«Μεταπτυχιακό ίπλωμα ιοίκησης Επιχειρήσεων»

Transcript

1 «Μεταπτυχιακό ίπλωμα ιοίκησης Επιχειρήσεων» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η Λειτουργία της αγοράς και οι τάσεις στην κατανάλωση τροφίμων στην Ελλάδα κατά την περίοδο Εφαρμογή ενός Σχεδόν Ιδανικού Συστήματος Ζήτησης (AIDS). Επιβλέπων Καθηγητής Β. Α. Αγγελής Καθηγητής Ποσοτικών Μεθόδων Επιμέλεια: Σταματούκος Δημήτριος (Α.Μ 03/018) ΧΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2005

2

3 Ευχαριστίες Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κο. Αγγελή Βασίλειο που μου πρόσφερε τη βοήθειά του και υποστήριξή του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της μεταπτυχιακής εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την αγάπη τους και την στήριξη τους. 1

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1 Εισαγωγική Αναφορά Εισαγωγή Αντικείμενο και οργάνωση της μελέτης...5 Κεφάλαιο 2 Ζήτηση Λειτουργία των αγορών: ζήτηση και προσφορά Συνάρτηση Ζήτησης Νόμος της Ζήτησης Η Ελαστικότητα Ζήτησης και οι Παράγοντες που την Επηρεάζουν Η Εισοδηματική Ελαστικότητα της Ζήτησης Βασικές Παραδοχές για τη συμπεριφορά των Καταναλωτών Συνάρτηση Χρησιμότητας Καταναλωτική Συμπεριφορά με Περισσότερα από ένα Αγαθό Μοντέλα Ζήτησης (θεωρητική βάση)...21 Κεφάλαιο 3 Προσφορά Συνάρτηση Προσφοράς Νόμος της προσφοράς Η Ελαστικότητα της προσφοράς Προσδιοριστικοί παράγοντες της συνάρτησης προσφοράς Η σχέση μεταξύ καμπύλης προσφοράς και της καμπύλης του βραχυχρόνιου κόστους...30 Κεφάλαιο 4 Θεωρητικό Πλαίσιο και Εμπειρικό Υπόδειγμα Εισαγωγή Το στατικό υπόδειγμα του AIDS Το γραμμικό στατικό υπόδειγμα του AIDS Το δυναμικό υπόδειγμα του AIDS Εισαγωγή καταναλωτικών προτύπων στη θεωρία Ζήτησης Υπολογισμός των ελαστικοτήτων τιμών και δαπάνης...45 Κεφάλαιο 5 Παρουσίαση Στατιστικών Στοιχείων και Μέθοδος Εκτίμησης Εισαγωγή Η εξέλιξη της κατανάλωσης τροφίμων στην Ελλάδα

5 5.3 Οικονομετρική μέθοδος εκτίμησης Διόρθωση του προβλήματος της αυτοσυσχέτισης...59 Κεφάλαιο 6 Εμπειρικά Αποτελέσματα Στατικό Υπόδειγμα Δυναμικό Υπόδειγμα...71 Κεφάλαιο 7 Συμπερασματικές Παρατηρήσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ 1.1 Εισαγωγή Οι σημαντικές μεταβολές, που παρατηρούνται στην εξέλιξη αλλά και στη διάρθρωση της εγχώριας ιδιωτικής κατανάλωσης στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, καθιστούν αναγκαία τη μελέτη της συμπεριφοράς των νοικοκυριών με απώτερο σκοπό τον προσδιορισμό των παραγόντων που τα οδηγούν στη μεταβολή των καταναλωτικών τους προτύπων. Τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι οι σημαντικότερες από τις αλλαγές αυτές αφορούν την κατηγορία των τροφίμων, τόσο σε σχέση με τις υπόλοιπες γενικές κατηγορίες αγαθών όσο και σε σχέση με την κατανομή των δαπανών ανάμεσα στα επιμέρους αγαθά που συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία των τροφίμων. Μια πρώτη εκτίμηση είναι ότι οι μεταβολές αυτές οφείλονται στην αύξηση του διαθέσιμου εισοδήματος, αλλά από τα αποτελέσματα πρόσφατων εμπειρικών μελετών φαίνεται να οφείλονται και σε αλλαγές των καταναλωτικών συνηθειών. Στα πλαίσια της μικροοικονομικής ανάλυσης, οι μεταβολές αυτές μπορούν να διερευνηθούν μέσω της θεωρίας του καταναλωτή (συμπεριφορά καταναλωτή και συνάρτηση χρησιμότητας) και της οικονομετρικής εκτίμησης των συναρτήσεων ζήτησης και προσφοράς. Η οικονομετρική εκτίμηση συναρτήσεων ζήτησης ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του '30 με την πρωτοποριακή δουλειά του Hery Schultz (1938) και συνεχίζεται αργότερα με την ανάλυση οικογενειακών προϋπολογισμών και την εκτίμηση καμπυλών Egel και εισοδηματικών ελαστικοτήτων από τον Stoe (1954) και τους Prais και Houthakker (1955). Από τα μέσα της δεκαετίας του '50 ξεκινά μια σταδιακή μετατόπιση του ερευνητικού ενδιαφέροντος προς τα συστήματα ζήτησης, τα οποία παρέχουν τη δυνατότητα ταυτόχρονης ανάλυσης περισσοτέρων του ενός αγαθών. Η καθιέρωση της χρησιμοποίησης συστημάτων ζήτησης, αντί απλών εξισώσεων ζήτησης, είναι πλέον καθολική στις μέρες μας και βασίζεται σε τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις, οι οποίες παρουσιάζονται συνοπτικά στη δεύτερη ενότητα του επόμενου κεφαλαίου. Απώτερος σκοπός της ανάλυσης των παραμέτρων της ζήτησης είναι η εξαγωγή ποσοτικών εκτιμήσεων για τις ελαστικότητες τιμών και εισοδήματος (δαπάνης). Οι 4

7 ελαστικότητες αυτές δείχνουν τις αντιδράσεις των νοικοκυριών (μεταβολές στην κατανάλωση συγκεκριμένων αγαθών και υπηρεσιών) σε ποσοστιαίες μεταβολές των τιμών και του διαθέσιμου εισοδήματος. Οι ελαστικότητες, όμως, παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον όσον αφορά την άσκηση πολιτικής. Για παράδειγμα, η ζήτηση τροφίμων είναι σημαντικό στοιχείο για την άσκηση αγροτικής ή κοινωνικής πολιτικής στις περισσότερες βιομηχανικές χώρες. Επίσης, η αγοραία ζήτηση έχει ενδιαφέρον όσον αφορά τη μελλοντική πρόβλεψη της κατανάλωσης. Οι αγρότες, οι παραγωγοί και οι έμποροι τροφίμων επιθυμούν να γνωρίζουν τις προβλέψεις για τη ζήτηση των τροφίμων, ώστε να μπορούν να σχεδιάζουν έγκαιρα την παραγωγή τους και τις πωλήσεις τους και σ' αυτό οι ελαστικότητες παίζουν σημαντικό ρόλο. (Γ. Καραγιάνης και Κ. Βελέντζας, 1997) 1.2. Αντικείμενο και οργάνωση της μελέτης Αντικειμενικός σκοπός αυτής της εργασίας είναι η εμπειρική ανάλυση της κατανάλωσης τροφίμων στην Ελλάδα για την περίοδο με τη χρήση ενός στατικού και ενός δυναμικού υποδείγματος AIDS γραμμικής μορφής. Η δυναμική μορφή του AIDS αφορά τον τρόπο προσδιορισμού των καταναλωτικών συνηθειών των A1essie και Kaptey (1991), ο οποίος αντιστοιχεί σ' ένα υπόδειγμα μυωπικών καταναλωτικών συνηθειών, βραχυχρόνιας μνήμης και απλής γραμμικής μορφής. Τα καταναλωτικά πρότυπα εισάγονται ως γραμμική συνάρτηση των σχετικών μεριδίων δαπανών της προηγούμενης περιόδου. Με δεδομένη τη μορφή των ελληνικών στατιστικών στοιχείων που αφορούν την κατανάλωση τροφίμων, για τη μετατροπή του μη γραμμικού AIDS σε γραμμικό χρησιμοποιείται ο διορθωμένος δείκτης του Stoe ( corrected Stoe idex), όπως παρουσιάζεται από τον Moschii (1995). Tο υπόδειγμα του AIDS αποτελεί το πιο δημοφιλές εμπειρικό υπόδειγμα για τη μελέτη των προσδιοριστικών παραγόντων της ζήτησης, αφού διαθέτει πλεονεκτήματα που δεν συναντούμε ταυτόχρονα σε όλα τα άλλα συστήματα ζήτησης. Το AIDS είναι το υπόδειγμα που κατά τα τελευταία 20 χρόνια έχει χρησιμοποιηθεί στη μεγάλη πλειοψηφία των εφαρμοσμένων μελετών ζήτησης. Αυτό οφείλεται τόσο στις θεωρητικές του ιδιότητες που είναι συνεπείς με την οικονομική θεωρία του καταναλωτή, όσο και στο ότι δεν παρουσιάζει δυσκολίες κατά τις οικονομετρικές εκτιμήσεις, τουλάχιστον στη γραμμική του μορφή (liearized AIDS). Ο υπολογισμός των ελαστικοτήτων τιμών και εισοδήματος (δαπάνης) για την 5

