ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Επιμέλεια: Σκαρλάτου Π. Μαρία Α.Μ.72

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΕΠΑΕ ΔΔΠΜΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΕΙΔΙΚΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Απόψεις και στάσεις μαθητών/μαθητριών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ηλικίας ετών) για τον εθισμό στο διαδίκτυο και τη σχέση του με το διαδικτυακό εκφοβισμό: αίτια, συνέπειες και τρόποι αντιμετώπισης από τη σκοπιά των εφήβων» Επιμέλεια: Σκαρλάτου Π. Μαρία Α.Μ.72 Επιβλέπων: Βουγιούκας Κωνσταντίνος, Λέκτορας Επόπτης Α : Γκέκα Μαρία, Λέκτορας Επόπτης Β : Κρίτων Χριστιανόπουλος, ΠΔ 407/80 Θεσσαλονίκη

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά και κυρίως τους εφήβους έχει αυξηθεί εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια. Λόγω αυτής της χρήσης έχουν κάνει την εμφάνισή τους σημαντικά προβλήματα, όπως είναι ο διαδικτυακός εθισμός (internet addiction) και ο διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberbullying), που αφορούν κυρίως τους εφήβους ετών. Με την παρούσα εργασία διερευνώνται οι απόψεις και οι στάσεις των εφήβων ετών σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο, τα αίτια και τις συνέπειές του, καθώς και τη σύνδεσή του με το διαδικτυακό εκφοβισμό. Εκτός από αυτά μελετάται και η πιθανότητα ύπαρξης εθισμού ή επικινδυνότητας για εθισμό στο δείγμα της έρευνας. Επιπλέον, εξετάζεται και η επίδραση του φύλου, της ηλικίας και της σχολικής επίδοσης στα περιστατικά εθισμού και εκφοβισμού, αλλά και στις απόψεις των συμμετεχόντων σχετικά με αυτά τα περιστατικά. Ως μέθοδος δειγματοληψίας επιλέχτηκε η βολική-τυχαία δειγματοληψία. Το δείγμα αποτέλεσαν 94 μαθητές και μαθήτριες γυμνασίων και λυκείων της Θεσσαλονίκης. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη, το θεωρητικό και το εμπειρικόερευνητικό. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται οι βασικές έννοιες, τα αίτια, οι συνέπειες, οι τρόποι αντιμετώπισης και ερευνητικά-στατιστικά δεδομένα του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η στατιστική ανάλυση των δεδομένων της εμπειρικής έρευνας, τα αποτελέσματα και η συζήτηση αυτών των αποτελεσμάτων. Τέλος, αναφέρονται οι περιορισμοί της έρευνας και κάποιες προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. Λέξεις κλειδιά: έφηβοι, διαδικτυακός εθισμός, διαδικτυακός εκφοβισμός, φύλο, ηλικία, σχολική επίδοση. 2

3 ABSTRACT The use of the internet by children and especially adolescents has been increased dramatically in the recent years. Because of this use have made their appearance significant problems as is the web addiction (internet addiction) and cyberbullying, relating mainly to teenagers years old. In the present study are investigated the views and attitudes of adolescents years old on the internet addiction, its causes and consequences and its connection with cyberbullying. Apart from these, the possibility of internet addiction or risk for addiction among the research sample is also studied. In addition, the effect of gender, age and school performance in cases of addiction and cyberbullying are examined, and also the views of the participants about these incidents. As sampling method was chosen conveniently-random sampling. The sample was consisted of 94 pupils in secondary schools of Thessaloniki. The survey is consisted of two parts, theoretical and empirical research. The first part presents the basic concepts, causes, consequences and possible solutions and research-statistics of internet addiction and bullying. The second part presents the statistical data analysis of the empirical research, results and discussion of these results. Finally, are indicated the limitations of the research and some suggestions for future research. Keywords: adolescents, internet addiction, cyberbullying, gender, age, school performance. 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Πρωτίστως, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα της εργασίας, κ. Κρίτωνα Χριστιανόπουλο, για την πολύτιμη καθοδήγηση και στήριξή του καθόλη τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσας εργασίας, καθώς και για την άψογη συνεργασία μας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της εξεταστικής επιτροπής, κα Γκέκα Μαρία και κ. Βουγιούκα Κώστα, οι οποίοι δέχτηκαν να συμμετάσχουν ως μέλη της εξεταστικής επιτροπής σε αυτήν την προσπάθεια. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω σε όλα τα παιδιά που συμμετείχαν στην έρευνα, καθώς επίσης και στους διευθυντές των σχολείων που διευκόλυναν τη διεξαγωγή της. Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς μου και το σύζυγό μου που όλα αυτά τα χρόνια με υποστηρίζουν και με ενθαρρύνουν σε κάθε προσπάθεια. 4

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Διαδίκτυο και εθισμός 1.1. Ορολογία: Εθισμός, Κατάχρηση, Προβληματική ή Υπερβολική χρήση 10 του διαδικτύου; 1.2. Ο εθισμός στο διαδίκτυο ως ψυχική διαταραχή Εργαλεία μέτρησης της διαταραχής του εθισμού στο διαδίκτυο Προτεινόμενα συμπτώματα-κριτήρια που καθορίζουν το βαθμό εθισμού στο 16 διαδίκτυο 1.5. Τύποι εθισμού στο διαδίκτυο Λόγοι που οδηγούν σε εθισμό στο διαδίκτυο Επιπτώσεις του εθισμού στο διαδίκτυο Οικογενειακά προβλήματα Ακαδημαϊκά προβλήματα Κοινωνική ζωή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Έφηβοι, Διαδίκτυο και Εθισμός Συμπτώματα εθισμού στους εφήβους Η προσωπικότητα του εθισμένου χρήστη στην εφηβεία Το προφίλ του εθισμένου χρήστη Η συννοσηρότητα του εθισμού στο διαδίκτυο Η ανάπτυξη αυτοκαταστροφικών τάσεων Η επιδημιολογία του εθισμού στο διαδίκτυο σε εφήβους Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και ηλικίας Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και φύλου Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και σχολικής επίδοσης 2.7. Η πρόληψη και η θεραπεία του εθισμού στο διαδίκτυο Η θεραπεία του εθισμού το διαδίκτυο Στρατηγικές θεραπείας Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην πρόληψη και θεραπεία του εθισμού των εφήβων στο διαδίκτυο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : Διαδικτυακός εκφοβισμός Ορισμός-Είδη διαδικτυακού εκφοβισμού Σύγκριση παραδοσιακού και διαδικτυακού εκφοβισμού Στατιστικά στοιχεία Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και ηλικίας Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και φύλου Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και σχολικής επίδοσης

6 Σχέση/σύνδεση διαδικτυακού εθισμού και διαδικτυακού εκφοβισμού Οι επιπτώσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού Αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού 54 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : Η έρευνα Σκοπός, στόχοι και υποθέσεις της έρευνας Συμμετέχοντες στοιχεία δείγματος Μέσα συλλογής δεδομένων εργαλείο της έρευνας Διαδικασία συλλογής δεδομένων Επεξεργασία δεδομένων Αποτελέσματα Η πρόσβαση των συμμετεχόντων σε η/υ και στο διαδίκτυο και η εμπλοκή τους με το διαδίκτυο Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων σχετικά με τους διαδικτυακούς κινδύνους και την ενημέρωση Γνώστες περιστατικών εθισμού στο διαδίκτυο Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων αναφορικά με τα αίτια και τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Στάσεις ερωτώμενων σχετικά με την εμπλοκή με το διαδίκτυο και τα περιστατικά εθισμού στο διαδίκτυο Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων σχετικά τη σχέση διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού 4.6. Συσχετίσεις Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τα αίτια του εθισμού στο διαδίκτυο Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τα αίτια του εθισμού στο διαδίκτυο Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό Μείωση της σχολικής επίδοσης και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : Συζήτηση Σημασία, συμπεράσματα και συγκρίσεις αποτελεσμάτων Περιορισμοί και συμβολή της έρευνας Προτάσεις για μελλοντικές έρευνες 95 Βιβλιογραφία 96 Παράρτημα 108 Eρωτηματολόγιο 109 Πίνακες 115 Σχήματα - Διαγράμματα

7 Απόψεις και στάσεις μαθητών/μαθητριών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ηλικίας ετών) για τον εθισμό στο διαδίκτυο και τη σχέση του με το διαδικτυακό εκφοβισμό: αίτια, συνέπειες και τρόποι αντιμετώπισης από τη σκοπιά των εφήβων ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το διαδίκτυο αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο που διευρύνει τις δυνατότητες για επικοινωνία, ψυχαγωγία και εκπαίδευση. Η εξοικείωση με την πλοήγηση στις ιστοσελίδες και η αξιοποίηση των θετικών πλευρών του διαδικτύου με εφόδιο την κριτική ικανότητα μπορεί να διανοίξει ένα παράθυρο στον κόσμο. Οι μαθητές, όμως, δεν έχουν ακόμη αναπτύξει επαρκώς αυτήν την κριτική ικανότητα και παρασύρονται στην προβληματική χρήση του διαδικτύου. Όπως με κάθε νέα τεχνολογία, φαίνεται πως το καλό ή το κακό αποτέλεσμα που αυτή μπορεί να έχει τελικά εξαρτάται από τη χρήση που της γίνεται. Λόγω των σχετικά λίγων περιορισμών που διέπουν την πρόσβαση και τη χρήση του, το διαδίκτυο παρέχει ένα καταπληκτικό περιβάλλον για την ελεύθερη ανταλλαγή πληροφοριών, ιδεών και μπορεί να γίνει μέσο προσωπικών γνωριμιών για ανθρώπους που κατοικούν στα άκρα του πλανήτη. Ωστόσο, πέρα από τα οφέλη σε κοινωνικόδιαπροσωπικό αλλά και ακαδημαϊκό επίπεδο, η εξέλιξη του διαδικτύου έχει φέρει τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο το διαδικτυακό εθισμό (internet addiction) και τον ηλεκτρονικό ή διαδικτυακό εκφοβισμό (cyberbullying). Σήμερα δεν είναι λίγοι που νιώθουν εθισμένοι, οι οποίοι κάθονται καθημερινά πολλές ώρες το 24ωρο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και νιώθουν σαν αλκοολικοί. Έτσι, έφτασαν στο σημείο να «αναγκάσουν» τον εαυτό τους να διακόψει για ένα διάστημα εντελώς τη χρήση του, γιατί ένιωθαν πως κινδύνευαν να χάσουν την αίσθηση της πραγματικότητάς τους, κάτι που τους έσπρωχνε στη μοναξιά και κατάθλιψη. Ο εθισμός καταστρέφει τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους. Ο εθισμός στο διαδίκτυο δεν αποτελεί εξαίρεση. Συνδέεται στενά με προσωπικούς παράγοντες αλλά και με την αίσθηση της απομόνωσης που αποτελεί ένα κοινωνιοψυχολογικό πρόβλημα. Η απομόνωση είναι το αίσθημα που βιώνει κάποιος κατά την αλληλεπίδρασή του με τον εξωτερικό κόσμο, την κοινωνία. Επομένως, τα απομονωμένα άτομα αναγκάζονται να λύσουν το άγχος τους με διαταραγμένες συμπεριφορές, όπως είναι ο εθισμός στο διαδίκτυο (Kim, S. & Kim, R., 2002). Το προφίλ του εθισμένου εφήβου αφορά στο 90% των περιπτώσεων αγόρια γύρω στα δεκαπέντε, που παίζουν διαδικτυακά παιχνίδια, επισκέπτονται συχνά internet cafe και χρησιμοποιούν το διαδίκτυο 5,5 ώρες καθημερινά. Οι συνήθεις συνέπειες του διαδικτυακού εθισμού είναι: έντονες ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, έκπτωση στη σχολική επίδοση, μειωμένο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση στο σχολείο, απομόνωση, περιορισμός της κοινωνικότητας και απουσία εναλλακτικών δραστηριοτήτων. Ακόμη, στο 50% των διαγνωσμένων κλινικών περιπτώσεων συνυπάρχει και κάποια άλλη ψυχική διαταραχή, όπως δυσθυμία, κατάθλιψη, άγχος, καθώς και συσχέτιση με τις μαθησιακές δυσκολίες. Εισπράττοντας την ολοένα και αυξανόμενη αρνητική επίδραση του διαδικτύου, θεωρήθηκε σκόπιμο να εξεταστεί το φαινόμενο του εθισμού των ατόμων από το νέο μέσο. Και η ανάγκη αυτή για διερεύνηση του φαινομένου έγινε μεγαλύτερη, καθώς σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία η επίδραση του φαινομένου αγγίζει κυρίως ένα μεγάλο μέρος από εφήβους. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η εργασία εστιάζει στην εξάρτηση των εφήβων από το διαδίκτυο. Ένας, ακόμη, λόγος είναι ότι, εφόσον πρόκειται για σχετικά πρόσφατο και νέο φαινόμενο, δεν υπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία για το εύρος του ή τη διάγνωσή του, άρα και την έγκαιρη 7

8 αντιμετώπισή του. Η κοινοποίηση περιστατικών διαδικτυακού εθισμού και διαδικτυακού εκφοβισμού από διεθνείς μελέτες έχει οδηγήσει το επιστημονικό ενδιαφέρον στην περαιτέρω διερεύνηση αυτών των φαινομένων. Από τις πρώτες διεθνείς μελέτες διαφάνηκε ότι με τα φαινόμενα αυτά συνδέονται κυρίως έφηβοι αλλά και παιδιά σχολικής ηλικίας. Οι ερευνητές τονίζουν την αναγκαιότητα διεξαγωγής ερευνών σχετικά με τη φύση και την έκταση τόσο του διαδικτυακού εθισμού όσο και του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, καθώς και επιμέρους παραμέτρων (η συμμετοχή των δύο φύλων, η ηλικία, η σχολική επίδοση), ώστε να προστατευτούν οι επόμενες γενιές από τις συνέπειές τους. Στο ελληνικό πλαίσιο η ερευνητική κάλυψη του διαδικτυακού εθισμού και του διαδικτυακού εκφοβισμού σε παιδιά και εφήβους είναι ελλιπής, καταδεικνύοντας έτσι την επιτακτική ανάγκη για συστηματικότερη επιστημονική διερεύνησή τους. Έτσι, η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στη διερεύνηση της έκτασης/συχνότητας του διαδικτυακού εθισμού και του εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίου και λυκείου, καθώς και στη μελέτη της μεταξύ τους σχέσης/συσχέτισης. Σκοπός της έρευνας είναι να διερευνηθούν από τη μια οι απόψεις και οι στάσεις των εφήβων στην Ελλάδα, ηλικίας ετών, σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο και να μελετηθεί το ποσοστό των εφήβων που είναι εθισμένοι. Από την άλλη, να διερευνηθούν οι απόψεις τους για τη σχέση του διαδικτυακού εθισμού με το διαδικτυακό εκφοβισμό. Ειδικότερα, τα ερευνητικά ερωτήματα που απασχόλησαν αυτή την έρευνα είναι: Σε ποιο βαθμό χρησιμοποιούν οι έφηβοι το διαδίκτυο: από πού έχουν πρόσβαση σε αυτό και πόσες ώρες ημερησίως το χρησιμοποιούν; Πόσο ενημερωμένοι είναι για τους κινδύνους που διατρέχουν από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου και για τον εθισμό στο διαδίκτυο; Ποιες είναι οι απόψεις τους για τον εθισμό στο διαδίκτυο, τα αίτια που τον προκαλούν αλλά και τις συνέπειές του σε βασικές εκφάνσεις της ζωής τους; Είναι οι ίδιοι εθισμένοι ή βρίσκονται σε επικινδυνότητα για εθισμό; Κατά πόσο έχουν υποστεί διαδικτυακό εκφοβισμό είτε είναι εθισμένοι είτε όχι; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και το φύλο; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και την ηλικία; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και τη μείωση της σχολικής επίδοσης; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και το φύλο; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και την ηλικία; Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και τη μείωση της σχολικής επίδοσης; Θεωρούν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και του εκφοβισμού; Για να είναι όσο το δυνατόν πληρέστερη η έκθεση και παρουσίαση του φαινομένου, είναι ενσωματωμένα στην εργασία τόσο θεωρητικά όσο και εμπειρικά στοιχεία. Έτσι, η διαπραγμάτευση του θέματος γίνεται σε δύο κύρια μέρη, ένα πρώτο θεωρητικό και ένα δεύτερο ερευνητικό. 8

