Γενετικά Τροποποιηµένα. Προβληµατισµοί - Ρυθµίσεις

Transcript

1 Γενετικά Τροποποιηµένα Φυτά Προβληµατισµοί - Ρυθµίσεις

2 Οδηγία E.U. 90/219/EEC (ισχύς από 23/10/1991) Οι τεχνικές γενετικής τροποποίησης περιλαµβάνουν: α) τεχνικές ανασυνδυασµένου DNA στις οποίες χρησιµοποιούνται συστήµατα φορέων β) τεχνικές που περιλαµβάνουν την άµεση εισαγωγή σε ένα µικροοργανισµό γενετικού υλικού που παρασκευάζεται εκτός αυτού και στις οποίες περιλαµβάνονται η µικροέγχυση, η µακροέγχυση και η µικροέγκλειση γ) τεχνικές σύντηξης κυττάρων ή υβριδισµού µε τις οποίες σχηµατίζονται ζώντα κύτταρα µε νέους συνδυασµούς κληρονοµήσιµου γενετικού υλικού χάρη στη σύντηξη δύο ή περισσότερων κυττάρων, µέσω µεθόδων που δεν υπάρχουν στη φύση

3 Οδηγία E.U. 90/219/EEC (ισχύς από 23/10/1991) Τεχνικές γενετικής τροποποίησης που θα εξαιρεθούν από την οδηγία : α) γονιµοποίηση in vitro, β) σύζευξη, µεταγωγή, µετασχηµατισµός ή οποιαδήποτε άλλη διαδικασία υπάρχει στη φύση, γ) πρόκληση πολυπλοειδίας. Ακόµα: α) µεταλλαξογένεση, β) σχηµατισµός και χρήση υβριδωµάτων σωµατικών ζωικών κυττάρων (π.χ. για την παρασκευή µονοκλωνικών αντισωµάτων), γ) σύντηξη κυττάρων (στην οποία συµπεριλαµβάνεται η σύντηξη πρωτοπλαστών) που προέρχονται από φυτά και όπου ο σχηµατιζόµενος οργανισµός µπορεί να παραχθεί µε παραδοσιακές µεθόδους διασταύρωσης και δ) αυτοκλωνισµός µη παθογόνων µικροοργανισµών που υπάρχουν στη φύση

4 Εφαρµογές γενετικής τροποποίησης Η γενετική τροποποίηση µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε φυτά, ζώα, µικροοργανισµούς Ο αριθµός των γονιδίων που έχουν αποµονωθεί και είναι διαθέσιµα για µεταφορά αυξάνεται διαρκώς Στον τοµέα της γεωργίας, οι περισσότερες εφαρµογές της γενετικής τροποποίησης αφορούν τα καλλιεργούµενα φυτά και είναι οι εξής: Αντοχή σε ζιζανιοκτόνα Αντοχή σε έντοµα Αντοχή σε µικροοργανισµούς Αντοχή σε παράγοντες περιβαλλοντικής καταπόνησης Αναγνώριση λειτουργίας γονιδίων ιάφορα επιθυµητά χαρακτηριστικά (περιεκτικότητα πρωτεϊνών ελαίων, χρώµα, άρωµα, θρεπτικά συστατικά, κ.α.)

5 Προβληµατισµοί 1 Γύρη από τροποποιηµένα φυτά µπορεί να σταυρογονιµοποιηθεί µε γενετικά φυσιολογικά φυτά και άγρια συγγενή τους είδη Η ανθεκτικότητα που δίνει ένα γονίδιο σε ασθένειες, παράσιτα ή ζιζανιοκτόνα µπορεί να γίνει µη-αποτελεσµατική. Στρατηγικές για να αποφευχθεί ή τουλάχιστον να επιβραδυνθεί αυτό το αποτέλεσµα, περιλαµβάνουν τη χρήση γονιδίων πολλαπλής ανθεκτικότητας ή την καλλιέργεια µικρής περιοχής από ευαίσθητες ποικιλίες φυτών ως «καταφύγιο» στο οποίο θα επιβιώσουν παθογόνα ή παράσιτα χωρίς ανθεκτικότητα. Έτσι, θα αναπτυχθεί πιο αργά η ανθεκτικότητα στη γενετική τροποποίηση Η εισαγωγή ενός ξένου γονιδίου µπορεί να προκαλεί διαταραχή στις φυσιολογικές λειτουργίες του γενετικά τροποποιηµένου οργανισµού π.χ. οι γενετικά τροποποιηµένες πετούνιες που παράγουν ένα πιο εµπορικού χρώµατος λουλούδι, παρουσίασαν απώλεια του χρώµατός τους όταν εκτέθηκαν σε ακραίους περιβαλλοντικούς παράγοντες

