περιγραφή της κάθε μεθόδου, τα κύρια χαρακτηριστικά της, τα πεδία εφαρμογής της, τα στάδια μέσα από τα οποία υλοποιείται, καθώς και τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες της. Το Κεφάλαιο 4, στο οποίο παρουσιάζονται τα στάδια της μεθοδολογικής προσέγγισης που υιοθετείται για την υλοποίηση του έργου DemoCU, ενώ εξειδικεύεται η χρήση των συμμετοχικών μεθόδων που περιγράφηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο και ο τρόπος εφαρμογής τους για το συγκεκριμένο έργο. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται μία διεξοδική περιγραφή των τριών σταδίων που περιλαμβάνονται στη συμμετοχική μεθοδολογική προσέγγιση του DemoCU και μία περαιτέρω εμβάθυνση στο ρόλο κάθε σταδίου, τη συμμετοχική μέθοδο που αξιοποιεί, τους συμμετέχοντες, το αποτέλεσμα που προκύπτει από αυτό κ.λπ. 7

8 8

9 EXECUTIVE SUMMARY The stages for the implementation of the project entitled «Development of a Participatory Methodological Approach and an e-platform for Planning the Integrated Cultural Policy at the Local Level: Α Pilot Application at the Municipality of Korydallos - Democratic Platform of Culture DemoCU» have as follows: Stage I: Analysis of the current state of Korydallos Municipality, with particular emphasis on the Mapping / Visualization of its Cultural Structures and Infrastructures. Stage II: Ιmplementation of the participatory process and deployment of the DemoCU cultural management platform in order an Integrated Plan, serving the management of Cultural Structures and Infrastructures of Korydallos Municipality, to be formulated. Stage III: Finalization of the Integrated Plan, capitalization of experience gained into a Guide of Good Practices and wide dissemination of results through the organization of the project s conference. The present Report II.2 Development of the Participatory Methodological Approach of DemoCU consists of the second deliverable of Stage II of the project (see revised timetable of the project, p. 5 of this report), representing the heart of the participatory approach of the project. In this deliverable, the steps of the participatory approach are described through the: presentation of the participatory methods used; and their specialization in the context of DemoCU project. More specifically, the following four chapters are included in the present deliverable: Chapter 1, in which an introduction to the participatory approaches and their valueadding function in managing local development problems is carried out. Chapter 2 elaborates on the concept of participation in DemoCU project, while it shortly introduces the main groups engaged in the participatory context of the project, being: the Cultural Consultation Committee, created in the context of DemoCU ; the already established Municipal Consultation Committee; the citizens and cultural associations; and the local authorities of the Municipality of Korydallos. In Chapter 3, the participatory methods used in the context of DemoCU project are presented. This effort aims at justifying their role and the reason for which these methods were selected in the DemoCU participatory process. More specifically two participatory methods, namely Focus Groups and Charrette, are presented. For each of these methods a short description is provided, while the main attributes, the fields of application, the stages of their implementation as well as their advantages and disadvantages are also discussed. Finally, in Chapter 4, the steps of the participatory methodological approach, developed in DemoCU, are presented, while their specialization in the context of the specific project is also discussed. In this respect, a detailed description of the three stages of the participatory process is provided, with particular emphasis on the role of each stage, the participatory method used in it, the participants involved in each stage the final outcome out of it, etc. 9

10 10

11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή Η Ενσωμάτωση της Έννοιας της Συμμετοχής στο Έργο DemoCU Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού που Αξιοποιούνται στο Έργο DemoCU Στόχοι Αξιοποίησης Μεθόδων Συμμετοχικού Σχεδιασμού Έργου DemoCU Μέθοδος Ομάδων Εστίασης (Focus Groups) Ορισμός Ομάδων Εστίασης Κύρια χαρακτηριστικά μεθόδου Ομάδων Εστίασης Χρήση μεθόδου Ομάδων Εστίασης Στάδια εφαρμογής μεθόδου Ομάδων Εστίασης Χρησιμότητα και περιορισμοί μεθόδου Ομάδων Εστίασης Διαδικτυακή Συμμετοχική Προσέγγιση Μέθοδος Charrette Ορισμός μεθόδου Εργαστηρίων Charrette Κύρια χαρακτηριστικά μεθόδου Charrette Χρήση μεθόδου Charrette Στάδια εφαρμογής μεθόδου Charrette Χρησιμότητα και περιορισμοί μεθόδου Charrette Επιλογή Συμμετεχόντων Ανάπτυξη Μεθοδολογικής Προσέγγισης Έργου DemoCU Περιγραφή Σταδίου Περιγραφή Σταδίου Πρώτο επίπεδο συμμετοχικής διαδικασίας Δεύτερο επίπεδο συμμετοχικής διαδικασίας Τρίτο επίπεδο συμμετοχικής διαδικασίας Περιγραφή Σταδίου Βιβλιογραφία Παράρτημα Ι: Ν. 3852/2010, Άρθρο 76, ΦΕΚ Τεύχος Α 87, Δημιουργία Δημοτικής Επιτροπής Διαβούλευσης Παράρτημα ΙΙ: Κανονισμός Διαβούλευσης Δημοτικής Επιτροπής Διαβούλευσης Δήμου Κορυδαλλού 11

12 12

13 1. Εισαγωγή Οι συμμετοχικές προσεγγίσεις στα θέματα του σχεδιασμού κερδίζουν διαρκώς έδαφος στη σύγχρονη κοινωνία, εκφράζοντας την ανάγκη για μια περισσότερο ρεαλιστική αλλά και κανονιστική θεώρηση των σύγχρονων προβλημάτων του σχεδιασμού, με κύριο στόχο τη διαχείριση της πολυπλοκότητας των προβλημάτων αυτών και την ίση δυνατότητα πρόσβασης των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Από την πλευρά της ρεαλιστικής θεώρησης, οι συμμετοχικές προσεγγίσεις θεωρούνται ως εργαλείο για τη βελτίωση τόσο της διαδικασίας όσο και της ποιότητας των αποφάσεων που λαμβάνονται από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Η βελτίωση αυτή στηρίζεται στον πλούτο της γνώσης, της εμπειρίας και των διαφορετικών εξειδικεύσεων των ομάδων της κοινωνίας, ο οποίος συσσωρεύεται μέσα από την υλοποίηση συμμετοχικών προσεγγίσεων για την καλύτερη διαχείριση πολύπλοκων κοινωνικών ζητημάτων και προβλημάτων. Η συσσώρευση της γνώσης πραγματοποιείται μέσα από την άρση των εμποδίων στην πρόσβαση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, οι οποίες παραδοσιακά στις διάφορες κοινωνίες συγκεντρώνονται σε λίγους και ισχυρούς, καθώς και το άνοιγμα των ευκαιριών συμμετοχής στις διαδικασίες αυτές σε ευρύτερα, λιγότερο προνομιούχα, αλλά εξ ίσου σημαντικά στη διαδικασία λήψης απόφασης, στρώματα της κοινωνίας. Από την πλευρά της κανονιστικής θεώρησης, οι συμμετοχικές προσεγγίσεις νοούνται ως εργαλείο για την εμβάθυνση των δημοκρατικών διαδικασιών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μία τέτοια θεώρηση κρίνεται σήμερα απαραίτητη, λαμβανομένων υπόψιν των προκλήσεων και των πολύπλοκων προβλημάτων με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η κοινωνία, η αντιμετώπιση των οποίων πολλές φορές απαιτεί νέα πρότυπα και κανόνες, που στηρίζονται στο σύστημα αξιών των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Οι συμμετοχικές προσεγγίσεις, στο πλαίσιο αυτό, δίνουν τη δυνατότητα δημοκρατικότερων διαδικασιών, μέσα από τις οποίες καθίσταται εφικτή η ανάγνωση των προτύπων και αξιών όλων των κοινωνικών ομάδων και η ενσωμάτωση αυτών στην πολιτική διαπραγμάτευση, που οι συμμετοχικές διαδικασίες εισάγουν (Στρατηγέα, 2015). Επιπρόσθετα, οι συμμετοχικές διαδικασίες αποτελούν ένα εργαλείο και μία απάντηση στα ζητήματα της έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ των πολιτών και των κέντρων λήψης αποφάσεων, δημιουργώντας έτσι μια πλατφόρμα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των δύο πλευρών, που στηρίζει τη νομιμότητα και την αποδοχή των αποφάσεων που λαμβάνονται. Μεταφράζονται δε σε μία στροφή από το μοντέλο λήψης αποφάσεων από πάνω προς τα κάτω σε ένα μοντέλο όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από κάτω προς τα πάνω, στροφή που έχει θετικές επιπτώσεις στην καλύτερη κατανόηση των αποφάσεων και την υποστήριξή τους από τις κοινωνικές ομάδες, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνει το στάδιο της εφαρμογής τους (Στρατηγέα, 2015). Ακόμη, οι συμμετοχικές προσεγγίσεις συμβάλλουν στη δημιουργία ώριμων και ενεργών πολιτών, μέσα από την εκπαίδευση αυτών σε νέες μορφές κοινωνικής δράσης, τη συμβολή στη δημιουργία κοινωνικών δικτυώσεων και τη στήριξη της κοινωνικής συνοχής (Στρατηγέα 2015). 13