9 Το πρώτο μέρος, το θεωρητικό, περιλαμβάνει στοιχεία για το διαδίκτυο και τον εθισμό, για την ορολογία σχετικά με το φαινόμενο του εθισμού από το διαδίκτυο, που αποτελεί και το βασικό θέμα αυτής της εργασίας. Ειδικότερα, αναφέρονται οι ορισμοί του εθισμού από το διαδίκτυο (Internet Addiction), τα επικρατέστερα διαγνωστικά κριτήρια και τα κριτήρια εξάρτησης, καθώς και οι τύποι του εθισμού, οι λόγοι και οι επιπτώσεις του. Εφόσον ο εθισμός από το διαδίκτυο έχει άμεσο και καθοριστικό αντίκτυπο στους εφήβους και την προσωπικότητά τους, γίνεται μια αναζήτηση της προσωπικότητας ενός εξαρτημένου χρήστη στην εφηβεία. Ακόμη, γίνεται λόγος για τη συννοσηρότητα του εθισμού με άλλες ψυχικές διαταραχές, καθώς και για την επιδημιολογία του εθισμού τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα. Επιπλέον, αναφέρεται η προσπάθεια για πρόληψη και θεραπευτική αντιμετώπιση, καθώς και ο ρόλος των γονέων και των εκπαιδευτικών στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Τέλος, γίνεται αναφορά στο φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού και τη σχέση του με τον εθισμό, στις μορφές του, στη σχέση του με το συμβατικό εκφοβισμό, στους τρόπους αντιμετώπισής του, καθώς και σε ερευνητικά δεδομένα τόσο διεθνή όσο και ελληνικά. Το δεύτερο μέρος αυτής της εργασίας, το ερευνητικό, καταγράφει το φαινόμενο, όπως παρουσιάζεται στην Ελλάδα με τα πιο πρόσφατα κατά το δυνατόν στοιχεία. Επιθυμώντας να μελετηθεί η έκταση του φαινομένου στους νέους, πραγματοποιήθηκε διεξαγωγή έρευνας σε εφήβους μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων της Θεσσαλονίκης ηλικίας ετών. Τελικά, παρατίθενται τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα από αυτήν. 9

10 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Διαδίκτυο και εθισμός Μπορεί το διαδίκτυο να έχει πολλά πλεονεκτήματα, αλλά έχει και τα αρνητικά του. Το διαδίκτυο μπορεί να γίνει εθιστικό σε σημείο που ο χρήστης να μην μπορεί να ξεκολλήσει από τον η/υ του. Ακόμα, έχει οδηγήσει από καταθλίψεις μέχρι και σε βία κατά των εφήβων. Είναι δύσκολο για έναν έφηβo να καταλάβει ότι είναι εθισμένος στο διαδίκτυο για τον απλούστατο λόγο ότι του φαίνεται απολύτως φυσιολογικό να ασχολείται με το διαδίκτυο, επειδή αυτή είναι η κυριότερη δραστηριότητα των εφήβων στις μέρες μας και θα εξακολουθήσει να είναι για πολλά ακόμη χρόνια. Σε κάποιες περιπτώσεις ηλεκτρονικού εθισμού για την αντιμετώπισή του χρειάστηκε μέχρι και ιατρική υποστήριξη (Young, 2009, 2004). Το διαδίκτυο έχει κατακτήσει διεθνώς υψηλή θέση στον τομέα της ενημέρωσης, της ψυχαγωγίας και της επικοινωνίας. Την τελευταία κυρίως δεκαετία άρχισε η μελέτη σε διεθνές επίπεδο της παθολογικής χρήσης του διαδικτύου από τον άνθρωπο (Clarke, 2009; Siomos et al., 2008; Smith et al., 2008). Οι επιδράσεις στη σωματική υγεία της πολύωρης έκθεσης στην οθόνη και του καθιστικού τρόπου ζωής, ο εθισμός στο διαδίκτυο, η υπερβολική ενασχόληση παιδιών και εφήβων με τα διαδικτυακά παιχνίδια και τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και η ανάδυση νέου τύπου αντικοινωνικών συμπεριφορών που εκφράζονται με την παρενόχληση, τον εκφοβισμό, το ηλεκτρονικό έγκλημα και τις αυτοκτονίες στο διαδίκτυο αποτελούν ένα νέο πεδίο έρευνας στην αρχή της ψηφιακής εποχής (Stern, D.J., 1997; Stern, S.E., 1999; Suler, 1999). Αξίζει να τονιστεί πως στην πλειονότητα των ερευνών τα ποσοστά εθισμού/εξάρτησης, αν και είναι κάτω του 10%, δεν παύουν να θεωρούνται ανησυχητικά, δεδομένου ότι αναφέρονται σε εφηβικό και παιδικό πληθυσμό Ορολογία: Εθισμός, κατάχρηση, προβληματική ή υπερβολική χρήση του διαδικτύου; Οι έρευνες των ειδικών Ψυχικής Υγείας από το 1996 στο φαινόμενο του εθισμού στο διαδίκτυο δεν έχουν οδηγήσει σε πλήρη συμφωνία μεταξύ τους, όσον αφορά στην ονομασία, τα κριτήρια διάγνωσης, τα εργαλεία διάγνωσης και την ένταξή του ή όχι στο Ψυχιατρικό Ταξινομικό Σύστημα. Στην προσπάθεια ορισμού της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου διάφορες ονομασίες χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή αυτού του παθολογικού φαινομένου. Η διαταραχή εθισμού στο διαδίκτυο (IAD) πρωτοαναφέρθηκε από έναν ψυχίατρο της Νέας Υόρκης, τον Ivan Goldberg (1996). Αν και ο Goldberg χρησιμοποίησε κριτήρια του DSM-IV από τον εθισμό σε ουσίες, αντικαθιστώντας τον όρο ουσία με αυτόν του διαδικτύου, ως ένα αστείο, εντούτοις η διαταραχή εθισμού από το διαδίκτυο αντιμετωπίστηκε σοβαρά από αρκετούς ερευνητές. Η παθολογική χρήση του διαδικτύου (PIU) ορίστηκε από τη Young (1998) βασιζόμενη σε κοινά χαρακτηριστικά με το παθολογικό παιχνίδι και ενισχύθηκε από τον Davis (2001). Η Young (1998) πρωτοξεκίνησε την έρευνα για τον εθισμό στο διαδίκτυο, θεωρώντας ότι τα συμπτώματά του μοιάζουν με τα χαρακτηριστικά του εθισμού στον καπνό και το αλκοόλ. 10

11 Σύμφωνα με τον Davis (2001), διακρίνονται δύο τύποι παθολογικής χρήσης του διαδικτύου: η συγκεκριμένη παθολογική χρήση του διαδικτύου (SPIU), που αναφέρεται σε εκείνους που ικανοποιούν συγκεκριμένες λειτουργίες όπως εμπορικές συναλλαγές, δημοπρασίες, τραπεζικές συναλλαγές, διακίνηση πορνογραφικού υλικού, και η γενικευμένη παθολογική χρήση (GPIU), που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη γενική και πολυδιάστατη χρήση του διαδικτύου δίχως κάποιο προκαθορισμένο στόχο. Ο εθισμός στο διαδίκτυο αποτελεί μια κατάσταση, που προκαλεί σημαντική έκπτωση στην κοινωνική και επαγγελματική ή ακαδημαϊκή λειτουργικότητα του ατόμου. Η πρώτη χώρα που επίσημα αναγνώρισε τη διαταραχή είναι η Κίνα το Νοέμβριο του 2008 (Μυλωνάς, 2009). Ακόμη, αναγνωρίζεται και στη Ν. Κορέα και την Ταϊβάν. Στην Κίνα, επίσης, ο εθισμός στο διαδίκτυο αφορά το 13.7% των κινέζων εφήβων (10 εκατομμύρια περίπου) και ξεκίνησε η εφαρμογή μέτρων αντιμετώπισης του φαινομένου με περιορισμό της χρήσης των ηλεκτρονικών παιχνιδιών σε τρεις ώρες την ημέρα στα ιντερνετ καφέ (Block, 2008). Ο εθισμός στο διαδίκτυο αποτελεί ψυχιατρική νόσο, που υπήρξε συζήτηση να συμπεριληφθεί στις διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων στο DSM-IV (Truer et al., 2001). Για άλλους, ο εθισμός στο διαδίκτυο αποτελεί υπότυπο της καταναγκαστικής διαταραχής (Shapira et al., 2000). Σήμερα, η διαταραχή δεν εντάσσεται στο DSM-IV. Συνηθέστερη ορολογία πέρα από τη διαταραχή του εθισμού στο διαδίκτυο («Internet Addiction Disorder IAD») (Goldberg, 1996) και τον εθισμό στο διαδίκτυο «Internet Addiction» (Chou & Hsiao, 2000; Young, 1996a) είναι επίσης οι «Internet Dependency» (εξάρτηση από το διαδίκτυο) (Scherer, 1997), «Pathological Internet Use» (Παθολογική χρήση του διαδικτύου) (Davis, 2001; Morahan-Martin & Schumacker, 2000), «Problematic Internet Use» (Προβληματική χρήση του διαδικτύου), «Excessive Internet Use» (Υπερβολική χρήση του διαδικτύου) και «Compulsive Internet Use» (Καταναγκαστική χρήση του διαδικτύου) (Widyanto & Griffiths, 2006). Πολλοί ψυχολόγοι είναι της άποψης ότι ο όρος «εθισμός» πρέπει να χρησιμοποιείται για τις χημικές ουσίες που είναι γνωστό ότι δημιουργούν εξάρτηση (Griffiths, 2000). Ο όρος «εθισμός» δεν χρησιμοποιείται στα κλινικά κριτήρια ή στη διαγνωστική ορολογία στο DSM-IV. Οι όροι «εξάρτηση» και «κατάχρηση» χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το βαθμό παθολογίας στη χρήση των χημικών ουσιών (Griffiths, 1999; Kandell, 1998; Wang, 2001; Young, 1996). Οι ψυχαναγκασμοί, όπως καθορίζονται από το DSM-IV, είναι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ή διανοητικές πράξεις που έχουν ως στόχο τη μείωση της ανησυχίας ή της πίεσης και οι οποίες δεν προσφέρουν ηδονή ή ικανοποίηση. Οι διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων, πάντα σύμφωνα με το DSM-IV, ορίζονται ως η αποτυχία του ατόμου να αντισταθεί σε μια πράξη που είναι επιβλαβής για το ίδιο ή και για τους άλλους. Στις περισσότερες από αυτές τις διαταραχές, το άτομο αισθάνεται μια αυξημένη ένταση ή διέγερση πριν από την πράξη, ενώ μετά την εκτέλεσή της διακατέχεται από ηδονή, ικανοποίηση και ανακούφιση (American Psychiatric Association, 1994). Το DSM-IV εντοπίζει τέτοιου είδους ομοιότητες στις χημικές ουσίες, αλλά κάνει σαφή διάκριση στο γεγονός ότι η εξάρτηση και η κατάχρηση είναι όροι που χρησιμοποιούνται για χημικές ουσίες ή φάρμακα. Οι Beard & Wolf (2001) προτιμούν όρους όπως προβληματικές ή δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές ως καταλληλότερους, προκειμένου να περιγράψουν την υπερβολική χρήση του διαδικτύου. 11

12 Ερευνητές τονίζουν την έκλυση ντοπαμίνης (νευροδιαβιβαστής ηδονής) στον επικλινή πυρήνα (accumbens) κατά τη διάρκεια του ενθουσιασμού που προκαλείται από μη χημική διαδικασία, η οποία έχει τις ίδιες επιδράσεις στον άνθρωπο όπως το αλκοόλ και άλλες ναρκωτικές ουσίες (Bai et al., 2001; Mitchell, 2000; Young, 1998). Σήμερα, μεταξύ ενός μικρού αλλά συνεχώς αυξανόμενου σώματος της έρευνας των εθισμών, ο όρος «εθισμός» έχει επεκταθεί στο Ψυχιατρικό Λεξικό και προσδιορίζει την προβληματική χρήση του διαδικτύου, η οποία συνδέεται με σημαντική κοινωνική, ψυχολογική και επαγγελματική έκπτωση (Young, 1996). Οι περισσότεροι ερευνητές στον τομέα εξαρτήσεων τείνουν να θεωρούν τον «Εθισμό στο Διαδίκτυο» μια διαταραχή που εμπεριέχει ανοχή, συμπτώματα απομόνωσης, συναισθηματικές διαταραχές, περιορισμό ή διακοπή των κοινωνικών σχέσεων και υποστηρίζουν πως όλοι οι τύποι συμπεριφορικού εθισμού σε δραστηριότητες (από την ανάγνωση βιβλίων και τη συλλογή γραμματοσήμων έως το 24ωρο σερφάρισμα στο διαδίκτυο) θα πρέπει να βρίσκονται κάτω από μια ομπρέλα «συμπεριφορικών εθισμών», καθώς η ανάπτυξη μιας νέας ψυχικής διαταραχής εκ του μηδενός σημαίνει αυτόματη ανάπτυξη εξειδικευμένων μεθόδων καταπολέμησης της. Σίγουρα η παραπάνω θέση είναι βάσιμη καθώς στην εποχή της ευρείας χρήσης των νέων τεχνολογιών είναι αναμενόμενο πως πάρα πολλά άτομα ασχολούνται πολλές ώρες με το διαδίκτυο, είτε αναγκαστικά λόγω της φύσης της δουλειάς τους, είτε από χόμπι (Widyanto & McMurran, 2004). Ο όρος περιγράφει εκείνους που ξοδεύουν τεράστιες ποσότητες χρόνου συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο εις βάρος και υποβιβάζοντας άλλους τομείς της ζωής τους. Οι δραστηριότητες καλύπτουν τομείς όπως: οι σχέσεις, η οικονομική διαχείριση, η αναζήτηση πληροφοριών, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, οι σεξουαλικές επαφές. Ο εθισμός στο διαδίκτυο δεν αναγνωρίζεται ακόμα ως διαγνωστική κατηγορία και ιδιαίτερα η νοσολογική ασάφεια που περιβάλλει το φαινόμενο, το οποίο έχει ποικιλοτρόπως αναγνωριστεί ως εθισμός και διαταραχή ώθησης-ελέγχου, συγκλίνει στην άποψη αυτή. Πρόσφατες έρευνες τείνουν να προσδιορίσουν τον εθισμό στο διαδίκτυο ως χρήση του διαδικτύου για περισσότερες από 38 ώρες εβδομαδιαίως (Young, 2009). Πιο συγκεκριμένα, εθισμός είναι σχετικά μια νέα μορφή εξάρτησης, η οποία βρίσκεται υπό εξέταση από την επιστημονική κοινότητα προκειμένου να οριοθετηθεί, αφού η εξάρτηση από το Internet δεν αποτελεί ακόμη κλινική οντότητα. Σύμφωνα με τη Μονάδα Εφηβικής Υγείας, ο εθισμός χωρίζεται σε δυο κατηγορίες, στα άτομα που είναι ήδη ψυχικά διαταραγμένα και αντιμετωπίζουν προβλήματα και στα άτομα που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο στην καθημερινότητά τους σε μεγάλο βαθμό. Ο Σιώμος και συν. (2010) κάνουν μια διάκριση στους όρους που προαναφέρθηκαν ανάλογα με τη βαρύτητα χρήσης του διαδικτύου. Έτσι, διακρίνουν τις εξής περιπτώσεις: α. Τυπική χρήση Διαδικτύου: Η καλοήθης χρήση είτε σε εργασιακό περιβάλλον είτε για λόγους αναψυχής. β. Προβληματική χρήση Διαδικτύου: Η χρήση όπου δεν εξυπηρετείται κάποιος συγκεκριμένος σκοπός, παρά αποτελεί αυτοσκοπό προειδοποιώντας για πιθανή κατάχρηση. γ. Κατάχρηση Διαδικτύου: Ένα δυσπροσαρμοστικό, επαναλαμβανόμενο μοτίβο χρήσης που οδηγεί σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας κατά τη διάρκεια δωδεκάμηνης περιόδου, όπως καταδεικνύεται από: αποτυχία να διεκπεραιωθούν σημαντικές ευθύνες στην εργασία, σχολείο ή σπίτι κοινωνικά και διαπροσωπικά προβλήματα. 12