6 Προβληµατισµοί 2 Υπάρχει σκεπτικισµός για την ασφάλεια της χρήσης γενετικά τροποποιηµένων φυτών στην ανθρώπινη διατροφή για τόσο για άµεση κατανάλωση, όσο και για ζωοτροφή Οι καινοφανείς πρωτεΐνες, όπως και οι υπόλοιπες φυτικές πρωτεΐνες αλλά και το ανασυνδυασµένο DNA που υπάρχει στα φυτά που τελικά θα καταναλωθούν από τον άνθρωπο ή τα ζώα, θα αποικοδοµηθούν στα δοµικά τους στοιχεία (αµινοξέα και νουκλεϊκά οξέα) κατά τη διάρκεια της φυσιολογικής διαδικασίας της πέψης Συγκεκριµένα, δεν έγινε δυνατή η ανίχνευση ούτε ανασυνδυασµένων αλληλουχιών µε χρήση ανιχνευτών DNA (DNA probes), ούτε των πρωτεϊνικών µορίων που αυτές οι αλληλουχίες παράγουν, µε ανοσολογικές τεχνικές (Western Blotting) σε δείγµατα κρέατος, γάλακτος, αυγών και άλλων κτηνοτροφικών προϊόντων

7 Κτηνοτροφικά φυτά µε αντοχή σε έντοµα Έρευνες διενεργήθηκαν τόσο σε όρνιθες όσο και σε είδη µηρυκαστικών, που τράφηκαν τόσο µε συµβατικά είδη όσο και µε τους γενετικά τροποποιηµένους απόγονούς τους (µε Bt-γονίδια), µε σκοπό τον προσδιορισµό τυχόν ανωµαλιών στα ζώα, ή τυχόν ανίχνευσης ξένων πρωτεϊνικών µορίων στα προϊόντα τους που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο Συµπεριλήφθηκαν χαρακτηριστικά όπως απόδοση, ευρωστία και αναλύσεις σε περιεκτικότητα θρεπτικών στοιχείων καθώς και µετρήσεις αναφορικά µε τη σωµατική ανάπτυξη, την αποτελεσµατικότητα παρεχόµενης τροφής και τον προσδιορισµό της αποκτηµένης ενέργειας µέσω της φυσιολογικής διαδικασίας της πέψης. Τα αποτελέσµατα δεν έδειξαν διαφορές των προς ανάλυση χαρακτηριστικών ανάµεσα στα πειραµατόζωα που τράφηκαν µε συµβατικές φυτικές ποικιλίες και σε αυτά που τράφηκαν µε βιοτεχνολογικά τροποποιηµένες Αντίθετα, έρευνες που έγιναν στα ίδια πειραµατόζωα µε συµβατικά µεν, διαφορετικά δε φυτικά είδη, έδειξαν διαφορές στα παραπάνω χαρακτηριστικά

8 Κτηνοτροφικά φυτά µε αντοχή σε ιούς Γενετικά τροποποιηµένα φυτά ανθεκτικά έναντι ιών κατασκευάζουν πρωτεΐνες που συντελούν στην πρωτεϊνική κάψα των φυτοπαθογόνων ιών Ωστόσο, εδώ και πολλά χρόνια, πολλά φυτά διατίθενται ως ζωοτροφές. Στατιστικά, ένα πολύ µεγάλο ποσοστό αυτών των φυτών είναι ήδη ιοµένο. Συνεπώς, τέτοια πρωτεϊνικά µόρια κυκλοφορούν ήδη, χωρίς να έχει παρατηρηθεί κάποια ανωµαλία οποιασδήποτε φύσης στα ζώα ή στο καταναλωτικό κοινό που διατρέφεται από τα προϊόντα τους. Πιθανότατα λοιπόν και η γενετική τροποποίηση που συντελεί στην παραγωγή τέτοιων πρωτεϊνών να µη δηµιουργήσει προβλήµατα από τη διάθεση των φυτών που θα παραχθούν µε αυτόν τον τρόπο

