Π Εκπαιδευτικά σενάρια και µαθησιακές δραστηριότητες, σύµφωνα µε συγκεκριµένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη

Transcript

1 Π Εκπαιδευτικά σενάρια και µαθησιακές, σύµφωνα µε συγκεκριµένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη Νεοελληνική Γλώσσα Β Λυκείου Τίτλος: «Παρουσίαση Κριτική: Η Τιµή και το Χρήµα Η Τιµή της Αγάπης» ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΜΗΤΕΛΟΥΔΗΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Θεσσαλονίκη 2012 Σελίδα 1 από 36

2 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «Δηµιουργία πρωτότυπης µεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισµένων σε ΤΠΕ και δηµιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα µαθήµατα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθµια και Β/βάθµια εκπαίδευση» MIS (κωδ ), - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι.Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Π Εκπαιδευτικά σενάρια και µαθησιακές, σύµφωνα µε συγκεκριµένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνος υπο-οµάδας εργασίας γλώσσας δευτεροβάθµιας: Δηµήτρης Κουτσογιάννης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Καραµαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ Καλαµαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: , Φαξ: , e- mail: centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 36

3 Α. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος Παρουσίαση Κριτική: Η Τιµή και το Χρήµα Η Τιµή της Αγάπης Δηµιουργός Πανταζής Μητελούδης Διδακτικό αντικείµενο Νεοελληνική Γλώσσα Τάξη Β Λυκείου Χρονολογία Δεκέµβριος 2012 Διδακτική/θεµατική ενότητα Ενότητα: Παρουσίαση Κριτική Διαθεµατικό Ναι Ι) Παρουσίαση και κριτική ενός βιβλίου/ Λογοτεχνική κριτική. ΙΙΙ) Παρουσίαση και κριτική άλλων µορφών τέχνης/ Κριτική ταινίας. Εµπλεκόµενα γνωστικά αντικείµενα Νεοελληνική Γλώσσα Λογοτεχνία Χρονική διάρκεια 8 διδακτικές ώρες Χώρος Εντός σχολείου: Αίθουσα διδασκαλίας µε υπολογιστή και βιντεοπροβολέα ή/και εργαστήριο πληροφορικής. Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και µαθητή Προϋπόθεση για την εφαρµογή του συγκεκριµένου σεναρίου: να έχουν διαβάσει οι µαθητές όλη τη νουβέλα του Κ. Θεοτόκη «Η Τιµή και το Χρήµα» και να Σελίδα 3 από 36

4 παρακολουθήσουν την ταινία της Τ. Μαρκετάκη «Η Τιµή της Αγάπης». Απαραίτητος είναι ο εξοπλισµός της αίθουσας µε φορητούς υπολογιστές, βιντεοπροβολέα, κάποιο σύστηµα ήχου, ίσως και ασύρµατου δικτύου. Εναλλακτικά, χρήση του εργαστηρίου πληροφορικής. Εφαρµογή στην τάξη Το συγκεκριµένο σενάριο είναι πρόταση διδασκαλίας. Το σενάριο στηρίζεται - Το σενάριο αντλεί - Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ/ΠΕΡΙΛΗΨΗ Πρόκειται για ένα διαθεµατικό σενάριο για τη διδασκαλία της ενότητας «Παρουσίαση Κριτική». Περιλαµβάνει την Παρυσίαση Κριτική λογοτεχνικού βιβλίου και ταινίας. Το λογοτεχνικό κείµενο που επιλέχτηκε είναι η νουβέλα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη «Η Τιµή και το Χρήµα», που διδάσκεται στο µάθηµα της Λογοτεχνίας. Παράλληλα, επιλέχτηκε η ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη «Η Τιµή της Αγάπης» που βασίζεται στη νουβέλα του Θεοτόκη. Οι µαθητές αξιοποιώντας επιλεγµένη βιβλιογραφία καλούνται να γράψουν δικά τους κείµενα παρουσίασης και κριτικής της νουβέλας. Στη συνέχεια, αφού παρακολουθήσουν την ταινία, τους δίνονται κείµενα παρουσίασης και κριτικής της ταινίας και καλούνται να γράψουν τη δική τους κριτική στις κριτικές. Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Βασικός στόχος της διδασκόµενης ενότητας είναι η εξοικείωση των µαθητών µε κείµενα παρουσίασης και κριτικής και συγκεκριµένα παρουσίασης και κριτικής λογοτεχνικού έργου και κινηµατογραφικής ταινίας. Αναµένεται ως αποτέλεσµα της όλης διαδικασίας η διαµόρφωση κριτηρίων για την κριτική λογοτεχνικών και Σελίδα 4 από 36

5 γενικότερα καλλιτεχνικών δηµιουργηµάτων, όπως η κινηµατογραφική ταινία. Εξάλλου, «η αισθητική καλλιέργεια» είναι ένας από τους βασικούς στόχους στην όλη εκπαιδευτική διαδικασία. Στη συγκεκριµένη πρόταση η επίτευξη αυτού του στόχου επιδιώκεται και µε τη διδακτική προσέγγιση της ίδιας της κινηµατογραφικής ταινίας. Όσον αφορά στην παιδαγωγική των γραµµατισµών, η παρούσα πρόταση εντάσσεται στα πλαίσια των «πολυγραµµατισµών». Η έµφαση δίνεται σε διδασκαλία κειµένων και ειδών λόγου που σχετίζονται µε ένα ευρύ φάσµα τεχνολογικών µέσων επικοινωνίας αλλά και προέρχονται από ποικίλες πολιτισµικές πηγές σε παγκόσµιο επίπεδο. «Το νόηµα παράγεται πολυτροπικά, οπότε ο γλωσσικός τρόπος είναι µέρος από ένα ευρύτερο πλέγµα οπτικών, ακουστικών και άλλων τρόπων νοήµατος όπου η εικόνα, η κίνηση, η µουσική, οι ήχοι γενικότερα έχουν τον ρόλο τους και µάλιστα στα πλαίσια µιας παγκόσµιας πολιτισµικής πολυµορφίας και φυσικά όλων των νέων, κάθε φορά, τεχνολογιών επικοινωνίας.» Όλα αυτά ισχύουν ιδιαίτερα όταν µια κινηµατογραφική ταινία θα µπορούσε να είναι και οποιοδήποτε άλλο έργο τέχνης αποτελεί διδακτικό αντικείµενο και µάλιστα αντικείµενο κριτικής για τους µαθητές. Οι µαθητές καλούνται να αποκωδικοποιήσουν πέρα από τη γλώσσα της Λογοτεχνίας και την κινηµατογραφική γλώσσα, ώστε να είναι σε θέση να βγάλουν ένα συµπέρασµα, να καταλήξουν σε µια δική τους κριτική. Η οµαδοσυνεργατική διδασκαλία νοµίζω πως είναι αυτονόητη και ουσιαστική προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω. Δε θεωρώ σκόπιµο να εξηγήσω όλη τη διαδικασία διαµόρφωσης και λειτουργίας των οµάδων. Απλώς θέλω να διευκρινίσω ότι, κατά την προσωπική µου άποψη και εµπειρία, η αυτορύθµιση των οµάδων από τους µαθητές είναι η καλύτερη επιλογή, εφόσον δεν συντρέχουν άλλοι σοβαροί λόγοι. Δ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΤΟΥΣ Πρόκειται για ένα διαθεµατικό σενάριο όπου επιδιώκεται ο συνδυασµός της γλώσσας µε τη λογοτεχνία σε πολλά επίπεδα, είτε γιατί δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να µελετήσουν γλωσσικό υλικό (κριτικές λογοτεχνικού κειµένου και ταινίας) και να Σελίδα 5 από 36

6 κάνουν κάτι µε αυτό, πράγµα το οποίο προσθέτει ένα προσωπικό νόηµα στη διαδικασία της µάθησης, είτε να επεξεργαστούν δύο διαφορετικές γλώσσες, αυτή της λογοτεχνίας και αυτή του κινηµατογράφου (αφηγηµατική γλώσσα που πραγµατώνεται µε διαφορετικούς τρόπους σε κάθε τέχνη) είτε, τέλος να συνδέσουν τη διδασκαλία της γλώσσας µε τη λογοτεχνία, εξοικονοµώντας χρόνο, και συνειδητοποιώντας ότι το γλωσσικό υλικό δεν είναι απλώς ύλη προς εκµάθηση/αποστήθιση αλλά ζωντανό υλικό µέσω του οποίου αντιλαµβανόνται και αναπαριστούν τον κόσµο. Καθώς οι µαθητές είναι αρκετά εξοικειωµένοι µε την ανάγνωση/ερµηνεία λογοτεχνικού κειµένου, το σενάριο ξεκινά µε την παρουσίαση κριτική του συγκεκριµένου λογοτεχνικού έργου, για να περάσει στη συνέχεια στην κριτική µιας ταινίας. Η παρουσίαση κριτική κινηµατογραφικής ταινίας είναι κάτι καινούργιο για τους µαθητές και γι αυτό επιλέχθηκε η συγκεκριµένη ταινία που αποτελεί µεταφορά στην οθόνη της νουβέλας του Θεοτόκη. Η ανάλυση τόσο των καλλιτεχνικών δηµιουργηµάτων (λογοτεχνικού έργου και κινηµατογραφικής ταινίας) όσο και των κειµένων κριτικής στοχεύει στο να συνειδητοποιήσουν οι µαθητές µε ποιες διαδικασίες διαµορφώνουµε την προσωπική µας άποψη και τις στάσεις µας απέναντι στα έργα τέχνης γενικότερα. Γνώσεις για τον κόσµο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Αναµένεται οι µαθητές: να διακρίνουν τα κριτήρια µε τα οποία γίνεται η παρουσίαση και η κριτική ενός λογοτεχνικού έργου να διακρίνουν τα κριτήρια µε τα οποία γίνεται η παρουσίαση και η κριτική µιας κινηµατογραφικής ταινίας να αναρωτηθούν αν διαφέρουν τα κριτήρια να κατανοήσουν τον τρόπο που οργανώνεται ένα κείµενο παρουσίασης κριτικής να διακρίνουν την οπτική του κριτικού Σελίδα 6 από 36