13 χρήση σε καταστάσεις στις οποίες παρατηρούνται αρνητικές σωματικές συνέπειες (π.χ ελλιπή σίτιση, ύπνος) προβλήματα με το νόμο δ. Εξάρτηση από το Διαδίκτυο: Μία χρόνια, προοδευτική ασθένεια που συμπεριλαμβάνει τα ακόλουθα στοιχεία: την καταναγκαστική χρήση του Διαδικτύου που ενέχει την απώλεια ελέγχου και τη συνέχιση της χρήσης παρά τις δυσμενείς συνέπειες. Η διάγνωση της εξάρτησης απαιτεί στη διάρκεια ενός δωδεκαμήνου τουλάχιστο τρία από τα ακόλουθα: ανάπτυξη ανοχής, συμπτώματα στέρησης, χρήση για όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ανεπιτυχείς προσπάθειες να μειωθεί ή να ελεγχθεί η χρήση, παραίτηση από σημαντικές κοινωνικές, επαγγελματικές ή δραστηριότητες αναψυχής, συνέχιση της χρήσης παρά τη γνώση ότι υπάρχουν επίμονα ή επαναλαμβανόμενα βιολογικά ή ψυχολογικά προβλήματα τα οποία προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από τη χρήση. ε. Εθισμός στο Διαδίκτυο: Πρόκειται για την κατάσταση που πληροί τα κριτήρια της εξάρτησης όπου όμως πλέον είναι η συνήθης συμπεριφορά για το χρήστη και υπάρχει σοβαρή αποδιοργάνωση της καθημερινότητας. Ο εθισμένος λαχταρά να χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο με συγκεκριμένους τρόπους, χρονικό διάστημα και συχνότητα τα οποία είναι επικίνδυνα για τον ίδιο και ενδεχόμενα για αυτούς με τους οποίους έχει σχέσεις (π.χ περιπτώσεις ακραίας παραμέλησης των αναγκών του εαυτού ή συγγενικών προσώπων). Σύμφωνα με τον ορισμό του Goodman (Goodman, 1990: ), η ανάπτυξη κάθε μορφής εξάρτησης βασίζεται στη διαλεκτική παρορμητικότητας καταναγκαστικότητας. Το ίδιο συμβαίνει και με τη Διαδικτυακή Εξάρτηση (Internet Addiction). Εξάλλου, και στη διαγνωστική κλίμακα της Young, IAT (Internet Addiction Test), υπάρχουν τέσσερις καθοριστικοί παράγοντες για τη διάγνωση της εξάρτησης από το διαδίκτυο: η κοινωνική απομόνωση του ατόμου και οι συνακόλουθες δυσκολίες η παρορμητική διαχείριση του χρόνου παραμονής online η τελετουργική χρήση του Διαδικτύου η παραμέληση από το χρήστη πραγματικών αναγκών του (Μάτσα, 2009). Αλλά, ο εθισμός από το διαδίκτυο δεν πρέπει να συγχέεται με την προβληματική χρήση του. Το άτομο που κάνει προβληματική χρήση του διαδικτύου, σκέφτεται συνεχώς το παιχνίδι, ακόμη κι αν δεν είναι μπροστά στον ηλεκτρονικό υπολογιστή του. Διαθέτει ολοένα και περισσότερο χρόνο στην παραμονή του σε σύνδεση, αδυνατώντας να διαχειριστεί αυτόν το χρόνο και αυξάνοντάς τον συνεχώς. Και είναι επόμενο ότι οι δυσάρεστες συνέπειες της προβληματικής χρήσης του διαδικτύου πολλαπλασιάζονται, όσο γίνεται πιο προβληματική και εντείνεται. Από τη στιγμή, όμως, που ο χρήστης εγκαταλείπει κάθε αθλητική δραστηριότητα και τις φιλικές συναναστροφές, παραμένει αμέτοχος στην οικογενειακή ζωή, απουσιάζει από το σχολείο εφόσον είναι μαθητής πολύ και αδικαιολόγητα, από τη στιγμή που είναι θλιμμένος, δύσθυμος και επιθετικός, ειδικά προς τους γονείς του, όταν μένει εκτός σύνδεσης, από τη στιγμή που δεν ελέγχει πια τη χρήση του Internet, αδυνατώντας να 13

14 πάψει να παίζει διαδικτυακά παιχνίδια, από εκείνη τη στιγμή έχει μπει στο πεδίο της εξάρτησης (Μάτσα, 2009). Η εξάρτηση από το διαδίκτυο φαίνεται ότι έχει ποικίλες εκφάνσεις: μπορεί να αφορά εθισμό σε κάθε είδους παιχνίδια, κυρίως online παιχνίδια ρόλων, σε «τζόγο», καζίνο, στη λήψη μουσικών ή άλλων αρχείων, στη σύναψη «ερωτικών» σχέσεων, στη συνομιλία (chatting) και τις συναναστροφές και σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (τύπου Facebook). Οι τελευταίες μάλιστα φαίνεται ότι διεκδικούν τα πρωτεία. Ειδικότερα, όσον αφορά εφαρμογές με αλληλεπιδραστικό χαρακτήρα, όπως το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τα δωμάτια άμεσης ηλεκτρονικής συζήτησης (chat rooms), φαίνεται ότι η κοινωνικοποιητική τους δυνατότητα αποτελεί εκείνο το χαρακτηριστικό, που προπάντων ευθύνεται για την εθιστική τους φύση (Grohol, 2005). Σε ενίσχυση αυτού του συμπεράσματος έρχονται και άλλα ερευνητικά ευρήματα, που προβάλλουν την ηλεκτρονική κοινωνικοποίηση, ως έναν από τους πόλους έλξης, που επεξηγούν την εξαρτησιογόνο φύση του Ιστού. Είναι χαρακτηριστική η δραματική αύξηση των ιστοσελίδων με διαδραστικόκοινωνικοποιητικό χαρακτήρα των τελευταίων χρόνων. Είναι αξιοσημείωτη εδώ η αντίληψη ότι, όσο κοινωνικοποιητικές είναι οι δυνατότητες του Διαδικτύου σε ηλεκτρονικό επίπεδο, τόσο απομονωτικές μπορεί να καταλήξουν να είναι σε πραγματικό (Grohol, 2005) Ο εθισμός στο διαδίκτυο ως ψυχική διαταραχή Με τη διάδοση του διαδικτύου όλο και περισσότερα άτομα παγκοσμίως, και κυρίως στις χώρες του δυτικού κόσμου έχουν αρχίσει να περνούν πάρα πολλές ώρες online κάνοντας chat, διακινώντας υλικό στο διαδίκτυο ή απλά σερφάροντας. Φυσικά δεν ισχυρίζονται πως όλοι όσοι ασχολούνται με το διαδίκτυο είναι εθισμένοι. Εθισμένος θεωρείται κάποιος ο οποίος παραμελεί σε σημαντικό βαθμό άλλες δραστηριότητες, οι οποίες είναι πιο ζωτικής σημασίας για τον ίδιο (αυτοεξυπηρέτηση, εργασία) ή για τα άτομα του περιβάλλοντός του (π.χ. παραμέληση των παιδιών του). Με αφορμή αυτή την πρόταση έχει ανοίξει μια συζήτηση γύρω από τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία μια συμπεριφορά θα πρέπει να χαρακτηρίζεται ως ψυχική διαταραχή και ποιες από αυτές θα πρέπει να ταυτοποιούνται ως εξειδικευμένες ψυχικές διαταραχές. Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι σχετικά απλή. Εδώ και αρκετές δεκαετίες υπάρχουν ορισμένα «χαρακτηριστικά» που πρέπει να είναι παρόντα σε μια συμπεριφορά ώστε να χαρακτηρισθεί ως ψυχική διαταραχή: Να αποκλίνει από τις χρηστές πρακτικές της νόρμας του ατόμου. Να είναι στατιστικώς σπάνια. Να αποτελεί άμεσο κίνδυνο για το άτομο ή το περιβάλλον του. Σε γενικές γραμμές αυτά τα κριτήρια παραμένουν ακόμη και σήμερα σχεδόν αναλλοίωτα και αποτελούν πολύ καλούς οδηγούς σε συζητήσεις σχετικές με την διαταραχοποίηση μιας συμπεριφοράς. Υπό το πρίσμα αυτών των κριτηρίων κάποιος ο οποίος δεν μπορεί να ξεκολλήσει από την οθόνη του υπολογιστή του (δηλ. στατιστικά σπάνια συμπεριφορά, η οποία αποκλίνει από τις νόρμες) με αποτέλεσμα να μην τρώει κανονικά και να ασθενεί (δηλ. βάζει σε κίνδυνο την υγεία του) φυσικά και είναι ψυχικά ασθενής και χρήζει ψυχολογικής ή/και ψυχιατρικής βοήθειας. Το ερώτημα όμως το οποίο παραμένει είναι εάν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον «Εθισμό στο Διαδίκτυο» και τις άλλες μορφές εθισμού. Σε όλες τις περιπτώσεις 14

15 κάποιος αφιερώνει το μεγαλύτερο χρόνο της ημέρας του σε μια δραστηριότητα, παραμελώντας τον εαυτό του. Σίγουρα διαφέρει το αντικείμενο του εθισμού. Φυσικά δεν τίθεται θέμα σύγκρισης με τον εθισμό σε ουσίες όπως η καφεΐνη, η ηρωίνη ή το χασίς, τα οποία έχουν ένα άμεσο βιολογικό αντίκτυπο ο οποίος προκαλεί τον εθισμό (Widyanto L. & McMurran M., 2004) Εργαλεία μέτρησης της διαταραχής εθισμού στο διαδίκτυο Η Young (1996) ανέπτυξε ένα ψυχομετρικό εργαλείο, το YDQ (Young s Diagnostic Questionnaire), για τη μέτρηση της υπερβολικής χρήσης του Διαδικτύου με οκτώ κριτήρια, τα οποία δανείστηκε από το DSM-IV, για το παθολογικό τυχερό παιχνίδι. Ακολούθησαν επτά διαγνωστικά κριτήρια για το IAD (Internet Addictive Disorder) από τον Goldberg (1996), η δημιουργία από τον Brenner (1997) του IRABI (Internet-Related Addictive Behavior Inventory) 32 ερωτήσεων που διαγιγνώσκουν την υπερβολική χρήση του Διαδικτύου και η ανάπτυξη από τον Schumacher (2000) της κλίμακας PIU (Pathological Internet Use Scale) με 13 ερωτήσεις. Το IAT (Internet Addiction Test), 20 ερωτήσεων, δημιουργήθηκε από τη Young (1998). Θα πρέπει να τονιστεί ότι τα παραπάνω εργαλεία, που χρησιμοποιήθηκαν σε έρευνες για τον εθισμό στο Διαδίκτυο, είναι κλίμακες που δεν σταθμίστηκαν με αποδεκτά όρια αξιοπιστίας. Εξαίρεση αποτελεί η στάθμιση του IAT (Widyanto & McMurran, 2004) και νέα εργαλεία, όπως το CIAS (Chen Internet Addiction Scale) (Chen et al., 2003), που σταθμίστηκε για τον κινέζικο εφηβικό πληθυσμό (Ko Chih-Hung et al., 2005). Η εξάρτηση από το διαδίκτυο διαπιστώνεται, όταν ο χρήστης απαντήσει θετικά στις πέντε από τις οκτώ διαγνωστικές ερωτήσεις της Dr. Kimberly Young. Τα διαγνωστικά κριτήρια της Young για την εξάρτηση από το Διαδίκτυο είναι τα εξής: 1. Αισθάνεσαι απορροφημένος στο διαδίκτυο (σκέψου μια προηγουμένη ή μια μελλοντική περίοδο σύνδεσης στο διαδίκτυο); 2. Αισθάνεσαι την ανάγκη να χρησιμοποιείς το διαδίκτυο για, διαρκώς αυξανόμενα, χρονικά διαστήματα για να επιτύχεις την ικανοποίησή σου; 3. Έκανες, επανειλημμένα, προσπάθειες, που δεν ήταν επιτυχημένες, για να ελέγξεις ή να περιορίσεις ή να σταματήσεις ολοκληρωτικά τη χρήση του διαδίκτυο; 4. Αισθάνεσαι ανήσυχος, βαρύθυμος, μελαγχολικός και ευέξαπτος όταν προσπαθείς να περιορίσεις ή να σταματήσεις ολοκληρωτικά το διαδίκτυο; 5. Όταν είσαι συνδεδεμένος με το διαδίκτυο, παραμένεις συνδεδεμένος για περισσότερο χρόνο από όσο σκόπευες αρχικά; 6. Έχεις χάσει ή κινδύνευσες να χάσες μια σημαντική σχέση, μια σημαντική εργασία, μια εκπαιδευτική ευκαιρία ή μια ευκαιρία καριέρας, επειδή είσαι χρήστης του διαδίκτυο; 7. Είπες ποτέ ψέματα σε μέλη της οικογένειας σου, στο γιατρό σου ή στον ψυχολόγο σου, για να κρύψεις την έκταση της χρήσης, από σένα, των εφαρμογών του διαδίκτυο; 8. Χρησιμοποιείς το διαδίκτυο, σαν ένα τρόπο απόδρασης από τα προβλήματα ή ανακούφισης της πολύ κακής σου διάθεσης; (π.χ. αισθήματα έλλειψης βοήθειας, ενοχής, ανυπομονησίας, μελαγχολίας); (Young, 1998). 15

