Από την Ιστορία στην Τέχνη και από την Τέχνη στην Ιστορία Γιώργος Δάλκος, Φιλόλογος, επ. Σχολικός Σύμβουλος Για την ερμηνεία της Τέχνης, η συνδρομή

Transcript

1

2 Από την Ιστορία στην Τέχνη και από την Τέχνη στην Ιστορία Γιώργος Δάλκος, Φιλόλογος, επ. Σχολικός Σύμβουλος Για την ερμηνεία της Τέχνης, η συνδρομή της Ιστορίας είναι κάτι αυτονόητο, εφόσον οι δημιουργοί των έργων τέχνης είναι άνθρωποι που ζουν σε κάποιο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο και επηρεάζονται άμεσα από τις ιστορικές εξελίξεις της εποχής τους. Για παράδειγμα, οι χρηματοδότες των έργων τέχνης, που συνήθως είναι ευκατάστατοι πολίτες, πόλεις ή και κράτη ακόμη, έχουν λόγο τουλάχιστον για το θέμα ενός έργου τέχνης και οι καλλιτέχνες επιδιώκουν να αποδώσουν αξίες και ιδέες που αναπόφευκτα συνδέονται και επηρεάζονται από τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής τους. Ολόκληρα ρεύματα της τέχνης, για παράδειγμα η Αναγέννηση ή ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ερμηνεύονται ως απότοκο των οικονομικών, κοινωνικών ή ιδεολογικών συνθηκών που επικράτησαν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. 1. Παρ όλα αυτά, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης διατηρεί πάντοτε την προσωπικότητά του και βάζει τη σφραγίδα του στο έργο του, ανεξάρτητα από τις απαιτήσεις του χρηματοδότη. Το έργο του Τισιανού «Ο πάπας Παύλος Γ με τους ανεψιούς του Αλέξανδρο και Οκτάβιο (1546) είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της καλλιτεχνικής ελευθερίας στην παγκόσμια ιστορία της Τέχνης. Ένας γέρος πάπας στρέφεται προς ένα δουλοπρεπή ανεψιό. Αντίστοιχα, για τη μελέτη και ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων, πολλές φορές απαιτείται η συνδρομή άλλων επιστημών. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αυτό της Γεωγραφίας αλλά και άλλες επιστήμες όπως η Γεωλογία, η αρχαιολογία, η ανθρωπολογία, ακόμη και η χημεία συμβάλλον στον φωτισμό συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων. Το ερώτημα είναι αν και η Τέχνη μπορεί να συμβάλει στην ερμηνεία της Ιστορίας. Αν εξετάσουμε την τέχνη μιας ολόκληρης εποχής, αφήνοντας κατά μέρος τις ιδιαιτερότητες που μπορεί να υπάρχουν από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν κάποια κοινά γνωρίσματα, τα οποία ασφαλώς είναι απόρροια του συγκεκριμένου ιστορικού πλαισίου, το οποίο με τη σειρά του σχετίζεται με το επίπεδο ανάπτυξης κάθε λαού, δηλαδή με αυτό που θα ονομάζαμε «ιστορικά συμφραζόμενα». Ανάμεσα σε αυτά τα συμφραζόμενα, η κυρίαρχη ιδεολογία, η κυρίαρχη κουλτούρα και οι νοοτροπίες είναι στοιχεία που ενδιαφέρουν την Ιστορία και τους ιστορικούς, γιατί τα στοιχεία αυτά συμβάλλουν στην ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων. Στην επιδίωξη αυτή, ένας κρίσιμος παράγοντας μπορεί να είναι η Τέχνη, γιατί η καλλιτεχνική δημιουργία μιας εποχής δεν είναι συνέπεια μόνο προσωπικών δεξιοτήτων ή εμπειριών του καλλιτέχνη. Οι καλλιτέχνες αποκτούν γνώσεις και εμπειρίες σε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, επομένως άμεσα ή έμμεσα, συνειδητά η υποσυνείδητα επηρεάζονται από την εποχή τους, από το γενικότερο πνεύμα της, την κυρίαρχη ιδεολογία, την κουλτούρα και τις νοοτροπίες της.