7 να προβληµατιστούν για θέµατα που προβάλλονται στο συγκεκριµένο λογοτεχνικό έργο και στην ταινία: οι κοινωνικές προκαταλήψεις και ο περιορισµός της ατοµικής ελευθερίας, ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων/διαφορών στη διαµόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων και της ατοµικής ευτυχίας, η θέση της γυναίκας και οι κοινωνικές προκαταλήψεις, ο ρόλος της πολιτικής και των πολιτικών επιλογών στη διαµόρφωση της ζωής του κάθε πολίτη, οι εκάστοτε ηθικές αξίες και η διαµόρφωση µιας προσωπικής ηθικής, η εργασία ως αυτοαξία για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και πιθανόν και άλλα σχετικά θέµατα. να διαµορφώσουν και να διατυπώσουν µια δική τους οπτική στην κριτική του λογοτεχνικού έργου και της κινηµατογραφικής ταινίας. Γνώσεις για τη γλώσσα να εξοικειωθούν µε τη γλώσσα της κριτικής διακρίνοντας τα χαρακτηριστικά της (π.χ. µακροπερίοδος λόγος, αιτιολόγηση κ.ά.) να αποκωδικοποιήσουν στοιχειώδη χαρακτηριστικά της κινηµατογραφικής γλώσσας που είναι απαραίτητα για τη µεταφορά των νοηµάτων: το κάδρο και η οργάνωση της πληροφορίας µέσα σ αυτό, η λειτουργία των πλάνων, η φωτογραφία, οι ηχητικές επιλογές, το µοντάζ οι µαθητές ασκούνται και σε µια πιο συστηµατική αποκωδικοποίηση του προφορικού λόγου και των χαρακτηριστικών του στην κινηµατογραφική ταινία ως µέρος της κινηµατογραφικής γλώσσας. Γραµµατισµοί Γλωσσικός Κλασικός γραµµατισµός Οι µαθητές εξασκούνται στην παραγωγή διαφόρων τύπων κειµένων σε γραπτό λόγο: περίληψη, κείµενα παρουσίασης και κριτικής. Ασκούνται και σε προσχεδιασµένο προφορικό λόγο (την παρουσίαση των συµπερασµάτων από την εργασία της οµάδας). Σελίδα 7 από 36

8 Νέοι γραµµατισµοί Επιδιώκεται να ασκηθούν οι µαθητές: στην αποκωδικοποίηση µηνυµάτων γραπτού και προφορικού λόγου από ψηφιακές/οπτικοακουστικές πηγές (κινηµατογραφική ταινία): να συγκρίνουν τις δύο γλώσσες, λογοτεχνική και κινηµατογραφική, και τους τρόπους µε τους οποίους δηµιουργούν και προβάλλουν τα πρόσωπα και γενικά την ιστορία που αφηγείται, στην αποκωδικοποίηση µηνυµάτων οπτικών (εικόνας) και ακουστικών (ήχου,µουσικής): σύγκριση του νατουραλισµού του λογοτεχνικού κειµένου και του νατουραλισµού της ταινίας. Σ ένα τέτοιο πλαίσιο µπορεί τα παιδιά να αποκωδικοποιήσουν τόσο τη λογοτεχνική όσο και την κινηµατογραφική γλώσσα: πλάνα, µουσική υπόκρουση, διαλόγους κτλ, στην παραγωγή νοήµατος από την ανάλυση όλων των παραπάνω γλωσσικών και µη µηνυµάτων (πολυτροπικός γραµµατισµός), στην παραγωγή ψηφιακών πολυτροπικών κειµένων µε την αξιοποίηση λογισµικών επεξεργασίας κειµένου και παρουσίασης. Κριτικός γραµµατισµός Στην παρούσα διδακτική πρόταση δίνεται η δυνατότητα στους µαθητές να κατανοήσουν τους παράγοντες που διαµορφώνουν τα κριτήρια για την κριτική λογοτεχνικών έργων και κινηµατογραφικών ταινιών, όπως είναι η ιδεολογικοπολιτική θεώρηση του κριτικού, η εστίαση της κριτικής, οι διαφορές που µπορούµε να εντοπίσουµε σε κριτικές που γράφτηκαν όταν εκδόθηκε η νουβέλα του Θεοτόκη και σε κριτικές που γράφτηκαν πολλά χρόνια αργότερα. Οι διαφορές αυτές µπορούν να αφορούν τη γλώσσα της κριτικής, το περιεχόµενο, τις ιδεολογικές ή άλλες θεωρήσεις κ.ο.κ. Επιπλέον, οι µαθητές καλούνται να διαµορφώσουν τα δικά τους κριτήρια, ώστε να γράψουν τις δικές τους κριτικές από την οπτική γωνία που θα επιλέξουν. Σελίδα 8 από 36

9 Ε. ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Αφετηρία Η αρχική ιδέα προήλθε από τη διδασκαλία της νουβέλας του Κωνσταντίνου Θεοτόκη στην οποία βασίστηκε η ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη. Η διδασκαλία του συγκεκριµένου κειµένου διευκολύνει την κριτική προσέγγιση της ταινίας, καθώς η υπόθεση είναι ήδη γνωστή στους µαθητές και επιπλέον έχουν εργαστεί µε κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου. Σύνδεση µε τα ισχύοντα στο σχολείο Συµβατότητα µε το ΑΠΣ & το ΔΕΠΠΣ: Αξιοποιούνται οι ΤΠΕ στη διδασκαλία της Γλώσσας και της Λογοτεχνίας. Δίνεται έµφαση στην αξιοποίηση της Τέχνης, και στη συγκεκριµένη περίπτωση της τέχνης του κινηµατογράφου, στην εκπαιδευτική διαδικασία. Βασίζεται στη διδακτική προσέγγιση των πολυγραµµατισµών και του κριτικού γραµµατισµού. Εφαρµόζονται βιωµατικές και οµαδοσυνεργατικές µέθοδοι διδασκαλίας. Συµβατότητα µε τις αρχές και τους στόχους των νέων προγραµµάτων σπουδών του Νέου Σχολείου: Σχέδιο µαθήµατος που βασίζεται στη µέθοδο project. Αξιοποίηση των ΤΠΕ Η αναζήτηση πηγών στο διαδίκτυο και η χρήση λογισµικών επεξεργασίας κειµένου και παρουσίασης. Κείµενα «Η Τιµή και το Χρήµα», Κωνσταντίνου Θεοτόκη Κινηµατογραφική ταινία «Η Τιµή της Αγάπης», Τώνιας Μαρκετάκη Στο σενάριο επίσης αξιοποιούνται κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου καθώς και κείµενα παρουσίασης-κριτικής της κινηµατογραφικής ταινίας, αντληµένα κυρίως από το διαδίκτυο, τα οποία καταλογογραφούνται στο παράρτηµα. Διδακτική πορεία/στάδια/φάσεις Σελίδα 9 από 36

10 1 η φάση ( 2 διδακτικές ώρες) (στο µάθηµα της Λογοτεχνίας) (στην αίθουσα διδασκαλίας) 1 η ώρα: Ανάγνωση αποσπασµάτων από τη νουβέλα του Κ. Θεοτόκη «Η Τιµή και το Χρήµα» 2 η ώρα: Συζήτηση/ανάλυση του λογοτεχνικού έργου µε γνώµονα τα κείµενα κριτικής για το συγκεκριµένο έργο (βλ. Παράρτηµα, Κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου). Δίνεται έµφαση στην τεχνοτροπία, στον κοινωνικό/πολιτικό προβληµατισµό του συγγραφέα, στην εποχή, στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και τις σχέσεις που διαµορφώνουν µεταξύ τους. Αναζητώνται τα κίντρα των συµπεριφορών και επιλογών τους και οι παράγοντες που διαµορφώνουν αυτά τα κίνητρα. Ζητάµε από τους µαθητές να διαβάσουν στο σπίτι ολόκληρη τη νουβέλα. 2 η φάση ( 2 διδακτικές ώρες) (στο µάθηµα της Λογοτεχνίας) (στην αίθουσα διδασκαλίας, εξοπλισµένη µε φορητούς υπολογιστές, βιντεοπροβολέα και ασύρµατο δίκτυο. Εναλλακτικά στο εργαστήριο πληροφορικής.) Χωρίζονται οι µαθητές σε οµάδες των τεσσάρων ατόµων (αν αυτό εξυπηρετεί). Δίνουµε σε κάθε οµάδα ένα από τα κείµενα κριτικής (βλ. Παράρτηµα, Κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου) και το 1 ο Φύλλο Εργασίας. Οι µαθητές καλούνται να εντοπίσουν στο κείµενο κριτικής τα βασικά χαρακτηριστικά: τις πληροφορίες για το λογοτεχνικό έργο (συνοπτική παρουσίαση της υπόθεσης, των προσώπων, της εποχής κ.ά.), τα σχόλια του κριτικού, την τεκµηρίωσή τους, την οπτική γωνία της κριτικής. Καταγράφουν τα ευρύµατα και τα συµπεράσµατα της οµάδας σε έγγραφο word, ώστε µε βάση και τα συµπεράσµατα αυτά να συντάξουν στη συνέχεια τη δική τους κριτική. 3 η φάση (1 διδακτική ώρα) (στο µάθηµα της Ν. Γλώσσας) Σελίδα 10 από 36