16 1.4. Προτεινόμενα συμπτώματα-κριτήρια που καθορίζουν το βαθμό εθισμού στο διαδίκτυο Ο Griffiths (2000) προσδιόρισε τα έξι κριτήρια που είναι απαραίτητα για το χαρακτηρισμό μιας συμπεριφοράς ως εθιστικής: η ανησυχία που προκαλείται στο άτομο από τον εθιστικό παράγοντα (προβολή), η τροποποίηση της διάθεσης, η ανοχή, η απόσυρση, η σύγκρουση και η υποτροπή. Τα πρόσθετα κριτήρια της προόδου, της άρνησης και της συνεχούς χρήσης παρά τις συνέπειες προστέθηκαν από τη Young. Η προβολή εμφανίζεται, όταν ένας εθιστικός παράγοντας καθίσταται η σημαντικότερη δραστηριότητα στη ζωή ενός ανθρώπου, προκαλώντας του μια ανησυχία σχετικά με τη δραστηριότητα. Δηλαδή υπάρχει εξιδανίκευση του μέσου, καθώς ο χρήστης θεωρεί τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ή το διαδίκτυο το σημαντικότερο «κεφάλαιο» της καθημερινότητάς του. Από τα άτομα που πληρούσαν τα κριτήρια για εθισμό στο διαδίκτυο, βρέθηκε ότι το 92% αισθάνονταν τον κόσμο κενό χωρίς το διαδίκτυο, ενώ το 77% είχαν καθημερινές φαντασιώσεις σχετικές με το διαδίκτυο (Truer et al., 2001). Σύμφωνα με τον Greenfield (1999), το 83% των χρηστών εμφανίζει την προβολή. Η τροποποίηση της διάθεσης αναφέρεται στην ευφορία και στον ενθουσιασμό που προκαλείται από την έκλυση ντοπαμίνης κατά την ενασχόληση με τον εθιστικό παράγοντα. Σε όσους εθίζονται στα ηλεκτρονικά παιχνίδια παρουσιάζεται αύξηση της παραγωγής του νευροδιαβιβαστή του εγκεφάλου ντοπαμίνη, η οποία συνδέεται με την ευχαρίστηση. Η ανοχή είναι η κατάσταση κατά την οποία απαιτείται αυξημένη χρήση του διαδικτύου, προκειμένου το άτομο να επιτύχει την αλλαγή της διάθεσής του. Το άτομο χρειάζεται σταδιακά όλο και περισσότερες ώρες χρήσης του υπολογιστή, ώστε να νιώθει ευχαρίστηση. Οι εθισμένοι στο διαδίκτυο το χρησιμοποιούν 8 φορές περισσότερο από τους μη εθισμένους και 10 φορές περισσότερο από τους μέσους χρήστες (Griffiths, 2000; Young, 1996). Το 55% των χρηστών του διαδικτύου γνωρίζει ότι ξοδεύει πάρα πολύ χρόνο στη σύνδεση (Brenner, 1997). Αυτό το φαινόμενο μπορεί να συσχετιστεί με την ανοχή στο αλκοόλ των αλκοολικών. Η ανοχή εντοπίζεται στο 58% των χρηστών (Greenfield, 1999). H απόσυρση είναι το δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλείται, όταν διακόπτεται ή μειώνεται η επαφή με το διαδίκτυο, δηλαδή το άτομο εμφανίζει συμπτώματα στέρησης. Οι Truer et al. (2001) διαπίστωσαν ότι 82% των ατόμων που πληρούσαν τα κριτήρια για τον εθισμό στο Διαδίκτυο εμφάνιζαν μεγάλο θυμό όταν διακοπτόταν η σύνδεση με το διαδίκτυο και το 81% γίνονταν πολύ νευρικοί στην περίπτωση που η σύνδεση καθυστερούσε. Σύμφωνα με τον Brenner (1997), το 28% των χρηστών δεν μπορεί να αποσπάσει τη σκέψη του από το διαδίκτυο, ακόμα κι όταν δεν είναι σε σύνδεση με αυτό. Ως συμπτώματα του συνδρόμου της απόσυρσης θεωρούνται η ψυχοκινητική διέγερση, η εκούσια ή ακούσια κίνηση δακτυλογράφησης των δακτύλων του χεριού, το άγχος, η έμμονη σκέψη για το Internet, τα όνειρα για το Internet (Stoll, 2002). Η σύγκρουση είναι ένα κοινό συναίσθημα που συνδέεται με τους εθισμούς. Ενώ το παιδί αισθάνεται ότι έχει πρόβλημα, δεν μπορεί να κάνει κάτι για να περιορίσει τη χρήση του υπολογιστή. Οι Truer et al. (2001) βρήκαν πως το 42% των ατόμων αισθανόταν καταθλιπτική διάθεση και ενοχή μετά από παρατεταμένη χρήση του παγκόσμιου ιστού, ενώ το 71% από αυτούς εκδήλωνε επιθετική συμπεριφορά εάν διακοπτόταν η σύνδεσή τους με το διαδίκτυο. Η υποτροπή είναι η ενασχόληση με το διαδίκτυο, ενώ προηγουμένως υπήρχε μακροχρόνια αποχή από αυτό (Beard & Wolf, 2001). Ενασχόληση αρχικώς με 16

17 ηπιότερες και όχι τόσο εθιστικές λειτουργίες του διαδικτύου, όπως είναι η αποστολή ηλεκτρονικών μηνυμάτων, και σταδιακή μετάβαση σε πιο διαδραστικές διαδικτυακές λειτουργίες όπως τα δωμάτια συνομιλιών (chat room), οι ομάδες ειδήσεων ή ακόμη και τα αποκαλούμενα κοινωνικά παιχνίδια όπως το «Second Life», στο οποίο κάθε χρήστης φτιάχνει μια νέα «εικονική» διαδικτυακή ζωή με όλες τις εκφάνσεις της (αξίζει να σημειωθεί ότι έχει ήδη προκληθεί θόρυβος σχετικά με τέτοιου είδους παιχνίδια, καθώς σε κάποιες περιπτώσεις η «εικονική» ζωή του χρήστη παρενέβαινε στη φυσιολογική ζωή του, ενώ παράλληλα η πλατφόρμα του παιχνιδιού γινόταν έρμαιο παιδεραστών και διακινητών πορνογραφικού υλικού). Μια εξήγηση της υποτροπής δίνεται από τον Hirschman (1992), σύμφωνα με τον οποίο αυτή περιλαμβάνει μία ή περισσότερες προσπάθειες ελέγχου ή τερματισμού της χρήσης ενός εθιστικού παράγοντα, επειδή τα συναισθηματικά προβλήματα που διαιωνίζουν τον εθισμό δεν έχουν θεραπευτεί. Το 46% των εθισμένων ατόμων που προσπάθησαν να περιορίσουν τη χρήση του διαδικτύου απέτυχαν (Young, 1996). H πρόοδος αποτελεί ένα ακόμα κριτήριο του εθισμού στο διαδίκτυο, βάσει της οποίας ένα άτομο ξεκινά από ηπιότερους εθιστικούς παράγοντες και καταλήγει σε ισχυρότερους. Σύμφωνα πάντα με τη Young (1996), οι εμπλεκόμενοι με το διαδίκτυο αρχικά περιόριζαν τη χρήση σε ανακάλυψη νέων ιστοσελίδων και χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ενώ με την πρόοδο της χρήσης του διαδικτύου αναπτύσσονταν και νέες λειτουργίες, όπως οι ομάδες ειδήσεων (newsgroups) ή τα δωμάτια συνομιλίας (chat rooms), με εθιστικότερη επίδραση πάνω στο χρήστη του διαδικτύου. Η άρνηση ενός προβλήματος αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνας για τη διατήρηση του αυτοελέγχου και τη σταθερότητα του ατόμου, παρά το γεγονός ότι αντικειμενικά το πρόβλημα εξακολουθεί να υφίσταται. Οι συνέπειες και η συνεχής χρήση, παρά τις συνέπειες, αντιπροσωπεύουν ένα τελικό κριτήριο εθισμού. Σύμφωνα με τη Young (1998, 1996), οι εθισμένοι απασχολούνταν περισσότερο από δέκα ώρες ημερησίως σε καθημερινή σύνδεση με το διαδίκτυο και αυτό δημιουργούσε προβλήματα στην οικογένεια, στις κοινωνικές και άλλες σχέσεις και στην εργασία τους. Εκτός των παραπάνω κριτηρίων, υπάρχουν ερευνητές που θεωρούν πως η έκπτωση της λειτουργικότητας σε διαπροσωπικό (δυσκολία αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας με οικογένεια και φίλους) και ακαδημαϊκό επίπεδο (χαμηλή επίδοση) θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στη συμπτωματολογία του διαδικτυακού εθισμού (Ko, Yen, Chen, Chen & Yen, 2005). Πιο πρόσφατος είναι ο ορισμός για τη διάγνωση του διαδικτυακού «εθισμού» των Kaplan και Sadock (Kaplan & Sadock, 2005). Με βάση αυτόν, θα πρέπει να ισχύουν πέντε από τα παρακάτω έξι κριτήρια, προκειμένου να γίνει η διάγνωση του «εθισμού»: παραμονή online για ολοένα και περισσότερο χρόνο αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή κατάθλιψης παραμονή online για περισσότερο χρόνο από τον προτιθέμενο κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης του Ιστού ψευδείς ισχυρισμοί προκειμένου να καλυφθεί η πραγματική έκταση της χρήσης του διαδικτύου χρήση προκειμένου να ελεγχθούν αρνητικά συναισθήματα. 17

18 Κατά συνέπεια, για να χρησιμοποιηθεί ο όρος «Διαταραχή της Εξάρτησης από το Διαδίκτυο» (Internet Addiction Disorder) με την κυριολεκτική του σημασία είναι αναγκαίο να πληρούνται οι εξής προϋποθέσεις (Μάτσα, 2009): α) Το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο με καταναγκαστικό τρόπο και σταδιακά εγκαταλείπει σοβαρές οικογενειακές, επαγγελματικές, κοινωνικές ή άλλες υποχρεώσεις και δραστηριότητες. β) Το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο παρορμητικά και τελετουργικά και μόνο για συγκεκριμένα προγράμματα, όπως οι διαδραστικές εφαρμογές MMORPGs (Massively Multiplayer Online Role Playing Games), net pornography (πορνογραφία στο διαδίκτυο), net gambling (τζόγος στο διαδίκτυο) κ.ά., ενώ παράλληλα αδυνατεί να διαχειριστεί το χρόνο παραμονής του στο ίντερνετ και αποτυγχάνει επανειλημμένως να ελαττώσει αυτόν το χρόνο. γ) Το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο, παρόλο που γνωρίζει τις ολέθριες επιπτώσεις αυτής της χρήσης, και μάλιστα αφιερώνει πολλές ώρες. Βέβαια, για να θεωρηθεί εξάρτηση θα πρέπει ο χρόνος παραμονής να είναι περίπου 40 ώρες την εβδομάδα, εκτός από τις ώρες που παραμένει για επαγγελματικούς λόγους. Η Young θεωρεί ότι ο εβδομαδιαίος χρόνος για έναν εξαρτημένο χρήστη φτάνει τις 38,5 ώρες κατά μέσο όρο, ενώ για έναν μη εξαρτημένο τις 4,9. Επιπρόσθετα, επισημαίνει και τον τύπο της σύνδεσης και συμπεραίνει ότι ο εξαρτημένος χρήστης ως επί το πλείστον χρησιμοποιεί διαδικτυακά προγράμματα που απαιτούν μια αμοιβαιότητα στην επικοινωνία (παιχνίδια online, ηλεκτρονική αλληλογραφία, διαδικτυακές συνομιλίες-chats), ενώ ο μη εξαρτημένος κάνει την πλοήγησή του στο διαδίκτυο κυρίως αναζητώντας πληροφορίες. δ) Όταν ο χρήστης δεν είναι συνδεδεμένος στο διαδίκτυο, αισθάνεται δυσάρεστα, θλίβεται, δυσανασχετεί, νιώθει εκνευρισμό και ταραχή, το αναζητά. Έχουν καταγραφεί και κάποιες περιπτώσεις με συμπτώματα πραγματικής στέρησης, όπως αυτά της τοξικομανίας, δηλαδή ψυχοκινητική ανησυχία, έντονο άγχος, συναισθηματική αστάθεια, αν και κάποιοι τα αμφισβητούν. Σύμφωνα με τον S. Tisseron, για παράδειγμα, τα καταθλιπτικά άγχη, που παρουσιάζονται στον εξαρτημένο χρήστη εξαιτίας της έλλειψης του διαδικτυακού παιχνιδιού, είναι δυνατόν να προϋπήρχαν και ο καταναγκασμός του παιχνιδιού ίσως είναι απλώς ένα μέσο για να τα υπερνικήσει (Μάτσα, 2009). Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία έχει δημοσιεύσει οδηγίες προς τους γονείς και επισημαίνει τα συμπτώματα που μπορεί να εμφανίσουν τα παιδιά μετά από παρατεταμένη χρήση του υπολογιστή τους και έκθεση τους στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με την αναφορά: Το παιδί σας παραβιάζει τα χρονικά όρια που του έχετε θέσει, όσον αφορά τη χρήση του Internet; Παραμελεί τις δουλειές που του έχετε αναθέσει στο σπίτι, για να περάσει περισσότερο χρόνο συνδεδεμένο στο Internet (online); Δημιουργεί συχνά φιλίες μέσω Internet; Πόσο συχνά παραπονιέστε για το χρόνο που περνάει online; Πόσο συχνά το παιδί σας ελέγχει το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του (e mail), πριν κάνει κάτι άλλο; Πόσο συχνά απομονώνεται από τότε που ανακάλυψε το Internet; Παίρνει αμυντική στάση ή κυριεύεται από μυστικοπάθεια, όταν το ρωτάτε τι κάνει όσο είναι online; Πόσο συχνά βρίσκεται μόνο του στο δωμάτιο με το κομπιούτερ; Αγωνιά να ξανά συνδεθεί με το Internet, όσο είναι «εκτός» (offline); Προτιμά να περάσει την ώρα του με το Internet, παρά έξω με φίλους; 18