8 κατανάλωση τροφίμων, που προκύπτει από το εμπειρικό υπόδειγμα, αφορά τις δεσμευμένες (coditioal) ελαστικότητες, καθώς η ανάλυση βασίζεται στην υπόθεση της ασθενούς διαχωρησιμότητας (weak separability) που επιτρέπει την εκτίμηση συνδεδεμένων συστημάτων ζήτησης για επιμέρους κατηγορίες αγαθών. Η υπόθεση της ασθενούς διαχωρησιμότητας είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη επιμέρους σταδίων στην κατανομή του διαθέσιμου εισοδήματος. Κατά συνέπεια, υποθέτουμε ότι σε μια πρώτη φάση ο αντιπροσωπευτικός καταναλωτής κατανέμει το διαθέσιμο εισόδημά του σε κάποιες ευρύτερες κατηγορίες αγαθών, π.χ. τρόφιμα, καπνός-ποτά, ένδυση-υπόδηση, στέγαση-ύδρευση, μεταφορές-επικοινωνίες, κλπ. και στη συνέχεια αποφασίζει για την περαιτέρω κατανομή των δαπανών μεταξύ των αγαθών σε κάθε επιμέρους γενική κατηγορία αγαθών. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης, θεωρούμε ότι στην κατηγορία τρόφιμα ανήκουν τα επιμέρους αγαθά του ψωμιού-δημητριακών, κρέατος, ψαριών, γαλακτοκομικών προϊόντων, έλαια και λίπη, φρούτα και λαχανικά και λοιπά τρόφιμα. Οι διάφορες προσεγγίσεις που υπάρχουν για την ανάπτυξη πλήρων συστημάτων ζήτησης, καθώς και προηγούμενες μελέτες για την κατανάλωση τροφίμων στην Ελλάδα, οι οποίες βασίζονται στην εφαρμογή συστημάτων ζήτησης, θα παρουσιαστούν συνοπτικότερα στα επόμενα κεφάλαια. Παρουσιάζεται επίσης το θεωρητικό πλαίσιο και το εμπειρικό υπόδειγμα, που χρησιμοποιείται στην παρούσα εργασία καθώς επίσης το μη γραμμικό στατικό υπόδειγμα του AIDS, όπως και η ανάλυση διάφορων τρόπων, με τους οποίους το υπόδειγμα του AIDS μπορεί να μετασχηματιστεί σε γραμμικό, χρησιμοποιώντας κάποιους δείκτες τιμών καταναλωτή. Εκτός της συνοπτικής παρουσίασης των διάφορων μορφών προσδιορισμού των καταναλωτικών συνηθειών περιγράφονται επιπλέον τα στατιστικά δεδομένα και ορίζονται οι μεταβλητές, που χρησιμοποιούνται για την οικονομετρική εκτίμηση του στατικού και του δυναμικού γραμμικού υποδείγματος του AIDS. Τα στατιστικά στοιχεία προέρχονται από τους Εθνικούς Λογαριασμούς της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και καλύπτουν την περίοδο

9 Κεφάλαιο 2 ΖΗΤΗΣΗ 2.1 Λειτουργία των αγορών: ζήτηση και προσφορά Η αγορά είναι ο βασικός θεσμός πάνω στον οποίο βασίζεται η λειτουργία των ελεύθερων οικονομιών. Παρά τη μεγάλη εξάπλωση του δημόσιου τομέα που έγινε τις τελευταίες δεκαετίες σε διάφορες χώρες τα περισσότερα αγαθά και οι υπηρεσίες που καταναλώνονται ή που αγοράζονται για επενδυτικούς σκοπούς διατίθενται μέσω αγορών που λειτουργούν κατά κανόνα ελεύθερα. Επιπλέον, εδώ και λίγα χρόνια υπάρχει γενική τάση για ενίσχυση του θεσμού της αγοράς, όχι μόνο στις φιλελεύθερες οικονομίες, αλλά και στις οικονομίες που λειτουργούν με κεντρικό προγραμματισμό, γιατί έχουν αρχίσει να διαπιστώνονται τα προβλήματα που έχουν δημιουργήσει οι μεγάλες κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία. Τα δύο βασικά συστατικά στοιχεία της αγοράς είναι η ζήτηση και η προσφορά, που αποτελούν δύο από τις σημαντικότερες μικροοικονομικές έννοιες, οι οποίες χρησιμοποιούνται επίσης και στη μακροοικονομική. Οι έννοιες της ζήτησης και της προσφοράς είναι σχετικά απλές και μπορούν να κατανοηθούν εύκολα. Ο περισσότερος κόσμος, ακόμα και αν δεν έχει σπουδάσει οικονομικά, καταλαβαίνει ότι αν αυξηθεί η ζήτηση ή αν μειωθεί η προσφορά ενός αγαθού θα τείνει να αυξηθεί η τιμή του. Υπάρχουν όμως πολλές άλλες περιπτώσεις που δεν είναι τόσο απλές και αν δεν έχει μελετηθεί η θεωρία της αγοράς, δηλαδή ο τρόπος προσδιορισμού και αλληλεπίδρασης της ζήτησης και της προσφοράς, δεν μπορούν να εξηγηθούν και ίσως καταλήγει κανείς σε λανθασμένα συμπεράσματα. (Γ. Χ. Κώττη και Α. Π. Κώττη, 1993 και Α. Κίντη και Ε. Πουρναράκη, 1995) Συνάρτηση Ζήτησης Η ζητούμενη ποσότητα ενός αγαθού στη μονάδα του χρόνου δεν προσδιορίζεται μόνο από την τιμή που αυτό προσφέρεται στην αγορά. Εξαρτάται και από άλλους παράγοντες. Όταν αναφερόμαστε στη ζήτηση ενός αγαθού, οι παράγοντες αυτοί θεωρούνται ως αμετάβλητοι. Οι οικονομολόγοι έχουν καταλήξει με βάση τη θεωρία συμπεριφοράς του καταναλωτή, και την εμπειρική έρευνα, ότι οι σημαντικότεροι παράγοντες που προσδιορίζούν τη ζήτηση ενός αγαθού στην αγορά είναι: ί) η τιμή του αγαθού, ίί) οι τιμές των άλλων αγαθών που σχετίζονται με αυτό που εξετάζουμε, 7

10 ίίί) το ύψος του χρηματικού εισοδήματος και ο τρόπος διανομής του μεταξύ των καταναλωτών, ίν) ο αριθμός των αγοραστών, ν) οι προτιμήσεις των καταναλωτών και νί) οι προσδοκίες των αγοραστών. Η συναρτησιακή σχέση που συνδέει τη ζήτηση ενός αγαθού Χ με τους παράγοντες που την προσδιορίζουν μπορεί να διατυπωθεί συμβολικά ως εξής:. Qx = F(P X, Ps, Pc, Ι, Ι δ, Ν, Τ, Π) Qx = ζητούμενη ποσότητα του αγαθού Χ στη μονάδα του χρόνου Ρ X = τιμή του αγαθού Χ Ps = τιμή των υποκατάστατων αγαθών του Χ Ρ C = τιμή των συμπληρωματικών αγαθών του Χ Ι = διαθέσιμο εισόδημα των καταναλωτών Ι δ = δείκτης διανομής του εισοδήματος Ν = αριθμός των αγοραστών Τ = προτιμήσεις των καταναλωτών Π = προσδοκίες των αγοραστών Νόμος της Ζήτησης Υποθέτουμε ότι κάποιος καταναλωτής αγοράζει τα αγαθά Χ και Ψ, των οποίων οι αρχικές τιμές είναι Τχ και Τψ αντίστοιχα. Έστω ότι η τιμή Τχ μένει αμετάβλητη, ενώ η τιμή του αγαθού Ψ μειώνεται διαδοχικά. Βρίσκοντας τις διαδοχικές τιμές Τψ(5), Τψ 1 (3), κ.ο.κ καθώς και τις διαδοχικές ποσότητες του αγαθού Ψ, τις Πψ(4), Πψ 1 (6), κ.ο.κ οι οποίες αντιστοιχούν στις εν λόγω τιμές, τότε παρουσιάζουμε αυτά τα στοιχεία που αφορούν στο αγαθό Ψ, δηλαδή την τιμή και την ποσότητα, σε ένα διάγραμμα δύο αξόνων, από τους οποίους ο κατακόρυφος δείχνει εναλλακτικές τιμές του Ψ και ο οριζόντιος εναλλακτικές ποσότητες του ίδιου αγαθού. Τα διάφορα σημεία που αντιστοιχούν στους συνδυασμούς τιμών και ποσοτήτων σχηματίζουν την καμπύλη ζήτησης για το αγαθό Ψ. 8

11 Καμπύλη Ζήτησης Όταν υπολογίζουμε τη ζήτηση για ένα προϊόν υποθέτουμε ότι μόνο η τιμή του αλλάζει και προκαλεί μεταβολές στη ζητούμενη ποσότητα του, ενώ όλοι οι υπόλοιποι παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση παραμένουν αμετάβλητοι. Οι παράγοντες αυτοί είναι το εισόδημα του καταναλωτή, οι τιμές των άλλων αγαθών, οι καταναλωτικές προτιμήσεις και οι προσδοκίες του καταναλωτή για ενδεχόμενες μεταβολές των τιμών ή του εισοδήματος. Όταν μεταβληθεί κάποιος από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση, για παράδειγμα οι προτιμήσεις των καταναλωτών, οι τιμές των άλλων αγαθών, η ζήτηση μεταβάλλεται. Η μεταβολή της ζήτησης προκαλεί μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης είτε προς τα δεξιά, όταν η μεταβολή του παράγοντα προκαλεί αύξηση της ζήτησης, είτε προς τα αριστερά, όταν προκαλεί μείωση της ζήτησης. Όταν αναφερόμαστε σε μεταβολή της ζήτησης εννοούμε τέτοιες αλλαγές που επηρεάζουν ολόκληρη τη συνάρτηση ζήτησης. Όταν όμως κανένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση δεν αλλάζει, αλλά μεταβάλλεται για κάποιο λόγο μόνο η τιμή του αγαθού, τότε έχουμε μεταβολή της ζητούμενης ποσότητας. Στις περιπτώσεις αυτές δεν προκύπτει μετατόπιση της καμπύλη ζήτησης, αλλά μετάβαση από ένα σημείο σε ένα άλλο της ίδιας καμπύλης ζήτησης. Η αρνητική κλίση της καμπύλης ζήτησης αντανακλά το νόμο της ζήτησης, σύμφωνα με τον οποίο η ποσότητα ενός αγαθού που επιθυμούν και μπορούν να αγοράσουν οι 9