14 Τέλος, οι συμμετοχικές προσεγγίσεις δίνουν τη δυνατότητα στα κέντρα λήψης αποφάσεων να σχεδιάσουν καλύτερες υπηρεσίες προς τους πολίτες, γνωρίζοντας τις ανάγκες τους μέσα από την εμπλοκή τους στο σχεδιασμό και τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Ταυτόχρονα, μέσα από τις συμμετοχικές προσεγγίσεις, τα κέντρα λήψης αποφάσεων καλλιεργούν ώριμες συμπεριφορές ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, που αποσκοπούν στο συγκερασμό των διαφορετικών απόψεων των ομάδων και τη δημιουργία ευρύτερων συναινέσεων, μειώνοντας έτσι τις συγκρούσεις και αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα των αποφάσεων στο στάδιο της εφαρμογής τους. Συμπερασματικά, η εμπλοκή των πολιτών στις συμμετοχικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων έχει ως αποτέλεσμα (Στρατηγέα 2015): Μία υψηλής ποιότητας δημοκρατική διακυβέρνηση. Την ενδυνάμωση των κοινωνικών ομάδων, καθώς αποτελεί διαδικασία μάθησης και κοινωνικής καινοτομίας. Το σχεδιασμό απoτελεσματικότερων και ευρέως αποδεκτών λύσεων, αποτελώντας εγγύηση για την εφαρμογή τους. Την ανάπτυξη εμπιστοσύνης μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των κέντρων λήψης αποφάσεων. Τη μεγαλύτερη κατανόηση των σύγχρονων προκλήσεων, των προτεραιοτήτων που τίθενται από αυτές, των δυνατοτήτων αντιμετώπισής τους, κ.λπ. Την κινητοποίηση διαδικασιών αμοιβαίας μάθησης, μέσα από την ανταλλαγή γνώσης, απόψεων και εμπειριών. Την ενσωμάτωση της γνώσης των κοινωνικών ομάδων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Τη θεώρηση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των αντιλήψεων και των αξιών των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Τον εντοπισμό και την αποτελεσματική διαχείριση των συγκρούσεων ανάμεσα στις ομάδες διαφορετικών ενδιαφερόντων. Την επίτευξη ευρύτατων συναινέσεων στην αντιμετώπιση των διαφόρων τοπικών, και όχι μόνο, προβλημάτων. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, το έργο «Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογίας και e-πλατφόρμας για τη Xάραξη Ολοκληρωμένης Πολιτιστικής Πολιτικής σε Τοπικό Επίπεδο Πιλοτική Εφαρμογή στο Δήμο Κορυδαλλού DemoCU» επιχειρεί να αξιοποιήσει τις συμμετοχικές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη ενός Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού. Η υιοθέτηση των προσεγγίσεων αυτών αποτελεί μία ανάγκη, δεδομένης και της φύσης του τομέα στον οποίο εστιάζει πολιτισμός που αγκαλιάζει όλες τις κοινωνικές ομάδες, με στόχο την ανάπτυξη ενός σχεδίου που να αποτυπώνει τις απόψεις και προσδοκίες, καθώς και να εξυπηρετεί τις ανάγκες όλων αυτών των ομάδων της περιοχής μελέτης. Στο πλαίσιο αυτό, στην παρούσα έκθεση γίνεται η αναλυτική περιγραφή της συμμετοχικής μεθοδολογικής προσέγγισης, των επιμέρους σταδίων που αυτή περιλαμβάνει, καθώς και των μεθόδων συμμετοχικού σχεδιασμού που αξιοποιούνται σε κάθε επιμέρους στάδιο. Για την υλοποίηση του προτεινόμενου έργου, επιδιώκεται η ολοκληρωμένη θεώρηση του τομέα του πολιτισμού και η αποτελεσματικότερη δυνατή ένταξή του στο 14

15 κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό κ.λπ. περιβάλλον του Δ. Κορυδαλλού, τελικού αποδέκτη του προϊόντος του έργου DemoCU. Η προσέγγιση του έργου DemoCU Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ και ο ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ αποτελούν μέρος της πολιτιστικής και γενικότερης ανάπτυξης του πληθυσμού Στο έργο DemoCU, η έννοια του ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ διευρύνεται για να περιλάβει και τον τομέα του ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ, θεωρώντας τον τελευταίο ως έναν κοινωνικό θεσμό, ο οποίος αντικατοπτρίζει τη δεδομένη κοινωνία και τον πολιτισμό της. Είναι χαρακτηριστική η θεώρηση του αθλητισμού στην Αρχαία Ελλάδα, ως κοινωνικού και πολιτισμικού αγαθού, με σημαντικές παιδαγωγικές διαστάσεις και χαρακτήρα. 2. Η Ενσωμάτωση της Έννοιας της Συμμετοχής στο Έργο DemoCU Η επιλογή των συμμετεχόντων σε μία συμμετοχική διαδικασία ποικίλει ανάλογα με το στόχο της, το ενδιαφέρον που έχει το ζήτημα που εξετάζεται για τις διάφορες κοινωνικές ομάδες και τη δυνατότητά τους να συνεισφέρουν σε αυτό (Στρατηγέα, 2015). Οι κύριες κατηγορίες, που αποτελούν εν δυνάμει ομάδες συμμετεχόντων σε μία συμμετοχική διαδικασία, είναι ενδεικτικά: Οι πολίτες σε ατομικό επίπεδο. Οι ομάδες ενδιαφερόντων, οι οποίες αντιπροσωπεύουν ομάδες πολιτών από διάφορους φορείς, οργανισμούς κ.λπ. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Οι επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα. Οι ειδικοί στα θέματα που εξετάζονται. Τα κέντρα λήψης αποφάσεων (φορείς του δημόσιου τομέα), οι οποίοι αποτελούν τους αποδέκτες του τελικού προϊόντος μίας συμμετοχικής διαδικασίας. Στο πλαίσιο της υλοποίησης του έργου «Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογίας και e- Πλατφόρμας για τη Xάραξη Ολοκληρωμένης Πολιτιστικής Πολιτικής σε Τοπικό Επίπεδο Πιλοτική Εφαρμογή στο Δήμο Κορυδαλλού DemoCU», η συμμετοχική μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθείται εξελίσσεται σε σειρά σταδίων (βλ. Κεφάλαιο 4), όπου: Στο πρώτο στάδιο αναπτύσσεται από την Ομάδα του Έργου (Ο.Ε.) ένα προσχέδιο διαχείρισης πολιτιστικών δομών και υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού, το οποίο τίθεται προς συζήτηση με αρμόδιους φορείς του Δήμου Κορυδαλλού και συγκεκριμένα με: α) την Πολιτιστική Επιτροπή Διαβούλευσης, που δημιουργείται στο πλαίσιο του έργου DemoCU, αποτελείται από άτομα που 15