19 Εκνευρίζεται όταν του θέτετε χρονικά περιθώρια χρήσης του Internet; Είναι θλιμμένο ή κακόκεφο, όσο είναι offline; Όπως αναφέρει η Ψυχιατρική Εταιρία, εάν στις περισσότερες από τις παραπάνω ερωτήσεις οι απαντήσεις είναι «συχνά» ή «συνέχεια», τότε είναι πολύ πιθανό να υπάρχει αρνητική επίδραση, εξάρτηση ή κάποια επικίνδυνη συνάντηση στα δωμάτια συνομιλίας Τύποι εθισμού στο διαδίκτυο Υπάρχουν πολλοί τύποι εθισμού που μπορεί να μην είναι μόνο επιβλαβείς για τη φυσική κατάσταση του ατόμου, αλλά μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές στη συμπεριφορά του ατόμου. Αυτό με τη σειρά του μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την κοινωνική ζωή του ατόμου και τη φυσιολογική του λειτουργία. Ο εθισμός στο διαδίκτυο, αλλιώς γνωστός ως εθισμός του υπολογιστή ή διαταραχή εθισμού στο internet (IAD), περιλαμβάνει μια ποικιλία από παρορμήσεις και προβλήματα ελέγχου όπως οι εξής: Εθισμός στο διαδικτυακό σεξ (Cybersexual Addiction): Καταναγκαστική χρήση διαδικτυακής πορνογραφίας, χρήση chat rooms ή ιστοσελίδων με παιχνίδια ρόλων (fantasy role playing), που επηρεάζουν αρνητικά τις πραγματικές διαπροσωπικές σχέσεις. Εθισμός στις διαδικτυακές σχέσεις (Cyber-Relational Addiction): Εθισμός στα κοινωνικά δίκτυα, chat rooms και την ανταλλαγή μηνυμάτων στο σημείο όπου οι εικονικοί, διαδικτυακοί φίλοι αποκτούν μεγαλύτερη σημασία από τις πραγματικές σχέσεις, την οικογένεια και τους φίλους. Συνεχής σύναψη φιλικών και άλλων σχέσεων μέσω των διαφόρων chat rooms. Καταναγκαστική χρήση διαδικτύου: Καταναγκαστικό online gaming, τυχερά παιχνίδια, χρηματιστηριακές συναλλαγές ή καταναγκαστική χρήση ιστοσελίδων με online δημοπρασίες όπως το ebay, που συχνά οδηγούν σε οικονομικά και επαγγελματικά προβλήματα. Net Gaming: Αφιέρωση πολύτιμου χρόνου σε κάθε είδους παιχνίδι στο Internet, σε e-καζίνο, ηλεκτρονικό shopping, κάθε λογής δημοπρασίες και αγοραπωλησίες μετοχών. Υπερφόρτωση πληροφοριών (Information Overload): Καταναγκαστική περιήγηση στο διαδίκτυο ή αναζήτηση σε βάσεις δεδομένων, που οδηγούν σε μείωση της παραγωγικότητας της εργασίας και λιγότερη κοινωνική αλληλεπίδραση με την οικογένεια και τους φίλους. Τύπος καταναγκασμού που προκύπτει ακριβώς από τον πλούτο και την εξαιρετική ποικιλία πληροφόρησης που διατίθεται στο Διαδίκτυο. Ο χρήστης καταναλώνει υπερβολικό χρόνο στην αναζήτηση, συλλογή και οργάνωση της πληροφορίας. Εθισμός στον υπολογιστή: Εμμονή με παιχνίδια εκτός διαδικτύου ή ψυχαναγκαστικός προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών. Οι πιο κοινές από τις παραπάνω εξαρτήσεις είναι το διαδικτυακό σεξ, τα διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια και ο εθισμός στις διαδικτυακές σχέσεις (Dannon & Iancu, 2007) Λόγοι που οδηγούν σε εθισμό στο διαδίκτυο Το διαδίκτυο έχει την ικανότητα να καλύψει συγκεκριμένες ψυχολογικές ανάγκες ενός ατόμου. Ένα από τα χαρακτηριστικά του μέσου που προκύπτει από τη φύση του είναι ότι μπορεί να δημιουργήσει μια «ιδανική κατάσταση εαυτού», όπου 19

20 το άτομο μπορεί να εξερευνήσει διάφορες πτυχές της προσωπικότητας του χωρίς να έχει περιορισμούς και συνέπειες. Στο διαδίκτυο δεν υπάρχουν άμεσες συνέπειες των πράξεων, ο χρήστης μπορεί να μπει και να βγει όποτε θέλει, ενώ μπορεί να καλύψει την όποια εξωτερική εμφάνιση, αφού δεν υπάρχει οπτική επαφή. Ταυτόχρονα, ο έφηβος μπορεί να ενσαρκώσει διαφορετικούς ρόλους ή να υιοθετήσει διαφορετικές ταυτότητες ανάλογα με την εκάστοτε διαδικτυακή εμπειρία, εξαιτίας της ανωνυμίας, που συνιστά κατεξοχήν χαρακτηριστικό του διαδικτύου. Οι συμπεριφορές «εθισμού» αποτελούν ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν συγκεκριμένοι παράγοντες. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες ειδικά στην περίπτωση της συννοσηρότητας αλλά και το είδος της προσωπικότητας κάθε ατόμου. Για παράδειγμα, ορισμένα παιδιά είναι ντροπαλά και ευαίσθητα, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και γενικά μια πιο επιθετική προσωπικότητα. Γεγονότα ζωής είναι, επίσης, πιθανό να οδηγήσουν εκεί, παράγοντες σχετικοί με το περιβάλλον του ατόμου η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας, για παράδειγμα σαφέστατα συμβάλλουν, καθώς και πολιτισμικοί παράγοντες. Η εφηβεία, τέλος, από μόνη της αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον, που, εξαιτίας των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αδυναμία υποθετικής σκέψης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ.), μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (Pallanti et al., 2006: ). Το φαινόμενο είναι συχνότερο στα αγόρια, σε μονογονεϊκές ή δυσλειτουργικές οικογένειες, σε παιδιά με καταθλιπτικό συναίσθημα ή διάσπαση προσοχής-υπερκινητικότητα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα πρώτα στοιχεία που προκύπτουν από τα τριάντα πέντε παιδιά και εφήβους που προσήλθαν στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) με αίτημα την αντιμετώπιση της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου. Κατά κύριο λόγο τα αγόρια είναι συχνά παίκτες online παιχνιδιών ενσάρκωσης ρόλων, στα οποία δημιουργούν νέες ταυτότητες και συνεργάζονται με άλλους παίκτες. Το γεγονός ότι παίζουν αυτά τα παιχνίδια με χιλιάδες άλλους χρήστες μπορεί να φανεί ως μια κοινωνική δραστηριότητα. Ωστόσο, για τα εσωστρεφή παιδιά ή τους έφηβους το υπερβολικό παιχνίδι μπορεί μακροπρόθεσμα να οδηγήσει στην απομόνωσή τους τόσο από το φιλικό, όσο και από το οικογενειακό περιβάλλον. Υπάρχουν ειδικοί που ισχυρίζονται ότι κάποια παιχνίδια από μόνα τους είναι πιθανό να προκαλέσουν εθισμό, επειδή ακριβώς έχουν σχεδιαστεί έτσι, ώστε να «παγιδεύουν» κυριολεκτικά το ενδιαφέρον των παικτών. Τέτοια είναι τα online παιχνίδια ενσάρκωσης ρόλων, που παίζονται συγχρόνως από πολλούς χρήστες. Σε αυτά οι χρήστες-παίκτες επιλέγουν κάποιον ρόλο. Η πολυπλοκότητα του παιχνιδιού έχει ως αποτέλεσμα να περνούν συνήθως πολλές ώρες παίζοντας. Αρκετές φορές μάλιστα φθάνουν σε ακραίες καταστάσεις. Άλλοι, πάλι, ειδικοί πιστεύουν ότι εκείνοι που εξαρτώνται από τον υπολογιστή έχουν ήδη κάποιο ψυχικό πρόβλημα ή μια ήπια διαταραχή. Η έμμονη ενασχόλησή τους με τον Ιστό δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σύμπτωμα του βασικού προβλήματος. Υπάρχει βέβαια και η ενδιάμεση άποψη. Πιθανόν, δηλαδή, η απόλυτα ανώνυμη, βολική επαφή του εφήβου με το διαδίκτυο σε συνδυασμό με το στοιχείο της ζωντανής συνομιλίας και αλληλεπίδρασης, να προσφέρει μια διαφυγή και μία απόλαυση που μπορεί να μην προκαλεί, αλλά πάντως να διευκολύνει, την απόκτηση εξάρτησης και εθισμού σε ένα άτομο που έχει κάποια προδιάθεση ή/και κάποιο ήπιο πρόβλημα. 20

21 Οι Yen et al. (2007) σε έρευνα σχετικά με τους οικογενειακούς παράγοντες στον εθισμό στο διαδίκτυο διαπίστωσαν ότι η φτωχή οικογενειακή λειτουργία έχει σχέση με τον εθισμό στο διαδίκτυο στους εφήβους. Επίσης, οι εθισμένοι έφηβοι δεν είναι μεγαλωμένοι από τους γονείς τους ή έχουν συχνές συγκρούσεις μεταξύ γονέα και εφήβου ή γονέων μεταξύ τους, καθώς υπάρχει και χρήση αλκοόλ από τους γονείς. Έτσι, οι οικογένειες με υψηλές συγκρούσεις έχουν πιο χαμηλά επίπεδα στη σχέση γονέα-παιδιού, γεγονός που μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα ανεπαρκή γονεϊκό έλεγχο. Αυτό μπορεί να προβλέψει την τάση των εφήβων για εθισμό στο διαδίκτυο. Οι έφηβοι που έχουν συγκρούσεις με τους γονείς αρνούνται να συμμορφωθούν με την επίβλεψη των γονέων, περιλαμβανομένων των κανόνων για τη χρήση του διαδικτύου. Επίσης, η έλλειψη υποστήριξης από τους γονείς τους οδηγεί να αναζητήσουν κοινωνική υποστήριξη στις αλληλεπιδράσεις τους στο internet. Αυτή η εκτεταμένη/υπερβολική χρήση του διαδικτύου οδηγεί σε περισσότερες συγκρούσεις με τους γονείς, κάτι που κάνει το πρόβλημα του εθισμού ακόμα πιο δύσκολο να επιλυθεί. Οι νέες κοινωνικές δομές (αύξηση της επίπτωσης του διαζυγίου, μικρές οικογένειες σε μεγάλες κοινωνίες, μοναξιά, απουσία επίβλεψης από τους γονείς λόγω εργασίας έξω από το σπίτι) φαίνεται να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του φαινομένου. Πρόσφατες έρευνες στην Ελλάδα κατέδειξαν τη σημασία της γονικής μέριμνας και φροντίδας στην ανάπτυξη του εθισμού στο διαδίκτυο (Siomos, 2012). Η βέλτιστη παροχή γονικής μέριμνας χαρακτηρίζεται από φροντίδα και υγιή προστατευτικότητα, ούτως ώστε το παιδί να κατευθύνεται και να καθοδηγείται με επάρκεια σε ένα ασφαλές περιβάλλον, χωρίς να παρεμποδίζονται οι προσπάθειες του για την ανάδειξη προσωπικής ταυτότητας και αυτονόμησης. Αντίθετα, υπερπροστατευτικότα των γονέων και χαμηλά επίπεδα φροντίδας συνιστούν το πρότυπο μέριμνας 'affectionless control' (έλεγχος χωρίς στοργή) το οποίο συνδέθηκε με υψηλότερες βαθμολογίες εθισμού στο διαδίκτυο. Φαίνεται ότι πάνω από τα μισά παιδιά παρουσιάζουν κάποιο ψυχικό υπόστρωμα που πιθανώς συμβάλλει στην ανάπτυξη κατάχρησης διαδικτύου (κυρίως σύνδρομο υπερκινητικότητας - διάσπασης προσοχής ή και καταθλιπτικό συναίσθημα), ενώ στα υπόλοιπα σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζουν περιβαλλοντικοί παράγοντες (κυρίως έλλειψη επικοινωνίας και εφαρμογής ορίων από την οικογένεια). Έτσι, ο εθισμός των εφήβων στο διαδίκτυο μπορεί να είναι το αποτέλεσμα άλλων ψυχικών διαταραχών, όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας, υπερκινητικότητα και κοινωνική φοβία, καθώς και οικογενειακά προβλήματα. Συχνά όμως η ανάπτυξη καταθλιπτικού συναισθήματος ή άγχους έπεται της εμφάνισης του εθισμού, όπως συμβαίνει και με άλλες εθιστικές συμπεριφορές. Αυτό καταδεικνύει την αναγκαιότητα εκτίμησης κάθε περίπτωσης από ειδικό ψυχικής υγείας ο οποίος θα είναι σε θέση να κρίνει την ύπαρξη ή μη συννοσηρών καταστάσεων (Siomos, 2012). Τα χαρακτηριστικά προδιάθεσης που συχνά οδηγούν στην εξάρτηση αυτή είναι η αίσθηση έλλειψης κοινωνικής θέσης και αναγνώρισης, η κοινωνική φοβία, η τάση για φαντασία, η ντροπαλότητα και η έντονη συστολή. Πολλοί μελετητές ορίζουν ότι η εξάρτηση από το διαδίκτυο λέγεται η κατάσταση στην οποία ο χρήστης εμφανίζει τα εξής χαρακτηριστικά: Χαμηλή αυτοπεποίθηση, ψυχολογική αναστολή, ψυχαναγκαστική διάθεση, σιωπή, σύγκρουση με το περιβάλλον του λόγω της χρήσης (καθηγητές, γονείς, φίλοι), απόσυρση στον εαυτό του, χαμηλή επίδοση στις σπουδές του και υποτροπή. Οι δραστηριότητες στο διαδίκτυο συνήθως προσφέρουν την ευχαρίστηση του ελέγχου, αλληλεπιδραστική δραστηριότητα και ρευστότητα της ταυτότητας για τους 21