12 καταναλωτές κατά χρονική μονάδα αυξάνεται καθώς μειώνεται η τιμή του. Αυτό σημαίνει ότι ο καταναλωτής δε θα αγοράζει σε κάθε τιμή του αγαθού μεγαλύτερη ποσότητα από εκείνη που αντιστοιχεί στο σημείο της καμπύλης ζήτησης που έχει ως συντεταγμένες την εν λόγω τιμή και ποσότητα. Επομένως οποιαδήποτε ποσότητα βρίσκεται έξω και δεξιά από την καμπύλη της ζήτησης δεν είναι δυνατό να αγοραστεί με τις συνθήκες ζήτησης που ισχύουν στη δεδομένη χρονική στιγμή. Ωστόσο αν ο καταναλωτής δεν βρίσκει ολόκληρη την ποσότητα που αντιστοιχεί σε σημείο της καμπύλης θα αναγκαστεί να αγοράσει μικρότερη ποσότητα. Η καμπύλη ζήτησης δείχνει τη μέγιστη τιμή μονάδας που δέχεται να πληρώσει ο αγοραστής για κάθε δεδομένη ποσότητα του αγαθού. (Θ. Ε. Μπένου και Μ. Π. Χατζηπροκόπιου, 1977 και Γ. Χ. Κώττη και Α. Πετράκη Κώττη, 1995) 2.2 Η Ελαστικότητα Ζήτησης και οι Παράγοντες που την Επηρεάζουν Αν εξετάσουμε τις καμπύλες ζήτησης για διαφορετικά αγαθά, θα διαπιστώσουμε ότι για δεδομένες μεταβολές της τιμής, που τις θεωρούμε ίδιες σε όλες τις καμπύλες ζήτησης, οι αντίστοιχες μεταβολές στις ζητούμενες ποσότητες συνήθως διαφέρουν. Για παράδειγμα στο διάγραμμα βλέπουμε τις καμπύλες ζήτησης Ζα, Ζβ, και Ζγ που αναφέρονται στα αγαθά Α, Β, και Γ. Η ίδια μεταβολή της τιμής από το επίπεδο ΟΤ1 στο επίπεδο ΟΤ2 προκαλεί διαφορετική ποσοστιαία μεταβολή στη ζητούμενη ποσότητα για κάθε αγαθό και επομένως τα τόξα α, β, και γ των επιμέρους καμπυλών έχουν διαφορετική ελαστικότητα. 10

13 Σύγκριση ελαστικότητας της Ζήτησης Η ελαστικότητα της ζήτησης επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες και συγκεκριμένα από τη σημασία της δαπάνης για κάθε αγαθό στους προϋπολογισμούς των καταναλωτών, από το αν το αγαθό είναι συμπληρωματικό ή υποκατάστατο άλλων αγαθών που αγοράζει ο καταναλωτής και από το χρονικό διάστημα που εξετάζεται. Όταν το ποσοστό του εισοδήματος του καταναλωτή που δαπανάται για ένα αγαθό είναι σχετικά μεγάλο και μειωθεί η τιμή του αγαθού, τότε το πραγματικό του εισόδημα θα υποστεί σημαντική αύξηση, αφού αυτός θα μπορεί να αγοράσει στην ίδια ποσότητα του εν λόγω αγαθού ξοδεύοντας τώρα λιγότερα χρήματα. Κατά συνέπεια μπορεί να αγοράζει μεγαλύτερες ποσότητες από όλα τα κανονικά ή τα ανώτερα αγαθά, συμπεριλαμβανομένου και εκείνου που μειώθηκε η τιμή του (εφόσον φυσικά αυτό δεν είναι κατώτερο αγαθό). Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο η σχετική (δηλαδή η ποσοστιαία) αύξηση στη ζητούμενη ποσότητα ενός αγαθού μετά από μια ορισμένη μείωση της τιμής του να είναι πάντα μεγαλύτερη όταν το ποσοστό του εισοδήματος που δαπανά για αυτό ο καταναλωτής είναι μεγαλύτερο. Ο παράγοντας που φαίνεται να έχει πολύ μεγαλύτερη επίδραση στην ελαστικότητα της ζήτησης είναι η ύπαρξη καλών υποκατάστατων αγαθών. Όσο πιο καλά υποκατάστατα αγαθά έχει ένα αγαθό τόσο πιο ελαστική θα είναι η ζήτηση για αυτό. Αν είναι πλήρη υποκατάστατα, ο καταναλωτής θα θεωρεί ουσιαστικά ότι τα δύο αγαθά είναι ακριβώς τα ίδια. Όσο πιο πολύ εξειδικεύουμε τον ορισμό ενός αγαθού τόσο πιο εύκολο είναι συνήθως να βρούμε καλά υποκατάστατα. Για παράδειγμα, αν 11

14 ορίσουμε ως προϊόν τα αυτοκίνητα γενικά, τότε υποκατάστατα τους μπορούν να θεωρηθούν τα αεροπλάνα τα πλοία ή άλλα συγκοινωνιακά μέσα. Αυτά όμως δεν είναι τόσο καλά υποκατάστατα των αυτοκινήτων. Αντίθετα αν ορίσουμε ως χωριστό προϊόν ένα συγκεκριμένο τύπο αυτοκινήτου, τότε οι άλλοι τύποι αυτοκινήτου αποτελούν πολύ καλύτερα υποκατάστατα. Επομένως κανονικά η ελαστικότητα της ζήτησης για ένα συγκεκριμένο τύπο αυτοκινήτου θα είναι πολύ μεγαλύτερη από την ελαστικότητα της ζήτησης για αυτοκίνητα γενικά. Αν το αγαθό αντί για υποκατάστατο είναι συμπληρωματικό άλλων αγαθών που αγοράζει ο καταναλωτής, τότε, τηρούμενων των αναλογιών, θα είναι μικρή η ελαστικότητα της ζήτησης, γιατί όταν αλλάζει η τιμή του αγαθού οι μεταβολές στη ζητούμενη ποσότητα του θα περιορίζονται από την ανάγκη να προσαρμοστούν ανάλογα και οι ποσότητες των συμπληρωματικών αγαθών που αγοράζονται. Όσο περνάει ο καιρός από την αλλαγή της τιμής ενός αγαθού τόσο η πληροφορία για την αλλαγή αυτή γίνεται περισσότερο γνωστή στους καταναλωτές, που έχουν έτσι το χρόνο να αναπροσαρμόσουν καλύτερα τις καταναλωτικές τους συνήθειες. Λόγου χάρη αν ακρίβυνε ένα αγαθό, οι καταναλωτές θα μπορούν να ψάξουν να βρουν άλλα υποκατάστατα που δεν ακρίβυναν, ενώ αν μειώθηκε η τιμή του θα προσπαθήσουν να βρουν και νέες χρήσεις για το αγαθό αυτό σε βάρος της αγοράς άλλων αγαθών που οι τιμές τους δεν παρουσίασαν ανάλογη μείωση. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι όσο περισσότερο χρόνο ισχύει μια μεταβολή της τιμής ενός αγαθού τόσο η ελαστικότητα της ζήτησης θα είναι μεγαλύτερη. (Θ. Ε. Μπένου και Μ. Π. Χατζηπροκόπιου, 1977) 2.3. Η Εισοδηματική Ελαστικότητα της Ζήτησης Ο βαθμός στον οποίο η ζήτηση μεταβάλλεται όταν μεταβληθεί το εισόδημα ονομάζεται εισοδηματική ελαστικότητα της ζήτησης, που μπορεί να υπολογιστεί με τον τύπο μ = ποσοστιαίαμεταβολήτηςζητούμενηςποσότητας ποσοστιαίαμεταβολήτουεισοδήματος όπου μ = εισοδηματική ελαστικότητα της ζήτησης. Αν Π = ποσότητα του αγαθού και Υ = εισόδημα, τότε η ελαστικότητα αυτή μπορεί να εκφραστεί ως μ = % ΔΠ % ΔΥ, 12