9 Επιπτώσεις της γενετικής τροποποίησης στον άνθρωπο Παρόλο που η γενετική µηχανική υπόσχεται καλύτερα και αφθονότερα προϊόντα, οι γενετικά τροποποιηµένες τροφές ήδη συναντούν εµπόδια στο να γίνουν ευρέως αποδεκτές από το καταναλωτικό κοινό. Ορισµένοι καταναλωτές µαζί µε κάποιες, κυρίως οικολογικού χαρακτήρα, οργανώσεις έχουν εκδηλώσει την έντονη ανησυχία τους για την ασφάλεια αυτών των προϊόντων και έχουν ταχθεί υπέρ της απαγόρευσης οποιουδήποτε γενετικά τροποποιηµένου προϊόντος.

10 Επιπτώσεις της γενετικής τροποποίησης στον άνθρωπο ανησυχίες εν γίνονται έλεγχοι µακράς διάρκειας: η γενετική µηχανική χρησιµοποιεί υλικά από οργανισµούς, τα οποία ποτέ δεν ήταν µέρος της τροφής του ανθρώπου Τοξίνες: η γενετική µηχανική µπορεί να προκαλέσει απροσδόκητες µεταλλάξεις σ έναν οργανισµό, οι οποίες µπορούν να δηµιουργήσουν νέες και σε υψηλότερα επίπεδα, ποσότητες τοξινών στα τρόφιµα Αλλεργικές αντιδράσεις: υπάρχει ανησυχία για τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά, όσον αφορά την πιθανότητα να είναι αλλεργιογόνα Βακτήρια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά: η γενετική µηχανική χρησιµοποιεί γονίδια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά για να επισηµάνει τα γενετικά τροποποιηµένα κύτταρα, άρα τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά περιέχουν γονίδια ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά. Αυτά τα γονίδια ίσως έχουν δηµιουργηθεί από βακτήρια που µπορούν να προκαλέσουν προβλήµατα στον άνθρωπο (New Scientist 1999). Οι επιπτώσεις µπορεί να είναι θανατηφόρες: 37 άνθρωποι πέθαναν, 1500 έµειναν µερικώς παράλυτοι και περισσότεροι από 5000 ήταν προσωρινά ανίκανοι από ένα σύνδροµο που τελικά συνδέθηκε µε την τρυπτοφάνη, που παράγεται από γενετικά τροποποιηµένα βακτήρια (Mayeno 1994)

11 Η οδηγία 2001/18/ΕΚ εισάγει: υποχρεωτικό σύστηµα παρακολούθησης σχετικά µε τις µακροπρόθεσµες επιπτώσεις της αλληλεπίδρασης ΓΤΟ µε άλλους ΓΤΟ και το περιβάλλον, γενικούς κανόνες υποχρεωτικής επισήµανσης και ανιχνευσιµότητας*, υποχρεωτική γνωµοδότηση από τις Κοινοτικές Επιστηµονικές Επιτροπές, υποχρέωση γνωµοδότησης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά µε τις αποφάσεις έγκρισης απελευθέρωσης ΓΤΟ. * Ιχνηλασιµότητα: η ικανότητα ανίχνευσης ΓΤΟ και προϊόντων παραγόµενων από ΓΤΟ, που διακινήθηκαν στην αγορά µέσω των αλυσίδων παραγωγής και διανοµής

12 Κατά την Οδηγία E.U. 2004/204/EC (ισχύς από 23/3/2004) Πληροφορίες που πρέπει να περιλαµβάνονται στις κοινοποιήσεις για τις ελευθερώσεις ΓΤΟ διαθέσιµες στο κοινό α) λεπτοµέρειες σχετικά µε την εταιρεία και τα υπεύθυνα άτοµα, β) γενικές πληροφορίες σχετικά µε τους ΓΤΟ (εµπορικό όνοµα, µοναδικό κωδικό του ΓΤΟ, έγκριση από το Κράτος Μέλος, αριθµό έγκρισης, απόφαση έγκρισης του ΓΤΟ), γ) πληροφορίες για την καταχώρηση, δ) πληροφορίες σχετικά µε τις µεθόδους ανίχνευσης και πιστοποίησης, ε) πληροφορίες για τη δειγµατοληψία, την αποθήκευση και το απόθεµα των δειγµάτων.