3 Κατά συνέπεια, εξετάζοντας αντιπροσωπευτικά δείγματα της τέχνης κάποιας εποχής, έχουμε την ελπίδα ότι μπορούμε να εμβαθύνουμε στο πνεύμα και τον χαρακτήρα αυτής της εποχής και να εξηγήσουμε ίσως καλύτερα τις ιστορικές εξελίξεις. Είναι αυτονόητο ότι ακολουθώντας αυτή τη μέθοδο, δεν έχουμε την απαίτηση να ερμηνεύσουμε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Περισσότερο αποσκοπούμε να αντιληφθούμε το γενικότερο πνεύμα, και ίσως να βιώσουμε το κλίμα και την ατμόσφαιρα της εποχής. Τα παραδείγματα που ακολουθούν αφορούν μόνο τις εικαστικές τέχνες, και από αυτές την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική, λόγω του περιορισμένου χρόνου που έχουμε στη διάθεσή μας. Α. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 2. Οι πυραμίδες της Γκίζας. Τάφοι των Φαραώ, 2500 π.χ. περίπου. Επιβεβαιώνεται η πίστη της αιγυπτιακής κοινωνίας στην αθανασία. Το σχήμα δείχνει την ιδέα της εξάρτησης της γης από τον ουρανό αλλά και την ακατανίκητη δύναμη του Φαραώ (σχέση βάσης με ύψος). 3. Ναός του Άμωνος, Λούξορ, 1400 π.χ. περίπου. Οι κίονες έχουν το σχήμα δέσμης παπύρου. Φαίνεται η αμεσότητα της σχέσης με τη φύση, την εξάρτηση της κοινωνίας από αυτήν. 4. Ο ναός της βασίλισσας Χασεπσούτ, 1480 π.χ. Ο ναός θαμμένος στο σκοτάδι του βουνού, τεράστια βάση που εγγυάται την αιωνιότητα. Από το εκτυφλωτικό φως στο σκοτάδι, από τη ζωή στον θάνατο. 5. Μινωικό ανάκτορο, 1700 περίπου π.χ. Οικοδόμημα στα ανθρώπινα μέτρα, συνδυασμός της σκληρής πέτρας με το φθαρτό ξύλο. Δηλώνεται η σχέση με τη ζωή και όχι η πίστη στον θάνατο. Οι κίονες απόδοση του ανδρικού σώματος κατά την κρητική εκδοχή. 6, 7, 8, 9. Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Πρόστυλος, αμφιπρόστυλος, περίπτερος και δίπτερος ρυθμός. Αποτυπώνεται η τάση της ελληνικής κοινωνίας για διαρκή μεταβολή. Στην περίοδο αυτή (8ος-6ος αι.) έχουμε δύο ελληνικούς αποικισμούς και περνάμε από την κληρονομική βασιλεία στην αριστοκρατία, την τυραννία και τη δημοκρατία. Από το φεουδαρχικό στο δουλοκτητικό σύστημα, από τη θεολογία στην επιστήμη. 8. Παρθενώνας. Το αέτωμα πάνω από το ορθογώνιο πλαίσιο συνδυάζει τη λογική με την πνευματική ανάταση. Οι κίονες που πολλαπλασιάζονται παραπέμπουν στην ιδέα της πολιτείας στην οποία όλο και περισσότεροι συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας. Οι λεπτύνσεις και εντάσεις στο κτήριο φανερώνουν ένα υψηλό υπόβαθρο επιστημονικής σκέψης.