15 όπου Δ = η μεταβολή στο μέγεθος της μίας ή της άλλης μεταβλητής. Η τιμή της εισοδηματικής ελαστικότητας μας επιτρέπει να ορίσουμε αν ένα αγαθό είναι κατώτερο, κανονικό ή ανώτερο (πολυτελές), ακόμα και αν δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το συγκεκριμένο αγαθό. Όταν το αγαθό είναι κατώτερο, η τιμή της εισοδηματικής ελαστικότητας είναι μικρότερη από το μηδέν (αρνητική), αφού αν αυξηθεί το εισόδημα η ζητούμενη ποσότητα του αγαθού μειώνεται. 'Όταν ένα αγαθό είναι κανονικό, η τιμή της εισοδηματικής ελαστικότητας είναι μεγαλύτερη από το μηδέν (θετική) αλλά δεν ξεπερνάει τη μονάδα. 'Όταν η τιμή είναι μεγαλύτερη από τη μονάδα, το αγαθό μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανώτερο (πολυτελές), αφού μια ποσοστιαία αύξηση στο εισόδημα προκαλεί μια μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση στη ζητούμενη ποσότητά του. Ο χαρακτηρισμός των αγαθών ως κατώτερων, κανονικών, ανώτερων (πολυτελών) γίνεται απλά για ευκολία κι είναι εν μέρει αυθαίρετος αφού δεν έχει σχέση με την πραγματική σημασία που μπορεί να έχει ένα αγαθό για τον κάθε καταναλωτή. Έτσι ένα κατώτερο αγαθό, όπως το ψωμί, μπορεί να είναι πολύ πιο χρήσιμο από ένα πολυτελές, όπως είναι η σαμπάνια. Επίσης ένα αγαθό μπορεί να θεωρείται ανώτερο (πολυτελές) από ορισμένους καταναλωτές αλλά κατώτερο από άλλους. Από τα πιο πάνω γίνεται φανερό ότι καθώς αυξάνεται το εισόδημα των καταναλωτών η δαπάνη για τα κατώτερα αγαθά μειώνεται, για τα κανονικά αγαθά αυξάνεται αργότερα από ό,τι το εισόδημα ενώ για τα ανώτερα ή πολυτελή αγαθά αυξάνεται γρηγορότερα από το εισόδημα, έτσι ώστε με τον καιρό το ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που ξοδεύεται γι' αυτά να γίνεται συνεχώς και μεγαλύτερο. Ο σταθμικός μέσος όρος των εισοδηματικών ελαστικοτήτων όλων των αγαθών που καταναλώνει ένας καταναλωτής ισούται αναγκαστικά με τη μονάδα. Και με δεδομένο ότι ισχύει ο εισοδηματικός περιορισμός των καταναλωτών, όταν η ζήτηση για ορισμένα αγαθά αυξάνεται γρηγορότερα από το εισόδημα τους, αναπόφευκτα η ζήτηση για άλλα αγαθά θα αυξάνεται λιγότερο ή θα μειώνεται. Οι πληροφορίες αυτές μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες σε επιχειρηματίες που προγραμματίζουν τις μελλοντικές τους δραστηριότητες. Αν γνωρίζουν τις εισοδηματικές ελαστικότητες και περιμένουν αύξηση των εισοδημάτων, θα μπορούν να προβλέψουν ότι η αγορά αγαθών και επομένως και οι ευκαιρίες για πωλήσεις θα 13

16 αυξάνονται γρήγορα προκειμένου για ανώτερα ή πολυτελή αγαθά, αργά προκειμένου για κανονικά και πολύ αργά για τα κατώτερα αγαθά (όταν μειώνεται η ποσότητα που ζητάει κάθε καταναλωτής αλλά με τον καιρό αυξάνεται ο αριθμός των καταναλωτών λόγω π.χ. αύξησης του πληθυσμού) για τα όποία ενδέχεται να υπάρξει ακόμα και μείωση. Επομένως αν μια επιχείρηση στραφεί προς τα ανώτερα αγαθά και το εισόδημα αυξάνεται, θα έχει καλές προοπτικές για επέκταση των εργασιών της. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά του θέματος: Αν μεταβάλλεται το εισόδημα σε μια οικονομία λόγω των οικονομικών διακυμάνσεων, η ζήτηση για ανώτερα ή πολυτελή προϊόντα θα κυμαίνεται πολύ περισσότερο από τη ζήτηση των κανονικών προϊόντων, αφού θα αυξάνεται γρήγορα σε μια περίοδο οικονομικής άνθησης και θα μειώνεται πολύ αργά σε μια περίοδο κρίσης. Έτσι, αν μια οικονομία παρουσιάζει μεγάλες οικονομικές διακυμάνσεις, οι επιχειρήσεις που παράγουν αγαθά με ψηλή εισοδηματική ελαστικότητα θα έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα από εκείνες που παράγουν κανονικά ή κατώτερα αγαθά να αναπτυχθούν γρήγορα στην περίοδο της οικονομικής άνθησης, αλλά θα έχουν και μεγαλύτερη πιθανότητα να μειώσουν τις πωλήσεις τους ή και να χρεοκοπήσουν στην περίοδο της ύφεσης. (Θ. Ε. Μπένου και Μ. Π. Χατζηπροκοπίου, 1977) 2.4. Βασικές Παραδοχές για τη συμπεριφορά των Καταναλωτών Ο κάθε άνθρωπος αποτελεί ένα ξεχωριστό καταναλωτή που η ατομική του συμπεριφορά διαφέρει από τη συμπεριφορά των υπολοίπων. Όσο και αν διαφέρουν όμως οι καταναλωτικές προτιμήσεις των επιμέρους ατόμων υπάρχουν ορισμένα στοιχεία της συμπεριφοράς τους που μπορούμε να δεχτούμε ότι ισχύουν για κάθε ορθολογικό άτομο. Τα κοινά αυτά στοιχεία αποτελούν τη βάση για τις παραδοχές που είναι απαραίτητες για τη διατύπωση μιας γενικής θεωρίας καταναλωτικής συμπεριφοράς και είναι οι εξής : 1) Από τη χρησιμοποίηση του κάθε αγαθού ο καταναλωτής λαμβάνει ορισμένη ικανοποίηση που μπορούμε να την ονομάσουμε και χρησιμότητα. Δεν είναι δυνατή η μέτρηση της χρησιμότητας που δίνει σε έναν καταναλωτή κάθε συγκεκριμένη ποσότητα του κάθε αγαθού, γιατί δεν υπάρχει κάποιος επιστημονικά αποδεκτός δείκτης (όπως π.χ είναι ο δείκτης που χρησιμοποιούμε για τη μέτρηση της θερμοκρασίας σε βαθμούς Κελσίου ή Φαρενάιτ) που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μέτρηση της απόλυτης τιμής 14

17 της χρησιμότητας. Συνεπώς δεν μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις της χρησιμότητας που δίνει μια ποσότητα ενός αγαθού σε διαφορετικά άτομα. Η μόνη εκτίμηση χρησιμότητας που δεχόμαστε ότι μπορεί να γίνει είναι σχετική, δηλαδή ο κάθε καταναλωτής μπορεί να ιεραρχήσει τις καταναλωτικές του προτιμήσεις. 2) Τα άτομα έχουν συγκεκριμένες καταναλωτικές προτιμήσεις, οι οποίες παραμένουν σταθερές στο χρονικό διάστημα για το οποίο αναλύεται η συμπεριφορά τους. Δεν είναι ανάγκη να απασχολήσει τους οικονομολόγους το πώς διαμορφώνονται οι καταναλωτικές προτιμήσεις που ισχύουν στην κάθε περίοδο, το γιατί μπορεί να διαφέρουν αυτές από άτομο σε άτομο ή το πώς και γιατί μπορούν να μεταβάλλονται διαχρονικά. Τέτοια θέματα ανήκουν στο χώρο άλλων επιστημών, π.χ της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας. Αυτό που απασχολεί κυρίως όμως την οικονομική επιστήμη είναι θέματα όπως : πως πρέπει να συμπεριφέρεται κανείς όταν έχει ορισμένες προτιμήσεις και πως θα πρέπει να προσαρμόζεται η συμπεριφορά του όταν αλλάζουν αυτές. 3) Με βάση τις συγκεκριμένες του προτιμήσεις ο κάθε καταναλωτής, όταν έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ανάμεσα σε διαφορετικούς συνδυασμούς ποσοτήτων συγκεκριμένων αγαθών θα πρέπει να είναι σε θέση να προσδιορίζει κάθε στιγμή ποιόν από του συνδυασμούς αυτούς προτιμάει, καθώς και για ποιους εναλλακτικούς συνδυασμούς η επιλογή θα τον άφηνε αδιάφορο. Όταν λέμε ότι προτιμάει ένα συνδυασμό από τους άλλους εννοούμε ότι ο πρώτος του δίνει μεγαλύτερη συνολική καταναλωτική ικανοποίηση από οποιοδήποτε από τους άλλους, ενώ όταν λέμε ότι δύο ή περισσότεροι συνδυασμοί τον αφήνουν αδιάφορο εννοούμε ότι οποιοσδήποτε από τους εν λόγω συνδυασμούς δίνει στον καταναλωτή την ίδια ακριβώς συνολική ικανοποίηση ή χρησιμότητα. 4) Η συνολική χρησιμότητα που παίρνει ο καταναλωτής από ένα αγαθό αυξάνεται όσο αυξάνεται η ποσότητα του αγαθού, αλλά επειδή σταδιακά επέρχεται κορεσμός της ανάγκης που ικανοποιείται από το συγκεκριμένο αγαθό η συνολική χρησιμότητα αυξάνεται λιγότερο σε σχέση με την αύξηση της ποσότητας του αγαθού. Δηλαδή, καθώς αυξάνεται η ποσότητα του αγαθού, επέρχεται κορεσμός της συγκεκριμένης ανάγκης, η συνολική χρησιμότητα παύει να αυξάνεται και αρχίζει να μειώνεται. Από τα παραπάνω συνάγεται το εξής : η οριακή χρησιμότητα, δηλαδή η χρησιμότητα που δίνει στον καταναλωτή κάθε πρόσθετη μονάδα ενός αγαθού, είναι θετική αλλά φθίνουσα μέχρι την ποσότητα που επιφέρει τον κορεσμό, στην οποία γίνεται 15

