Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, Αγαπητοί μου

Transcript

1 Αρχαία Ελληνική Γλώσσα: η βασική μέθοδος διδασκαλίας της Νεοελληνικής ως ξένης γλώσσας ΤΑΤΙΑ ΜΤΒΑΡΕΛΙΤΖΕ Υποψήφια διδάκτωρ του Ινστιτούτου Κλασσικής Φιλολογίας, Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Ιβάνε Τζαβαχισβίλι Κρατικού Πανεπιστημίου της Τιφλίδας Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, Αγαπητοί μου φίλοι! Καταρχήν επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω θερμά τους διοργανωτές του συνεδρίου αυτού για την τιμή που μου έκαναν να με προσκαλέσουν και ειδικότερα την Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Πρέσοβ για την διοργάνωσή του. Είναι μεγάλη τιμή για μένα να είμαι σήμερα μαζί σας και να συμμετάσχω σ αυτό το μεγάλο έργο που αρχίσαμε όλοι μαζί πριν δύο χρόνια. Το θέμα της ομιλίας μου είναι ένα γνωστό θέμα για όλους όσους ασχολούνται με την ελληνική φιλολογία. Σήμερα δεν θα πω πολλά λόγια για την χρησιμότητα της 1

2 ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, ο καθένας από μας το καταλαβαίνει και γι αυτό είμαστε σήμερα εδώ, όμως δεν θα μπορέσουμε να αποφύγουμε αυτό το θέμα εντελώς, γιατί τα μεθοδολογικά προβλήματα σχετικά με τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που θα συζητηθούν στην ομιλία μου, έχουν άμεση σχέση με τη χρησιμότητά της. Πολύ συχνά αναρωτιούνται γιατί να διδασκόμαστε τα Αρχαία Ελληνικά στην εποχή μας, που είναι σαφώς προσανατολισμένη προς τις πρακτικές ανάγκες; Γιατί να ξοδεύουμε χρόνο και πόρους επιδιώκοντας να διεισδύσουμε στον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων; Αυτή η ερώτηση έχει μια συγκεκριμένη απάντηση για την οποία εγώ προσωπικά βεβαιώθηκα μέσα στην διδασκαλική εμπειρία μου, όταν οι μαθητές μου ετοιμάζονταν για τους διαγωνισμούς Αρχαίων Ελληνικών που διοργανωνόταν κάθε χρόνο από το Υπουργείο Παιδείας και θρησκευμάτων της Ελλάδας. Στη Γεωργία, Αρχαία ελληνική γλώσσα και πολιτισμός εκτός από τα πανεπιστήμια διδάσκονται σε δυο σχολεία εδώ και 6 χρόνια. Πριν πάω στην Αθήνα με υποτροφία είχα την τιμή να είμαι κι εγώ καθηγήτρια αρχαίων ελληνικών και στα δυο σχολεία. Δεν μπορώ να πω ότι στην αρχή 2

3 υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον προς τα αρχαία ελληνικά από την πλευρά των γεωργιανών μαθητών, αλλά όταν άρχισαν να τα μαθαίνουν πραγματικά αυξήθηκε το ενδιαφέρον τους. Μια άσκηση για τον διαγωνισμό ήταν οι μαθητές να βρίσκουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες τις κατάλληλες λέξεις των οποίων ρίζες προέρχονται από μια δεδομένη αρχαία ελληνική λέξη. Θυμάμαι την έκπληξη και τη χαρά των μαθητών μου όταν έβρισκαν δεκάδες λέξεις με την ίδια αρχαία ελληνική ρίζα στην μητρική τους γλώσσα και επίσης σε άλλες γλώσσες που ήξεραν και έτσι καταλάβαιναν την σημασία των λέξεων σε ευρύτερο πλαίσιο. Αυτό ήταν ένα από τα πολλά παραδείγματα για το πώς βοηθούσε τους γεωργιανούς μαθητές η μελέτη τους μέσα στο αρχαίο ελληνικό λεξιλόγιο ώστε να καταλάβουν βαθύτερα την δικιά τους γλώσσα, παρόλο που δεν είναι ελληνικής καταγωγής. Και τότε συμφωνήσαμε για μια ακόμη φορά ότι η αρχαία Ελληνική γλώσσα δεν μπορεί να είναι νεκρή γλώσσα όπως ονομάζεται μερικές φορές. Αντίθετα, αυτή είναι η πιο ζωντανή γλώσσα που ζει όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες και πολιτισμούς. Οι μέθοδοι διδασκαλίας της νέας ελληνικής γλώσσας είναι διάφορες και 3