4 10. Η πρόσταση των Καρυάτιδων στον ναό του Ερεχθείου. Μια επιβεβαίωση της σχέσης κίονα-ανθρώπινου σώματος. 11. Ρωμαϊκή αψίδα. Το ημικύκλιο παραπέμπει στην παγκοσμιότητα. Η επανάληψη σε όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας επιδιώκει την καθημερινή υπόμνηση για το ποιος έχει την εξουσία. Συμπεραίνουμε την αλαζονεία των Ρωμαίων και την αίσθηση του φόβου των κατακτημένων λαών. 12. Το Πάνθεον της Ρώμης (126 μ.χ.) Κλασικά στοιχεία, ρωμαϊκή αντίληψη για την παγκοσμιότητα. 13. Η στήλη του Τραϊανού στην Ρώμη (131 π.χ.). Το ιστορικό ανάγλυφο, η συνδρομή των Ρωμαίων στη γλυπτική. Αφήγηση κατορθωμάτων του Τραϊανού στον πόλεμο εναντίον των Δακών. 38 μ. ύψος. Μήκος «ζωφόρου» 50 μ. Η δημιουργία εκπληκτικής εντύπωσης στον λαό, η ισχύς του αυτοκράτορα, που κάνει υπερήφανο τον λαό της Ρώμης. Επηρεάζεται η συνείδηση μέσω της φαντασίας, αφού το μεγαλύτερο τμήμα της «ζωφόρου» είναι πρακτικά αόρατο, λόγω του ύψους του κίονα. 14. Ο ναός της Αγίας Κωνσταντίας στη Ρώμη, 4ος αι. μ.χ. Ο χριστιανισμός και η επικράτηση του κύκλου-τρούλουουρανού. Ο κόσμος αντικαθίσταται από το σύμπαν. Ταυτόχρονα υποβάλλεται η αποδοχή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, της κατωτερότητας των πολλών και της ανωτερότητας των λίγων Η Αγία Σοφία. Επικράτηση της αρχιτεκτονικής του τρούλου, σύμβολο του ουρανού. Εδραιώνεται η θεοκρατική αντίληψη στην άσκηση της εξουσίας. Ο Θεός βρίσκεται επί της γης και έχει άξιο εκπρόσωπο, τον αυτοκράτορα. Με άλλα λόγια ο αυτοκράτορας έχει τη θέση του Θεού στη γη. Η αίσθηση της μεγαλοπρέπειας, του φόβου του θεού (και του αυτοκράτορα). 17. Άγιος Λαυρέντιος, Νυρεμβέργη, Υστερογοτθικός τύπος. Οξυκόρυφα τρίγωνα και σταυροθόλια, εξέλιξη της τεχνικής κατασκευής θόλων. Το τεράστιο ύψος και η στενότητα δημιουργούν ανάλογα συναισθήματα στον πιστό. 18. Η Παναγία των Παρισίων ( ). Τα κωδωνοστάσια υψώνονται 68 μ. πάνω από το έδαφος. Δείγμα γοτθικού ναού, με πύργους κατά το πρότυπο των μεσαιωνικών πύργων των φεουδαρχών. Η κοσμική εξουσία της καθολικής εκκλησίας. Η αιχμαλωσία του πνεύματος μέσω του εκπληκτικού θεάματος. 19. Ντονάτο Μπραμάντε, το ιερό του Αγίου Πέτρου, Ρώμη, Αναγέννηση. Η επιστροφή στον αρχαίο πολιτισμό δείχνει την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου, την επικράτηση του ορθολογισμού και τη στροφή στην επιστήμη από τη θεολογία. Το μέγεθος των ναών μειώνεται και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία εκλεπτύνονται. Επίσης, ο συνδυασμός ελληνικής και ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής δείχνουν μια κοινωνία που δημιουργεί νέες ιδέες. Η αρχαιότητα δεν εμποδίζει τη θρησκευτική λειτουργικότητα και τη χριστιανική ευσέβεια.

5 20. Πιέρ Λεσκό, Πρόσοψη του Λούβρου (1546). Ο συνδυασμός στοιχείων κλασικών, ελληνικών και ρωμαϊκών, αλλά και γοτθικών. Μια κοινωνία που συνθέτει το παρελθόν, η επιστήμη παρούσα. 21. Ιάκωβου Παντάουερ, το μοναστήρι του Μελκ, πάνω στον Δούναβη, 1702, Αυστρία. Μπαρόκ. Η τέχνη προσπαθεί να επιβληθεί στο πνεύμα μέσω της συγκίνησης. Η θρησκευτική προπαγάνδα του 17ου αιώνα που έγινε και μέσο της απολυταρχικής εξουσίας στην Ευρώπη. 22. Κλασικισμός. 17ος, 18ος αιώνας. Νεοκλασικισμός, 19ος αιώνας. Η τάση επιστροφής στο παρελθόν μετά την περιπέτεια της γαλλικής επανάστασης. Θεόφιλος Χάνσεν, Η ακαδημία των Αθηνών, Στην Ελλάδα, η κατασκευή νεοκλασικών κτιρίων δεν έχει τις ίδιες αιτίες με την Ευρώπη. Σχετίζεται και με την επιθυμία των βασιλιάδων να αναβιώσουν το ένδοξο αρχαίο παρελθόν που τους συγκινεί. 23. Ο πύργος του Άιφελ (1886) Παρίσι. Αρτ νουβό. Νέες τεχνικές και νέα υλικά προωθούν καινοτομίες. Η προσπάθεια του ανθρώπου να νικήσει τη φύση. Ύψος 300 μ., ξεπεράστηκε το 1931 από το Empire building. 24. Εικοστός αιώνας. Ουρανοξύστες. Empire State Building, Το ψηλότερο κτίριο στον κόσμο για 40 χρόνια περίπου (448 μ.). Πέρα από την ικανοποίηση λειτουργικών αναγκών, η τάση επιβολής με την αύξηση του ύψους, φανερώνει ότι την εξουσία της Εκκλησίας και των ηγεμόνων παίρνει τώρα η τάξη των οικονομικά ισχυρών, ατόμων ή επιχειρήσεων. Η πρόκληση του θαυμασμού και του δέους παραμένει. Ο ανταγωνισμός στοιχείο του σύγχρονου καπιταλισμού. 25. Ντουμπάι, Σύγχρονα κτίρια με σκοπό να σπάσουν το ρεκόρ. Ο ανταγωνισμός στον καπιταλισμό, ο στόχος ίδιος με το παρελθόν. 26. Το ψηλότερο κτίριο στον κόσμο (1.000 μ.), που βρίσκεται ακόμη στο στάδιο του σχεδιασμού. Β. ΓΛΥΠΤΙΚΗ 27. Η σφίγγα της Γκίζας (73, 5 Χ 20,22 μ.) το μεγαλύτερο μονολιθικό άγαλμα στον κόσμο. Χτίστηκε την εποχή των πυραμίδων επί βασιλείας του φαραώ Χεφρήνου ( π.χ.). Το μέγεθος αντίστοιχο των πυραμίδων. Ο φύλακας των τάφων των Φαραώ; Η επιδίωξη της αιωνιότητας. Χιλιάδες άνθρωποι δούλεψαν, αρχέγονη φεουδαρχία, η πρόκληση φόβου, η πίστη στη θεϊκή φύση του φαραώ. 28. Ο Γουδέας (κυβερνήτης) της Λαγκάς, 2100 περίπου π.χ. Η γλυπτική των Σουμερίων. Μετωπική στάση που επιχειρεί να επιβάλει την πανταχού παρουσία, ένα μοτίβο που το μιμήθηκαν διαχρονικά μέχρι σήμερα οι καλλιτέχνες.