22 εφήβους. Χωρίς αποτελεσματική επίβλεψη και πειθαρχία στην οικογένεια, οι έφηβοι συνήθως δυσκολεύονται να ελέγξουν το χρόνο που περνούν σε δραστηριότητες online, όπως είναι τα διαδικτυακά παιχνίδια ρόλων. Για αυτό είναι απαραίτητη μια παρέμβαση που να βασίζεται στην οικογένεια. Είναι αναγκαίο οι γονείς να εκπαιδευτούν στη βελτίωση των ικανοτήτων επικοινωνίας, στο να βοηθούν τους εφήβους να αναπτύσσουν κοινωνικές δεξιότητες, να βοηθούν την οικογένεια να λειτουργεί σωστά, να εφαρμόζουν αποτελεσματικό οικογενειακό έλεγχο και πειθαρχία στοχεύοντας στον εθισμό (Yen et al., 2007) Επιπτώσεις του εθισμού στο διαδίκτυο Ολα αυτά έχουν σοβαρές επιπτώσεις σε διάφορους τομείς της λειτουργικότητας του ατόμου. Μειώνεται ο χρόνος που περνάει ο έφηβος με την οικογένειά του, περιορίζονται τα χόμπι και οι κοινωνικές συναναστροφές του, αυξάνεται ο κίνδυνος εμφάνισης παχυσαρκίας, μυοσκελετικών προβλημάτων και οφθαλμικών παθήσεων λόγω των πολλών ωρών ακινησίας μπροστά στην οθόνη. Παράλληλα, οι εθισμένοι στο διαδίκτυο νεαροί παραμελούν τη σωματική τους υγιεινή, ενώ κάνουν πολλές απουσίες στο σχολείο με αποτέλεσμα ακόμη και να χάνουν τάξεις. Οι σχολικές επιδόσεις του παιδιού πέφτουν χωρίς να υπάρχει άλλος λόγος εκτός από τη συνεχή ενασχόληση με τον υπολογιστή, το παιδί χάνει την κοινωνικότητά του και απομονώνεται (Young, 2009, 2004). Ο χρόνος που δαπανά ο σύγχρονος άνθρωπος στο διαδίκτυο είναι ολοένα και περισσότερος. Οι κίνδυνοι της κατάχρησης του διαδικτύου είναι προβλήματα όρασης, επαναλαμβανόμενη καταπόνηση της μέσης και ψυχολογικά προβλήματα, όπως ο εθισμός στο διαδίκτυο. Αυτά τα προβλήματα στη φυσική κατάσταση και την ψυχολογία του ατόμου θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη σοβαρότητα. Εξαιτίας της αυξημένης χρήσης και εξάρτησης από το διαδίκτυο, πολλοί άνθρωποι αγνοούν σημαντικές ευθύνες που σχετίζονται με την προσωπική τους ζωή. Η αύξηση της χρήσης του διαδικτύου έχει ως αποτέλεσμα μια σταδιακή μείωση των προσωπικών συναισθημάτων. Οι φυσικοί παράγοντες κινδύνου που εμπλέκονται στην εξάρτηση από το διαδίκτυο είναι συγκριτικά ελάχιστοι, αλλά αξιοσημείωτοι. Γενικά, οι εξαρτημένοι χρήστες συνηθίζουν να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο οπουδήποτε από 40 έως 80 ώρες κάθε εβδομάδα, με μεμονωμένες συνδέσεις που μπορεί να διαρκέσουν μέχρι 20 ώρες. Για να μπορεί να υπάρξει μια τόσο υπερβολική σε χρόνο χρήση, οι συνήθειες ύπνου θα πρέπει να διαταραχθούν. Ο ασθενής μένει ξάγρυπνος κατά τις ώρες που κανονικά θα έπρεπε να κοιμάται και παραμένει on-line μέχρι τις 2:00, 3:00, ή 4:00 το πρωί, έχοντας να ξυπνήσει για να πάει στη δουλειά ή το σχολείο στις 6:00 πμ (Young, 1999a). Παρόλο που οι σωματικές συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο δεν είναι τόσο άμεσα επικίνδυνες όσο του αλκοολισμού ή της χρήσης ουσιών (π.χ. κοκαΐνη), ωστόσο η υπερβολική χρήση (40-80 ώρες τη βδομάδα) σημαίνει ότι διαταράσσεται η διαδικασία του ύπνου λόγω των μεταμεσονύκτιων συνδέσεων. Έτσι, χρησιμοποιούνται χάπια καφεΐνης, για να διευκολύνουν την παραμονή στο διαδίκτυο για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Ένας τέτοιος εκφαυλισμός του ύπνου προκαλεί αίσθημα υπερβολικής κόπωσης, με αποτέλεσμα οι ακαδημαϊκές ή επαγγελματικές λειτουργίες του ατόμου να είναι εξασθενισμένες και να παρατηρείται πτώση στο ανοσοποιητικό του σύστημα, καθιστώντας τον ασθενή ευάλωτο σε αρρώστιες (Young, 1999a). 22

23 Επιπρόσθετα, οι παρατεταμένες ώρες καθιστικής ζωής που προκαλεί η υπερβολική χρήση του διαδικτύου μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη φυσικής άσκησης. Ακόμη μπορεί να οδηγήσει σε υψηλό κίνδυνο για εμφάνιση συνδρόμου κόπωσης του καρπού, πόνους στη μέση ή πόνους στα μάτια. Αν και τα φυσικά επακόλουθα της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου είναι μέτριας σημασίας σε σχέση με τις συνέπειες από την εξάρτηση από χημικές ουσίες, η υπερβολική χρήση του διαδικτύου έχει ως αποτέλεσμα οικογενειακά και ακαδημαϊκά προβλήματα, καθώς και δυσκολίες στην κοινωνική ζωή (Young, 1999a). Αυτή η αφιέρωση υπερβολικού χρόνου στο διαδίκτυο συνδέεται ερευνητικά με μειωμένη εμπλοκή των παιδιών/εφήβων στην οικογένεια, το σχολείο, τις παρέες φίλων και γενικά τις άμεσες κοινωνικές επαφές και αλληλεπιδράσεις (Zboralski et al., 2009). Επομένως, εμφανίζεται η σταδιακά αυξανόμενη κοινωνική απομόνωση του ατόμου, η μοναχικότητα και υψηλά ποσοστά κατάθλιψης (Mythily et al., 2008) Οικογενειακά Προβλήματα Τα προβλήματα στις σχέσεις της οικογένειας που δημιουργούνται από τον εθισμό στο διαδίκτυο έχουν παραμεριστεί λόγω της δημοτικότητας του και της προχωρημένης χρησιμότητας του. Οι σχέσεις γονέα-παιδιού και στενές φιλίες έχει σημειωθεί πως έχουν διαταραχτεί σοβαρά από την υπερβολή στη χρήση του διαδικτύου. Οι ασθενείς σταδιακά δαπανούν λιγότερο χρόνο με άλλα άτομα στην πραγματική τους ζωή με αντάλλαγμα περισσότερο χρόνο για να δαπανήσουν μπροστά από έναν υπολογιστή (Young, 1999a) Ακαδημαϊκά Προβλήματα Το Internet αποτελεί εκπαιδευτικό εργαλείο που χρησιμοποιείται από το σχολείο. Βέβαια, είναι γεγονός ότι οι πληροφορίες στο διαδίκτυο είναι πολύ ανοργάνωτες και άσχετες με το σχολικό πρόγραμμα και τα σχολικά βιβλία, για να μπορέσουν να βοηθήσουν τους μαθητές να έχουν καλύτερους βαθμούς στα διαγωνίσματα τους (Young, 1999a). Παρότι τα πλεονεκτήματα του διαδικτύου το καθιστούν ιδανικό εργαλείο έρευνας, οι μαθητές σερφάρουν σε άσχετες ιστοσελίδες, υιοθετούν το κουτσομπολιό μέσω των δωματίων συζητήσεων και παίζουν διαδραστικά παιχνίδια, αντί να ασχοληθούν με παραγωγικές δραστηριότητες. Παιδιά και έφηβοι που υπέραπασχολούνται στο διαδίκτυο τείνουν να συνδέονται με μέτριες/χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις στο σχολείο (Anderson, 2001; Bayractar & Gun, 2007; Welsh, 1999; Young, 1996, 1998) Κοινωνική ζωή Τα άτομα που ξοδεύουν πολύ χρόνο στο διαδίκτυο, δεν επενδύουν χρόνο στην κοινωνικοποίηση με φίλους, επικοινωνούν λιγότερο μέσα στην οικογένεια και νιώθουν μοναξιά και μελαγχολία. Παρόλα αυτά, πολλές φορές το διαδίκτυο ουσιαστικά φέρνει τα άτομα πιο κοντά γεφυρώνοντας τα γεωγραφικά σύνορα. Το , οι online κοινότητες (online communities) και η χρήση του διαδικτύου μπορούν να ενώσουν τα άτομα εικονικά, αλλά μπορούν κάλλιστα να επιφέρουν φυσική απομόνωση. Στην Ταϊβάν σε έρευνα οι μαθητές αποκάλυψαν ότι το διαδίκτυο επιδρά αρνητικά στη σχολική μάθηση και την ακαδημαϊκή πορεία, αλλά θετικά στις σχέσεις των συνομηλίκων (Lin & Tsai 1999). 23

24 Η έρευνα που διεξήχθη από την κοινότητα του Stanford, σε ένα τυχαίο δείγμα προπτυχιακών φοιτητών του πανεπιστημίου, εστίασε στους ποικίλους τρόπους χρήσης του διαδικτύου και πώς αυτό επηρεάζει την κοινωνική τους ζωή, τις σχέσεις τους και την επικοινωνία με φίλους και οικογένεια. Από αυτή την έρευνα φανερώθηκε ότι η χρήση του διαδικτύου είναι κυριαρχικά συσχετισμένη με την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο του χρήστη. Το δείγμα των προπτυχιακών φοιτητών του Stanford αποτελείται κυρίως από νεαρά άτομα υψηλού μορφωτικού επιπέδου, μια ομάδα ατόμων δηλαδή με μεγαλύτερη έκθεση στο διαδίκτυο από ό,τι ο μέσος άνθρωπος. Το διαδίκτυο έχει τη μοναδική ικανότητα να συνδέει οποιονδήποτε χρήστη με έναν άλλο, ώστε να μοιραστούν πιστεύω, απόψεις, στόχους, προβλήματα, ενδιαφέροντα. Αν και οι έρευνες φανερώνουν ότι το διαδίκτυο έχει επηρεάσει την ποιότητα κοινωνικών δραστηριοτήτων και του τρόπου ζωής των ατόμων, θα πρέπει να τονιστεί ότι το διαδίκτυο δεν προκαλεί απαραίτητα απομόνωση σε όσους το χρησιμοποιούν. Προσωπικοί παράγοντες συνδράμουν, ώστε να παρουσιαστεί το ιδιαίτερο φαινόμενο της απομόνωσης. Το διαδίκτυο θα μπορούσε κανείς να πει ότι απλά τονίζει την υπάρχουσα κατάσταση. Εάν το άτομο είναι απομονωμένο, το διαδίκτυο μπορεί να το κάνει ακόμη πιο απομονωμένο. Ενώ, εάν το άτομο είναι κοινωνικό, το διαδίκτυο μπορεί να το κάνει ακόμη πιο κοινωνικό. Οι προβλέψεις σχετικά με την εξέλιξη του διαδικτύου μιλούν για ανθρώπους που έχουν μόνο διαδικτυακούς φίλους, των οποίων τα πραγματικά ονόματα δεν είναι γνωστά. Σε αυτόν τον πλασματικό κόσμο, οι κοινωνικές σχέσεις δεν είναι βασισμένες στην πραγματικότητα, αλλά βασίζονται σε διαδικτυακές επαφές με χρήστες που οι ανώνυμες ενέργειές τους μπορεί να αποδειχθούν αναξιόπιστες. Υπάρχουν όμως και αισιόδοξες προβλέψεις για ένα παγκόσμιο χωριό, όπου ο καθένας μπορεί να προσεγγίσει οποιονδήποτε και τα γεωγραφικά εμπόδια δεν θα υπάρχουν (Young, 1999a). Από την άλλη, οι Zboralski και συνεργάτες (2009) αναφέρουν σύνδεση με εκδηλούμενη αντικοινωνική και επιθετική/καταστροφική συμπεριφορά και θεωρούν πως η εύκολη και γρήγορη πρόσβαση παιδιών/εφήβων σε αμφίβολης ποιότητας ιστοσελίδες, όπου επικρατεί η έλλειψη ελέγχου και η ανωνυμία, επηρεάζει και την ηθική συμπεριφορά τους. Επίσης, η υπερβολική εξοικείωση των νέων με το διαδίκτυο μπορεί να δώσει τη δυνατότητα για εμπλοκή σε κοινωνικές αλληλεπιδράσεις επιθετικού χαρακτήρα, όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός (Ybarra & Mitchell, 2004). Όλες οι υπηρεσίες που προσφέρονται σε παιδιά και εφήβους μέσω η/υ ( , MSN, chat rooms, facebook, twitter, SMS, MMS) αποτελούν «όπλα» στα χέρια τους προς εκφοβισμό συμμαθητών/τριών και μη. 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Έφηβοι, Διαδίκτυο και Εθισμός Οι έφηβοι διακατέχονται από περιέργεια, πειραματισμό, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά και αμφισβήτηση της γονεϊκής εξουσίας. Οι έντονες αλλαγές που τους συμβαίνουν σε όλα τα επίπεδα (σωματικά, νοητικά, συναισθηματικά, ψυχοσεξουαλικά και κοινωνικά) τους προκαλούν συναισθηματική αναστάτωση που εκδηλώνεται με απαισιοδοξία, θλίψη και εναντιωματική συμπεριφορά. Έτσι, απομακρύνονται από τους γονείς, αναζητώντας τον εαυτό τους. Αφιερώνουν χρόνο σε διάφορες δραστηριότητες, όπως είναι το διαδίκτυο, παραμελώντας την οικογένειά τους. Ειδικότερα, κατά την περίοδο της εφηβείας, παρατηρείται στους εφήβους η τάση υποκατάστασης της οικογένειας με την προσκόλληση στην ομάδα των συνομήλικων τους, ως το μέσο που θα οδηγήσει στο χτίσιμο της ταυτότητάς τους (Tsitsika et al., 2009). Η ενασχόληση με το διαδίκτυο τους προσφέρει ανακούφιση από την κοπιαστική διαχείριση του ραγδαία μεταβαλλόμενου σώματός τους και των πρωτόγνωρων διεγέρσεών τους σε πραγματικό χρόνο και χώρο. Επιπλέον, αποφεύγουν τις δυσκολίες του πειραματισμού με τις πραγματικές σχέσεις. Οι ρευστές διαδικτυακές ψευδο-ταυτότητες τους δίνουν την ευκαιρία να πειραματιστούν σχετικά ακίνδυνα (Tsitsika et al., 2009) Συμπτώματα εθισμού στους εφήβους Τα συμπτώματα που παρουσιάζουν οι έφηβοι που αναπτύσσουν εξάρτηση από το διαδίκτυο αναγνωρίζονται εύκολα και οι γονείς οφείλουν να τα προσέξουν ιδιαιτέρως. Ένα παιδί ή ένας έφηβος με εθισμό στο διαδίκτυο ασχολείται συνέχεια με αυτό, ενώ οι ώρες ενασχόλησης παρουσιάζουν σταδιακή αύξηση. Χάνει την αίσθηση του χρόνου και παραμένει στο διαδίκτυο περισσότερη ώρα από ό,τι προόριζε, όπως για παράδειγμα μερικά λεπτά να μετατρέπονται σε μερικές ώρες. Εκνευρίζεται, όταν ο χρόνος παραμονής στο internet διακόπτεται. Έτσι, ξεχνιέται στον υπολογιστή και δεν έχει συναίσθηση του χρόνου που αναλώνει σ' αυτόν. Λέει συχνά «καλά, θα παραμείνω στον υπολογιστή μόνο ένα λεπτό ακόμη» (Tsitsika et al., 2009). Αισθάνεται ευφορία κατά τη διάρκεια των δραστηριοτήτων στο διαδίκτυο. Μπορεί να το χρησιμοποιεί ως λύση για το στρες. Έχει κάνει αποτυχημένες προσπάθειες περιορισμού του χρόνου στο internet. Συχνά ξενυχτά προκειμένου να μένει συνδεδεμένος/ή στο διαδίκτυο (Tsitsika et al., 2009). Ακόμη, δείχνει άγχος, ανησυχία, θλίψη, εξάρσεις θυμού ή βίας ή καταθλιπτική συμπεριφορά, όταν δε βρίσκεται στο διαδίκτυο. Αδιαφορεί για εξωτερικά ερεθίσματα και για πράγματα που παλιά τον/την ευχαριστούσαν, ενώ παρουσιάζει και αδυναμία για έλεγχο του χρόνου παραμονής του στον κυβερνοχώρο. Αισθάνεται πως κανείς από την πραγματική ζωή δεν τον καταλαβαίνει όπως οι online φίλοι του. Αποτέλεσμα είναι να απομακρύνεται από τις όποιες κοινωνικές δραστηριότητές του. Στα παιδιά που παρουσιάζουν εξάρτηση από το διαδίκτυο, συχνά παρατηρείται κάμψη της επίδοσής τους στο σχολείο ή παύουν ακόμη και να πηγαίνουν στο σχολείο, παραμένοντας σε απομόνωση από την οικογένεια και τους φίλους τους. Ενδιαφέρονται μόνο για τον περισσότερο δυνατό χρόνο σε online δραστηριότητες και η μη ενασχόλησή τους με τον Ιστό τους προκαλεί άγχος και τα αποδιοργανώνει συνολικά. Το διαδίκτυο τους απασχολεί ακόμα και την ώρα του φαγητού ή την ώρα του διαβάσματος ή όταν βρίσκονται στον κινηματογράφο (Tsitsika et al., 2009). 25