4 εξαρτώνται από το πού, σε ποιο χώρο και για ποιο σκοπό διδάσκεται η γλώσσα. Η σημερινή μου εισήγηση αφορά στους ξένους που σπουδάζουν την ελληνική γλώσσα για επαγγελματικούς ή επιστημονικούς σκοπούς παίρνοντας παράδειγμα από τη διδασκαλία του Ινστιτούτου Κλασσικής Φιλολογίας, Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Ιβάνε Τζαβαχισβίλι, του Κρατικού Πανεπιστημίου της Τιφλίδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πανεπιστήμιό μας διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά από την ίδρυσή του, δηλαδή από το 1918, όμως η διδασκαλία νέων Ελληνικών ξεκίνησε πριν από 24 χρόνια. Το 1997, στη βάση διάφορων τομέων του Πανεπιστημίου της Τιφλίδας ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Κλασσικής Φιλολογίας, Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών το οποίο έχω την τιμή να εκπροσωπώ σήμερα σαν υποψήφια διδάκτωρ του Ινστιτούτου. Στο Ινστιτούτο υπάρχουν τρεις τομείς: τομέας Κλασσικής Φιλολογίας, τομέας Βυζαντινών Σπουδών και τομέας Νεοελληνικών Σπουδών. Κάθε τομέας εφαρμόζει τα εκπαιδευτικά προγράμματα και στα τρία επίπεδα σπουδών. Εκτός από τους φοιτητές του Ινστιτούτου μας, τα αρχαία ελληνικά διδάσκονται σε περισσότερους 4

5 φοιτητές της φιλοσοφικής σχολής μαζί με τα υποχρεωτικά μαθήματα αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Θα σας δώσω ένα μικρό στατιστικό στοιχείο: κάθε χρόνο στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Τιφλίδας, τα Αρχαία ελληνικά διδάσκονται σε περίπου 300 φοιτητές. Για μία μικρή χώρα όπως η Γεωργία με πληθυσμό 5 εκατομμυρίων ανθρώπων αυτός δεν είναι μικρός αριθμός. Ο προσανατολισμός του Πανεπιστημίου μας βεβαίως δεν είναι τυχαίος. Εκτός από το γεγονός ότι η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι μια βασική ανάγκη για οποιοδήποτε πανεπιστήμιο που έχει επιστημονική και εκπαιδευτική αξία, η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στην ιστορική Κολχίδα δεν περιορίζεται μόνο στην επιστήμη. Απ τα αρχαιότατα χρόνια, οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Γεωργίας είναι τόσο στενές και ενδιαφέρουσες ώστε εάν δεν λαμβάνουμε υπόψη αυτές τις ιστορικές σχέσεις δεν θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε πάρα πέρα στη μελέτη της δικιάς μας ιστορίας και πολιτισμού. Στη διάρκεια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών μου ως φοιτήτρια του τομέα Κλασικής Φιλολογίας σπούδασα πρώτα τα αρχαία και μετά τα νέα Ελληνικά. Και θεωρώ τη μέθοδο που χρησιμοποίησαν οι 5