6 29. Το τρίτο (χρυσό) φέρετρο του Τουταγχαμών (1352 π.χ.). Το τρίτο φέρετρο από ατόφιο χρυσάφι (200 κιλά). Μαστίγιο και ρόπαλο, σύμβολα της εξουσίας. Γνώσεις στην κατεργασία των υλικών. Γνώσεις στην απόδοση του σώματος. Πολιτισμός για λίγους. 30. Ο κούρος Κροίσος, 520 π.χ. Οι αιγυπτιακές επιδράσεις. Μετωπική στάση, αρχαϊκό μειδίαμα. Οι πρώτες απόπειρες στη γλυπτική ανάγονται στο 600 π.χ. Σεβασμός στην παράδοση αλλά και ευκολία στην υιοθέτηση της καινοτομίας. 31. Κόρη από την Ακρόπολη των Αθηνών (500 π.χ. περίπου). Το αρχαϊκό μειδίαμα αρχίζει να χάνεται. Σοβαρότητα και ευπρέπεια που ταιριάζει στο ιδανικό της γυναίκας της αθηναϊκής κοινωνίας. 32. Ο Κροίσος και το παιδί του Κριτίου (480 π.χ.) Μουσείο Ακρόπολης. Η εξέλιξη μέσα σε λίγες δεκαετίες. Η δημοκρατία, η κινητικότητα στην πολιτική και την κοινωνία. Προαναγγέλλει την ισορροπία, την κλασική κίνηση, τη συμμετρία των κλασικών αγαλμάτων. 33. Κεφαλή Απόλλωνα από το αέτωμα του Διός, στην Ολυμπία ( π.χ.). Μάχη κενταύρων και Λαπιθών. Η θεϊκή γαλήνη μπροστά στην ένταση της μάχης. Η αντίληψη για τους θεούς, που είναι υπεράνω των ανθρώπινων παθών, μολονότι τους αναγνωρίζεται η συμμετοχή τους στο πάθος. 34. Ο δισκοβόλος του Μύρωνος (450 π.χ.) Ρωμαϊκό αντίγραφο που βρίσκεται στο μουσείο Θερμών, στη Ρώμη. Η ένταση πριν την τελική έκταση του σώματος. Μελέτη της κίνησης. 35. Ο δορυφόρος του Πολυκλείτου (440 π.χ.). Το ιδανικό ανδρικό σώμα. Μπορούμε να φανταστούμε την προσπάθεια στα γυμναστήρια της εποχής για την απόκτησή του. 36. Ο Δίας (Ποσειδώνας) του Αρτεμισίου. 460 π.χ. απόλυτη έκταση, γνώση της ανατομίας του σώματος. Η λαφυραγώγηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους. 37. Μετόπη από τον Παρθενώνα, μάχη κενταύρου με Λαπίθη. Η μυθολογική παράδοση είναι ζωντανή. Ο συνδυασμός γλυπτικής και ανάγλυφου, τολμηρή σύνθεση που δείχνει την τάση για καινοτομία. 38. Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντος, 1ος αι. π.χ., Μουσείο Βατικανού, Ρώμη. Ζωντανή η Ομηρική ποίηση. Οι έντονες πολιτικές και θρησκευτικές αλλαγές αποτυπώνονται στην ένταση της κίνησης, σε αυτό που εκ των υστέρων ονομάστηκε ελληνιστικό μπαρόκ. 39. Μιχαήλ Άγγελος, Πιετά (1498). Η συγκρατημένη έκφραση στο πρόσωπο της Παναγίας σε αντίθεση με αυτό του Χριστού, δείχνει σεβασμό στην αρχαία ελληνική παράδοση. Η αναγέννηση δεν σημαίνει κατάργηση της ευσέβειας. Η πίστη πολλών καλλιτεχνών (και του κόσμου) είναι βαθειά.