13 Κατά την Οδηγία E.U. 2004/204/EC (ισχύς από 23/3/2004) Το προϊόν µπορεί να χρησιµοποιηθεί υποκείµενο στις ακόλουθες συνθήκες: α) καθορισµός ισχύος δέκα ετών, β) ύπαρξη µοναδικού κωδικού, γ) διενέργεια ελέγχων από τον κάτοχο στα δείγµατα που είναι διαθέσιµα στις αρµόδιες αρχές, δ) εµφάνιση φράσης το προϊόν περιέχει ΓΤΟ ή το προϊόν περιέχει ΓΤ καλαµπόκι στην ετικέτα ή σε έγγραφο που συνοδεύει το προϊόν, ε) χρήση φράσης όχι για καλλιέργεια, εφόσον το προϊόν δεν έχει εγκριθεί για διακίνηση στην αγορά για καλλιέργεια

14 ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΓΤ, ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ (2003/556/ΕΚ ) α) επιτόπια µέτρα στις εκµεταλλεύσεις (π.χ. αποστάσεις αποµόνωσης µεταξύ αγρών µε ΓΤ και µη, ζώνες παρεµβολής, παγίδες ή φραγµοί γύρης, κατάλληλα συστήµατα εναλλαγής καλλιεργειών, προγραµµατισµός του κύκλου καλλιέργειας παραγωγής), β) συνεργασία µεταξύ γειτόνων γεωργών (π.χ. πληροφορίες σχετικά µε σχέδια σποράς, χρησιµοποίηση ποικιλιών καλλιεργειών µε διαφορετικούς χρόνους άνθησης, εθελούσιες συµφωνίες µεταξύ των γεωργών για ζώνες ενιαίου τύπου παραγωγής), γ) συστήµατα επιτήρησης και γνωστοποίησης, δ) τήρηση αρχείων στην εκµετάλλευση, όσον αφορά πληροφορίες σχετικά µε την καλλιεργητική διαδικασία και το χειρισµό, την αποθήκευση, τη µεταφορά και την εµπορία ΓΤ καλλιεργειών και τις διαχειριστικές πρακτικές για τη συνύπαρξη που εφαρµόζονται στην εκµετάλλευση, ε) προγράµµατα κατάρτισης για κατόχους εκµεταλλεύσεων, στ) παροχή και ανταλλαγή πληροφοριών και συµβουλευτικές υπηρεσίες.

15 Βιοασφάλεια Η βιοασφάλεια σε επίπεδο γενετικά τροποποιηµένου προϊόντος (φυσικού) αναφέρεται στο σύνολο των ελέγχων που διενεργούνται στο προϊόν πριν την εµπορευµατοποίηση του, που µπορεί να περιλαµβάνει από απλή διάθεση αυτού στον καταναλωτή έως και ριζική µεταποίηση Στον έλεγχο της βιοασφάλειας γίνεται προσπάθεια να συµπεριληφθούν όλες οι πιθανές αλληλεπιδράσεις του φυσικού προϊόντος µε το περιβάλλον, ώστε να αποτιµηθούν οι συνέπειες. Στον αντίποδα, η παρακολούθηση µετά την εµπορευµατοποίηση συνίσταται στην εκτίµηση της πορείας του προϊόντος, όταν αυτό πλέον γίνει εµπορικά διαθέσιµο.