6 καθηγητές μου σαν τον καλύτερο τρόπο για να πάρει ένας ξένος φοιτητής έστω και τις βασικές γνώσεις για όλη πορεία της Ελληνικής γλώσσας. Θυμάμαι πώς δυσκολεύονταν οι συμφοιτητές μου στον τομέα της νέας Ελληνικής Φιλολογίας για να καταλάβουν αυτές τις μορφολογικές και συντακτικές δυσκολίες τις οποίες συναντούσαν στην διαδικασία εκμαθήσεως. Πραγματικά, δεν είναι εύκολο να καταλάβεις μια τόσο παλιά γλώσσα όπως η ελληνική εάν δεν έχεις ασχοληθεί με τη διαχρονική μελέτη της. Πώς να καταλάβει ένας νεαρός γιατί πρέπει να γράψει π.χ. την λέξη «συνειδητοποίηση» με τόσες εκδοχές του φωνήεντος «ι». Αυτό δεν φαίνεται πολύ δύσκολο για έναν φοιτητή που ήδη έχει μάθει αρχαία ελληνική φωνητική και συνθετικούς κανόνες της γλώσσας. Μπορούμε να εκθέσουμε πολλά τέτοια παραδείγματα όχι μόνο από την ορθογραφία και φωνητική αλλά και από τη μορφολογία και σύνταξη. Οι περισσότεροι γραμματικοί κανόνες που ισχύουν στα αρχαία ελληνικά έχουν διατηρηθεί και στα νέα. Αυτό μας δείχνει ότι χωρίς την κατανόηση των ιστορικών επιπέδων της ελληνικής γλώσσας δεν θα μπορέσει ένας ξένος φοιτητής να καταλάβει την ουσία και ποικιλία της νέας ελληνικής. Γι αυτό στο προπτυχιακό 6

7 πρόγραμμα νέας ελληνικής φιλολογίας του πανεπιστημίου μας υπάρχουν υποχρεωτικά μαθήματα Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Θα σας ενημερώσω πολύ σύντομα για τη μεθοδολογία διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών στους Νεοελληνιστές φοιτητές, που ανέπτυξε το Ινστιτούτο μας και η οποία βασίζεται στη διαχρονικότητα και την ιστορία της Ελληνικής γλώσσας: Το μάθημα αρχαίων ελληνικών έχει στοιχεία από διάφορα μαθήματα νέα ελληνική γραμματική, ιστορία της ελληνικής γλώσσας, γενική γλωσσολογία κτλ. Οι μέθοδοι διδασκαλίας βασίζονται σε συγκριτική γραμματική αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Ας δείξουμε μια άσκηση: οι καθηγητές παίρνουν ένα αρχαίο ελληνικό κείμενο και ζητούν από τους φοιτητές να βρουν τις λέξεις και τις σημασίες τους τις οποίες γνωρίζουν από τα νέα ελληνικά. Μετά τους δίνουν πληροφορίες σχετικά με το πόσο άλλαξε η σημασία αυτών των αρχαίων ελληνικών λέξεων. Μια άλλη άσκηση ως παράδειγμα: οι φοιτητές παίρνουν μια νέα ελληνική μετάφραση ενός αρχαίου ελληνικού κειμένου (που διαλέγουν οι ίδιοι) και κάνουν ανάλυση της μετάφρασης, προσπαθώντας να 7

8 κατανοήσουν τις διαφορές που υπάρχουν στο επίπεδο σύνταξης και λεξιλογίου. Τέτοιες ασκήσεις βοηθούν τους νεοελληνιστές φοιτητές να κατανοήσουν ολόκληρη την πορεία της ελληνικής γλώσσας και να εξηγήσουν τις αλλαγές της. Στο μεταπτυχιακό επίπεδο των Κλασσικών, Βυζαντινών και Νεοελληνικών σπουδών του Ινστιτούτου μας υποχρεωτικά διδάσκεται η συγκριτική γραμματική αρχαίων και νέων ελληνικών. Ο στόχος των μαθημάτων είναι να μεταδώσουν στους μεταπτυχιακούς φοιτητές την πλήρη επιστημονική γνώση ολόκληρης της ελληνικής γλώσσας. Η καθηγήτρια είναι η κυρία Ειρήνη Ντάρτσια η οποία είχε επίσης συμμετάσχει στο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα του Σωματείου Διεθνών Σχέσεων και Πολιτιστικών Ανταλλαγών Καλύμνου-Αθήνας. Η κυρία Ντάρτσια μαζί με τον καθηγητή κύριο Ρισμάγκ Γκορντεζιάνι, γνωστό κλασσικό φιλόλογο και ομηρολόγο και την κυρία Σοφία Σιαμανίδου, την αναπληρώτρια καθηγήτρια του Ινστιτούτου, έγραψαν ένα εγχειρίδιο, μια συγκριτική γραμματική των αρχαίων και νέων Ελληνικών. Αυτό είναι το βασικό εγχειρίδιο για τους μεταπτυχιακούς φοιτητές που ασχολούνται με τα προαναφερθέντα μαθήματα. 8