11 (στην αίθουσα διδασκαλίας, εξοπλισµένη µε φορητούς υπολογιστές, βιντεοπροβολέα και ασύρµατο δίκτυο. Εναλλακτικά στο εργαστήριο πληροφορικής.) Έχει ζητηθεί από τους µαθητές να έχουν ήδη παρακολουθήσει την ταινία της Τ. Μαρκετάκη «Η Τιµή της Αγάπης». (Εναλλακτικά, µπορεί να γίνει προβολή της ταινίας στο σχολείο. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να αφιερωθεί επιπλέον χρόνος για τον σκοπό αυτό). Δίνεται το 2 ο Φύλλο Εργασίας και σε κάθε οµάδα ένα κείµενο παρουσίασης κριτικής της ταινίας - σε κάποια/ες οµάδες µπορούν να δοθούν δύο από τα µικρότερα κείµενα - (βλ. Παράρτηµα, Κείµενα παρουσίασης κριτικής της ταινίας). Οι µαθητές καλούνται να εντοπίσουν στο κείµενο κριτικής τα βασικά χαρακτηριστικά: τις πληροφορίες για την ταινία (συνοπτική παρουσίαση της υπόθεσης, των προσώπων, της εποχής κ.ά.), τα σχόλια του κριτικού, την τεκµηρίωσή τους, την οπτική γωνία της κριτικής. Καταγράφουν τα ευρύµατα και τα συµπεράσµατα της οµάδας τους σε ένα δικό τους κείµενο κριτικής της παρουσίασης κριτικής, σε έγγραφο word. 4 η φάση (2 διδακτικές ώρες) (στο µάθηµα της Ν. Γλώσσας) (στην αίθουσα διδασκαλίας, εξοπλισµένη µε φορητούς υπολογιστές, βιντεοπροβολέα και ασύρµατο δίκτυο. Εναλλακτικά στο εργαστήριο πληροφορικής.) Οι οµάδες συντάσσουν ένα δικό τους κείµενο κριτικής της ταινίας (3 ο Φύλλο Εργασίας). Το κείµενο και τα συµπεράσµατά τους θα τα παρουσιάσουν στην ολοµέλεια µαζί µε την προηγούµενη εργασία τους κατά την επόµενη φάση. 5 η φάση (1 διδακτική ώρα) (στο µάθηµα της Λογοτεχνίας ή της Γλώσσας) (στην αίθουσα διδασκαλίας, εξοπλισµένη µε φορητούς υπολογιστές, βιντεοπροβολέα και ασύρµατο δίκτυο. Εναλλακτικά στο εργαστήριο πληροφορικής.) Σελίδα 11 από 36

12 Οι οµάδες παρουσιάζουν και τις δύο εργασίες τους στην ολοµέλεια. Η παρουσίαση γίνεται σε προσχεδιασµένο προφορικό λόγο και µε τη χρήση λογισµικού παρουσίασης, αν αυτό είναι δυνατό. Σελίδα 12 από 36

13 ΣΤ. ΦΥΛΛΟ/Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Λογοτεχνικό έργο: «Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ», Θεοτόκη Κείµενο κριτικής για το λογοτεχνικό έργο: (Ένα από τα κείµενα που προτείνονται στο Παράρτηµα) Στο κείµενο κριτικής της οµάδας σας να υπογραµµίσετε (µε διαφορετικό χρώµα κάθε φορά): 1. τα βασικά χαρακτηριστικά: τις πληροφορίες για το λογοτεχνικό έργο (συνοπτική παρουσίαση της υπόθεσης, των προσώπων, της εποχής κ.ά.), 2. τα σχόλια του κριτικού και πώς αυτά τεκµηριώνονται, 3. την οπτική γωνία της κριτικής: σε ποια στοιχεία ή χαρακτηριστικά επικεντρώνεται η κριτική, είναι θετική ή αρνητική, ποια είναι η θέση του κριτικού απέναντι στους προβληµατισµούς του Θεοτόκη. Να καταγράψετε τα ευρύµατα και τα συµπεράσµατα της οµάδας σας σε ένα έγγραφο word Σελίδα 13 από 36

14 2 ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κινηµατογραφική ταινία: «Η ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ», Τ. Μαρκετάκη Κείµενο παρουσίασης κριτικής της ταινίας: (Ένα από τα κείµενα που προτείνονται στο Παράρτηµα) Να συντάξετε ένα δικό σας κείµενο κριτικής για το κείµενο παρουσίασης κριτικής της οµάδας σας. Για τη σύνταξη του κειµένου σας να εντοπίσετε: 1. το πληροφοριακό µέρος: (συνοπτική παρουσίαση της υπόθεσης, των προσώπων, της εποχής κ.ά.), 2. τα σχόλια του κριτικού και πώς αυτά τεκµηριώνονται, 3. την οπτική γωνία της κριτικής. Στη συνέχεια να καταγράψετε τα ευρύµατα και τα συµπεράσµατά σας. (Το κείµενο να γραφεί σε word.) Σελίδα 14 από 36

15 3 ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κινηµατογραφική ταινία: «Η ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ», Τ. Μαρκετάκη Να συντάξετε ένα δικό σας κείµενο κριτικής της ταινίας. Το κείµενό σας καλό είναι να ακολουθεί την εξής δοµή: 1. το πληροφοριακό µέρος: ( συνοπτική παρουσίαση της υπόθεσης, των προσώπων, της εποχής κ.ά.), 2. τα σχόλια και τηντεκµηρίωσή τους, 3. την οπτική γωνία της κριτικής σας. Για την κριτική παρουσίαση της ταινίας µπορείτε να αξιοποιήσετε τις πηγές που χρησιµοποιήσατε στις προηγούµενες φάσεις καθώς και τα συµπεράσµατα των προηγούµενων εργασιών. Το κείµενό σας να είναι σε word. Σελίδα 15 από 36

16 Ζ. ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ Στη 2 η φάση θα µπορούσαν να εργαστούν οι µαθητές ατοµικά, στο σπίτι τους, εάν υπάρχει σοβαρό θέµα εξοικονόµησης χρόνου. Σ αυτή την περίπτωση θα δοθούν λιγότερα (ίσως και µόνο ένα) κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου. Η. ΚΡΙΤΙΚΗ Νοµίζω ότι θετικά σηµεία του σεναρίου αυτού είναι: η λογική των πολυγραµµατισµών, η αξιοποίηση της κινηµατογραφικής ταινίας στη γλωσσική διδασκαλία, η εύκολη πρόσβαση στο εκπαιδευτικό υλικό που απαιτείται (ταινία, κείµενα κριτικής) και η παραγωγή κειµένων παρουσίασης κριτικής από τους µαθητές σε τρεις φάσεις, οδηγούνται δηλαδή, σταδιακά στη δική τους κριτική. H εφαρµογή ενός τέτοιου διαθεµατικού σεναρίου βοηθά τους µαθητές να κατανοήσουν ότι οι πληροφορίες και οι γνώσεις που αποκτούν καθώς και οι εργασίες που αναλαµβάνουν στα διάφορα σχολικά µαθήµατα δεν είναι ασύνδετες µεταξύ τους αλλά αλληλοσυµπληρώνονται. Επίσης, καταδεικνύεται στα µάτια τους η χρησιµότητα των γνώσεων που προσκοµίζουν µέσα από αυτή τη διαδικασία, εφόσον κατακτούν στην πράξη ένα εργαλείο να προσεγγίζουν ένα λογοτεχνικό έργο ή να στέκονται κριτικά απέναντι σε µια κινηµατογραφική ταινία. Θ. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδαλόγλου, Κ Η γραπτή έκφραση των µαθητών. Προτάσεις για την αξιολόγηση και τη βελτίωσή της. Κέδρος. Κουτσογιάννης, Δ Η εισαγωγή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση και τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων. ΤΠΕ και γραµµατισµός. Επιµορφωτικό υλικό για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών στα Κέντρα Στήριξης Επιµόρφωσης. Επιµόρφωση Εκπαιδευτικών για την Αξιοποίηση και Εφαρµογή των ΤΠΕ στη Διδακτική Πράξη, τεύχος 3: Κλάδος ΠΕ02, Α Έκδοση, Πάτρα, Φεβρουάριος 2010, σ Σελίδα 16 από 36