16 εκπροσωπούν τους φορείς του πολιτισμού και του αθλητισμού του Δήμου και θα αποτελέσει το σύμβουλο της ομάδας έργου καθόλη τη διάρκειά του, και β) τη Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης, ως όργανο με θεσμική υπόσταση (Ν. 3852/2010, Άρθρο 76, ΦΕΚ Τεύχος Α 87), που εκφράζει την κοινωνία των πολιτών. Προϊόν αυτού του σταδίου είναι η βελτίωση του προσχεδίου, μέσα από τον εμπλουτισμό του με τις απόψεις των δύο αυτών επιτροπών. Στο δεύτερο στάδιο, το βελτιωμένο σχέδιο τίθεται σε συζήτηση με τους πολίτες και τους φορείς του πολιτισμού και αθλητισμού, μέσα από διαδικτυακή επικοινωνία (πλατφόρμα DemoCU ). Οι απόψεις που συγκεντρώνονται, επεξεργάζονται και ενσωματώνονται στο σχέδιο, μέσα από τη συνεργασία της ομάδας του έργου με την Πολιτιστική Επιτροπή Διαβούλευσης, και οδηγούν στη διατύπωση του τελικού προσχεδίου. Στο τρίτο στάδιο, το τελικό προσχέδιο τίθεται υπόψιν της τοπικής κοινωνίας μέσα από διαπροσωπική επικοινωνία με τις διάφορες κοινωνικές ομάδες και τους φορείς για τη διατύπωση του τελικού σχεδίου πρότασης της κοινωνίας των πολιτών προς τις δημοτικές αρχές. Το έργο DemoCU, έχοντας στην καρδιά της μεθοδολογικής του προσέγγισης τις συμμετοχικές διαδικασίες, εμπλέκει τους παρακάτω συμμετέχοντες στα διάφορα στάδια της συμμετοχικής προσέγγισης του έργου (Διάγραμμα 1): Διάγραμμα 1: Η έκφραση της έννοιας της συμμετοχής στο έργο DemoCU Δημοτική Αρχή - Προτεραιότητες Υφιστάμενο Νομοθετικό Πλαίσιο Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης Πολιτιστική Επιτροπή Διαβούλευσης Ολοκληρωμένο Σχέδιο Διαχείρισης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών Ομάδες Εστίασης Πολίτες / Φορείς Charrette Πλατφόρμα DemoCU Ομάδα Έργου α) Την Πολιτιστική Επιτροπή Διαβούλευσης (Π.Ε.Δ.), η οποία δημιουργείται στο πλαίσιο του έργου DemoCU και συνίσταται από εκπροσώπους πολιτιστικών και αθλητικών φορέων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή μελέτης (ομάδες ενδιαφερόντων του τομέα του πολιτισμού και αθλητισμού). Ο ρόλος της Πολιτιστικής Επιτροπής Διαβούλευσης είναι να επικουρεί το έργο της ομάδας έργου, να συμβάλλει στην ανάπτυξη του προσχεδίου και του τελικού Σχεδίου Διαχείρισης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού, καθώς επίσης να συμβάλλει, σε συνεργασία με την ομάδα του έργου, στην επεξεργασία της πληροφορίας που συλλέγεται από τις ακολουθούμενες συμμετοχικές 16

17 διαδικασίες (διαβουλεύσεις με πολίτες / φορείς σε σειρά συμμετοχικών σταδίων) και τη σταδιακή ενσωμάτωσή της στο τελικό «Ολοκληρωμένο Σχέδιο Διαχείρισης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών». Το Σχέδιο αυτό θα αποτελέσει την τελική πρόταση της κοινωνίας των πολιτών προς το Δ. Κορυδαλλού για τη διαχείριση του τομέα του πολιτισμού και του αθλητισμού και την ένταξή του στις πολιτικές προτεραιότητες και την αναπτυξιακή δυναμική του Δήμου. β) Τη Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης (Δ.Ε.Δ.) του Δ. Κορυδαλλού, μέσα από τη συνεργασία της ομάδας του έργου με την επιτροπή αυτή σε δύο φάσεις: στη φάση της διατύπωσης του Προσχεδίου και στη φάση της διατύπωσης του Τελικού Σχεδίου Αξιοποίησης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών. Στόχος των συγκεκριμένων διαβουλεύσεων είναι η εναρμόνιση του εν λόγω σχεδίου με τις επιλογές και προτεραιότητες των λοιπών ομάδων της τοπικής κοινωνίας, όπως αυτές εκπροσωπούνται στην εν λόγω επιτροπή. Σημειώνεται ότι η σύνθεση της επιτροπής αυτής ορίζεται από Άρθρο 76 του Νόμου 3852/2010, ΦΕΚ Τεύχος Α 87 για τη Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης. Για το Δήμο Κορυδαλλού, το πλαίσιο και ο κανονισμός λειτουργίας της εν λόγω επιτροπής έχει οριστεί με βάση τον Κανονισμό Διαβούλευσης Δημοτικής Επιτροπής Διαβούλευσης Δήμου Κορυδαλλού (Πρακτικό της Αριθμ. 06ης / Συνεδρίασης του Δημοτικού Συμβουλίου) (βλ. Παράρτημα Ι). γ) Τους πολίτες/φορείς του Δήμου Κορυδαλλού μέσα από διαπροσωπική (face-toface) και διαδικτυακή επικοινωνία, που αποσκοπεί στη συλλογή πληροφορίας σχετικής με τις απόψεις και τις προσδοκίες τους από την ανάπτυξη του πολιτιστικού και αθλητικού τομέα στην περιοχή τους. Η πληροφορία αυτή διευρύνει τον ορίζοντα της ομάδας του έργου σχετικά με τα χαρακτηριστικά και το περιεχόμενο του Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών, έτσι ώστε αυτό να βρίσκεται σε αρμονία με τις προσδοκίες των πολιτών και ταυτόχρονα να ικανοποιεί τις απόψεις των φορέων πολιτισμού και αθλητισμού της περιοχής, αλλά και να εντάσσεται αποτελεσματικά στο γενικότερο σχεδιασμό της περιοχής μελέτης, όπως αυτός διατυπώνεται από τα αρμόδια για το σκοπό αυτό θεσμικά όργανα. δ) Τη Δημοτική Αρχή (Δ.Α.), με την οποία η ομάδα του έργου θα βρίσκεται σε στενή συνεργασία καθ όλη τη διάρκειά του, με σκοπό την ενημέρωσή της για το έργο, την υιοθέτησή του ως σημαντικού πυλώνα για το σχεδιασμό της αναπτυξιακής προοπτικής της πόλης του Κορυδαλλού, την αρωγή της προς το έργο (πληροφορίες, πολιτικές προτεραιότητες, αξιοποίηση ανθρώπινου δυναμικού), την παραπέρα αξιοποίηση των παραγόμενων προϊόντων του έργου (πλατφόρμα DemoCU, Σχέδιο Διαχείρισης Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών κ.λπ.). Η ομάδα του έργου DemoCU θα βρίσκεται καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησής του σε στενή αλληλεπίδραση και συνεργασία με όλες τις παραπάνω ομάδες. 17