7 40. Πιέρο Μπονακόλσι: Ο Μελέαγρος. 1510, Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου, Λονδίνο. Νέα, βαθύτερη γνώση της πραγματικής μορφής των αρχαίων αγαλμάτων όχι μόνο από την πλευρά των καλλιτεχνών, αλλά και από την πλευρά των χρηματοδοτών. Η πνευματική καλλιέργεια της αστικής τάξης της εποχής. 41. Η έκσταση της Αγίας Θηρεσίας ( ), παρεκκλήσιο Σάντα Μαρία ντε λα Βιτόρια, Ρώμη. Μορφές σε φυσικό μέγεθος. Συνδυασμός γλυπτικής και αρχιτεκτονικής με στοιχεία ζωγραφικής. Έντονη αίσθηση ψευδαίσθησης. Σκοπός η δημιουργία οπτικής ονειρικής εντύπωσης, σαν αυτή της Αγίας Θηρεσίας. Το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα μπαρόκ που αποσκοπεί στην αιχμαλωσία της συνείδησης μέσω του συναισθήματος. 42. Η φήμη. Αντουάν Κουαζεβόξ Στοιχεία μπαρόκ και κλασικισμού. Η συνεχής επιστροφή στην αρχαία ελληνική παράδοση. 43. Ωγκύστ Ροντέν, Οι αστοί του Καλαί (1895). Παραγγελία από την πόλη του Καλαί για την ανάμνηση της παράδοσης 6 ονομαστών πολιτών της το 1345 στον βασιλιά Εδουάρδο Γ στη διάρκεια του 100ετούς πολέμου, για να σωθεί η πόλη. Απόγνωση, παραίτηση στο δρόμο για τον θάνατο, που δεν έχουν τίποτε το ηρωικό. Τα ρεαλιστικά στοιχεία συνδυάζονται με την κλασική γλυπτική παράδοση. Ο Ροντέν πρότεινε να τοποθετηθεί το έργο χωρίς βάθρο, για να βρίσκεται στο ύψος των πολιτών-θεατών με την πρόκληση ανάλογων συναισθημάτων. Οι αστοί του Καλαί είναι κοινοί άνθρωποι, όχι ήρωες. 44, 45. Σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Η πεποίθηση ότι η τέχνη πρέπει να υπηρετεί την κοινωνία. Η τέχνη στην υπηρεσία της πολιτικής. 46. Henry Moore, ξαπλωμένη φιγούρα, Λονδίνο, Tate gallery. Μια πέτρα που υποβάλλει τη γυναικεία μορφή, όχι μια γυναικεία μορφή βγαλμένη από την πέτρα. Προσπάθεια κατανόησης της τέχνης των πρωτόγονων ανθρώπων. Στον απόηχο του εξπρεσιονισμού, του κυβισμού και του φωβισμού, πειραματική τέχνη. Οι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα σε συνεχή προβληματισμό, όπως είναι και η κοινωνία σε διαρκείς μετασχηματισμούς. Συμπέρασμα: Πολύ περισσότερα στοιχεία για την ανίχνευση της κουλτούρας των ανθρώπων σε διάφορες εποχές μπορούμε να δούμε σε δείγματα της ζωγραφικής, μελέτη που πρέπει να διαθέσουμε πολύ περισσότερο χρόνο. 47. Ευγένιος Ντελακρουά, Ησφαγή της Χίου (1822), Μουσείο του Λούβρου. Ο πίνακας είναι τεράστιος (4,19 Χ 3,54). Αποτυπώνεται το δράμα των Ελλήνων και υποψιαζόμαστε τον αντίκτυπο στη γαλλική κοινωνία. 48. Έντβαρτ Μουνκ, Η κραυγή, Το ανθρώπινο είδος κάτω από τη συντριβή του υπαρξιακού τρόμου.

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56