17 Παιδαγωγικό Ινστιτούτο «Αξιοποίηση των Τεχνών στην Εκπαίδευση». Βασικό Επιµορφωτικό Υλικό, Τόµος Β, Ειδικό Μέρος, Μείζον Πρόγραµµα Επιµόρφωσης. Ι. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α) Βασικά κείµενα: «Η Τιµή και το Χρήµα» Κωνσταντίνου Θεοτόκη Κινηµατογραφική ταινία «Η Τιµή της Αγάπης», Τώνιας Μαρκετάκη Β) Κείµενα κριτικής του λογοτεχνικού έργου: 1ο και 2ο κείµενο: Κ. ΘΕΟΤΟΚΗΣ, Βιβλίο του καθηγητή (εδώ), σελ ο κείµενο: Παγανός Γ. Δ., «Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Η τιµή και το χρήµα». Αναζητήσεις στη σύγχρονη πεζογραφία. Κριτικά Μελετήµατα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984, Σσ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ της πεζογραφίας του Κων. Θεοτόκη ανακύπτουν ορισµένα ερωτήµατα, που θα τα διατύπωνε κανείς µε την ακόλουθη σειρά. Τα έργα της σχετικά παλαιότερης λογοτεχνίας µπορούν να επιβιώσουν στην εποχή µας; Ειδικότερα, τα έργα που βασίζονται σε έναν κοινωνιολογικό προβληµατισµό και κατατάσσονται στην κατηγορία της στρατευµένης σε ορισµένο ιδεολογικό προσανατολισµό λογοτεχνίας; Με άλλα λόγια το πρόβληµα είναι κατά πόσο ορισµένα κείµενα της παλαιότερης ρεαλιστικής πεζογραφίας, που εµφανίστηκαν ως δηµιουργήµατα συγκεκριµένων κοινωνικών συνθηκών και ιδεολογικών ζυµώσεων, µπορούν, πέρα από την ιστορικότητα τους, να έχουν απήχηση στο σηµερινό αναγνώστη. Για να απαντήσει κανείς στα παραπάνω Σελίδα 17 από 36

18 ερωτήµατα, πρέπει να ανιχνεύσει τα συστατικά στοιχεία των παλαιότερων λογοτεχνηµάτων, τα όποια, ξεπερνώντας την εποχή όπου γράφτηκαν, εξακολουθούν να σηµασιοδοτούν τη σύγχρονη εµπειρία. Στον προβληµατισµό αυτό δεν µπορούµε να παραγνωρίσουµε το γεγονός ότι το «νόηµα» ενός λογοτεχνικού κειµένου βρίσκεται πάντοτε σε στενή συνάρτηση µε το εκφραστικό του αποτέλεσµα: η λογοτεχνία, ακόµη κι όταν παρουσιάζεται µε τη µεταµφίεση του πιο κοινότοπου ρεαλισµού, καταξιώνεται πρωταρχικά ως έργο φαντασίας και λόγου. Θα µπορούσε κάλλιστα την ανεπικαιρότητα να αναπληρώσει η µεταµορφωτική δύναµη της φαντασίας. Ας θυµηθούµε δύο συγκριτικά παραδείγµατα: τη Φόνισσα (1903) του Παπαδιαµάντη και την Τιµή και το χρήµα (1912) του Θεοτόκη. Στον πυρήνα και των δύο έργων υπάρχει το ίδιο πρόβληµα: η υποβαθµισµένη θέση της γυναίκας µέσα στην ελληνική κοινωνία της εποχής. Ο Παπαδιαµάντης όµως επιλέγοντας µια προωθηµένη φανταστική λύση έδωσε µια «δαιµονική» και τραγικότερη διάσταση στον τύπο της ηρωίδας του και αποµακρύνθηκε έτσι από τις εµπειρικές αφορµές του µύθου του. Με το να στήσει ένα γνήσιο λογοτεχνικό τύπο κατόρθωσε να υπερβεί τις συνέπειες του ρηχού ρεαλισµού. Αντίθετα, ο Θεοτόκης µένοντας πιστός στις σοσιαλιστικές ιδέες που τον ενέπνεαν όταν έγραφε την κοινωνική του νουβέλα πριν από τους Βαλκανικούς πολέµους θέλησε να δείξει µε µέθοδο αυστηρά ρεαλιστική το δρόµο που θα οδηγούσε τη γυναίκα στην κοινωνική της απελευθέρωση. Είναι πιο πολύ στο έργο αυτό, όπως και στο µυθιστόρηµα του Οι σκλάβοι στα δεσµά τους (1922), ένας µελετητής και στοχαστής των κοινωνικών πραγµάτων που παρατηρεί από ορισµένη ιδεολογική οπτική γωνία. Γράφει, θα λέγαµε, προγραµµατισµένα άλλα και µε υψηλή καλλιτεχνική ευθύνη, ώστε να µην κάνει, όσο είναι δυνατόν, παραχωρήσεις στην ιδεολογία του εις βάρος της τέχνης. Προσγειωµένος όµως στο έδαφος του κοινωνικού ρεαλισµού περιόρισε σε «λογικά όρια» το πέταγµα της φαντασίας στην προσπάθεια του να απεικονίσει µε τα πιο λιτά και πειστικά εκφραστικά µέσα το κοινωνικό Σελίδα 18 από 36

19 πλαίσιο και τους χαρακτήρες της ιστορίας του. Το δίδαγµα του Κ. Θεοτόκη είναι το δίδαγµα του κοινωνικού ρεαλιστή: να δείξει ότι ο χαρακτήρας είναι δηµιούργηµα των κοινωνικών συνθηκών οπου ζει ο άνθρωπος, ο όποιος από τη φύση του δεν έχει καµιά ροπή προς το κακό: «Και αχ, δεν έφταιγε ούτε αυτός δεν ήταν φυσικιά η κακοσύνη µέσα στο στήθι του! Οι περίστασες, οι δυστυχίες τον είχαν αλλάξει. Κουναρηµένος καθώς ήταν µε ιδέες νοικοκυρίσιες, δε µπορούσε µεµιάς να συνηθίσει στον σκληρό ξεπεσµό, αλλά µε ολην του τη δύναµη αντιστεκότουν...». Ας έρθουµε όµως στην ιστορία. Η σιόρα Επιστήµη Τρινκούλαινα, από ταπεινή εργατική οικογένεια, και ο υποψήφιος γαµπρός της ο Αντρέας, ξεπεσµένο αρχοντόπουλο, είναι σκλάβοι του χρήµατος. Η σιόρα Επιστήµη έχει ανάγκη από χρήµατα, για να συντηρεί την οικογένεια της και για να ετοιµάσει την προίκα των τριών κοριτσιών της. Ο Αντρέας επίσης χρειάζεται χρήµατα για να ξεχρεώσει το υποθηκευµένο αρχοντόσπιτό του και να ανακτήσει έτσι την κοινωνική του υπόληψη. Ανάµεσα στους δύο νέους, τη Ρήνη την κόρη της σιόρα Επιστήµης και τον Αντρέα φουντώνει ένα ειδύλλιο, που υπονοµεύεται από το χρήµα. Η έκβαση του εξαρτάται από το βαθµό ανεξαρτησίας που έχουν απέναντι στο χρήµα η σιόρα Επιστήµη και ο Αντρέας. Παγιδευµένοι όµως οι δύο ανταγωνιστές, από τις ανάγκες η πρώτη και από τις κοινωνικές συµβάσεις δ δεύτερος, οδηγούνται σε αδιέξοδα και συγκρούσεις, που έχουν ως συνέπεια τη δυστυχία του αθώου θύµατος, της Ρήνης. Το κορίτσι δεν είναι υπεύθυνο ούτε για την ταπεινή του καταγωγή η µητέρα της εργάζεται σε εργοστάσιο και ο πατέρας της είναι µέθυσος και ανίκανος να προσφέρει υλική βοήθεια στην οικογένεια του ούτε για την τύχη του, που προκαθορίζεται από παράγοντες έξω από τον έλεγχο της. Η Ρήνη ωστόσο µετατρέπεται σε «εµπόρευµα», γίνεται αντικείµενο της πιο εξευτελιστικής συναλλαγής ανάµεσα στη µητέρα της και τον υποψήφιο γαµπρό. Η τύχη της παίζεται για λίγες εκατοντάδες τάλιρα. Η µητέρα της, που έχει ορισµένες οικονοµίες, της δίνει προίκα τριακόσια τάλιρα, ενώ οι αρχικές απαιτήσεις του Αντρέα ήταν εξακόσια. Η σιόρα Επιστήµη όµως χωρίς να Σελίδα 19 από 36

20 είναι πλούσια θα µπορούσε, αν ήθελε, να ικανοποιήσει αύτη την απαίτηση, γιατί διέθετε το χρηµατικό ποσό. Αλλά είχε και ή ίδια µια αδυναµία επίκτητη για το χρήµα, µια πίστη στην αξία του. Μετά τη συρροή όµως δραµατικών για την υπόληψη και την ευτυχία του κοριτσιού της γεγονότων, η σιόρα Επιστήµη αναγκάζεται να παραδώσει στον ανταγωνιστή της το κλειδί του θησαυροφυλακίου της, για να πάρει ο ίδιος όχι τα αρχικά εξακόσια, αλλά χίλια τάλιρα. Η ήττα αύτη της µητέρας αποκτά το νόηµα της ηθικής κάθαρσης. Ή νεαρή ηρωίδα, ή Ρήνη, µέσα στην άκρα δυστυχία της ωριµάζει και υψώνεται σε ηθική προσωπικότητα. Εγκαταλειµµένη από τον Αντρέα στο σπίτι του, που από ώρα σε ώρα έβγαινε σε δηµοπρασία, σε κατάσταση εγκυµοσύνης, στερηµένη και το ψωµί, αποφασίζει να εργαστεί, για να ζήσει: «Και το κάµε. Αρµατώθηκε µε υποµονή, µε καρτερία µ ελπίδα, και το ίδιο το πρωί ζήτησε δουλειά στο εργοστάσιο που εγνώριζε, όπου εδούλευε η µητέρα της. Κι αυτό το τόλµηµα της που εκαταφρονούσε τους πατροπαράδοτους και παράλογους θεσµούς, της εφάνηκε πολύ ευκολότερο απ ό,τι το φανταζότουν, κι ούτε ένα χείλι δε βρέθηκε να την κατακρίνει για τούτο». Και όταν σε λίγο ο Αντρέας, χαρούµενος για την υποχώρηση της σιόρα Επιστήµης στο ζήτηµα της προίκας, θα της ζητήσει να τον ακολουθήσει, η Ρήνη θα του δώσει το ήθικό µάθηµα µε την άρνηση της: «Όχι!», του αποκρίθηκε, «όχι! για λίγα χρήµατα ήσουνε έτοιµος να µε πουλήσεις και χωρίς αυτά δε µ' έπαιρνες πάει τώρα η αγάπη! Έπέταξε το πουλί!». Ενδιαφέρον παρουσιάζει στη νουβέλα αυτή, εκτός των άλλων, και ο τρόπος µε τον όποιο ο Κ. Θεοτόκης µελετά και περιγράφει τη σταδιακή αλλοίωση και διαστρέβλωση της φυσικής καλοσύνης του ανθρώπινου χαρακτήρα. Αυτό το Σελίδα 20 από 36