9 Θα παρουσιάσω σύντομα το εγχειρίδιο αυτό, επειδή θεωρώ ότι είναι ένα πολύ σπουδαίο βιβλίο με τις καλύτερες μεθόδους διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και αξίζει τον κόπο να το γνωρίσετε 1. Η συγκριτική γραμματική των αρχαίων και νέων Ελληνικών περιέχει τις εξής ενότητες: Εισαγωγή, Βασικά στάδια της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, Βασικά φωνητικά φαινόμενα, Ουσιαστικό, Επίθετο, Επίρρημα, Αντωνυμία, Αριθμητικά, Ρήμα, Βασικά συντακτικά φαινόμενα. Κάθε ενότητα περιέχει διάφορα κεφάλαια και υποκεφάλαια. Το εγχειρίδιο έχει θεωρητικό και πρακτικό χαρακτήρα. Μαζί με τη θεωρία, το εγχειρίδιο περιέχει πίνακες με πολλά παραδείγματα της κλίσης ρημάτων και ουσιαστικών στα αρχαία και νέα ελληνικά. Στο έργο έχουν προστεθεί επίσης πλήρης βιβλιογραφία με θέμα αρχαία και νέα Ελληνική γραμματική σε εφτά γλώσσες (166 βιβλία) και ως παράρτημα μια χρηστομάθεια, με δείγματα της ελληνικής γλώσσας και των διαλέκτων της σε διάφορες εποχές (π.χ. επιγραφές και 1 Η περιγραφή του εγχειριδίου βασίζεται στο άρθρο της καθ. Ειρήνης Ντάρτσιας που εκτυπώθηκε στο περιοδικό του ΟΔΕΓ - «Ελληνική Διεθνής Γλώσσα», Οκτ.-Δεκ. 2010, σελ

10 αποσπάσματα από λογοτεχνικά, ιστορικά και εκκλησιαστικά έργα). Στο εγχειρίδιο συνδυάζονται τα στοιχεία της ιστορικής και συγκριτικής γραμματικής εξετάζοντας ένα γλωσσικό φαινόμενο, στην αρχή γράφεται το πώς ήταν στα αρχαία Ελληνικά, κατόπιν αναφέρεται στις αλλαγές που έχουν γίνει στην πορεία της ιστορικής εξέλιξης της γλώσσας και τέλος το αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών, στη μορφή που έχουμε στα νέα Ελληνικά. Το βιβλίο έχει θεωρητικό, πρακτικό και αναλυτικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται σ εκείνα τα γλωσσικά θέματα της νέας Ελληνικής γλώσσας, η λογική κατανόηση των οποίων γίνεται δυνατή μόνο διαχρονικά, λαμβάνοντας υπ όψιν την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, και συγκεκριμένα τους γραμματικούς κανόνες των αρχαίων ελληνικών που στα νέα ελληνικά ήδη έχουν καταργηθεί. Ένα παράδειγμα: Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς το πώς και γιατί αλλάζει ο τονισμός των λέξεων με την αλλαγή της κλίσης, αν δεν λάβουμε υπ όψιν ότι πρόκειται για ένα αρχαίο ελληνικό γλωσσικό φαινόμενο το οποίο βασιζόταν στο γεγονός ότι στα αρχαία ελληνικά υπήρχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα. 10