18 3. Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού που Αξιοποιούνται στο Έργο DemoCU Στην ενότητα αυτή γίνεται η παρουσίαση των μεθόδων συμμετοχικού σχεδιασμού που αξιοποιούνται στο πλαίσιο του έργου DemoCU για την ανάπτυξη της συμμετοχικής μεθοδολογίας εκπόνησης ενός Ολοκληρωμένου Σχεδίου Αξιοποίησης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού (Διάγραμμα 2). Η περιγραφή των μεθόδων αυτών προηγείται της περιγραφής της συμμετοχικής μεθοδολογικής προσέγγισης που ακολουθείται από το έργο DemoCU, έτσι ώστε να γίνουν κατανοητά: η φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τα οποία αφενός μεν καταδεικνύουν τους λόγους για τους οποίους επελέγησαν, αφετέρου δε δημιουργούν το πλαίσιο για την καλύτερη κατανόηση της ανάπτυξης της συμμετοχικής μεθοδολογικής προσέγγισης, και ο τρόπος εφαρμογής τους, ο οποίος στη συνέχεια θα εξειδικευτεί στο πλαίσιο της συμμετοχικής μεθοδολογικής προσέγγισης του έργου DemoCU. Τέλος τίθεται το ζήτημα της επιλογής των συμμετεχόντων στο πλαίσιο των συμμετοχικών διαδικασιών, με σκοπό να παράσχει την απαιτούμενη πληροφορία για την όσο το δυνατόν πιό αντιπροσωπευτική επιλογή των συμμετεχόντων στο πλαίσιο των εργασιών του έργου DemoCU, υποστηρίζοντας έτσι τις βασικές αρχές της συμμετοχής (Egger και Majeres 1992 και 1998) στο πλαίσιο μιάς συμμετοχικής διαδικασίας Στόχοι Αξιοποίησης Μεθόδων Συμμετοχικού Σχεδιασμού Έργου DemoCU Οι μέθοδοι συμμετοχικού σχεδιασμού συνιστούν εργαλεία που αποσκοπούν στη δόμηση των διαδικασιών αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμων ή ομάδων, στις οποίες οι συμμετέχοντες διαδραματίζουν ενεργητικό ρόλο, ξεδιπλώνοντας τη γνώση τους, τα οράματά τους, τις αξίες και τις προτιμήσεις τους για την εξυπηρέτηση των στόχων του σχεδιασμού. Για την ανάπτυξη της συμμετοχικής μεθοδολογικής προσέγγισης του έργου DemoCU γίνεται χρήση κλασσικών και διαδικτυακών μεθόδων συμμετοχής. Πιο συγκεκριμένα αξιοποιούνται, με τη σειρά που παορυσιάζονται στη συνέχεια, οι παρακάτω μέθοδοι εμπλοκής πολιτών και φορέων στις σχεδιαζόμενες συμμετοχικές διαδικασίες: Η κλασσική μέθοδος των Ομάδων Εστίασης (Focus Groups), η οποία αξιοποιείται στο πλαίσιο της εμπλοκής στη συμμετοχική διαδικασία της Πολιτιστικής Επιτροπής Διαβούλευσης (μέλη φορέων πολιτισμού και αθλητισμού) για την ανάπτυξη ενός Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού. Η διαδικτυακή επικοινωνία μέσω της ομώνυμης πλατφόρμας του έργου DemoCU, η οποία επιδιώκει την ευρεία επικοινωνία του Προσχεδίου 18

19 Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών προς φορείς και πολίτες του Δήμου Κορυδαλλού και τη συλλογή των απόψεων επί αυτού από ένα μεγάλο φάσμα κοινωνικών ομάδων. Η κλασσική μέθοδος Charrette, η οποία αξιοποιείται στο πλαίσιο της εμπλοκής στη συμμετοχική διαδικασία φορέων και πολιτών του Δήμου Κορυδαλλού, για την επικοινωνία του εν λόγω σχεδίου, τη συλλογή, επεξεργασία και ενσωμάτωση των απόψεών τους στη διαμόρφωση του τελικού σχεδίου/πρότασης. Από το Διάγραμμα 2 γίνεται κατανοητός ο ρόλος και οι στόχοι των συμμετοχικών μεθόδων που αξιοποιούνται στο πλαίσιο του έργου DemoCU. Με βάση την κατηγοριοποίηση των κλασσικών μεθόδων συμμετοχικού σχεδιασμού ως προς δύο άξονες (Tewdwr-Jones και Thomas 1998, Van Asselt και Rijkens-Klomp 2002, Slocum 2003), όπου ο πρώτος εστιάζει στο στόχο της συμμετοχικής προσέγγισης ( Εκδημοκρατισμός Διαδικασίας Λήψης Απόφασης ή Συμβουλευτικότητα ) και ο δεύτερος στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα αυτής ( Αποτύπωση Διαφορετικότητας ή Επίτευξη Ομοφωνίας ), οι συμμετοχικές μέθοδοι του έργου DemoCU κατατάσσονται όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2. Διάγραμμα 2: Κατηγοριοποίηση κλασσικών συμμετοχικών μεθόδων Κατάταξη συμμετοχικών μεθόδων έργου DemoCU Αποτύπωση Διαφορετικότητας Διαδικτυακή Επικοινωνία Πλατφόρμα DemoCU Μέθοδος Ομάδων Εστίασης Εκδημοκρατισμός Διαδικασίας Μέθοδος Charrette Συμβουλευτικότητα Ομοφωνία Πιο συγκεκριμένα, η μέθοδος των Ομάδων Εστίασης στοχεύει (Tewdwr-Jones και Thomas 1998, Van Asselt και Rijkens-Klomp 2002, Slocum 2003, Στρατηγέα 2009 και 2015): 19

20 στην αποτύπωση της διαφορετικότητας μέσα από τη συγκέντρωση των διαφορετικών απόψεων των φορέων πολιτισμού / αθλητισμού (stakeholders), με στόχο την καταγραφή αυτών και την αξιοποίησή τους στο πλαίσιο της ανάπτυξης ενός Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού, και στη συμβουλευτικότητα, που στοχεύει στην αξιοποίηση των φορέων πολιτισμού και αθλητισμού σε ρόλο συμβουλευτικό στην ανάπτυξη του παραπάνω σχεδίου. Η διαδικτυακή συμμετοχική προσέγγιση, παρόλο που διαφέρει τόσο ως προς την προσέγγιση όσο και ως προς τα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιεί, αξιοποιώντας σύγχρονες διαδικτυακές μεθόδους επικοινωνίας της ομάδας του έργου με φορείς και πολίτες, στοχεύει: στην αποτύπωση της διαφορετικότητας, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις διαφορετικές απόψεις των πολιτών για το προτεινόμενο Προσχέδιο Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού, και στη συμβουλευτικότητα, μέσα από την αξιοποίηση των πολιτών σε ρόλο συμβούλου στα θέματα του πολιτισμού και του αθλητισμού που τους αφορούν άμεσα. Τέλος, η μέθοδος Charrette αποσκοπεί (Van Asselt και Rijkens-Klomp 2002, Slocum 2003, Στρατηγέα 2009 και 2015): στη συμβουλευτικότητα, μέσα από τη συγκέντρωση των διαφορετικών απόψεων φορέων και πολιτών, με στόχο την καταγραφή αυτών και την αξιοποίησή τους για την ανάπτυξη του τελικού προϊόντος, δηλαδή του τελικού Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών, και στην επίτευξη ομοφωνίας, που στοχεύει στην σύνθεση των παραπάνω απόψεων των πολιτών με σκοπό τη δημιουργία ενός συνεκτικού σχεδίου, το οποίο να διασφαλίζει τη μέγιστη δυνατή συναίνεση μεταξύ των εμπλεκομένων πολιτών, ενσωματώνοντας τις διαφορετικές απόψεις και αίροντας τις πιθανές συγκρούσεις μεταξύ αυτών. Οι παραπάνω μέθοδοι περιγράφονται συνοπτικά στη συνέχεια Μέθοδος Ομάδων Εστίασης (Focus Groups) Στην παρούσα ενότητα γίνεται εμβάθυνση στη μέθοδο των Ομάδων Εστίασης. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται κάποιοι ενδεικτικοί ορισμοί από τη βιβλιογραφία, τα κύρια χαρακτηριστικά της μεθόδου, τα στάδια εφαρμογής της, τα πλεονεκτήματα και οι αδυναμίες της Ορισμός Ομάδων Εστίασης Η συμμετοχική μέθοδος των ομάδων εστίασης αποτελεί μία ποιοτική ερευνητική μέθοδο για τη διερεύνηση ερωτημάτων ή διαστάσεων ενός προβλήματος, που απαιτούν σε βάθος κατανόηση των ποιοτικών διαστάσεών του, η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη χρήση ποσοτικών μεθόδων. Ενδεικτικοί ορισμοί της μεθόδου από τη βιβλιογραφία παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 (Στρατηγέα, 2015). 20