21 βλέπουµε κυρίως στην απεικόνιση της σιόρα Επιστήµης και του Αντρέα. Η µητέρα της Ρήνης οδηγηµένη από την ανάγκη έχει διαµορφώσει µε τον καιρό ένα χαρακτήρα υπολογιστικό. Στο κέντρο της συνείδησης της µπαίνει το χρήµα. Συναλλάσσεται µε λαθρεµπόρους, γίνεται µεταπράτισσα, τοκίζει τα χρήµατα της και κρύβει τα έσοδα της από τους δικούς της. Στην περίπτωση της βλέπουµε τη φετιχοποίηση µιας αξίας ανταλλακτικής. Και ο Αντρέας επίσης εκµεταλλεύεται όλες τις δυνατότητες που του παρέχει ή παρασιτική κοινωνία της εποχής και ή κοµµατική προστασία, για να κερδίσει χρήµατα. Η σιόρα Επιστήµη δεν έχει ταξική συνειδητοποίηση. Σε συζήτηση µε τη γειτόνισσα της, την κυρά Χριστίνα, η οποία παρουσιάζεται ταξικά συνειδητοποιηµένη και µισεί τους πλούσιους, η µητέρα της Ρήνης θα εξηγήσει την ανισότητα σαν µια κατάσταση περίπου µοιραία: «Έτσι έκανε ο Θεός τον κόσµο», είπε χαµογελώντας η κυρά Επιστήµη, «κι εµείς οι φτωχοί θα ζήσουµε µε τσι πλούσιοι». Δεν θα διστάσει ακόµη, κινηµένη από τη δική της «λογική», όταν η Χριστίνα θα καταραστεί κάποιον περαστικό µε το αυτοκίνητο του νεόπλουτο, να αναλάβει τη συνηγορία των πλουσίων: «Μην παραµιλείς, σιόρα Χριστίνα», είπε σοβαρά η Επιστήµη, «είναι ψωµοδότης του φτωχού εκατό γυναίκες και κοπέλες κι εκατό άντρες ζούνε από τα χέρια του». *Ας δούµε τώρα το θέµα της επικαιρότητας. Το κείµενο σηµασιοδοτεί και τα σύγχρονα κοινωνικά φαινόµενα, αφού το χρήµα στην καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας εξακολουθεί να διαστρεβλώνει τις αξίες και τις ανθρώπινες σχέσεις, που παρουσιάζονται διαµεσολαβηµένες. Πέρα από αυτό όµως η συγκεκριµένη νουβέλα αποτελεί και για τα σηµερινά δεδοµένα έναν ύµνο στην αγωνιστικότητα και το ήθος των γυναικών. Είναι ίσως η πιο προωθηµένη, αν και τόσο πρώιµη για την ελληνική Σελίδα 21 από 36

22 πραγµατικότητα, λογοτεχνική αντιµετώπιση του γυναικείου κοινωνικού προβλήµατος. Τα βασικά πρόσωπα είναι αποκλειστικά οι δύο γυναίκες. Αντίθετα οι άντρες, όπως ο Αντρέας, ο θειος του ο Σπύρος και ο γερο-τρίνκουλος, απεικονίζονται παραδοµένοι είτε στις ανθρώπινες αδυναµίες είτε στις κοινωνικές προκαταλήψεις και ανίκανοι να σπάσουν τα δεσµά τους. Δυο δυνάµεις συγκρούονται εδώ: το χρήµα και η ηθική φύση του ανθρώπου. Το χρήµα έχει υποκαταστήσει τις αξίες της ζωής, όπως είναι ο ερωτάς και οι τίµιες ανθρώπινες σχέσεις. Από την τελική στάση της νεαρής ηρωίδας θυσιάζεται ο έρωτας και καταξιώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Θυσία όχι ελάχιστη, αφού η αγάπη είναι αξία ζωής, είναι η ίδια πηγή της ζωής. Η νίκη της Ρήνης είναι νίκη σε ηθικό επίπεδο, είναι νίκη Ιδανική. Στην τελική έκβαση του απλού µύθου η φύση υποκαθίσταται από την ηθική. Η νεαρή ηρωίδα κερδίζοντας την κοινωνική της απελευθέρωση µε την αποποµπή του Αντρέα και την έξοδο της στην εργασία, χάνει τη χαρά της ζωής. Ή απελευθέρωση της είναι εσωτερική. Ο εσωτερικός της κόσµος µετασχηµατίζεται από την προσωπική της δοκιµασία, ενώ η εξωτερική πραγµατικότητα παραµένει αναλλοίωτη. Η ηρωίδα µεταβάλλεται σε πρόσωπο προβληµατικό, από τη στιγµή που θα βρεθεί στο τραγικό δίληµµα να εκλέξει ανάµεσα στον ερωτά και την. ηθική στάση. Εδώ νοµίζω ότι διαφοροποιείται η θέση του Κ. Θεοτόκη από το γενικό πλαίσιο των θεωρητικών και πολιτικών του ιδεών της εποχής: στο δίληµµα. Πρόκειται για ένα δίληµµα στο βάθος ελληνικό. Το βλέπουµε π.χ. στην Αντιγόνη, στη στάση του Σωκράτη στο δικαστήριο, στον Σολωµό των Ελεύθερων Πολιορκηµένων, στην ποίηση του Καβάφη, αλλά και στη µεταγενέστερη λογοτεχνία µας. Η ηθική αρχή που διατρέχει όλο το διήγηµα έχει τις ρίζες της στον Σολωµό, είναι η συνέχεια του διδάγµατος του. Στο πρόσωπο της Ρήνης προβάλλεται µια µορφή Ιδανική. Στο σηµείο αυτό ακριβώς το κείµενο ξεπερνάει την επικαιρότητα της βασικής προβληµατικής του. Ας δούµε όµως λίγο και την τεχνική του. Η προβληµατική του διηγήµατος Σελίδα 22 από 36

23 παρουσιάζεται µε την αναγκαιότητα ενός συλλογισµού. Αυτό φαίνεται και στη σύλληψη και στην εκτέλεση του σχεδίου. Ο προσεχτικός αναγνώστης παρατηρεί µια αυστηρή αλληλουχία των καταστάσεων από την αρχή του διηγήµατος ως την τελική του λύση. Οι συγκρούσεις προοιωνίζονται µε µια αυστηρή οικονοµία µέσα από τη διαγραφή των βασικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων. Με την εξέλιξη του απλού µύθου οι χαρακτήρες ωριµάζουν καθώς βιώνουν την καταλυτική εµπειρία των γεγονότων, διατηρώντας όµως στο βάθος της καρδίας τους τη φυσική τους αγαθότητα. Τα βασικά πρόσωπα συνειδητοποιούν ως ένα σηµείο, έστω και µε αφελή τρόπο, ότι οι κοινωνικοί θεσµοί, όπως το χρήµα, είναι η αίτια της δυστυχίας τους. Ο Κ. Θεοτόκης χρησιµοποιεί µια πειστική ρεαλιστική µέθοδο στην αφήγηση του. Η έκταση των αφηγηµατικών µερών είναι περιορισµένη, ενώ εντυπωσιακή παρουσιάζεται η εκµετάλλευση του εσωτερικού µονολόγου και των διαλόγων. Με τις τεχνικές αυτές ενισχύεται ή παραστατικότητα και ή θεατρικότητα των διαφόρων επεισοδίων του διηγήµατος. Έξαλλου η έντονη χρήση της ιδιωµατικής γλώσσας και στα αφηγηµατικά και στα διαλογικά µέρη χαρίζει στο διήγηµα φυσικότητα και πειστικότητα. Από τους µονολόγους επίσης µε τις χαρακτηριστικές λεπτοµέρειες, που λειτουργούν ως ντοκουµέντα για την αποκάλυψη και την προβολή των βασικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων, φαίνεται ως πιο εντυπωσιακό βαθµό ο Κ. Θεοτόκης είχε κατακτήσει τη ρεαλιστική και τη νατουραλιστική µέθοδο γραφής. Τέλος πρέπει να σηµειώσουµε την απουσία κάθε περίπλοκης τεχνικής, την οµαλή εξέλιξη του αφηγηµατικού χρόνου χωρίς περίτεχνες αναδροµές και επανασυνδέσεις. Τα άπλα και σοφά εκφραστικά αυτά µέσα ανταποκρίνονται και στην απλότητα της ιστορίας και τον ιδεολογικό προβληµατισµό του συγγραφέα, αλλά συνάµα αποκαλύπτουν και µια ισχυρή καλλιτεχνική βούληση. Η πεζογραφία του Θεοτόκη πολλά θα είχε να διδάξει στους νεότερους. 4ο κείµενο: Σελίδα 23 από 36