16 Πλαίσιο της Βιοασφάλειας στη Γενετική Τροποποίηση Σε πολλά σηµεία, αυτός ο όρος έχει εκλάβει λάθος διαστάσεις. Για παράδειγµα, γίνεται αναφορά στην ροή γονιδίων από γενετικά τροποποιηµένους οργανισµούς σε συγγενικά τους είδη Αφενός, η ροή γονιδίων είναι ένας µηχανισµός µε τον οποίο η φύση κατόρθωσε µε την πάροδο των αιώνων να δηµιουργήσει όλη αυτή την παραλλακτικότητα του έµβιου κόσµου, χωρίς την οποία δεν θα ήταν δυνατή η εξέλιξη Αφετέρου, χρόνια τώρα η συµβατική γενετική βελτίωση αναπτύσσει εµπορικές ποικιλίες φυτών µε υπεροχή ως προς ορισµένα συστατικά (παραγωγή περισσότερων σπόρων, ανθεκτικότητα σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες, αύξηση της ποιότητας). Ωστόσο, δεν έχουν γίνει ευρύτερα γνωστές στον επιστηµονικό χώρο, έρευνες που να ελέγχουν πιθανή ροή γονιδίων και τα ενδεχόµενα αποτελέσµατα της σε µη καλλιεργούµενα συγγενικά είδη

17 Παρακολούθηση των γενετικά τροποποιηµένων φυτών µετά την εγκατάστασή τους Παρακολούθηση (monitoring) στην γενετική τροποποίηση: η καταγραφή κάθε υπαρκτού κινδύνου που προκύπτει στο περιβάλλον, από την εγκατάσταση µιας γενετικά τροποποιηµένης ποικιλίας. Η καταγραφή αυτή γίνεται εφικτή µε λήψη δεδοµένων (άµεσων και έµµεσων) αναφορικά µε την πορεία και εξέλιξη του οικοσυστήµατος µετά την εγκατάσταση του γενετικά τροποποιηµένου είδους

18 Πλαίσιο ασφάλειας Γενετικά Τροποποιηµένων τροφίµων Σύµφωνα µε την έννοια της ουσιαστικής ισοδυναµίας ένα τρόφιµο που προέρχεται από ένα γενετικά τροποποιηµένο φυτό ή µικροοργανισµό θα πρέπει να είναι τόσο ασφαλές, όσο το αντίστοιχο υπάρχον (FAO/WHO, 2000). Γι αυτό το λόγο γίνεται σύγκριση του νέου τροφίµου µε ένα ήδη υπάρχον, που θεωρείται ασφαλές. Ερωτήσεις που πρέπει να απαντηθούν σχετικά µε την ασφάλεια: Είναι το µεταφερόµενο DNA ασφαλές για κατανάλωση; Αν ένα γονίδιο ελέγχου χρησιµοποιηθεί για αντίσταση σε αντιβιοτικά, θα είναι ασφαλές; Οι νέες πρωτεΐνες που παράγονται είναι ασφαλείς για κατανάλωση; Υπάρχουν πιθανότητες αλλεργιών από τα τρόφιµα αυτά; Μήπως έχει αλλάξει η σύνθεση και η θρεπτική αξία του τροφίµου; Υπάρχουν αλλαγές στην περιεκτικότητα σηµαντικών ουσιών (τοξίνες, αντιοξειδωτικά κ. α.); Σε ποιες µορφές τα τρόφιµα ή τα συστατικά τους πρέπει να καταναλώνονται; Κατά πόσο αντέχουν οι εισαχθείσες ουσίες σε διαδικασίες όπως µεταφορά, αποθήκευση κ.α. ;

19 Γενικά για την ασφάλεια γενετικά τροποποιηµένων τροφίµων Ο ορισµός της θέσπισης ενός ασφαλούς πλαισίου σχετικά µε τα τρόφιµα µπορεί να επεκταθεί, ώστε να περιλαµβάνει και αυτά που δεν έχουν συστατικές οµοιότητες σε σχέση µε τα συµβατικά συστατικά τους. Τόσο το εκτιµώµενο ποσοστό πρόσληψης µιας τέτοιας ουσίας µέσω των ανθρωπίνων διατροφικών συνηθειών, όσο και η επίδραση αυτής στη συνολική ισορροπία των θρεπτικών στοιχείων ενός οργανισµού, αποτελούν δύο σηµαντικά στοιχεία του παραπάνω ορισµού. Είναι αναγκαία η συλλογή περισσοτέρων στοιχείων αναφορικά µε την προσληψιµότητα µέσω της διατροφής, καθώς και των ατοµικών αποκρίσεων κάθε οργανισµού στη λήψη θρεπτικών στοιχείων.