26 Επιπλέον, αισθάνεται ενοχή, ενώ δείχνει αμυντική στάση για τη χρήση του διαδικτύου, όταν κάποιος φέρνει τη συζήτηση στο θέμα του διαδικτύου. Αντιδρά πολύ νευρικά, θυμωμένα ή επιθετικά, όταν κάποιος το διακόπτει από ένα διαδικτυακό παιχνίδι ή από τη συζήτηση που είχε on line. Συνεχή παράπονα από τους άλλους για την υπερβολική χρήση. Αποκρύπτει τη χρήση του internet ή λέει ψέματα σχετικά με την ποσότητα του χρόνου που περνά στον υπολογιστή αλλά και για τους λόγους χρήσης του. Κρύβει από γονείς και φίλους πόσες ώρες περνά στο διαδίκτυο και συχνά δεν το ομολογεί ούτε στον εαυτό του (Tsitsika et al., 2009). Πέρα από αυτά, όμως, είναι πολύ πιθανό να εμφανιστούν και σωματικά συμπτώματα εξαιτίας μακρόχρονης χρήσης του υπολογιστή και του ίντερνετ. Στα παιδιά και τους εφήβους θεωρείται ότι η χρήση του διαδικτύου για περισσότερες από 10 ώρες την εβδομάδα αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα εμφάνισης βιολογικών διαταραχών, όπως ημικρανίες, ξηροφθαλμία ή προβλήματα στην όραση, μυοσκελετικές παθήσεις (π.χ. σκολίωση, Σύνδρομο Καρπιαίου Σωλήνα, δηλαδή πόνο και μούδιασμα στα χέρια και τους καρπούς, πόνους στην πλάτη, στο σβέρκο και σοβαρές κεφαλαλγίες), διαταραχές στην ποιότητα του ύπνου, παραμέληση της προσωπικής υγιεινής και φυσικής άσκησης, διατροφικές διαταραχές (έντονη αύξηση ή απώλεια σωματικού βάρους), πρησμένα πόδια, επιληπτικές κρίσεις λόγω της υπερβολικής χρήσης (Μάτσα, 2009; Young 2001) Η προσωπικότητα του εθισμένου χρήστη στην εφηβεία Από τα δεδομένα φαίνεται ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένος τύπος προσωπικότητας εξαρτητικής από το διαδίκτυο. Όταν κάποια προσωπικότητα οποιασδήποτε δομής έρθει σε επαφή με το Διαδίκτυο κάτω από συνθήκες κρίσης προσωπικής, οικογενειακής, κοινωνικής και καταφύγει σε αυτό ως μέσο για αποφυγή μιας «αβίωτης» πραγματικότητας, σε τέτοια περίπτωση είναι δυνατό να εγκατασταθεί η εξάρτηση σε αυτήν την προσωπικότητα (Μάτσα, 2009). Στην πορεία προς την ενηλικίωση του, κάθε άτομο υφίσταται μια συνεχή επιρροή από εξωγενή και ενδογενή ερεθίσματα. Αυτά τα ερεθίσματα ασκούν καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στην επιλογή της συμπεριφοράς του. Τρόποι συμπεριφοράς που κληρονομούνται, οικογενειακές αξίες, γονεϊκά πρότυπα, κοινωνικά ήθη, μαθησιακές δραστηριότητες, όλα έχουν τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση μίας προσωπικότητας. Σε κάποια άτομα οι διεργασίες αυτές είναι ελλιπείς και προβληματικές. Αποτέλεσμα είναι να αναπτύσσεται ένας χαρακτήρας ανίκανος να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τις απαιτήσεις των διαφόρων φάσεων της ζωής του. Τα άτομα που ρέπουν προς την εξάρτηση από το διαδίκτυο είναι άτομα με ελλειμματική προσωπικότητα, μοναχικά, ανασφαλή, με μεγάλο έλλειμμα κοινωνικοποίησης, άτομα ανικανοποίητα και αδύναμα να επεξεργαστούν τις ματαιώσεις τους, άτομα που χαρακτηρίζονται από αδράνεια και παραίτηση, νιώθοντας απέραντη θλίψη, που, όμως, αδυνατούν να εκφράσουν λεκτικά (Μάτσα, 2009). Εξάρτηση από το διαδίκτυο αναπτύσσεται σε άτομα με ελλειμματική ταυτότητα, άτομα που στερήθηκαν μεγαλώνοντας σταθερά γονεϊκά πρότυπα, με σχεδόν πάντα απόντες τους γονείς ή τα «υποκατάστατά» τους. Ασφυκτιούν στη σχέση τους με τους γονείς τους, πράγμα που δεν επιτρέπει την ανάπτυξη της ατομικότητάς τους (Μάτσα, 2009). Δύο τύποι οικογενειών φαίνονται υπεύθυνοι για αυτή την ελλειμματικότητα. Στον πρώτο τύπο, το παιδί κρατά μια θέση παντοδυναμίας, που του έδωσαν οι γονείς 26

27 του, απέναντι και στους ίδιους, αλλά και στο περιβάλλον γύρω του. Έτσι, αναζητά τον ιδανικό «εικονικό» εαυτό, προκειμένου να καλύψει την ανάγκη του να μην διαψεύσει τις προσδοκίες των γονέων του. Στον δεύτερο τύπο, οι γονείς αφήνουν το παιδί από πολύ νεαρή ηλικία να τα καταφέρει μόνο του, με αποτέλεσμα να υπερεκτιμήσει τον εαυτό του. Αυτή η υπερεκτίμηση είναι συνδεδεμένη με ναρκισσιστικά τραύματα στο παιδί, που θα προσπαθήσει κατόπιν στην εικονική πραγματικότητα να θεραπεύσει. Τα άτομα τα επιρρεπή στην εξάρτηση από το διαδίκτυο δεν εμπνέονται από σταθερά σημεία κοινωνικής αναφοράς, καθώς δεν έχουν βρει τέτοια. Είναι άτομα με βαριά τραυματικά βιώματα και μεγάλα ελλείμματα στο φαντασιακό και το συμβολικό τους. Με το έλλειμμα του φαντασιακού, συρρικνώνεται το πνευματικό πεδίο, ενώ συγχρόνως τίθενται όρια, που αναγκάζουν το άτομο να μην εκφράζεται με σκέψεις και λόγια που τις ερμηνεύουν, αλλά με συμπεριφορές και μια ομιλία που τις δικαιολογεί (Μάτσα, 2009). Αναφερόμενη στην επίφαση επικοινωνίας και κοινωνικότητας, που δημιουργεί ο εικονικός κόσμος, η Μάτσα επισημαίνει: «Η «καταφυγή» στον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας δημιουργεί την ψευδαίσθηση της κοινωνικότητας και της επικοινωνίας. Όμως τα εικονικά ομαδικά παιχνίδια δεν μπορούν να προωθήσουν την ομαδικότητα. Οι εικονικές κοινότητες δεν αποτελούν εν δυνάμει κοινότητες, αφού ο χρήστης μόλις απομακρυνθεί από την οθόνη του υπολογιστή του βρίσκεται και πάλι αντιμέτωπος με τον αληθινό κόσμο της περιχαράκωσης, της εξατομίκευσης και της μοναξιάς του. Εκείνο που του δίνει η απόδραση του από την αισθητηριακή πραγματικότητα, της ρουτίνας, της "καταθλιπτικότητας", της ομοιομορφίας, της αδράνειας και της ανίας, μέσα από τα διάφορα διαδικτυακά παιχνίδια είναι το μοναδικό βίωμα της πραγμάτωσης έστω και σε εικονικό επίπεδο κρυμμένων βαθειά μέσα του επιθυμιών, καταστροφικών, διαστροφικών και άλλων ορμών, που δεν θα μπορούσε να εκδηλώσει διαφορετικά» (Μάτσα, 2009). Στα εξαρτημένα άτομα απαντούν συχνά κοινά στοιχεία προσωπικότητας, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η μεγάλη ανάγκη για συναισθηματική εξάρτηση, η ανικανότητα αποδοχής κανόνων και ορίων, η αμυντικότητα ή η επιθετικότητα, η αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων τους. Χαρακτηριστικά στοιχεία της συμπεριφοράς ενός εξαρτημένου, επίσης, αποτελούν η έλλειψη συναισθηματικής σταθερότητας, η δυσκολία δημιουργίας ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων και η έλλειψη σεβασμού και αυτοσεβασμού. Μεγάλος αριθμός ατόμων που ανέπτυξε ή κινδυνεύει να αναπτύξει κάποια μορφή εξάρτησης χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια, αποθάρρυνση, ανικανότητα αναγνώρισης των δυνατοτήτων και των ορίων τους και η δυσκολία διαχείρισης και αντιμετώπισης αρνητικών καταστάσεων ή οδυνηρών συναισθημάτων. Τα άτομα αυτά αδυνατούν να βιώσουν την καθημερινή τους απτή πραγματικότητα, γι αυτόν το λόγο προσπαθούν να διαμορφώσουν μία άλλη. Και, όταν αντιληφθούν ότι αυτό είναι αδύνατο, καταφεύγουν στην «πλαστή πραγματικότητα» των εξαρτήσεων. Ειδικότερα, ο εξαρτημένος από το διαδίκτυο έφηβος αποζητά τη δημιουργία μιας ταυτότητας μέσω του υπολογιστή, που θα τον κάνει να νιώσει ότι είναι «ο καλύτερος», «ο πιο αρεστός» και «ο πιο περιζήτητος» από τους άλλους (Μάτσα, 2009) Το προφίλ του εθισμένου χρήστη Ο εθισμένος χρήστης καταγράφεται χαρακτηριστικά με αίσθηση ευφορίας την ώρα που βρίσκεται μπροστά στον υπολογιστή, ανικανότητα να σταματήσει αυτή τη 27

28 δραστηριότητά του, αίσθηση κενού, θλίψης, θυμού και έκρηξη επιθετικότητας, όταν δεν βρίσκεται στον υπολογιστή. Το προφίλ του συμπληρώνεται από περιορισμό των διαπροσωπικών σχέσεων, διακοπή των κοινωνικών δραστηριοτήτων, επιδίωξη εντυπωσιασμού από τη χρήση του διαδικτύου και άρνηση της ύπαρξης του προβλήματος και της σοβαρότητάς του. Στερητικά σύνδρομα που εκδηλώνονται ως άγχος, αμηχανία, κατάθλιψη, ευερεθιστότητα, ακόμη και τρέμουλο των χεριών, ταλανίζουν τον χρήστη. Σε πρόσφατη συνέντευξή της η νευροεπιστήμονας Σούζαν Γκρίνφιλντ, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, που έχει ασχοληθεί με τη δικτυακή ζωή στον 21ο αιώνα και τις επιπτώσεις της στον ανθρώπινο εγκέφαλο, επεσήμανε τους κινδύνους που ελλοχεύουν για τον ανθρώπινο εγκέφαλο, ειδικά για τα νεαρά άτομα). Σύμφωνα με την ειδικό, αποτελέσματα μελετών και ερευνών που έρχονται στο φως κάνουν τους επιστήμονες να ανησυχούν για την επίδραση της χρήσης του Διαδικτύου στον εγκέφαλο, καθώς φαίνεται ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να ευθύνεται ακόμη και για την ατροφία σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου. Όπως ανέφερε η Σούζαν Γκρίνφιλντ, ερευνητικά στοιχεία συνδέουν τη χρήση ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης τύπου Facebook με την αύξηση συμπεριφορών βίας, εθισμού και διάσπασης προσοχής, ενώ εκφράζει τη ζωηρή ανησυχία της για την ενίσχυση αυτιστικών συμπεριφορών. Όπως χαρακτηριστικά επεσήμανε: «Είναι σημαντικό στην αρχή της ζωής ο άνθρωπος να μαθαίνει το πώς γίνεται η επαφή με τα μάτια, το πώς αγκαλιάζουμε κάποιον, το πώς μεταφράζουμε τη γλώσσα του σώματος. Αν δεν τα μάθει όλα αυτά εγκαίρως, τότε είναι επόμενο να εμφανίσει πρόβλημα ενσυναίσθησης, της ικανότητας δηλαδή να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων και να συμπάσχει μαζί τους. Το αποτέλεσμα είναι η ανάπτυξη συμπεριφορών που προσομοιάζουν με αυτιστικές». Συνοπτικά, τα παραπάνω συνιστούν μια κλινική εικόνα κατά την οποία το άτομο «απορροφάται» υπερβολικά από το διαδίκτυο, το οποίο θεωρεί ως μέσο διαφυγής από την καθημερινότητα, νιώθει ικανοποίηση, όταν είναι συνδεδεμένο στο διαδίκτυο, στο οποίο αφιερώνει όλο και περισσότερο χρόνο κάθε φορά, ενώ διακατέχεται από αρνητικά συναισθήματα (κακοκεφιά, μελαγχολία), όταν βρίσκεται εκτός διαδικτύου. Ακόμη, το άτομο τηρεί μια στάση άμυνας και μυστικοπάθειας, όταν ερωτάται από την οικογένεια για τις διαδικτυακές του δραστηριότητες και οποιαδήποτε απόπειρά του για διακοπή ή περιορισμό της χρήσης αποβαίνει άκαρπη (Young, 1996). Αυτήν την εικόνα του ατόμου συμπληρώνουν συμπεριφορές όπως η απομόνωση από τον οικογενειακό και φιλικό περίγυρο, η παραμέληση των υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών, η παραμέληση της υγιεινής και της καθαριότητάς του, ο ελλιπής ύπνος, η επιθετικότητα, η μεταβολή της συμπεριφοράς, η αδιαφορία για πράγματα που παλιά το ευχαριστούσαν, καθώς και κάποια σωματικά συμπτώματα, όπως οι πονοκέφαλοι και η ξηρότητα των οφθαλμών Η συννοσηρότητα του εθισμού στο διαδίκτυο Είναι πολύ σημαντικό το θέμα της συν-νοσηρότητας, της συνύπαρξης, δηλαδή, εκτός της «εξάρτησης» και άλλης σωματικής ή ψυχικής νόσου. Έτσι, η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η υπερκινητικότητα (Yoo et al., 2004), το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος και οι ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές, η διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων αποτελούν καταστάσεις που μπορεί να συνυπάρχουν με την «εξάρτηση» (Jang et al., 2008, Lo et al., 2005). Σύμφωνα με την τρέχουσα βιβλιογραφία, η συν-νοσηρότητα παρατηρείται σε τουλάχιστον 60% των περιπτώσεων ατόμων εθισμένων στο διαδίκτυο που 28