24 Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ Κωνσταντίνος Θεοτόκης Η Τιµή και το Χρήµα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη είναι ένα εκτενές διήγηµα (νουβέλα) που δηµοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες στο περιοδικό Νουµάς από τον Αύγουστο ως το Δεκέµβριο του 1912 και εκδόθηκε αυτοτελώς το Σύµφωνα µε τον συγγραφέα, το έργο γράφτηκε πριν τους βαλκανικούς πολέµους, σε µια περίοδο που ο Θεοτόκης ζώντας στο Μόναχο είχε επηρεαστεί βαθύτατα από τις σοσιαλιστικές ιδέες και ανέπτυξε έντονη κοινωνική δράση. Με τα έργα αυτής της περιόδου ο Θεοτόκης προσπαθεί να δείξει ότι µε το τότε υπάρχον κοινωνικό σύστηµα, το χρήµα και το συµφέρον αλλοιώνει το χαρακτήρα των ανθρώπων και κατευθύνει τις πράξεις τους. Η υπόθεση του έργου διαδραµατίζεται στο Μαντούκι, µια συνοικία της Κέρκυρας και κεντρική ηρωίδα είναι η σιόρα Επιστήµη Τρινκούλαινα, µια γυναίκα του λαού, η οποία προσπαθεί µόνη της να αναθρέψει τα παιδιά της, γιατί ο σύζυγός της, είναι µέθυσος και δεν µπορεί να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια στην οικογένεια. Άλλο κεντρικό πρόσωπο είναι ο Αντρέας, ένας νέος αριστοκρατικής καταγωγής, ο οποίος προσπαθεί να ξεπληρώσει τα χρέη που του άφησε ο πατέρας του και ασχολείται µε το λαθρεµπόριο ζάχαρης. Ο Αντρέας ερωτεύεται την κόρη της σιόρας Επιστήµης, τη Ρήνη, όµως δεν έχει χρήµατα ώστε να την κάνει ευτυχισµένη. Ζητά λοιπόν 1000 τάλιρα προίκα από τη µητέρα της, όµως αυτή δέχεται να του δώσει µόνο 300. Στην προσπάθειά του να πείσει τη σιόρα Επιστήµη να αυξήσει την προσφορά της, παίρνει τη Ρήνη στο σπίτι του, χωρίς να την παντρευτεί. Η Ρήνη έµεινε έγκυος και µετά από αυτή την εξέλιξη η µητέρα της δέχεται να δώσει την προίκα που θέλει ο Αντρέας. Όταν όµως ο Αντρέας πηγαίνει να ανακοινώσει στη Ρήνη ότι µπορούν επιτέλους να παντρευτούν, η Ρήνη αρνείται και διαλύει το δεσµό τους, γιατί θεωρεί πως ο Αντρέας ήθελε µόνο την προίκα της και όχι την ίδια. Έχει συνειδητοποιήσει ότι η αγάπη της έγινε αντικείµενο οικονοµικής συναλλαγής και είναι αποφασισµένη να πάει να Σελίδα 24 από 36

25 εργαστεί σε άλλους τόπους και να µεγαλώσει το παιδί που θα γεννηθεί στηριζόµενη αποκλειστικά στις δυνάµεις της. Ο Θεοτόκης στην Τιµή και το Χρήµα στηρίζει όλο το έργο πάνω στις αντιθέσεις τιµής - χρήµατος και έρωτα - κοινωνικής υπόληψης. Η βασική ιδέα του έργου επαναλαµβάνεται σταθερά από τη Ρήνη και τον Αντρέα και συνοψίζεται στη φράση «Ανάθεµά τα τα τάλαρα!». Ο συγγραφέας µας περιγράφει παραστατικά τους διάφορους χαρακτήρες του έργου και ακολουθώντας την τεχνοτροπία του ρεαλισµού µας προβάλλει την κοινωνική αδικία, την διαφθορά και την εξάρτηση των ανθρώπων από το χρήµα. Το ύφος της νουβέλας είναι φυσικό και λιτό και η γλώσσα του είναι η δηµοτική του απλού λαού ανάµεικτη µε αρκετά κερκυραϊκά ιδιωµατικά στοιχεία. πηγή: 5ο κείµενο: ΘΕΟΤΟΚΗΣ Έγραψαν για αυτόν: Eµβληµατική µορφή των γραµµάτων, ήδη από το γύρισµα του 20ού αιώνα ο Kωνσταντίνος Θεοτόκης, συγγραφέας ιδεολογικής πρωτοπορίας µε ευρωπαϊκή ενηµέρωση, κέρδισε µε την «Tιµή και το Xρήµα» του γενιές µαθητών, τις γοήτευσε µε τον «Kατάδικο» που έγινε καταδικός τους. Oύτως ή άλλως κέρδιζε πάντα τους λυκειόπαιδες από «τα αποδυτήρια» ήδη µε τη µυθιστορηµατική ζωή του και το λιτό βιογραφικό, µε το τριπλό φωτοστέφανο του επαναστάτη: οικογενειακού (µαθητής σχεδόν στα 19 του συνδέεται και παντρεύεται την 36χρονη βαρόνη vomallowitz ερήµην του πατέρα του, στη Bενετία), του κοινωνικού αποστάτη (αυτόµολος από το αρχοντικό του γένος µεταπηδά στο πλευρό των λαϊκών στρωµάτων µετεκενωτής των σοσιαλιστικών ιδεών στα καθ ηµάς µε τον K. Xατζόπουλο), αλλά και του Σελίδα 25 από 36

26 εθνικού ήρωα (συµµετέχει εθελοντικά στην Eπανάσταση της Kρήτης και της Θεσσαλίας). Eπιπροσθέτως, το γεγονός ότι ήταν χρήστης 5 ζωντανών γλωσσών και κάτοχος 5 νεκρών (ο φερεγγυότερος µεταφραστής της ινδικής λογοτεχνίας µέχρι σήµερα!) προκαλεί τον θαυµασµό µας και στον αιώνα της πολυγλωσσίας και τον επαυξάνει µε την πνευµατική του πολυπραγµοσύνη (σπούδασε φυσικοµαθηµατικά στο Παρίσι, κλασική φιλολογία, κοινωνιολογία / φιλοσοφία στο Mόναχο και το Γκρατς). Γιάννη Κουβαρά: K. Θεοτόκης: εποχή και βίος, Καθηµερινή 24/12// Ξεχωριστή θέση στην πεζογραφία της εποχής -και ειδικότερα στην περιοχή της κοινωνικής λογοτεχνίας- κατέχει το έργο του σηµαντικότερου, ίσως, πεζογράφου του µεσοπολέµου, του Κ. Θεοτόκη. Στην προκειµένη περίπτωση έχουµε να κάνουµε µε ένα συγγραφέα µε ευρύτατη παιδεία, εντυπωσιακή γλωσσοµάθεια και σπουδές σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Αυστρία, Γερµανία, Ιταλία). Με τις σοσιαλιστικές ιδέες πρέπει να έρχεται σε επαφή γύρω στα 1907, κατά τη διάρκεια της παραµονής του στο Μόναχο. Ο σοσιαλισµός όµως του Θεοτόκη -όπως τουλάχιστον κατοπτρίζεται στο πεζογραφικό του έργο- δεν έχει κανένα κοινό µε την ιδεολογική έπαρση και την ανατρεπτική ορµή της σύγχρονής του στρατευµένης προλεταριακής τέχνης. Η διεισδυτική, βεβαίως, οπτική του (η οποία εκτείνεται τόσο στο κοινωνικό περιβάλλον όσο και στον ψυχισµό των ηρώων του) και κυρίως η σύνδεση της ανθρώπινης παθολογίας µε το σύγχρονό του κοινωνικό και οικονοµικό καθεστώς, συστήνουν στα περισσότερα έργα του- µια κριτική στάση κάθε άλλο παρά ουδέτερη. Συγχρόνως, όµως, η ιδεολογία ποτέ δε λειτουργεί -όπως θα έλεγε ο Κ. Χατζόπουλος- ως «τετζέντα» δε γίνεται αυτοσκοπός. Θα µπορούσαµε, µάλιστα, να πούµε ότι στο έργο του αποκρυσταλλώνεται µια αρνητική εντέλει βιοθεωρία για τη ζωή (προϊόν της δραµατικής σύγκρουσης, η οποία συντελείται όχι στην επιφάνεια -τις κοινωνικοοικονοµικές δηλαδή σχέσεις- αλλά στο σκοτεινό ψυχικό βάθος), η οποία Σελίδα 26 από 36