20 Ερωτήµατα Περιβαλλοντική ασφάλεια Μπορούν τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά να αποφεύγουν τους παράγοντες που ρυθµίζουν τους φυσικούς πληθυσµούς και την περαιτέρω αλλαγή της συνηθισµένης ισορροπίας µεταξύ των πληθυσµών; Θα µεταφέρουν τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά τα εισαχθέντα γονίδιά τους στους άγριους συγγενείς τους; Τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά που παράγουν νέα µείγµατα (όπως εντοµοκτόνα), διαταράσσουν κατά κάποιο τρόπο την ισορροπία της φύσης; Θα µπορούσε η φύτευση ενός περιορισµένου αριθµού φυτών να µην επηρεάσει καλλιέργειες πιο επιρρεπείς σε ασθένειες; Θα µπορούσε η φύτευση ενός περιορισµένου αριθµού φυτών να οδηγήσει σε µείωση της βιοποικιλότητας;

21 Ερωτήµατα Ασφάλεια τροφίµων και διατροφή Θα είναι τα τρόφιµα από γενετικά τροποποιηµένες καλλιέργειες ασφαλή για βρώση; Θα έχουν τα προϊόντα από γονίδια αναφοράς απρόβλεπτες επιδράσεις στους καταναλωτές; Θα µεταφέρονται τα γονίδια αναφοράς σε άλλους οργανισµούς, π.χ. βακτήρια στο ανθρώπινο πεπτικό σύστηµα; Θα έχουν τα τρόφιµα που προέρχονται από γενετικά τροποποιηµένα φυτά διαφορετική διατροφική ποιότητα από τα τρόφιµα που θα αντικαταστήσουν;

22 Ερωτήµατα Κοινωνικές και οικονοµικές επιπτώσεις Πώς θα επηρεαστεί η δοµή των καλλιεργητικών τεχνικών (ιδιαίτερα στις αναπτυσσόµενες χώρες) από τη βιοτεχνολογία; Πώς θα επηρεάσουν τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας τα δικαιώµατα των παραδοσιακών καλλιεργητών (π.χ. το δικαίωµα να φυλάσσουν σπόρους την µια χρονιά για την επόµενη); Η ανάπτυξη των φυτών θα συγκεντρωθεί αποκλειστικά σε µερικές εταιρείες, και αν ναι, τι επιπτώσεις θα έχει; Θα λεηλατηθούν ορισµένες χώρες για τους γενετικούς τους πόρους;

23 Ερωτήµατα Ηθικά ζητήµατα Τι θα ειπωθεί στους καταναλωτές για τα νέα αυτά προϊόντα; Ποια θα είναι η επίπτωση της εισαγωγής γονιδίων από ζώα σε φυτά; Είναι αποδεκτό να γίνεται επέµβαση στη φύση µέσω της γενετικής µηχανικής; Έχουµε το δικαίωµα να µην χρησιµοποιούµε όλα τα δυνατά µέσα για την βελτίωση των καλλιεργειών, ειδικότερα όταν τόσοι άνθρωποι υποσιτίζονται;

24 Ερωτήµατα Ρυθµιστικά ζητήµατα Παρέχουν οι µέχρι τώρα κανονισµοί επαρκή προστασία σε: αγρότες, καταναλωτές, άτοµα που έχουν επενδύσει στις έρευνες ή άτοµα που ασχολούνται µε την έρευνα; Υπάρχουν επαρκείς διεθνείς κανονισµοί οι οποίοι να διασφαλίζουν την προστασία του περιβάλλοντος; Είναι οι µέχρι τώρα κανονισµοί υπερβολικά περιοριστικοί ώστε να περιορίζουν ή να δεσµεύουν την ανταγωνιστικότητα των βιοτεχνολογικών εταιριών;