18 ίση με μηδέν. Όταν αυξηθεί όμως και άλλο η ποσότητα του αγαθού, η οριακή χρησιμότητα γίνεται αρνητική. 5) Όταν ο καταναλωτής προτιμάει ένα συνδυασμό ποσοτήτων αγαθών από κάποιον άλλο συνδυασμό αγαθών, τότε η ιδιότητα αυτή του καταναλωτή ονομάζεται μεταβατικότητα των καταναλωτικών του προτιμήσεων. Τέλος κάθε καταναλωτής έχει πλήρη γνώση των διαθέσιμων αγαθών, των ιδιοτήτων τους και των τιμών τους. (Γ. Χ. Κώττη και Α. Π. Κώττη, 1993, και Κ. Γ. Μαγνήσαλη, 1997) 2.5. Συνάρτηση Χρησιμότητας Η σχέση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στην ποσότητα και την ποιότητα των αγαθών και υπηρεσιών που καταναλώνει κανείς και στη χρησιμότητα ή την καταναλωτική ικανοποίηση που αποκομίζει από αυτά μπορεί να εκφραστεί με τη συνάρτηση χρησιμότητας, που μια γενικευμένη μορφή της είναι η πιο κάτω: U = Φ(Χ 1, X 2,...X V ), U = συνολική χρησιμότητα, Χ 1, Χ 2,...Χν = ποσότητες των καταναλωτικών αγαθών 1,2,... ν Πρέπει να σημειωθεί ότι στην περίπτωση που κάποια από τα αγαθά ή τις υπηρεσίες αντί να αυξάνουν την ικανοποίηση ενός ατόμου τη μειώνουν, γιατί του προξενούν ενόχληση αντί για ευχαρίστηση, είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι αυτά παρέχουν αρνητική χρησιμότητα, που πρέπει να αφαιρείται από τη θετική χρησιμότητα που παρέχουν άλλα αγαθά και υπηρεσίες προκειμένου να εκτιμηθεί η συνολική καθαρή χρησιμότητα του καταναλωτή. 'Όπως είναι φυσικό, η συνολική καθαρή χρησιμότητα μπορεί να αυξάνεται όταν αυξάνεται η θετική χρησιμότητα αλλά και όταν μειώνεται η αρνητική χρησιμότητα. Σήμερα δεχόμαστε ότι δεν είναι δυνατή επιστημονικά η εκτίμηση του απόλυτου μεγέθους της χρησιμότητας, γιατί είναι μια έννοια πολύ υποκειμενική. Ας υποθέσουμε όμως προσωρινά ότι η μέτρηση της χρησιμότητας ήταν δυνατή. Τότε η συνάρτηση της συνολικής χρησιμότητας για ένα υποθετικό αγαθό, έστω το Α, θα είχε τη μορφή της καμπύλης που παρουσιάζεται στο τμήμα (α) του διαγράμματος. 16

19 Συνολική χρησιμότητα του αγαθού Α Η συνολική χρησιμότητα θα ήταν μια αύξουσα συνάρτηση της ποσότητας του αγαθού Α μέχρι μια συγκεκριμένη ποσότητά του, έστω 6 μονάδων. Στη συνέχεια όμως, λόγω κορεσμού της σχετικής ανάγκης, η συνολική χρησιμότητα θα μειωνόταν καθώς αυξανόταν και άλλο η ποσότητα του αγαθού Α. Μέχρι την ποσότητα των 6 μονάδων η αύξηση της συνολικής χρησιμότητας από το Α θα γινόταν με φθίνοντα ρυθμό, δηλαδή αν διπλασιαζόταν η ποσότητα του Α η συνολική χρησιμότητα θα αυξανόταν λιγότερο από το διπλάσιο. Το τμήμα (β) του ίδιου διαγράμματος απεικονίζει την αντίστοιχη συνάρτηση οριακής χρησιμότητας, που δείχνει την πρόσθετη χρησιμότητα του καταναλωτή από κάθε επιπλέον μονάδα του αγαθού Α. Η συνάρτηση αυτή μπορεί να οριστεί ως : ΔU α MUα =, ΔΑ όπου ΜUα = οριακή χρησιμότητα του αγαθού Λ, ΔUα = μεταβολή στη συνολική χρησιμότητα από το Λ, ΔΑ = μεταβολή στην ποσότητα του Λ. 17

20 Οριακή χρησιμότητα του αγαθού Α Η συνολική χρησιμότητα για μια συγκεκριμένη ποσότητα ενός αγαθού είναι ίση με το άθροισμα των οριακών χρησιμοτήτων των επιμέρους μονάδων του αγαθού. Η οριακή χρησιμότητα αντιστοιχεί στην κλίση της αντίστοιχης καμπύλης συνολικής χρησιμότητας και είναι φθίνουσα λόγω του βαθμού κορεσμού της σχετικής ανάγκης. Στην ποσότητα του αγαθού Α, στην οποία μεγιστοποιείται η συνολική χρησιμότητα, η οριακή χρησιμότητα γίνεται ίση με μηδέν, ενώ σε μεγαλύτερες ποσότητες γίνεται αρνητική. Στο συγκεκριμένο διαγραμματικό παράδειγμα δε θα συμφέρει στον καταναλωτή να καταναλώσει περισσότερες από 6 μονάδες του αγαθού Α όσο εισόδημα και αν διαθέτει. Η συνάρτηση της χρησιμότητας διατυπώθηκε με την αρχή ceteris paribus, δηλαδή όλοι οι παράγοντες θεωρούνται ως δεδομένοι. Αν οι παράγοντες αυτοί αλλάξουν, η συνάρτηση χρησιμότητας για το συγκεκριμένο αγαθό θα επηρεαστεί και η καμπύλη συνολικής χρησιμότητας (φυσικά και η καμπύλη οριακής χρησιμότητας) θα μετατοπιστεί προς τα πάνω ή προς τα κάτω, ανάλογα με την αλλαγή των δεδομένων. Στο επόμενο διάγραμμα απεικονίζονται τρεις διαφορετικές συναρτήσεις συνολικής χρησιμότητας για το αγαθό Α, η κάθε μία από τις οποίες προϋποθέτει ότι τα υπόλοιπα δεδομένα διαφέρουν. Για παράδειγμα, υποθέτουμε ότι ένα δεύτερο αγαθό, το Β, είναι συμπληρωματικό του αγαθού Α, έτσι ώστε όταν ο καταναλωτής έχει μεγαλύτερη ποσότητα του Β να παίρνει μεγαλύτερη καταναλωτική ικανοποίηση από το αγαθό Α. Τότε, όταν η ποσότητα του Β είναι σχετικά μικρή έστω ότι ισχύει η συνάρτηση 18

21 χρησιμότητας του Α Uαι, ενώ όταν η ποσότητα του Β είναι κάπως μεγαλύτερη θα ισχύει η συνάρτηση χρησιμότητας Uα 2. Τέλος με ακόμα μεγαλύτερη ποσότητα του Β θα ισχύει η συνάρτηση Uα 3. Στο παράδειγμα του διαγράμματος με την πρώτη συνάρτηση ο κορεσμός του καταναλωτή αναφορικά με το αγαθό Α επέρχεται στις 4 μονάδες, με τη δεύτερη στις 6 μονάδες και με την τρίτη στις 7 μονάδες του. Αλλαγές της συνάρτησης Συνολικής Χρησιμότητας Αν αντί για συμπληρωματικό το αγαθό Β είναι υποκατάστατο του Α, τότε η αύξηση της ποσότητάς του θα προκαλεί και πάλι μετατοπίσεις της συνάρτησης χρησιμότητας του Α, αλλά προς αντίθετη κατεύθυνση. Δηλαδή όταν αυξάνεται η ποσότητα του Β θα μετατοπίζεται προς τα κάτω η συνάρτηση χρησιμότητας του Α, ενώ αυτή θα μετατοπίζεται προς τα πάνω όταν μειώνεται η ποσότητα του Β. Αυτό θα γίνεται γιατί όσο μεγαλύτερη ποσότητα από το δεύτερο αγαθό θα διαθέτει ο καταναλωτής τόσο λιγότερο απαραίτητο θα του είναι το υποκατάστατο αγαθό Α κι επομένως τόσο μικρότερη ικανοποίηση θα του δίνει η κάθε δεδομένη ποσότητά του. (Γ. Σ. Σαπουνάς, 1985) Καταναλωτική Συμπεριφορά με Περισσότερα από ένα Αγαθό Tο ύψος του εισοδήματος του καταναλωτή επηρεάζει σημαντικά τη συμπεριφορά του για την αγορά περισσότερων από ένα αγαθό. Αν αυτός λοιπόν δεν έχει περιορισμένο εισόδημα, θα έχει συμφέρον να αγοράζει την ποσότητα του κάθε αγαθού στην οποία η συνολική χρησιμότητα που του δίνει το αγαθό αυτό μεγιστοποιείται. Αν όμως, 19