27 ελάχιστα σηµεία σύγκλισης έχει µε τη «ροµαντική» σοσιαλιστική κοσµοθεωρία του µεσοπολέµου. Ό,τι εντέλει συστήνει τη φιλάνθρωπη ιδεολογία του είναι η ανθρωπιστική του παιδεία, η κοινωνική του ευαισθησία και η στοργή µε την οποία αντιµετωπίζει τους πάσχοντες ήρωές του. Σε ορισµένα από τα πρώιµα διηγήµατα του Θεοτόκη, που γράφονται κατά την περίοδο , διακρίνονται εµφανείς νιτσεϊκές επιδράσεις....σε µια άλλη ενότητα (πολύ πιο συµβατή, από την άποψη του περιεχοµένου, µε τις σοσιαλιστικές αρχές του Θεοτόκη) θα µπορούσαµε να κατατάξουµε τη νουβέλα Η τιµή και το χρήµα, (1912) και το µυθιστόρηµα Οι σκλάβοι στα δεσµά τους (1922). Εάν στα προηγούµενα πρώιµα ηθογραφικά ρεαλιστικά διηγήµατα το κυρίαρχο θεµατικό µοτίβο είναι η σύγκρουση ανάµεσα στα φυσικά ερωτικά ένστικτα και τις κοινωνικές προλήψεις, στα δύο συγκεκριµένα έργα η δράση µεταφέρεται σε µια προαστική και αστική -αντιστοίχως- κοινωνία και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην επιρροή των κοινωνικών και οικονοµικών όρων στα πρόσωπα. Στη νουβέλα Η τιµή και το χρήµα, η ανθρώπινη συνείδηση δοκιµάζει τα όρια και την αντοχή της, καθώς όλα τα πρόσωπα -λίγο ή περισσότερο- κινούνται σ έναν κλοιό, ο οποίος ορίζεται από τη διαβρωτική κυριαρχία του χρήµατος. Από τον κλοιό δραπετεύει, στο τέλος της αφήγησης, η Ρήνη (η κεντρική ηρωίδα), αρνούµενη την εξαγορά της αγάπης της, αποφασισµένη να ορίσει η ίδια τη ζωή της µε την εργασία της. Με τον τρόπο αυτό ο Θεοτόκης επιχειρεί ένα άνοιγµα σ έναν άλλο κύκλο, αφήνοντας -κατ επέκταση- ανοιχτή την υπόθεση για µια αλλαγή ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, ο οποίος βρίσκεται περά από τη δικαιοδοσία του χρήµατος. 6ο κείµενο: Κωνσταντίνου Θεοτόκη: "Η τιµή και το χρήµα". Η αγάπη στο τέλος νικά (;) Σελίδα 27 από 36

28 Γ) Κείµενα παρουσίασης κριτικής της ταινίας: 1 ο κείµενο Η ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Η ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ THE PRICE OF LOVE Κοινωνική, Έγχρ., Διάρκεια: 110' Παραγωγή: Ελληνική Σκηνοθεσία: Τόνια Μαρκετάκη Πρωταγωνιστούν: Τούλα Σταθοπούλου, Αννι Λούλου, Στρατής Τσοπανέλης, Αλκης Κωνσταντής Περίληψη Ερωτας, χρήµα, προδοσία στην Κέρκυρα των αρχών του 20ου αιώνα. Βασισµένη στη νουβέλα «Η Τιµή και το Χρήµα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, η ταινία αφηγείται µια ιστορία αγάπης που προδόθηκε για το χρήµα. Μια γυναίκα ταπεινής καταγωγής εγκαταλείπεται από τον αγαπηµένο της, που ανήκει στην µπουρζουαζία και που δεν τολµάει να αντιταχθεί στην τάξη του και να παντρευτεί µια κοπέλα χωρίς προίκα. Η κοινωνία την περιθωριοποιεί - όπως θα συνέβαινε σε κάθε ανύπαντρη µητέρα εκείνη την εποχή. πηγή: 2 ο κείµενο «Η τιµή της αγάπης» (1983) Σενάριο - σκηνοθεσία Τώνια Μαρκετάκη Μια ιστορία αγάπης µεταξύ δύο νέων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, στην Κέρκυρα του Η Σελίδα 28 από 36

29 ταινία παρακολουθεί την πορεία των δύο νέων και τον αντίκτυπο που έχουν οι πράξεις τους στο οικογενειακό περιβάλλον και στον κοινωνικό τους περίγυρο. Η ταπεινής καταγωγής κοπέλα (Ειρήνη - Αννυ Λούλου), ερωτεύεται τον νεαρό ξεπεσµένο άρχοντα (Αντρέα - Στρατής Τσοπανέλλης). Αρχικά εκείνος, αφού µε τον ασυγκράτητο έρωτά του την εκθέτει, ζητάει στη συνέχεια µεγάλη προίκα για να την παντρευτεί. Η µητέρα της Ειρήνης (Επιστήµη - Τούλα Σταθοπούλου) που είναι και ο αρχηγός της οικογένειας µιας και ο πατέρας είναι ένας µέθυσος, αρνείται: Τα «τάλαρα» που έχει µαζέψει µε τόσο κόπο πρέπει να µοιραστούν δίκαια σε όλα της τα παιδιά. Ο Αντρέας αποµακρύνεται µέχρι που µαθαίνει πως η Ειρήνη πρόκειται να παντρευτεί κάποιον άλλο. Στην παραφορά του πάθους του, την παίρνει από το σπίτι της και την πάει στο δικό του όπου και την κρατά υποσχόµενος συνεχώς παντρειά. Η ταινία «Η τιµή της αγάπης», βασισµένη στο µυθιστόρηµα «Η τιµή και το χρήµα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ( ) είναι ένα δράµα εποχής µε έντονα στοιχεία κοινωνικής κριτικής κυρίως σε σχέση µε την τάξη και το φύλο. Η Τ. Μαρκετάκη ( ), µένοντας πιστή στο κείµενο του συγγραφέα, αποτύπωσε έξοχα την κοινωνία της εποχής, τις αντιθέσεις των τάξεων, το πολιτικό κλίµα, και ταυτόχρονα παρουσίασε µια οµάδα πειστικότατων χαρακτήρων χάρη και στις θαυµάσιες ερµηνείες των ηθοποιών. Οι ήρωες της ταινίας έχουν ξεκάθαρους στόχους και όνειρα. Ο βίος τους υπαγορεύεται από τα δύο στοιχεία που κυριαρχούν στην κοινωνία της Κέρκυρας του 1900 και τους κάνουν να ξεχωρίζουν ο ένας από τον άλλο: Ο Αντρέας συµπεριφέρεται σαν αφέντης, λόγω της αριστοκρατικής του καταγωγής αλλά και του φύλου του, θεωρεί ταπείνωση την εργασία, ατίµωση τη φτώχεια, ενώ από την άλλη, η Ειρήνη είναι πιο πειθήνια, ως γυναίκα και άνθρωπος του λαού, αλλά ακριβώς λόγω της τάξης της, είναι αποφασιστική και ρεαλίστρια. Αισθητικά το φιλµ είναι πραγµατικά απολαυστικό. Τόσο η σκηνογραφία και τα κοστούµια που είναι ιδιαίτερα προσεγµένα αλλά δίχως εκζήτηση ώστε να µην επισκιάζουν την υπόθεση και τις εξαιρετικές ερµηνείες των ηθοποιών, όσο και η µουσική (Ελένη Καραΐνδρου, τραγούδι Δήµητρα Γαλάνη) που ενσωµατώνει το πάθος των πρωταγωνιστών και τη µελαγχολία τους, βοηθούν στη δηµιουργία ατµόσφαιρας που αναδείχνει την εποχή όπως και την ίδια την αφήγηση. Πρόκειται για µια καθαρά κινηµατογραφική ταινία, φτιαγµένη από µια αυθεντική καλλιτέχνιδα. πηγή: 3 ο κείµενο Η Τιµή της Αγάπης Κοινωνική 1984, Ελλάδα, Διάρκεια: 110' Σελίδα 29 από 36

30 Διασκευάζοντας το διήγηµα Η τιµή και το χρήµα του ποιητή και λόγιου Κωνσταντίνου Θεοτόκη ( ), στην Τιµή της αγάπης (1983) η Τώνια Μαρκετάκη, αφηγείται την ιστορία µιας αγάπης που προδόθηκε για το χρήµα, επιλέγοντας να µιλήσει για το παρόν µέσα από το παρελθόν. Η εικόνα της Ρήνης της ανύπαντρης µητέρας που έρχεται σε σύγκρουση τόσο µε την ανδρική, όσο και τη µητρική εξουσία στην ελληνική επαρχία -Κέρκυρα- των αρχών του 20ου αιώνα, εκπροσωπεί την εικόνα της σύγχρονης ελληνίδας που διεκδικεί την ακεραιότητα της ύπαρξής της και την αυτοεκτίµησή της σε µια προσπάθεια αυτό-καθορισµού της ίδιας της ταυτότητάς της, όπως πολύ σωστά παρατηρεί η Γιάννα Αθανασάτου στο άρθρο της Οι γυναίκες από τις δύο πλευρές της κάµερας στο Όψεις του Νέου Ελληνικού Κινηµατογράφου (τόµος 2, Αθήνα 2002). Η Ρήνη ερωτεύεται τον Ανδρέα, γόνο ξεπεσµένης αριστοκρατικής οικογένειας του νησιού, ο οποίος προσβλέπει όµως και στην προίκα της. Ερχόµενη σε σύγκρουση µε εκείνον αλλά και τη µητέρα της την Επιστήµη, επαναστατεί στην αγοραπωλησία της αγάπης και της ζωής της και ξεκινά παρά την εγκυµοσύνη της να εργάζεται σ ένα εργοστάσιο για να σταθεί στα πόδια της, αποφασίζοντας να φέρει µόνη της στον κόσµο το παιδί της. Η ταινία απέσπασε τα Κρατικά βραβεία καλύτερης ταινίας, σεναρίου, α γυναικείου ρόλου, φωτογραφίας, κοστουµιών, µουσικής και µακιγιάζ καθώς και τη Χρυσή Ελιά στο Φεστιβάλ Μεσογειακού Κινηµατογράφου Το αίτηµα του µετασχηµατισµού των προτύπων των φύλων απασχολεί ιδιαίτερα την Μαρκετάκη, µια δηµιουργό έντονα πολιτικοποιηµένη, προερχόµενη από τη γενιά του προδικτατορικού κινήµατος, πολιτική εξόριστο της Χούντας στην Αλγερία, αλλά και διανοούµενη, µε σπουδές στην Idhec στο Παρίσι, και αρθρογραφία ως κριτικού κινηµατογράφου σε έντυπα όπως η Δηµοκρατική Αλλαγή, Το Βήµα, Ταχυδρόµος. πηγή: 4 ο κείµενο Σελίδα 30 από 36