21 Πηγή Powell και άλλοι (1996) Dawson και άλλοι (1993) Morgan (1988) Πίνακας 1: Ορισμοί μεθόδου Ομάδων Εστίασης Ορισμός Ομάδων Εστίασης Ομάδες ατόμων, τα οποία έχουν επιλεγεί για να συζητήσουν και να σχολιάσουν ένα συγκεκριμένο ζήτημα, στη βάση της προσωπικής τους εμπειρίας, αποτελώντας έτσι μία μέθοδο συλλογής εμπειρικής πληροφορίας και γνώσης, η οποία, συνδυαζόμενη με την επιστημονική γνώση της ομάδας του έργου, μπορεί να συνεισφέρει στον αποτελεσματικότερο σχεδιασμό της επίλυσης ενός προβλήματος. Ομάδες επιλεγμένων ατόμων, με παρόμοιο υπόβαθρο ή εμπειρίες, που συγκεντρώνονται για να συζητήσουν γύρω από ένα προεπιλεγμένο ζήτημα, σε συγκεκριμένο χρόνο και με συγκεκριμένους κανόνες. Στον ορισμό αυτό, έμφαση δίνεται σε κάποια κοινά χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται σε μία ομάδα εστίασης, καθώς και στο πλαίσιο εφαρμογής της, ο σχεδιασμός και η αυστηρή εφαρμογή του οποίου αποτελούν σημαντικό παράγοντα. Μέθοδος για τη συλλογή ποιοτικής πληροφορίας από ομάδα συμμετεχόντων, με τη βοήθεια μιας προσεκτικά σχεδιασμένης ομαδικής συζήτησης, με στόχο την αβίαστη διατύπωση από τους συμμετέχοντες των απόψεών τους σε ένα φιλικό περιβάλλον. Η μέθοδος των Ομάδων Εστίασης μπορεί να οριστεί επίσης ως μία δομημένη διαδικασία διαλόγου, η οποία (Στρατηγέα, 2015): εστιάζει σε συγκεκριμένο, προεπιλεγμένο θέμα συζήτησης (focus), και λαμβάνει χώρα μεταξύ ατόμων μίας συγκεκριμένης ομάδας (group), τα οποία έχουν επιλεγεί στη βάση κάποιων κριτηρίων. Πιο συγκεκριμένα οι συμμετέχοντες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, το οποίο λειτουργεί ως καταλύτης για τη διενέργεια ενός πιο ελεύθερου διαλόγου, όπου οι συμμετέχοντες εκφράζουν χωρίς καμία προκατάληψη τις απόψεις τους. Το κοινό χαρακτηριστικό μπορεί να επιλέγεται με βάση το πρόβλημα που εξετάζεται και το στόχο που τίθεται. Μία Ομάδα Εστίασης δεν είναι μία ομαδική συνέντευξη (group interview), όπου ο συντονιστής θέτει στην ομάδα ερωτήματα και κάθε συμμετέχων δίνει την απάντησή του. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής αποτελεί η συζήτηση / αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας και η ανάπτυξη συνεργειών, που αποτελεί την πηγή παραγωγής νέας γνώσης, νέων ιδεών και απόψεων, ενώ αποτελεί πεδίο αλληλοκατανόησης των διαφορετικών απόψεων (Στρατηγέα, 2015). Ο στόχος της εφαρμογής της μεθόδου των Ομάδων Εστίασης, όπως επισημαίνεται από τον Cameron (2005), είναι η απόκτηση πληροφορίας και η παραγωγή νέας γνώσης από ομάδα συμμετεχόντων, μέσα από τη διερεύνηση της διαφορετικής αντίληψης/σημασίας που αποδίδεται από αυτούς σε: μέρη (places), σχέσεις (relationships), διαδικασίες (processes) και γεγονότα (events), 21

22 η οποία διατυπώνεται και διαπραγματεύεται μεταξύ των εμπλεκομένων, συμβάλλοντας στην εμβάθυνση τόσο στο αντικείμενο μελέτης όσο και στην πρακτική της παραγωγής νέας γνώσης. Η συλλογή της ποιοτικής πληροφορίας, ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της συμμετοχικής μεθόδου των Ομάδων Εστίασης, στηρίζεται στα ιδανικά, τις αντιλήψεις, τις αξίες, τις προτιμήσεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων για το θέμα που εξετάζεται, γνώση η οποία αξιοποιείται για τον εντοπισμό πολύτιμων πτυχών που μπορεί να είναι άγνωστες στον ερευνητή, μέσα σε ένα χαλαρό και ήρεμο περιβάλλον συζήτησης. Οι Gibson και Cameron (2001), επισημαίνουν ότι η διαδικασία εφαρμογής της συγκεκριμένης συμμετοχικής μεθόδου αποτελεί στην ουσία της μία διαδικασία ενδοσκόπησης, αποκάλυψης και ανάδειξης (mine, uncover, extract information), από την πλευρά των συμμετεχόντων, της ποιοτικής αυτής πληροφορίας Κύρια χαρακτηριστικά μεθόδου Ομάδων Εστίασης Τα κύρια χαρακτηριστικά της συμμετοχικής μεθόδου των Ομάδων Εστίασης είναι: Η οργανωμένη συζήτηση μεταξύ των συμμετεχόντων (Kitzinger 1994), στοιχείο που υποδηλώνει τον προηγούμενο σχεδιασμό της δομής της συζήτησης, στην οποία εμπλέκονται οι συμμετέχοντες, έτσι ώστε αυτή να κινηθεί γύρω από τα ερωτήματα ή τις επιμέρους διαστάσεις του προβλήματος που εξετάζεται και για τα οποία απαιτείται η συγκέντρωση πληροφορίας από τους συμμετέχοντες. Η συλλογική δραστηριότητα (Powell και άλλοι 1996): υπονοώντας ότι η όλη διαδικασία δεν αποτελεί τη συνισταμένη της μεμονωμένης δράσης του κάθε ατόμου μέσα στην ομάδα, αλλά συνιστά το προϊόν μιας ομάδας ατόμων που, μέσα σε αυτή τη διαδικασία, δρα συλλογικά. Η εμβάθυνση σε θέματα κοινωνικού ενδιαφέροντος (Goss και Leinbach 1996), με εφαρμογές σε ζητήματα που άπτονται σημαντικών προκλήσεων της κοινωνίας, π.χ. κλιματική αλλαγή, πολιτισμός, ασφάλεια και ποιότητα τροφίμων. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των συμμετεχόντων (Kitzinger 1994), με σκοπό την εμβάθυνση στα παραπάνω ζητήματα, τη δημιουργία συνεργειών και την παραγωγή νέων ιδεών και νέας γνώσης. Η όλη διαδικασία της συζήτησης μεταξύ των συμμετεχόντων στο πλαίσιο των Ομάδων Εστίασης μπορεί εναλλακτικά να οδηγεί (Kitzinger 1994): σε συμφωνία μεταξύ των συμμετεχόντων, στοιχείο το οποίο, ενώ δεν αποτελεί στόχο της διαδικασίας, δεν αποκλείεται ως προϊόν της αλληλεπίδρασης και διαπραγμάτευσης μεταξύ των διαφορετικών απόψεων, σε διαφωνία μεταξύ αυτών, λόγω έλλειψης κατανόησης - αποδοχής των διαφορετικών οπτικών Χρήση μεθόδου Ομάδων Εστίασης Η εφαρμογή της μεθόδου των Ομάδων Εστίασης μπορεί να αξιοποιηθεί για (Bar-Din Kimel 2003): τη συλλογή ποιοτικής πληροφορίας από μία ομάδα συμμετεχόντων, τη διάγνωση προβλημάτων σε σχέση με ένα ζήτημα που μελετάται, 22