22 όπως συμβαίνει στην πράξη, το εισόδημα του καταναλωτή είναι ορισμένο (έστω και αν είναι μεγάλο), τότε γεννιέται το ερώτημα: πώς θα πρέπει να το διαθέσει για να μεγιστοποιήσει την ικανοποίηση που μπορεί να πάρει από τα αγαθά που έχει τη δυνατότητα να αγοράσει; Έστω ότι το χρηματικό εισόδημα ισούται με Μ και οι τιμές των αγαθών Α, Β και Γ με Τα, Τβ, και Τγ, η συνάρτηση της συνολικής δαπάνης του καταναλωτή μπορεί να εκφραστεί αλγεβρικά ως: Μ = ΤαΑ + ΤβΒ + ΤγΓ. Τα Α, Β και Γ αντιπροσωπεύουν αντίστοιχα τις ποσότητες των τριών αυτών αγαθών για τις οποίες διατίθεται το ποσό Μ. Η συνάρτηση αυτή εκφράζει αυτό που ονομάζεται εισοδηματικός περιορισμός, που είναι ο περιορισμός που επιβάλλει στον καταναλωτή το γεγονός ότι δεν μπορεί να διαθέσει παρά το ποσό χρημάτων Μ. Το γινόμενο της τιμής επί την ποσότητα κάθε αγαθού αντιπροσωπεύει τη συνολική δαπάνη γι αυτό. Για να μεγιστοποιηθεί η συνολική χρησιμότητα από την καταναλωτική δαπάνη Μ πρέπει, η οριακή χρησιμότητα της δαπάνης που γίνεται για κάθε αγαθό να είναι ίση. Αυτό επιτυγχάνεται όταν ικανοποιείται η συνθήκη : MUα MUβ = = Τα Τβ ΜUγ Τγ Αν αντί για ισότητα υπάρχει ανισότητα, π.χ MUa Ta > MUβ > Τβ ΜUγ Τγ τότε, επειδή η οριακή χρησιμότητα της τελευταίας χρηματικής μονάδας που δαπανάται για το Α είναι μεγαλύτερη από εκείνη της τελευταίας χρηματικής μονάδας που δαπανάται για το Β ή το Γ, θα πρέπει ο καταναλωτής να αγοράσει μεγαλύτερη ποσότητα από το Α και μικρότερες από το Β και το Γ. Στην περίπτωση αυτή, αφού η οριακή χρησιμότητα του κάθε αγαθού θεωρείται φθίνουσα, με την αναδιανομή της καταναλωτικής δαπάνης η οριακή χρησιμότητα του Α θα μειωθεί ενώ του Β και του Γ θα αυξηθούν, έτσι ώστε με τη σωστή αναδιανομή δαπάνης να επιτευχθεί ισότητα των πιο πάνω λόγων. Από την πιο πάνω σχέση φαίνεται ότι αν ο καταναλωτής βρίσκεται αρχικά σε 20

23 κατάσταση ισορροπίας, στην οποία μεγιστοποιεί τη χρησιμότητα, και μεταβληθούν οι τιμές των αγαθών, έτσι ώστε να διαταραχτεί η ισότητα, η διατάραξη αυτή θα κάνει αναγκαία την ανακατανομή της καταναλωτικής δαπάνης για να επιτευχθεί και πάλι μεγιστοποίηση της συνολικής χρησιμότητας με τα νέα τιμολογιακά δεδομένα. Η ανακατανομή αυτή θα αποβλέπει στην αύξηση των ποσοτήτων των αγαθών που μειώθηκε η τιμή τους και στη μείωση των ποσοτήτων των αγαθών που έγιναν περισσότερο ακριβά. (Γ. Χ. Κώττη και Α. Π. Κώττη, 1993 και Α. Κίντη και Ε. Πουρναράκη, 1995) 2.6. Μοντέλα Ζήτησης (θεωρητική βάση) Υπάρχουν τρεις εναλλακτικές προσεγγίσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξαγωγή θεωρητικά συνεπών συστημάτων ζήτησης.. Η πρώτη προσέγγιση βασίζεται στην πρωταρχική θεώρηση του προβλήματος της κατανομής του διαθέσιμου εισοδήματος του καταναλωτή ανάμεσα στα διαθέσιμα προς κατανάλωση αγαθά. Αφετηρία της προσέγγισης αυτής αποτελεί ο καθορισμός μιας άμεσης συνάρτησης χρησιμότητας και στη συνέχεια, η εξαγωγή ενός θεωρητικά συνεπούς συστήματος ζήτησης, το οποίο βασίζεται στις συνθήκες πρώτης τάξης του προβλήματος της μεγιστοποίησης της χρησιμότητας. Πιο συγκεκριμένα, στα πλαίσια της προσέγγισης αυτής ξεκινούμε από τον καθορισμό μιας αύξουσας και ημι-κοίλης συνάρτησης χρησιμότητας, η οποία μεγιστοποιείται κάτω από τη συνθήκη του εισοδηματικού περιορισμού. Η λύση του συστήματος των εξισώσεων που αντιστοιχούν στις συνθήκες πρώτης τάξης προσδιορίζει τις (άριστες) ζητούμενες ποσότητες των αγαθών, για δεδομένες τιμές και διαθέσιμο εισόδημα. Επομένως, οι ζητούμενες ποσότητες είναι συναρτήσεις των τιμών των αγαθών και του διαθέσιμου εισοδήματος, αποτελούν δηλαδή ένα σύστημα συναρτήσεων ζήτησης κατά Marshall. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το Γραμμικό Σύστημα Δαπανών (Liear Expediture System), που αναπτύχθηκε από τον Stoe (1954) και.βασίζεται στην Stoe-Geary συνάρτηση χρησιμότητας, καθώς και διάφορες παραλλαγές αυτού του συστήματος, όπως το Γενικευμένο Γραμμικό Σύστημα Δαπανών (Geeralized Liear Expediture System), που αναπτύχθηκε από τον Wales (1971) και το Εκτεταμένο Γραμμικό Σύστημα Δαπανών (Exteded Liear Expediture System) του Lluch (1973). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν επίσης τα συστήματα ζήτησης που προκύπτουν από 21

24 συναρτήσεις χρησιμότητας της μορφής Cobb-Douglas και CES (Costat Elasticity of Substitutio), καθώς επίσης και το Άμεσο Προσθετικό-Λογαριθμικό (Direct Addilog) σύστημα, που παρουσιάστηκε από τον Houthakker (1960). Τα μειονεκτήματα της πρώτης προσέγγισης εξαγωγής θεωρητικά συνεπών συστημάτων ζήτησης είναι δύο. Πρώτον, λόγω των πολύ περιοριστικών μορφών συναρτήσεων άμεσης χρησιμότητας που χρησιμοποιούν, καταλήγουν σε μη εύκαμπτες συναρτήσεις ζήτησης. Αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο αναγκαίο, καθώς άμεση προϋπόθεση της προσέγγισης αυτής είναι να προκύπτει αναλυτική λύση για τις συναρτήσεις ζήτησης από τις συνθήκες πρώτης τάξης. Αυτό έχει ως συνέπεια να περιορίζονται οι τιμές των ελαστικοτήτων τιμών και δαπάνης σ' ένα εκ των προτέρων γνωστό εύρος τιμών. Δεύτερον, όταν δεν συμβαίνει το παραπάνω, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Γραμμικού Συστήματος Δαπανών, καταλήγουν σε συστήματα ζήτησης, τα οποία είναι δύσκολο να εκτιμηθούν επειδή είναι μη γραμμικά ως προς τις παραμέτρους τους (A. P. Barte, 1993). Η δεύτερη προσέγγιση βασίζεται στη δυϊκή θεώρηση του οικονομικού προβλήματος του καταναλωτή. Αφετηρία της προσέγγισης αυτής μπορεί να είναι είτε μια έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας είτε η δυϊκή συνάρτηση δαπανών. Στην πρώτη περίπτωση, χρησιμοποιούμε την ταυτότητα του Roy για την εξαγωγή του σχετικού συστήματος ζήτησης, ενώ στη δεύτερη περίπτωση χρησιμοποιούμε αντίστοιχα το λήμμα του Shephard. Και στις δύο περιπτώσεις, η έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας και η δυϊκή συνάρτηση δαπανών, αντίστοιχα, πρέπει να ικανοποιούν συγκεκριμένες ιδιότητες, ώστε να προκύπτει ένα θεωρητικά συνεπές σύστημα ζήτησης. Πρέπει να σημειώσουμε ότι, στην περίπτωση των έμμεσων συναρτήσεων ζήτησης καταλήγουμε κατευθείαν σ' ένα σύστημα συναρτήσεων ζήτησης κατά Marshall, ενώ στην περίπτωση της δυϊκής συνάρτησης δαπανών καταλήγουμε σ' ένα σύστημα συναρτήσεων ζήτησης κατά Hicks, το οποίο είναι συνάρτηση των τιμών των αγαθών και ενός προκαθορισμένου επιπέδου χρησιμότητας. Στην τελευταία αυτή περίπτωση πρέπει να αντικαταστήσουμε στη συνέχεια την αντίστοιχη έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας, για να προκύψει το σύστημα συναρτήσεων ζήτησης κατά Marshall, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε εμπειρικές εφαρμογές. Από την προσέγγιση αυτή προκύπτουν τα υποδείγματα traslog (Christese, Jorgerso και Lau, 1975) και AIDS (Deato και Muelbauer, 1980) τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε εμπειρικές εφαρμογές της θεωρίας της ζήτησης. Πιο 22