31 Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ τον Αχιλλέα Κυριακίδη Με την Τιµή της αγάπης, ταινία του 1983, η Τώνια Μαρκετάκη στρέφεται ξανά στη νεοελληνική πεζογραφία. Αυτή τη φορά, πραγµατώνει ένα παλιό της όνειρο, από τότε που πρωτοδιάβασε, τις σκοτεινές µέρες του 1967, τη νουβέλα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Η τιµή και το χρήµα. Η ιστορία είναι απλή και, ενδεχοµένως, γνωστή σε όλους. Κέρκυρα, αρχές του αιώνα, πρώιµα σοσιαλιστικά σκιρτήµατα σε µια κοινωνία που µετασχηµατίζεται απότοµα, σχεδόν βάναυσα, υπό την πίεση των καιρών, πρώτοι τριγµοί σε θεσµούς, δειλή ανάδυση των νέων αξιών στην επιφάνεια" και µέσα σ' όλα αυτά, η αγάπη, η σύγκρουση των φύλων, η θέση της γυναίκας, η µητριαρχία, η προίκα. Ένας ξεπεσµένος αριστοκράτης, κοµµατάρχης και κοντραµπαντιέρης, οραµατίζεται την οικονοµική του παλινόρθωση µέσω της προίκας που δίνει µια φτωχιά εργάτρια, η σιόρα Επιστήµη, στη µεγαλύτερη κόρη της. Κάποιος κριτικός - ξένος, νοµίζω- έγραψε ότι, µε την Τιµή της αγάπης, η Τώνια Μαρκετάκη «προσπαθεί να βρει τη χρυσή τοµή ανάµεσα στην ποίηση και στο ρεαλισµό». Διαφωνώ πλήρως µε τον φειδωλό κριτικό ως προς το µεµψίµοιρο ρή: «προσπαθεί» γιατί αυτή η τέλεια ισορροπία ποιητικότητας και ρεαλισµού είναι που κάνει την ταινία της Μαρκετάκη µια σηµαντική κατάκτηση της κινηµατογραφίας µας, αυτή είναι που δικαιώνει την απόφαση της να µεταφέρει στην οθόνη -νουβέλα του Θεοτόκη, και, στο κάτω κάτω, αυτή είναι που θα έπρεπε να πρυτανευει στις προθέσεις (τουλάχιστον) οποιουδήποτε αποπειράται να γυρίσει µια ταινία εποχής γιατί, όποτε η τέχνη γύρισε να κοιτάξει πίσω της µε βλέµµα ιστορίκού, έγινε στήλη άλατος. Ο ρεαλισµός, στην Τιµή της αγάπης, εκπροσωπείται απ' τη µετρηµένη και εξόχος δηµιουργική ανάπλαση της εποχής. Το δεύτερο επίθετο έρχεται ως επακόλουθο του πρώτου, και νοµίζω πως οφείλω να εξηγηθώ: η Μαρκετάκη δεν εξαντλεί υστερικά τις λεπτοµέρειες, δεν ενδιαφέρεται για µιαν ακριβή µέχρι κεραίας αποτύπωση του χώρου, των αντικειµένων - ακόµα κι αν υποτεθεί πως κάτι τέτοιο είναι πέρα ως πέρα εφικτό. Η µεριµνά της επικεντρώνεται απερίσπαστα στην ατµόσφαιρα, στον περίγυρο, κάτι σαν κι εκείνο το αµυδρό και µυστικό φως που µένει λίγο ακόµα σ' ένα δωµάτιο όταν Σελίδα 31 από 36

32 φεύγει απ' αυτό ένας άνθρωπος. Οι χώροι για τη Μαρκετάκη πρέπει να ήταν έτσι, όχι γιατί αυτό της επιβάλλει κάποια χαλκογραφία της εποχής, αλλά γιατί τα «πρότυπα» της (µεταχειρίζοµαι εδώ έναν όρο το: Bresson) πρέπει να δράσουν µέσα σ' αυτούς έτσι όπως έδρασαν στη φαντασία του Θεοτόκη. Μπορεί, βέβαια, η φαντασία ενός συγγραφέα να πηγάζει από εικόνες και να µεταστοιχειώνεται σε λέξεις, απ' τη στιγµή όµως που κάποιος θα θελήσει να την ξανακάνει εικόνες, η ταυτότητα διαλύεται, ο µίτος χάνεται, και σχεδόν µηδενίζονται οι πιθανότητες να βγει κανείς απ' το λαβύρινθο από την ίδια πόρτα που µπήκε. Η Μαρκετάκη, αναγνωρίζοντας το αρχετυπικό των χαρακτήρων της νουβέλας, είχε το θάρρος και τη σπάνια εντιµότητα να θελήσει να υποβάλει τη διαχρονικότητα του προβληµατισµού και των καταγγελιών του Θεοτόκη, µένοντας εντός των ιστορικών πλαισίων της νουβέλας. Η ποίηση έχει πάντα τρόπους να γλιστράει πάνω από τις εποχές και να τις γεφυρώνει. Στο κάτω κάτω, κανένας πια δεν ενδιαφέρεται (αν ενδιαφέρθηκε ποτέ) για τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν επί βασιλείας Κλαυδίου έξω από το κάστρο της Ελσινόρης. Και κανένας, ελπίζω, δε συγκινείται πια από τις ενδυµατολογικές αυθαιρεσίες στις παραστάσεις αρχαίων κωµωδιών, που δήθεν γίνονται εν ονόµατι του λόγου, στην πραγµατικότητα όµως ερήµην του και εις βάρος του. Αυτή τη φορά, η συνάντηση της Μαρκετάκη µε το µελόδραµα δεν είναι ευκαιρίακή, όπως στο Λεµονόδασος. Εκεί, κατά κανόνα, το συναίσθηµα πνιγόταν απ' τη συνεχή εκλογίκευση των πάντων, το πάθος έµπαινε στο µικροσκόπιο και θρυµµατιζόταν για να ερµηνευτεί, οι πράξεις των ανθρώπων ήταν, θαρρείς, το άτεγκτο αποτέλεσµα µιας επαγωγής. Εδώ, στην παθολογία των αρχετύπων, ιερουργεί το ένστικτο. Η ταινία κλιµακώνεται µ' έναν εκπληκτικά µελετηµένο ρυθµό, για να κορυφωθεί στις δύο τελευταίες σκηνές, όπου η Μαρκετάκη πετάει στη µπάντα αποστασιοποιήσεις και διαλεκτικές, και σκύβει πάνω στους ανθρώπους να της πουν τον πόνο τους. Σελίδα 32 από 36

33 Χρειάστηκε να περάσουν εννέα χρόνια για να ξανακάνει η Τώνια Μαρκετάκη ταινία, παρά τα 7 Κρατικά Βραβεία που κέρδισε εκείνη τη χρονιά Η τιµή της αγάπης και τη «Χρυσή Ελιά» καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ Μεσογειακού Κινηµατογράφου του πηγή: 5 ο κείµενο ιασκευάζοντας το διήγηµα Η τιµή και το χρήµα του ποιητή και λόγιου Κωνσταντίνου Θεοτόκη ( ), στην Τιµή της αγάπης (1983) η Τώνια Μαρκετάκη, αφηγείται την ιστορία µιας αγάπης που προδόθηκε για το χρήµα, επιλέγοντας να µιλήσει για το παρόν µέσα από το παρελθόν. Το αίτηµα του µετασχηµατισµού των προτύπων των φύλων απασχολεί ιδιαίτερα την Μαρκετάκη, µια δηµιουργό έντονα πολιτικοποιηµένη, προερχόµενη από τη γενιά του προδικτατορικού κινήµατος, πολιτική εξόριστο της Χούντας στην Αλγερία, αλλά και διανοούµενη, µε σπουδές στην Idhec στο Παρίσι, και αρθρογραφία ως κριτικού κινηµατογράφου σε έντυπα όπως η ηµοκρατική Αλλαγή, Το Βήµα, Ταχυδρόµος. Η εικόνα της Ρήνης της ανύπαντρης µητέρας που έρχεται σε σύγκρουση τόσο µε την ανδρική, όσο και τη µητρική εξουσία στην ελληνική επαρχία -Κέρκυρα- των αρχών του 20ου αιώνα, εκπροσωπεί την εικόνα της σύγχρονης ελληνίδας που διεκδικεί την ακεραιότητα της ύπαρξής της και την αυτοεκτίµησή της σε µια προσπάθεια αυτόκαθορισµού της ίδιας της ταυτότητάς της, όπως πολύ σωστά παρατηρεί η Γιάννα Αθανασάτου στο άρθρο της Οι γυναίκες από τις δύο πλευρές της κάµερας στο Όψεις του Νέου Ελληνικού Κινηµατογράφου (τόµος 2, Αθήνα 2002). Η Ρήνη ερωτεύεται τον Ανδρέα, γόνο ξεπεσµένης αριστοκρατικής οικογένειας του νησιού, ο οποίος προσβλέπει όµως και στην προίκα της. Ερχόµενη σε σύγκρουση µε εκείνον αλλά και τη µητέρα της την Επιστήµη, επαναστατεί στην αγοραπωλησία της Σελίδα 33 από 36