11 Όσον αφορά στο περιεχόμενο του εγχειριδίου, στην ενότητα Φωνητικής περιλαμβάνονται τα εξής θέματα: η ιστορία της ελληνικής γραφής, η αλλαγή του φωνολογικού συστήματος της ελληνικής γλώσσας, η ερασμιακή και νεοελληνική προφορά, τα πνεύματα, ο τονισμός και τα σημεία στίξεως, οι άτονες και οι εγκλιτικές λέξεις, η βράχυνση και η μάκρυνση των φωνηέντων, η συναίρεση, η έκθλιψη, η κράση, η αφαίρεση κ.τ.λ. Στις ενότητες Ουσιαστικών και Επιθέτων, έχουν μελετηθεί τα εξής ζητήματα: το γένος, ο αριθμός, το άρθρο, η πρώτη, η δεύτερη και η τρίτη κλίσεις των αρχαίων ελληνικών και ο μετασχηματισμός τους στα νέα ελληνικά, ο τονισμός και οι ιδιαιτερότητές του στα αρχαία και νέα ελληνικά, η μετάθεση των αρχαίων ελληνικών κυρίων ονομάτων στα νέα ελληνικά κτλ. Ειδικά κεφάλαια έχουν αφιερωθεί σε προσωπικές, κτητικές, οριστικές, δεικτικές, αναφορικές, αόριστες, αρνητικές, αλληλοπαθείς και συσχετικές αντωνυμίες, σε απόλυτα και τακτικά, κλασματικά αριθμητικά κτλ. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στο ελληνικό ρήμα και έχουν μελετηθεί τα εξής θέματα: πρόσωπο, έγκληση, χρόνος, τρόπος ενέργειας δηλαδή όψη του ρήματος, διάθεση και 11

12 φωνή, αποθετικά ρήματα, απαρέμφατο, μετοχή, ρηματικό επίθετο, αύξηση, συλλαβική και χρονική αύξηση, αναδιπλασιασμός, ιδιαιτερότητες της κλίσης των ρημάτων κτλ. Όσον αφορά στο Συντακτικό, παρουσιάζονται πιο πρακτικά θέματα τα οποία αποκτούν μεγαλύτερη σημασία στην εκμάθηση της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας (π.χ. διαφορετικές λειτουργίες των πτώσεων, προθέσεις, σύνδεσμοι και μόρια, απαρέμφατο, μετοχή, ρηματικό επίθετο, παραγωγή, σύνθεση κτλ.). Από την εμπειρία μου ως φοιτήτριας που έμαθε τα αρχαία ελληνικά και μετά άρχισε να μαθαίνει και τα νέα ελληνικά έχω μία συγκεκριμένη άποψη σχετικά με τις μεθόδους διδασκαλίας Ελληνικής Γλώσσας: Η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι η καλύτερη μέθοδος που βοηθάει τους ξένους φοιτητές να καταλάβουν την νεοελληνική γλώσσα χωρίς να έχουν αμφισβητήσεις για το πώς και γιατί υπάρχουν στα νέα ελληνικά τόσες πολλές παρανομίες σε επίπεδο γραμματικής και όχι μόνον. Οποιαδήποτε γνώση δεν θα μπορέσουμε να την χρησιμοποιήσουμε σωστά αν δεν είναι πλήρης. Η ελληνική γλώσσα είναι μια πλουσιότατη γλώσσα που παρόλο ότι καθορίζεται στα επίπεδα αρχαίων, βυζαντινών 12

13 και νεοελληνικών, έχει ένα ολόκληρο σύστημα που μόνο τότε γίνεται κατανοητό αν θα λάβουμε υπ όψιν ολόκληρη την εξέλιξή της. Γι αυτό εάν θέλουμε να ξέρουμε τα ελληνικά πρέπει να μάθουμε και τα αρχαία, και τα βυζαντινά και τα νέα ελληνικά, γιατί χωρίς τέτοια προσέγγιση θα έχουμε μόνο επιφανειακή γνώση και όχι την αληθινή. Και τέλος: Ο Θουκυδίδης έγραψε: Την ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν και όχι ως έργον προωρισμένον να υποβληθή εις διαγωνισμόν και ν' αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών, διά να λησμονηθή μετ' ολίγον. Από αυτά τα λόγια η έκφραση «κτήμα ες αεί» που σημαίνει «θησαυρός παντοτεινός» παρέμεινε σε όλες τις εποχές ως ένα σύμβολο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Και εάν πάλι ρωτήσει κάποιος γιατί να διδασκόμαστε τα αρχαία ελληνικά στην εποχή μας, η απάντηση μου θα είναι: Γιατί μέσα στην ελληνική γλώσσα υπάρχουν πολλά «κτήματα ες αεί». 13