25 συγκεκριμένα χρησιμοποιώντας την traslog έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας και την ταυτότητα του Roy καταλήγουμε σ' ένα σύστημα συναρτήσεων σχετικών δαπανών, το οποίο είναι μη γραμμικό ως προς τις παραμέτρους του, αλλά το οποίο δεν επιβάλλει κανέναν a priori περιορισμό, όσον αφορά τις εκτιμημένες τιμές των ελαστικοτήτων. Επιπλέον, διάφοροι περιορισμοί ως προς τις τιμές των παραμέτρων μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον στατιστικό έλεγχο περιοριστικών μορφών καταναλωτικών προτιμήσεων. Συνδυάζοντας τη δυϊκή συνάρτηση δαπάνης σε λογαριθμική μορφή και τη Piglog έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας του Muellbauer (1975), οι Deato και Muellbauer (1980) κατέληξαν σ' ένα σύστημα συναρτήσεων σχετικών δαπανών, το οποίο ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθείται για τον «δείκτη τιμών καταναλωτή» μπορεί να είναι γραμμικό ή μη γραμμικό ως προς τις παραμέτρους του. Το σύστημα αυτό ονομάζεται Σχεδόν Ιδανικό Σύστημα Ζήτησης (Almost Ideal Demad System, AIDS). Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει ο Buse (1994), το AIDS είναι αυτό που κατά τα τελευταία 20 χρόνια έχει εφαρμοστεί στη μεγάλη πλειοψηφία των εφαρμοσμένων μελετών ζήτησης. Αυτό οφείλεται τόσο σης θεωρητικές του ιδιότητες, που είναι συνεπείς, με την οικονομική θεωρία του καταναλωτή, όσο και στο ότι δεν παρουσιάζει δυσκολίες κατά τις οικονομετρικές εκτιμήσεις, τουλάχιστον στη γραμμική του μορφή (liearized AIDS). Το βασικό πλεονέκτημα της δεύτερης προσέγγισης εξαγωγής θεωρητικά συνεπών συστημάτων ζήτησης είναι ότι βασίζεται σε εύκαμπτες συναρτησιακές μορφές για συναρτήσεις της έμμεσης χρησιμότητας ή της δυϊκής συνάρτησης δαπανών και επομένως, μπορεί να αναλύσει πολύ γενικές μορφές καταναλωτικών προτύπων, καθώς δεν επιβάλλουν κανέναν a priori περιορισμό στις προτιμήσεις των καταναλωτών. Παρόλα αυτά, βασικό μειονέκτημα της δεύτερης προσέγγισης είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις της traslog και του AIDS που προαναφέραμε, η μη γραμμικότητα, των υπό εκτίμηση συστημάτων αυξάνει τη δυσκολία των οικονομετρικών εκτιμήσεων. Για αυτό τον λόγο το γραμμικό AIDS χρησιμοποιείται στις περισσότερες περιπτώσεις αντί του μη γραμμικού. Η τρίτη προσέγγιση βασίζεται στη διαφορική θεώρηση των συστημάτων ζήτησης, που αναπτύχθηκε από τον Theil (1965). Η προσέγγιση αυτή καθορίζει τη συναρτησιακή μορφή των εξισώσεων ζήτησης και επιβάλει άμεσα τις επιθυμητές ιδιότητες που πρέπει να ικανοποιούν. Πιο συγκεκριμένα, ξεκινώντας από το ολικό 23

26 διαφορικό μιας γενικής συνάρτησης ζήτησης κατά Marshall και χρησιμοποιώντας την εξίσωση του Slutsky με τη μορφή ελαστικοτήτων καθώς και το ολικό διαφορικό μιας γενικής έμμεσης συνάρτησης χρησιμότητας, προκύπτει ένα σύστημα διπλής λογαριθμικής μορφής για τις συναρτήσεις ζήτησης, όπου οι ελαστικότητες τιμών και δαπάνης αποτελούν τις υπό εκτίμηση παραμέτρους του συστήματος. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα υποδείγματα του Rotterdam (Barte, 1964 και Thei1, 1965), το CBS που αναπτύχθηκε από τους Keller και va Driel (1985), το NBR, μια διαφορική μορφή του AIDS, καθώς και το γενικευμένο υπόδειγμα του Barte (1993) που περιέχει όλα τα παραπάνω υποδείγματα ως ειδικές Περιπτώσεις. Τα παραπάνω υποδείγματα χρησιμοποιούν τις ίδιες εξαρτημένες και ανεξάρτητες μεταβλητές, αλλά διαφέρουν στο ότι τα οριακά μερίδια καταναλωτικής δαπάνης θεωρούνται σταθερά στα υποδείγματα Rotterdam και NBR, ενώ μεταβάλλονται στα υποδείγματα CBS και τη διαφορική μορφή του AIDS. Αντίθετα, οι παράμετροι των τιμών (δηλ. οι ελαστικότητες τιμών) θεωρούνται σταθερές στα υποδείγματα CBS και Rotterdam, ενώ μεταβάλλονται στις περιπτώσεις των υποδειγμάτων NBR και της διαφορικής μορφής του AIDS. Το βασικότερο πλεονέκτημα της τρίτης προσέγγισης εξαγωγής θεωρητικά συνεπώς συστημάτων ζήτησης είναι ότι δεν υποθέτει κανενός είδους συναρτησιακή μορφή για την έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας, αλλά αντίθετα επιτρέπει την πιο γενική μορφή. Από την άλλη πλευρά, το βασικότερο μειονέκτημά της είναι ότι, ανάλογα με το υπόδειγμα που χρησιμοποιείται, περιορίζει τις τιμές είτε των ελαστικοτήτων τιμών ή των ελαστικοτήτων δαπάνης να είναι σταθερές και ανεξάρτητες των τιμών των αγαθών και της ολικής δαπάνης. (A. P. Barte, 1977 και G. Κaragiais ad K. Veletzas,

27 Κεφάλαιο 3 ΠΡΟΣΦΟΡΑ 3.1. Συνάρτηση Προσφοράς Υποθέτουμε ότι οι παραγωγοί δεν διατηρούν αποθέματα, τότε οι παραγόμενες ποσότητες κάθε προϊόντος ισούνται με τις ποσότητες που προσφέρονται στην αγορά. Το ερώτημα που γεννάται είναι: ποιοι παράγοντες προσδιορίζουν τις προσφερόμενες ποσότητες των αγαθών στην αγορά. Προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε ότι οι συνολικές εισπράξεις του παραγωγού - πωλητή, που διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στη μεγιστοποίηση των κερδών του, εξαρτώνται από την ποσότητα και την τιμή στην οποία αυτή θα πωληθεί. Με δοσμένη την καμπύλη ζήτησης του αγαθού, η οποία όπως είπαμε προσδιορίζεται από παράγοντες που δεν μπορεί να επηρεάσει ο παραγωγός, οι ποσότητες που τελικά θα διατεθούν στην αγορά θα εξαρτηθούν από την τιμή διάθεσης του προϊόντος. Έτσι βλέπουμε ότι η τιμή πώλησης αποτελεί αποφασιστικό προσδιοριστικό παράγοντα των συνολικών εισπράξεων των παραγωγών-πωλητών. Όμως, οι επιχειρηματίες υποβάλλονται σε ορισμένο κόστος για την παραγωγή των ποσοτήτων που προσφέρουν. Είναι φανερό ότι η προσφερόμενη ποσότητα ενός αγαθού στη μονάδα του χρόνου εξαρτάται από την τιμή του σε σχέση με το κόστος παραγωγής του. Αν η τιμή είναι τέτοια ώστε να υπερβαίνει αισθητά το ανά μονάδα κόστος παραγωγής του προϊόντος, ο παραγωγός θα έχει σημαντικά κέρδη και θα είναι πρόθυμος να προσφέρει μεγαλύτερες ποσότητες στην αγορά. Αντίθετα, αν η τιμή πώλησης είναι χαμηλότερη από το ανά μονάδα κόστος, ο παραγωγός θα έχει ζημιές και θα μειώσει την παραγωγή του και συνεπώς την προσφορά προκειμένου να περιορίσει τις ζημιές. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η προσφερόμενη ποσότητα εξαρτάται από την τιμή και το κόστος παραγωγής. Το κόστος παραγωγής εξαρτάται από τις τιμές των παραγωγικών συντελεστών και από τις τεχνολογικές γνώσεις. Άλλος παράγοντας που επηρεάζει την προσφορά ενός αγαθού είναι οι υπάρχουσες εναλλακτικές ευκαιρίες χρησιμοποίησης των παραγωγικών συντελεστών που διαθέτουν οι παραγωγοί του προϊόντος. Οι ευκαιρίες αυτές προσδιορίζονται από τις τιμές των άλλων προϊόντων. Αν οι τιμές αυτές είναι τέτοιες ώστε να αποφέρουν υψηλά κέρδη στους παραγωγούς, είναι πολύ πιθανόν ότι και οι παραγωγοί του υπόψη προϊόντος θα στραφούν στην παραγωγή πιο κερδοφόρων αγαθών. Τέλος, οι προσδοκίες των παραγωγών 25

28 αναφορικά με τις μελλοντικές εξελίξεις στις τιμές των παραγωγικών συντελεστών και την τεχνολογία επηρεάζουν επίσης την παραγόμενη ποσότητα ενός προϊόντος στη μονάδα του χρόνου. Συνοψίζοντας τα παραπάνω μπορούμε να εκφράσουμε συμβολικά τους παράγόντες που προσδιορίζουν την προσφερόμενη ποσότητα ενός αγαθού ως εξής: Sx = F( Px, Pi, Pj, T, Π), όπου S x = προσφερόμενη ποσότητα του αγαθού Χ στη μονάδα του χρόνου P x = τιμή του αγαθού Χ. P i = τιμές των παραγωγικών συντελεστών (ί = 1,2.m) P j = τιμές των άλλων αγαθών (j = 1,2.m) Τ = επίπεδο τεχνολογικών γνώσεων Π = προσδοκίες των παραγωγών Η παραπάνω σχέση είναι γνωστή ως συνάρτηση προσφοράς του αγαθού και δείχνει τους παράγοντες που προσδιορίζουν την προσφερόμενη ποσότητα ενός αγαθού στην αγορά. (Γ. Χ. Κώττη και Α. Π. Κώττη, 1993 και Α. Κίντη και Ε. Πουρναράκη, 1995) 3.2. Νόμος της προσφοράς Υποθέτουμε ότι μια επιχείρηση προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της. Οι αποφάσεις της σχετικά με το ποια ποσότητα θα προσφέρει στην κάθε εναλλακτική τιμή θα βασίζονται σε συγκρίσεις που κάνει του κόστους παραγωγής της κάθε ποσότητας με το σχετικό συνολικό έσοδο από την πώλησή της. Όταν η επιχείρηση προσπαθεί να αυξήσει την ποσότητα του προϊόντος ύστερα από κάποιο επίπεδο παραγωγής το κόστος μιας πρόσθετης μονάδας θα τείνει να αυξάνεται. Για αυτό το λόγο η επιχείρηση δε θα δέχεται να αυξήσει την παραγόμενη ποσότητα αν δεν αυξηθεί και η τιμή πώλησης του προϊόντος, έτσι ώστε να μπορεί να καλύψει το πρόσθετο κόστος προσφοράς είναι αυτή που εμφανίζεται στο διάγραμμα, δηλαδή είναι μια καμπύλη με θετική κλίση. 26