23 τον εντοπισμό σχέσεων μεταξύ διαφορετικών διαστάσεων ενός προβλήματος ή την παραγωγή νέων ιδεών, τη διατύπωση υποθέσεων σε σχέση με το ζήτημα που εξετάζεται, την αξιολόγηση προγραμμάτων, έργων, πολιτικών κ.λπ., την ευαισθητοποίηση συμμετεχόντων σε διάφορα ζητήματα, την προώθηση ενός πλουραλιστικού και δημοκρατικότερου μοντέλου λήψης αποφάσεων, τη διερεύνηση ενός θέματος και τη γέννηση νέων ιδεών. Η μέθοδος χρησιμοποιείται ευρέως από τη δεκαετία του 50 έως σήμερα σε μελέτες έρευνας αγοράς, ενώ από τη δεκαετία του 80 υιοθετείται η χρήση της σε κοινωνικές έρευνες. Σημαντική είναι ακόμη η εφαρμογή της μεθόδου τις τελευταίες δύο δεκαετίες σε περιβαλλοντικά προβλήματα, αξιοποιούμενη ως εργαλείο ανάπτυξης της περιβαλλοντικής συνείδησης των πολιτών, αποσκοπώντας στην ευαισθητοποίησή τους στις σημαντικές περιβαλλοντικές προκλήσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Τέλος, τα τελευταία χρόνια, σημαντική είναι η χρήση της μεθόδου σε προβλήματα σχεδιασμού, στο πλαίσιο του οποίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί: Στα πρωταρχικά στάδια μιας μελέτης ως διερευνητικό εργαλείο, π.χ. για τον εντοπισμό των κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων που πρέπει να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασμό / εφαρμογή ενός προγράμματος. Κατά τη διάρκεια εκπόνησης της μελέτης, στη φάση της αξιολόγησης ή της χάραξης πολιτικής. Μετά το πέρας της υλοποίησης της μελέτης, π.χ. για την εκτίμηση των επιπτώσεων από την εφαρμογή της Στάδια εφαρμογής μεθόδου Ομάδων Εστίασης Η εφαρμογή της μεθόδου λαμβάνει χώρα σε τρία στάδια και πιο συγκεκριμένα: Το Στάδιο 1, το οποίο περιλαμβάνει το σχεδιασμό των Ομάδων Εστίασης. Το Στάδιο 2, που αφορά στην υλοποίηση της μεθόδου. Το Στάδιο 3, το οποίο αναφέρεται στην ανάλυση και παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε μία έκθεση, η οποία αποτελεί και το τελικό προϊόν από την εφαρμογή της μεθόδου. Τα επιμέρους βήματα των παραπάνω σταδίων περιγράφονται στη συνέχεια. Στάδιο 1 Σχεδιασμός ομάδων εστίασης Το πρώτο στάδιο εφαρμογής της μεθόδου, ο σχεδιασμός δηλαδή της όλης διαδικασίας των Ομάδων Εστίασης, καλείται να δώσει απάντηση σε μία σειρά από σημαντικά ζητήματα για την επιτυχή υλοποίηση της διαδικασίας και την αξιοπιστία και ευρύτητα των αποτελεσμάτων που λαμβάνονται (βλ. Διάγραμμα 3), τα οποία αφορούν (Στρατηγέα 2015): Στον καθορισμό του στόχου και των υποστόχων της άσκησης των Ομάδων Εστίασης. Στον αριθμό των μελών κάθε Ομάδας Εστίασης και τον αριθμό των συνεδριών. Στο χρόνο συζήτησης σε κάθε μία από αυτές. 23

24 Στον αριθμό των Ομάδων Εστίασης, ανάλογα με το προς μελέτη ζήτημα. Στον τύπο των συμμετεχόντων που θα εμπλακεί στην όλη διαδικασία. Στον τρόπο με τον οποίο θα στρατολογηθούν οι συμμετέχοντες. Στα θέματα/ ερωτήματα που θα τεθούν προς συζήτηση, καθώς και τη σειρά που αυτά θα τεθούν, δομώντας έναν Οδηγό Διαλόγου για την αποτελεσματικότερη καθοδήγηση της όλης διαδικασίας από τους συντονιστές. Διάγραμμα 3: Στάδιο 1 - Σχεδιασμός Ομάδων Εστίασης Βήματα Πηγή: Στρατηγέα, 2015 Καθορισμός στόχου - υποστόχων Αριθμός Μελών - Συνεδριών Σχεδιασμός Ομάδων Εστίασης Απαιτούμενος χρόνος Επιλογή τόπου συνάντησης Αριθμός συμμετεχόντων Επιλογή Συμμετεχόντων Τύπος συμμετεχόντων Στρατολόγηση συμμετεχόντων Δημιουργία Οδηγού Διαλόγου Σχεδιασμός Διαλόγου Προετοιμασία υλικού για την παρουσίαση του θέματος που εξετάζεται Επιλογή/Εκπαίδευση Συντονιστή Καθορισμός στόχων Ο καθορισμός των στόχων και υποστόχων γίνεται από την ομάδα του έργου, έτσι ώστε αυτοί να είναι στενά συνδεδεμένοι με το υπό εξέταση ζήτημα. Ο καθορισμός τους αποτελεί προϋπόθεση για τη διερεύνηση των ζητημάτων εκείνων, για τα οποία απαιτείται πληροφορία από τους συμμετέχοντες, στο πλαίσιο των Ομάδων Εστίασης. Ακόμη, κατευθύνει τους οργανωτές στον επιτυχή σχεδιασμό επόμενων βημάτων του σταδίου της προετοιμασίας και υλοποίησης των Ομάδων Εστίασης π.χ. τον 24

25 καθορισμό του οδηγού της συζήτησης, την επιλογή υλικού για την παρουσίαση στους συμμετέχοντες του θέματος που εξετάζεται, κ.ά. Αριθμός συμμετεχόντων Αριθμός ομάδων Ο συνιστώμενος αριθμός συμμετεχόντων σε μία ομάδα εστίασης είναι από οκτώ έως δώδεκα άτομα (Dawson και άλλοι 1993). Ο αριθμός των Ομάδων Εστίασης που υλοποιούνται για ένα πρόβλημα εξαρτάται από το συνολικό τρόπο διαχείρισης του προβλήματος (π.χ. επιλογή μικρότερων ομάδων, μεγαλύτερος διαχωρισμός ως προς τα κοινά χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων π.χ. άνδρες - γυναίκες, ομάδες μικρότερης μεγαλύτερης ηλικίας), τους διαθέσιμους πόρους, το διαθέσιμο χρόνο στο πλαίσιο μιας μελέτης, κ.λπ. Αριθμός συνεδριών κάθε ομάδας Ο αριθμός των συνεδριών κάθε ομάδας εξαρτάται από το ζήτημα που εξετάζεται αυτό καθ εαυτό και την πολυπλοκότητα και τις διαφορετικές διαστάσεις στις οποίες αυτό εξειδικεύεται, η εμβάθυνση των οποίων μπορεί να απαιτεί περισσότερες της μιας συνεδρίες για την πλήρη διερεύνησή του. Γενικά, κρίνεται σκόπιμο να αποφεύγεται ο μεγάλος αριθμός συνεδριών, καθώς και η μεγάλη διάρκεια αυτών, αφού αφενός μεν απαιτούν σημαντικούς πόρους και χρόνο, αφετέρου δε αποτελούν παράγοντες αποθάρρυνσης της συμμετοχής των εμπλεκομένων στη διαδικασία. Χρόνος συζήτησης Ο χρόνος συζήτησης για κάθε ομάδα εστίασης πρέπει να επιλεγεί με προσοχή, σε συνάρτηση με το θέμα της συζήτησης και την πληροφορία που απαιτείται να συλλεγεί από αυτή. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να είναι τόσος, ώστε να επιτρέπει τη συλλογή της απαιτούμενης πληροφορίας, αλλά να μην κουράζει τους συμμετέχοντες και να αποθαρρύνει από ένα σημείο και μετά την ουσιαστική συμμετοχή τους ή ακόμη περισσότερο να αποτελεί παράγοντα μη συμμετοχής σε μία τέτοια διαδικασία. Οι εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι, σε μία καλά σχεδιασμένη ομάδα εστίασης, ο χρόνος συζήτησης μπορεί να ποικίλλει από μία έως δυόμιση ώρες. Επιλογή/οργάνωση τόπου συνάντησης Ο καθορισμός του τόπου συνάντησης είναι ένα σημαντικό στοιχείο καθορισμού του κόστους της όλης διαδικασίας. Ακόμη αποτελεί παράγοντα που μπορεί να αποθαρρύνει τη συμμετοχή των εμπλεκομένων (απόσταση από το χώρο δραστηριοποίησής τους, χρόνος που απαιτείται για τη μετακίνηση προκειμένου να συμμετέχουν, κ.λπ.). Γενικά, η επιλογή του χώρου πρέπει να εξετάζει ζητήματα κόστους, εγγύτητας στην ομάδα των συμμετεχόντων, σχετικής άνεσης που παρέχει για τη συμμετοχική διαδικασία κ.ά. Ποιοι συμμετέχουν Σε μία Ομάδα Εστίασης οι συμμετέχοντες είναι (Slocum 2003, Στρατηγέα 2009 και 2015): Ο συντονιστής: ο ρόλος του συνίσταται στη διευκόλυνση της διεξαγωγής της διαδικασίας, στον έλεγχο της ροής της, στην τήρηση του σχεδιασμένου πλαισίου συζήτησης, στην ενθάρρυνση όλων των συμμετεχόντων να εμπλακούν στη συζήτηση κ.λπ. 25

26 Οι βοηθοί του συντονιστή (2-3 άτομα): εμπλέκονται σε όλες τις διαδικασίες που μπορεί να τρέχουν παράλληλα με τη συζήτηση π.χ. παρουσίαση σχετικού υλικού, καταγραφή/μαγνητοφώνηση συζήτησης, καθώς και καταγραφή σημειώσεων για οτιδήποτε κρίνεται ότι μπορεί να διευκολύνει τη φάση της επεξεργασίας και αποδελτίωσης της πληροφορίας που συλλέγεται από τη συζήτηση. Μικρή ομάδα συμμετεχόντων (οκτώ έως δώδεκα συμμετέχοντες), που αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της μεθόδου και αποτελείται από τα άτομα που έχουν επιλεγεί για να συζητήσουν γύρω από προεπιλεγμένα ζητήματα. Η επιλογή της ομάδας συμμετεχόντων Η επιλογή της ομάδας συμμετεχόντων σε μία Ομάδα Εστίασης απαιτεί αρκετή προσοχή, καθώς λάθος επιλογή της μπορεί να δυναμιτίσει την όλη διαδικασία. Η σύνθεση της ομάδας πρέπει να είναι τέτοια που να δίνει τη δυνατότητα σε όλους τους συμμετέχοντες να εκφραστούν. Τα χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων επιλέγονται με βάση το αντικείμενο και το στόχο της μελέτης, καθώς και τη δυνατότητά τους να συνεισφέρουν στο πρόβλημα που εξετάζεται. Στρατολόγηση συμμετεχόντων Η στρατολόγηση των συμμετεχόντων είναι επίσης ζήτημα που παρουσιάζει δυσκολίες και μπορεί να αποδειχτεί ένα χρονοβόρο καθήκον των συντονιστών, ιδιαίτερα αν τα άτομα που επιλέγονται δεν έχουν κάποιο ενδιαφέρον / όφελος από την όλη συμμετοχική διαδικασία. Ο τρόπος με τον οποίο οι συντελεστές επιχειρούν να προσεγγίσουν τα άτομα που έχουν επιλέξει και να τα παρακινήσουν να εμπλακούν σε μία Ομάδα Εστίασης ποικίλει ανάλογα με το είδος του εξεταζόμενου προβλήματος, το βαθμό ωριμότητας των συμμετοχικών διαδικασιών στο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που αναφέρεται η άσκηση συμμετοχής, κ.λπ. Οδηγός συζήτησης Οι συντονιστές των Ομάδων Εστίασης δομούν έναν Οδηγό Συζήτησης, ο οποίος αποτελείται από ένα σύνολο από ερωτήσεις σημεία, στα οποία επιθυμούν να κινηθεί η συζήτηση και να πάρουν πληροφορία. Ο Οδηγός Συζήτησης περιλαμβάνει (Krueger 1998): Εισαγωγικές ερωτήσεις: θέτουν σε συζήτηση το κεντρικό προς εξέταση ζήτημα σε γενικές γραμμές. Συνδετήριες ερωτήσεις: διευκολύνουν τη μετάβαση από τη γενική συζήτηση σε πιο εξειδικευμένες διαστάσεις του ζητήματος που εξετάζεται. Ερωτήσεις κλειδιά : αφορούν σε συγκεκριμένα ζητήματα, για τα οποία ο συντονιστής επιθυμεί να καταγράψει τις απόψεις των συμμετεχόντων. Οι ερωτήσεις που τίθενται θα πρέπει να είναι απλές, σύντομες, με σαφήνεια και πληρότητα διατυπωμένες, να μην εμπλέκουν πολλά διαφορετικά ερωτήματα ταυτόχρονα, να μην προκαλούν αίσθημα ενοχής στους συμμετέχοντες, να μην εμπεριέχουν κανενός είδους κρίση στη διατύπωσή τους, που μπορεί να παρασύρει τους συμμετέχοντες στην τοποθέτησή τους, κ.λπ. Γενικά, οι τύποι των ερωτήσεων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε έναν οδηγό διαλόγου για να κατευθύνουν τη συζήτηση σε μία ομάδα εστίασης είναι οι παρακάτω (Krueger 1998): 26

27 Ανοικτές ερωτήσεις (open questions): ο πλέον χρησιμοποιούμενος τύπος στις ομάδες εστίασης αφήνουν ελευθερία στους συμμετέχοντες για την απάντησή τους. Κλειστές ερωτήσεις (closed questions): απαντώνται μονολεκτικά (ναι όχι) ή πολύ σύντομα και χρησιμοποιούνται συνήθως προς το τέλος της συζήτησης, όπου ο συντονιστής συνοψίζει τα κύρια σημεία και επιβεβαιώνει τα λεχθέντα από τους συμμετέχοντες. Επεξηγηματικές ερωτήσεις (probe questions): ερωτήσεις δια μέσου των οποίων ο συντονιστής ζητάει περισσότερες πληροφορίες, επεξηγήσεις για ένα ζήτημα, κ.λπ. Follow-up ερωτήσεις: όμοιες με τις επεξηγηματικές, επεξηγούν περαιτέρω σημεία της απάντησης ενός συμμετέχοντα. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στο πλαίσιο των ομάδων εστίασης και συχνά είναι προσχεδιασμένες από το συντονιστή. Ερωτήσεις κλεισίματος (closing questions): επιτρέπουν στους συμμετέχοντες να συνοψίσουν τη θέση τους σε ένα ζήτημα. Καθοδηγητικές ερωτήσεις (leading questions): καθοδηγούν την απάντηση του συμμετέχοντα προς κάποια κατεύθυνση. Φορτισμένες ερωτήσεις (loaded questions): μεταφέρουν κάποιου είδους φόρτιση, με σκοπό να επηρεάσουν την απάντηση του συμμετέχοντα. Ερωτήσεις πολλαπλών απαντήσεων (multiple questions): ερωτήσεις που μπορούν να απαντηθούν μέσα από μία ομάδα απαντήσεων. Τέτοιου τύπου ερωτήσεις είναι χρήσιμο να αποφεύγονται, με την κάθε ερώτηση να τίθεται μεμονωμένα, τόσο για τη διευκόλυνση του ερωτώμενου όσο και για την καλύτερη αποδελτίωση της απάντησης. Προετοιμασία υλικού Κρίνεται σκόπιμη η παρουσίαση κάποιου υλικού σε μία Ομάδα Εστίασης, το οποίο αναπτύσσεται στο στάδιο αυτό από τους διοργανωτές της συζήτησης, με σκοπό να προσφέρει τη γνώση που απαιτείται για τη διεξαγωγή της συζήτησης και τα ερεθίσματα που θα την τροφοδοτήσουν. Επιλογή/εκπαίδευση συντονιστή Ο ρόλος του συντονιστή είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την επιτυχή υλοποίηση μιας συνεδρίας, έτσι ώστε να δίνεται στους συμμετέχοντες η αίσθηση ενός ελεύθερου διαλόγου, ενώ ταυτόχρονα να καθοδηγεί με διακριτικό τρόπο τη διαδικασία προς την εκπλήρωση των στόχων που έχουν τεθεί. Στάδιο 2: Εφαρμογή Μεθόδου Ομάδων Εστίασης Η εφαρμογή της μεθόδου αποτελεί ουσιαστικά την υλοποίηση μιας δομημένης διαδικασίας διαλόγου, προσεκτικά σχεδιασμένης στο προηγούμενο στάδιο, στην οποία η συζήτηση, ανάμεσα σε μία επιλεγμένη ομάδα συμμετεχόντων, εστιάζει στο ζήτημα που εξετάζεται, ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο πλαίσιο συζήτησης. Τα βήματα που ακολουθούνται στο στάδιο αυτό φαίνονται στο Διάγραμμα 4 και παρουσιάζονται συνοπτικά στη συνέχεια. Παρουσίαση πλαισίου συζήτησης Κανόνες Σημαντικό στοιχείο πριν από την έναρξη της συζήτησης μίας Ομάδας Εστίασης είναι οι συμμετέχοντες να γνωρίζουν το πλαίσιο της συζήτησης και τους κανόνες, με βάση 27