29 Καμπύλη Προσφοράς Η βασική διαφορά μεταξύ των καμπυλών ζήτησης και προσφοράς είναι ότι η καμπύλη προσφοράς ενός αγαθού κατά κανόνα έχει θετική κλίση, ενώ η καμπύλη ζήτησης έχει αρνητική κλίση. Αυτό σημαίνει ότι όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή ενός αγαθού, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η προσφερόμενη ποσότητα αυτού. Το αποτέλεσμα αυτό είναι γνωστό και ως νόμος της προσφοράς. Εκ πρώτης όψεως συμπεραίνουμε ότι αυτό είναι προφανές, μια και όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή τόσο μεγαλύτερο θα είναι το «κέρδος» και κατά συνέπεια μεγαλύτερο το κίνητρο των επιχειρηματιών για αύξηση της παραγόμενης ποσότητας. Για τους οικονομολόγους όμως ο βασικός λόγος, για τον οποίο οι εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι οι καμπύλες προσφοράς για τα περισσότερα αγαθά έχουν το χαρακτηριστικό της θετικής κλίσης, είναι διαφορετικός. Η θετική συσχέτιση τιμής και προσφερόμενης ποσότητας ανάγεται στο γνωστό πρόβλημα της ανεπάρκειας. Η ανεπάρκεια στην προκειμένη περίπτωση αναφέρεται στους παραγωγικούς συντελεστές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή του υπόψη αγαθού. Για να αυξηθεί η παραγωγή του προϊόντος θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν πρόσθετες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών. Αλλά η αύξηση της ζήτησης των συντελεστών θα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της τιμής τους. Αυτό προκαλεί αύξηση του κατά μονάδα κόστους και σε τελευταία ανάλυση της τιμής του αγαθού. Παραπέρα, η αύξηση της παραγωγής μπορεί να γίνει με χρήση κατώτερης ποιότητας παραγωγικών συντελεστών. Αυτό μπορεί να είναι συνέπεια του γεγονότος ότι οι διαθέσιμοι συντελεστές είναι όντως δευτέρας διαλογής ή ότι πρέπει να γίνει μεταφορά συντελεστών από άλλη παραγωγική διαδικασία όπου αυτοί 27

30 χρησιμοποιούνται λόγω καταλληλότητας. Αυτό μεταφράζεται σε μειωμένη παραγωγικότητα των πρόσθετων παραγωγικών συντελεστών, ή πράγμα που είναι το ίδιο, σε αυξημένο κόστος και υψηλότερη τιμή προϊόντος. (Θ. Ε. Μπένου και Μ. Π. Χατζηπροκόπιου, 1977) 3.3. Η Ελαστικότητα της προσφοράς Αναφορικά με την προσφορά ενός προϊόντος, όπως και στην περίπτωση της ζήτησης, υπάρχει η έννοια της ελαστικότητας ως προς την τιμή του προϊόντος. Την ελαστικότητα της προσφοράς τη μετράμε με ένα δείκτη με τον οποίο συγκρίνουμε την ποσοστιαία μεταβολή στην προσφερόμενη ποσότητα ενός προϊόντος με την ποσοστιαία μεταβολή στην τιμή του. Αφού η καμπύλη προσφοράς έχει συνήθως θετική κλίση, το πρόσημο της τιμής του συντελεστή ελαστικότητας είναι θετικό. Κατά τα άλλα ο τύπος του δείκτη είναι ίδιος με εκείνον που είδαμε στην περίπτωση της ελαστικότητας της ζήτησης σε σχέση με την τιμή. Δηλαδή προκειμένου για ε- λαστικότητα για πολύ μικρή μεταβολή της τιμής ισχύει ότι ΔΠ Τ ε = ΔΤ Π Τα πιο πάνω σύμβολα έχουν το ίδιο νόημα που είχαν στην περίπτωση της ελαστικότητας της ζήτησης. Αφού στην ελαστικότητα σημείου οι μεταβολές τιμής και ποσότητας θα είναι εξαιρετικά μικρές, αντί του Δ που συμβολίζει συγκεκριμένη μεταβολή μπορεί να χρησιμοποιηθεί το δ που συμβολίζει απειροελάχιστη. Οι τιμές που μπορεί να πάρει ο δείκτης ελαστικότητας της προσφοράς είναι ανάλογες με εκείνες που είδαμε για το δείκτη της ελαστικότητας της ζήτησης. Έτσι όταν ε f 1 η προσφορά είναι ελαστική, όταν ε p 1 είναι ανελαστική, όταν ε = 1 είναι μοναδιαίας ελαστικότητας, όταν ε = 0 είναι απόλυτα ανελαστική, ενώ, τέλος, όταν ε = προσφορά είναι απείρως ελαστική. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η καμπύλη προσφοράς πρέπει να είναι, αντίστοιχα, κάθετη ή οριζόντια, τουλάχιστο στο τμήμα της στο οποίο μετράμε την ελαστικότητα. Σε αντίθεση με την περίπτωση της ζήτησης, όπου η ελαστικότητα άλλαζε κατά μήκος της καμπύλης ζήτησης ακόμα και όταν αυτή ήταν ευθεία γραμμή, στην περίπτωση που έχουμε ευθείες γραμμές προσφοράς που διέρχονται από την αρχή του συστήματος των αξόνων του σχετικού διαγράμματος η ελαστικότητα τους είναι σταθερή και ίση με τη μονάδα σε όλο το μήκος της κάθε ευθείας. 28, η

31 3.4. Προσδιοριστικοί παράγοντες της συνάρτησης προσφοράς Η προσφορά για ένα αγαθό επηρεάζεται από ορισμένους παράγοντες, που αν μεταβληθούν κάνουν τη συνάρτηση προσφοράς να αλλάξει και τη σχετική καμπύλη να μετατοπιστεί προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Αν βελτιωθούν οι συνθήκες προσφοράς συντελεστών (μειωθεί η τιμή τους, βελτιωθεί η ποιότητά τους κ.ο.κ.), αν βελτιωθεί η τεχνολογία έτσι ώστε να μειωθεί η ποσότητα των συντελεστών που χρειάζονται για την παραγωγή της κάθε μονάδας του προϊόντος, αν βελτιωθούν οι φυσικές συνθήκες, αν μειωθούν οι τιμές των άλλων αγαθών που είναι ανταγωνιστικά στην παραγωγή ή οι φόροι που επιβάλλονται στο προϊόν στο στάδιο της παραγωγής και της διάθεσής του ή αν αυξηθούν τυχόν επιδοτήσεις που δίνονται γι' αυτό, τότε θα υπάρξει αύξηση της προσφοράς, δηλαδή μετατόπιση της σχετικής καμπύλης προς τα δεξιά, αφού όποια τιμή προϊόντος και αν ισχύει στην αγορά η ποσότητα που θα προσφέρεται θα είναι μεγαλύτερη από εκείνη που ήταν πριν από τη μεταβολή. Φυσικά αν οι παράγοντες αυτοί μεταβληθούν προς την αντίστροφη κατεύθυνση (δηλαδή αν αυξηθούν οι τιμές των συντελεστών, αυξηθούν οι τιμές άλλων αγαθών, χειροτερέψουν οι φυσικές συνθήκες κ.ο.κ.), τότε θα προκληθεί μείωση της προσφοράς, δηλαδή μετατόπιση της σχετικής καμπύλης προς τα αριστερά. Η μεταβολή της προσφοράς δε γίνεται συνήθως αμέσως μόλις αλλάξει κάποιος από τους πιο πάνω παράγοντες, γιατί χρειάζεται κάποιος χρόνος προσαρμογής της παραγωγής ώσπου να αλλάξουν ορισμένες διαδικασίες, να λήξουν τυχόν συμβατικές υποχρεώσεις κ.ά. Για λόγους όμως απλοποίησης της θεωρητικής ανάλυσης υποθέτουμε ότι η προσαρμογή της προσφοράς στις πιο πάνω μεταβολές είναι άμεση. Στο σημείο αυτό γεννιέται το εξής ερώτημα: Γιατί να επηρεάζεται η προσφορά από μεταβολές στους πιο πάνω παράγοντες; Ορισμένοι από τους παράγοντες αυτούς επηρεάζουν το κόστος της παραγωγής. Για παράδειγμα αν μειωθούν οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών, το κόστος της παραγωγής μειώνεται και αν με την τιμή που ίσχυε προηγουμένως στην αγορά η επιχείρηση μόλις κάλυπτε το κόστος παραγωγής για μια συγκεκριμένη ποσότητα, τώρα με την ίδια τιμή μπορεί να πραγματοποιεί και κέρδη (ή αν είχε κέρδη προηγουμένως τώρα μπορεί να έχει μεγαλύτερα κέρδη), οπότε τη συμφέρει να προσφέρει μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντος. Ανάλογη επίδραση έχει και η βελτίωση της ποιότητας των συντελεστών (χωρίς αντίστοιχη αύξηση της τιμής τους) που αυξάνει την παραγωγικότητά τους ή η εξέλιξη της τεχνολογίας που επιτρέπει να παράγεται ένα προϊόν με μικρότερες 29