28 τους οποίους αυτή θα υλοποιηθεί. Στο στάδιο αυτό οι συμμετέχοντες ενημερώνονται για τα παραπάνω ζητήματα. Διάγραμμα 4: Στάδιο 2 Στάδια εφαρμογής μεθόδου Ομάδων Εστίασης Πηγή: Στρατηγέα, 2015 Παρουσίαση πλαισίου συζήτησης - Κανόνες Υλοποίηση Διαλόγου Παρουσίαση ζητήματος που εξετάζεται Ενθάρρυνση Ομαδικής Συζήτησης / Αλληλεπίδρασης Παρουσίαση ζητήματος που εξετάζεται Η παρουσίαση του ζητήματος που εξετάζεται αποσκοπεί στο να δώσει γενική πληροφορία στους συμμετέχοντες, έτσι ώστε να διασφαλίζεται ότι ξεκινούν όλοι από την ίδια αφετηρία (απόθεμα γνώσης σε σχέση με το μελετώμενο ζήτημα), αλλά και να δημιουργήσει τα κατάλληλα ερεθίσματα για τη συζήτηση που θα επακολουθήσει. Ενθάρρυνση ομαδικής συζήτησης - αλληλεπίδρασης Οι συμμετέχοντες εκφράζουν τις απόψεις τους σε σχέση με τα διάφορα ζητήματα που τίθενται από το συντονιστή, ενώ ενθαρρύνεται ο μεταξύ τους ζωντανός διάλογος και η αντιπαράθεση απόψεων. Ο ρόλος του συντονιστή Στο στάδιο αυτό, ο ρόλος του συντονιστή οριοθετείται ως ακολούθως (Myers 1998): λειτουργεί ως παρατηρητής, κατευθύνει τη συζήτηση στο αντικείμενο που εξετάζεται, ενθαρρύνει τη διερεύνηση ενός ζητήματος, εισάγει νέα ζητήματα ή νέες διαστάσεις ενός ζητήματος, διατηρεί τη συζήτηση με διακριτικό τρόπο στο επιθυμητό χρονικό και θεματικό πλαίσιο, χωρίς να εμποδίζει την έκφραση των συμμετεχόντων, ενθαρρύνει τη συμμετοχή όλων των μελών της ομάδας, διευκολύνει την ελεύθερη διατύπωση από τους συμμετέχοντες των διαφορετικών απόψεων/οπτικών, προωθεί την αλληλεπίδραση μεταξύ των συμμετεχόντων, προωθεί ακόμη και τις διαφωνίες για την παραγωγή εποικοδομητικού διαλόγου μεταξύ των συμμετεχόντων και την περαιτέρω εμβάθυνση στο εξεταζόμενο ζήτημα, συνοψίζει τις διαφορετικές απόψεις. Ο ρόλος του συντονιστή πρέπει γενικά να είναι ουδέτερος, ενώ δεν πρέπει (Morgan και Krueger 1998): 28

29 να παίρνει θέση υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης, να δείχνει προτίμηση για μία άποψη, να κριτικάρει τις διαφορετικές απόψεις (καλή κακή), και να διατυπώνει προσωπικές απόψεις. Στάδιο 3: Παρουσίαση αποτελεσμάτων μεθόδου Ομάδων Εστίασης Με την ολοκλήρωση του Σταδίου 2, γίνεται η επεξεργασία της συλλεχθείσας πληροφορίας από τους μελετητές, με σκοπό την αποκωδικοποίηση της όλης συζήτησης και την αξιοποίησή της για τη διεξαγωγή συμπερασμάτων. Η επεξεργασία της συλλεχθείσας πληροφορίας μπορεί να δώσει αποτελέσματα που διακρίνονται στις ακόλουθες δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά σε αποτελέσματα που έχουν έναν ποιοτικό χαρακτήρα. Τέτοιου είδους αποτελέσματα μπορεί να αναφέρονται στις διαφορετικές απόψεις οπτικές των συμμετεχόντων και τις διαφορετικές διαστάσεις του προβλήματος που ενδεχομένως θέτουν, σε σημαντικά παραδείγματα που δίνονται από τους συμμετέχοντες και μπορούν να εμπλουτίσουν τον προβληματισμό και την υπάρχουσα εμπειρία στο ζήτημα που εξετάζεται κ.λπ. Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται σε αποτελέσματα που απορρέουν από τη συζήτηση και έχουν ποσοτικό χαρακτήρα. Τα αποτελέσματα αυτά μπορούν για παράδειγμα να αναφέρονται στον αριθμό των συμμετεχόντων που συμφωνούν / διαφωνούν με ένα ζήτημα, στη συχνότητα εμφάνισης ενός ζητήματος στην ομάδα, στοιχείο το οποίο μπορεί να αναδείξει τη σημασία του για το σύνολο της ομάδας, στα χαρακτηριστικά της ομάδας (π.χ. αριθμός ανδρών γυναικών), κ.λπ. Η όλη διαδικασία, από το στάδιο της προετοιμασίας έως αυτό της ανάλυσης των ποσοτικών και ποιοτικών αποτελεσμάτων, σε συνδυασμό με την εισαγωγική πληροφορία σχετικά με τον προβληματισμό για το στόχο κ.λπ. του προβλήματος που εξετάζεται, περιγράφονται σε μία αναφορά (report), που αποτελεί το τελικό προϊόν της συμμετοχικής μεθόδου των Ομάδων Εστίασης. Το προϊόν αυτό αξιοποιείται στο πλαίσιο της μελέτης σχεδιασμού, εν προκειμένω στην ανάπτυξη του Ολοκληρωμένου Σχεδίου Διαχείρισης των Πολιτιστικών Δομών και Υποδομών του Δήμου Κορυδαλλού Χρησιμότητα και περιορισμοί μεθόδου Ομάδων Εστίασης Η αξιοποίηση της συμμετοχικής μεθόδου των Ομάδων Εστίασης στηρίζεται στα πλεονεκτήματά της, τα οποία αφορούν (Dawson και άλλοι 1993): Στην παροχή πληροφορίας σχετικής με τις διαφορετικές απόψεις - οπτικές γύρω από ένα πρόβλημα, στοιχείο που εμπλουτίζει τη γνώση του σχεδιαστή σε σχέση με τις διαφορετικές διαστάσεις του, αλλά και τις ενδεχόμενες συγκρούσεις που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ των διαφορετικών ομάδων-αποδεκτών του σχεδιασμού σε σχέση με αυτό. Στη δυνατότητα προσδιορισμού της φύσης και της έντασης των ανησυχιών, αντιδράσεων, κ.λπ. των συμμετεχόντων για ένα συγκεκριμένο ζήτημα. 29