29 παρουσιάζουν ταυτόχρονα άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ακόμη και καταφυγή σε κατάχρηση ουσιών. Ειδικά για τα εθισμένα αγόρια εφηβικής ηλικίας, ο σημαντικότερος παράγοντας πρόγνωσης του εθισμού είναι η κατάθλιψη, όπως επεσήμανε ο Κωνσταντίνος Σιώμος (2008), πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης Διαταραχών Εθισμού στο Διαδίκτυο, στο 23ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής Υγείας που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο κ. Σιώμος: «Με δεδομένη την ταχύτατη εξάπλωση του Διαδικτύου σε παγκόσμιο επίπεδο και ιδιαίτερα στους εφηβικούς πληθυσμούς, οι ψυχίατροι παιδιών και εφήβων οφείλουν να εξετάζουν σε βάθος τη σχέση των νέων με το Διαδίκτυο και πώς αυτή αλληλεπιδρά με ψυχικές διαταραχές, για την παροχή ποιοτικότερης και αποτελεσματικότερης φροντίδας υγείας». Ακόμη, παρουσίασε ξένες μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες το 54% όσων πληρούσαν τα κριτήρια για εθισμό στο διαδίκτυο, είχαν ένα προηγούμενο ιστορικό κατάθλιψης, ενώ άλλοι ένιωθαν για χρόνια χαμηλή αυτοεκτίμηση (ΤΟ ΕΘΝΟΣ 29/11/11, ό.π. H συννοσηρότητα δύο διαταραχών μπορεί να σημαίνει αιτιακή σχέση μεταξύ τους ή κοινή αιτιολογία (Mueser et al., 1998). Ο εθισμός στο διαδίκτυο εμφανίζει θετική συσχέτιση στατιστικά σημαντική με τη λήψη αλκοόλ, το κάπνισμα, την ανορεξία, τη βουλιμία, τον αυτοκτονικό ιδεασμό, τις σκέψεις θανάτου, τις ενοχλητικές σκέψεις για σεξουαλικά θέματα και τη μείωση του σεξουαλικού ενδιαφέροντος των εφήβων. Ειδικότερα, ο σοβαρός αυτοκτονικός ιδεασμός των εφήβων παρατηρείται σε ποσοστό 2,4 % του συνόλου του μαθητικού πληθυσμού, ενώ μεταξύ των εθισμένων του διαδικτύου το ποσοστό ανέρχεται στο 10,2%. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, οι σκέψεις θανάτου μεταξύ των εφήβων και η συσχέτισή τους με τον εθισμό στο διαδίκτυο εξηγεί σ ένα βαθμό τη συμπεριφορά των εφήβων να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μέσο ενημέρωσης για τον τρόπο που αυτοκτονεί κάποιος, καθώς και ως μέσο προβολής των αποπειρών αυτοκτονίας τους. Ένα φαινόμενο που εξαπλώνεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, γεγονός που επισημαίνεται και σε άλλες έρευνες (Alao et al., 2006; Dobson, 1999; Prior, 2004). Συννοσηρότητα με άλλες ψυχιατρικές παθήσεις, όπως είναι η ΔΕΠΥ, η καταθλιπτική διαταραχή, η σχιζοφρένεια, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και η διπολική διαταραχή έχει αναφερθεί και από τους Ha et al. (2006). Η βιβλιογραφία δείχνει ότι άτομα με εθιστική χρήση του διαδικτύου τείνουν να είναι απομονωμένα ή μοναχικά. Έχουν την τάση να είναι εσωστρεφή, λιγότερο κοινωνικά και να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Με τον εθισμό στο διαδίκτυο συσχετίζονται έννοιες όπως ικανότητα αυτοελέγχου, αυτοεκτίμηση (self-esteem), κατάθλιψη, άγχος, μοναξιά (Baek, 2000; Rudall, 1996; Russell, 1996). Σε έρευνα στην Κορέα έγινε εμφανές ότι όσο πιο υψηλός είναι ο εθισμός στο διαδίκτυο τόσο πιο χαμηλή η αυτοεκτίμηση του ατόμου (Kim, 2007; Lee, 2007; Park, 2007; Widyanto & McMurran, 2004). Ακόμη, η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου αυξάνει την κατάθλιψη, ενώ μειώνει την αυτοεκτίμηση. Οι Bai et al. (2001) διαπίστωσαν 60% συννοσηρότητα με άγχος, κατάθλιψη, και χρήση ουσιών. Η Young (1998) διαπίστωσε ότι το 54% των εθισμένων στο διαδίκτυο είχαν ένα προηγούμενο (πριν τη χρήση του διαδικτύου) ιστορικό κατάθλιψης και χαμηλής αυτοεκτίμησης. Έρευνα των Kraut et al. (1998) έδειξε σχέση ανάμεσα στη χρήση του διαδικτύου και την ανάπτυξη κατάθλιψης, μοναξιάς, μείωση της οικογενειακής αλληλεπίδρασης, καθώς και την κοινωνική απομόνωση μετά τη συνεχή χρήση του. Αρκετές ακόμη έρευνες έχουν συσχετίσει την κατάθλιψη 29

30 με τον εθισμό στο διαδίκτυο στον εφηβικό πληθυσμό (Ha et al., 2007; Kim, 2006; Yen et al., 2007). Παρόλο που η ντροπαλότητα έχει συσχετισθεί με τον εθισμό, ωστόσο δεν έχει εκτιμηθεί η σχέση ανάμεσα στην κοινωνική φοβία και τον εθισμό (Chak & Leung, 2004). Η ντροπαλότητα είναι ο φόβος συνάντησης ανθρώπων και το γεγονός ότι νιώθουν άβολα με την παρουσία άλλων. Ακόμη, νιώθουν άγχος για το ότι θα αξιολογηθούν από τους άλλους και για το ότι θα απορριφθούν (Pilkonis, 1977). Επιπλέον, διστάζουν να είναι αυθόρμητοι, να εκφράζουν απόψεις και να ανταποκρίνονται στις ενέργειες των άλλων, κάτι που μειώνει τη συμπάθεια κατά την αλληλεπίδραση. Έτσι, τα ντροπαλά άτομα έχουν λιγότερη κοινωνική υποστήριξη, λιγότερες φιλίες και έχουν παθητικές αλληλεπιδράσεις στη ζωή εκτός διαδικτύου σε σχέση με τους μη ντροπαλούς (Jones & Carpenter, 1986). To διαδίκτυο, λοιπόν, τους προσφέρει μια εναλλακτική, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές και συναισθηματικές τους ανάγκες (Leung, 2003). Στον απρόσωπο κυβερνοχώρο οι άνθρωποι δημιουργούν προσωπεία εναλλακτικά της ταυτότητάς τους και προσποιούνται ότι είναι κάποιοι άλλοι (Turkle, 1995). Μπορούν να απολαύσουν πλευρές του διαδικτύου που τους επιτρέπουν να γνωρίζουν ανθρώπους, να κοινωνικοποιούνται και να ανταλλάσσουν ιδέες, αναπτύσσοντας έτσι συναισθηματικές και ψυχολογικές σχέσεις που είναι πιο οικείες, αλλά λιγότερο απειλητικές από ό,τι οι σχέσεις της πραγματικής ζωής ( Ακόμη, με βάση τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο «E- LIFE 2011», συννοσηρότητα με άλλη ψυχική διαταραχή εντοπίζεται στο 51,2% του κλινικού δείγματος, ενώ τριπλή συννοσηρότητα στο 25,6%. Οι συχνότερες συννοσηρές ψυχικές διαταραχές των εφήβων του συγκεκριμένου κλινικού δείγματος αφορούν την κατάθλιψη 11,6%, τη διαταραχή διαγωγής 9.3% και τη ΔΕΠ-Υ 7%. Επίσης, στο 60% των περιπτώσεων υπάρχει σοβαρή δυσλειτουργία στο επίπεδο της ενδοοικογενειακής επικοινωνίας. Με βάση την έρευνα σε κλινικό δείγμα εφήβων με εθισμό στο διαδίκτυο η πτώση της σχολικής επίδοσης αποτελεί τον συχνότερο παράγοντα κινητοποίησης των γονέων για αναζήτηση βοήθειας ειδικού. Η ψυχοπαθολογία του εθισμού στο διαδίκτυο έπεται στην πλειοψηφία των περιπτώσεων εθισμού. Μία στις δύο περιπτώσεις εμφανίζει συννοσηρότητα με άλλη ψυχική διαταραχή και μία στις τέσσερις τριπλή συννοσηρότητα Η ανάπτυξη αυτοκαταστροφικών τάσεων Ο υπερβολικός εθισμός των εφήβων στο διαδίκτυο μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορές αυτοτραυματισμού και αυτοκαταστροφικών τάσεων. Το διαδίκτυο μπορεί να ενθαρρύνει την αυτοκτονική συμπεριφορά με την παροχή περιγραφών μεθόδων αυτοκτονίας και σελίδων προ-αυτοκτονίας, όπου άτομα με σοβαρά ψυχικάπνευματικά προβλήματα συμβουλεύονται πώς να αυτοκτονήσουν (Alao et al., 2006; D Hulster & Van Heeringen, 2006). Σύμφωνα με αυστραλο-κινεζική πανεπιστημιακή μελέτη εφήβων, ηλικίας 13 έως 18 ετών, από επαρχία της Κίνας, οι ερευνητές εντόπισαν περιπτώσεις κατά τις οποίες οι νεαροί χτυπούσαν τον εαυτό τους, έβγαζαν τα μαλλιά τους, ή προκαλούσαν εγκαύματα στο σώμα τους. Η μελέτη δημοσιεύεται στην επιστημονική επιθεώρηση «Injury Prevention». Από τη μελέτη διαπιστώθηκε ότι περίπου το 10% των μαθητών παρουσίαζαν συμπτώματα ήπιου εθισμού στο διαδίκτυο, ενώ το 1% είχε σοβαρό πρόβλημα εθισμού. Τα παιδιά με ήπιο εθισμό είχαν 2.4 φορές 30

31 περισσότερες πιθανότητες να βλάψουν τον εαυτό τους, σε σύγκριση με εκείνα που δεν θεωρούνται εθισμένα. Επομένως, οι έφηβοι που είναι εθισμένοι στο διαδίκτυο παρουσιάζουν συμπεριφορές αυτοτραυματισμού (Lam et al., 2009). Έρευνες έχουν δείξει ότι έφηβοι ευάλωτοι σε κοινωνικό αποκλεισμό, θυματοποίηση και κατάχρηση ουσιών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μηχανισμό υποστήριξης σε μια προσπάθεια να ανακουφιστούν από το στρες (Davis et al., 2002). Αρκετές έρευνες έχουν δείξει σχέση ανάμεσα στην προβληματική χρήση του διαδικτύου και την κατάθλιψη (Ha et al., 2007). Πολλές μελέτες εξετάζουν τον εθισμό των εφήβων στο διαδίκτυο και την τάση αυτών για αυτοκτονία. Η μελέτη των Kim et al. (2006) εξέτασε τη σχέση του εθισμού στο διαδίκτυο για την κατάθλιψη και τις ιδέες αυτοκτονίας σε εφήβους της Κορέας. Οι συμμετέχοντες ήταν λυκείου όπου ζουν σε μια πόλη που έχουν απαντήσει στο ερωτηματολόγιο Κλίμακα για τον εθισμό στο διαδίκτυο. Μεταξύ των δειγμάτων, το 1,6% είχε διαγνωστεί ως εθισμένοι στο διαδίκτυο, ενώ το 38,0% είχε χαρακτηριστεί ως υποψήφιοι για εθισμό στο διαδίκτυο. Η επικράτηση του εθισμού στο διαδίκτυο δεν διέφερε ανάλογα με το φύλο. Τα επίπεδα της κατάθλιψης και της αυτοκτονίας ήταν υψηλότερα στην ομάδα των υποψηφίων. Ακόμη, οι Fu et al. (2010) βρήκαν επίσης σημαντικές συσχετίσεις ανάμεσα στην προβληματική χρήση και τον αυτοκτονικό ιδεασμό, καθώς οι εθισμένοι χρήστες έχουν τρεις με τέσσερις φορές υψηλότερο κίνδυνο για αυτοκτονικό ιδεασμό σε σχέση με τους μη εθισμένους. Όλα αυτά βέβαια δεν είναι μακριά από την ελληνική πραγματικότητα. Το Τμήμα δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος της Ελληνικής Αστυνομίας σε διάστημα 19 μηνών εντόπισε και σταμάτησε τουλάχιστον 10 περιπτώσεις εφήβων που ήθελαν να αυτοκτονήσουν με τη βοήθεια του διαδικτύου. Επίσης, οι παρεμβάσεις της αστυνομίας αφορούσαν και ορισμένες περιπτώσεις αποπλάνησης ανηλίκων μέσω διαδικτύου. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η παρεμπόδιση ενός νεαρού που δημοσίευσε στο διαδίκτυο την πρόθεσή του να βάλει τέρμα στη ζωή του σε ζωντανό χρόνο μέσω κάμερας. Το Τμήμα Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με το αντίστοιχο Τμήμα της διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής απέτρεψε αυτήν την πράξη. Πρόκειται για νεαρό 26 χρονών που εντοπίστηκε σε περιοχή νομού Λάρισας. Δημοσίευσε ηλεκτρονικό μήνυμα σε σελίδα κοινωνικής δικτύωσης όπου έλεγε ότι σκοπεύει να αυτοκτονήσει για προσωπικούς λόγους. Οι αστυνομικές αρχές τον εντόπισαν μετά από ανάλυση των ψηφιακών ιχνών και του παρείχαν ψυχολογική βοήθεια. Έτσι, τα υψηλά ποσοστά κατάθλιψης συνδέονται με τους εθισμένους στο διαδίκτυο. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η χαμηλή κινητοποίηση (έλλειψη κινήτρων), ο φόβος της απόρριψης και η ανάγκη για έγκριση/αποδοχή συνδέονται με καταθλιπτικούς που οδηγούνται στην υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Οι καταθλιπτικοί οδηγούνται στην ηλεκτρονική επικοινωνία εξαιτίας της ανώνυμης κάλυψης που τους εξασφαλίζει η συνομιλία με άλλους μέσα από φανταστικούςεικονικούς χειρισμούς. Έτσι, βοηθιούνται να ξεπεράσουν τις δυσκολίες των διαπροσωπικών σχέσεων στην πραγματική ζωή. Η απουσία των εκφράσεων του προσώπου, της αντανάκλασης της φωνής και της βλεμματικής επαφής κάνει την ηλεκτρονική επικοινωνία λιγότερο απειλητική, βοηθώντας έτσι τον καταθλιπτικό να ξεπεράσει την αρχική αμηχανία και το φόβο της συνάντησης και συνομιλίας με άλλους. Αυτή η ανώνυμη διμερής συζήτηση επίσης βοηθά τους καταθλιπτικούς να αισθάνονται άνετα με το να μοιράζονται ιδέες με άλλους χάρη στον προσωπικό έλεγχο της επικοινωνίας τους, καθώς έχουν χρόνο να σχεδιάσουν, να συλλογιστούν 31

32 και να επεξεργαστούν τα σχόλιά τους, πριν στείλουν ένα ηλεκτρονικό μήνυμα (Young & Rodgers, 1998) Η επιδημιολογία του εθισμού στο διαδίκτυο σε εφήβους Σε διεθνές επίπεδο η πλειοψηφία των ερευνών σε 13 χώρες έδειξε ότι η επικράτηση του εθισμού στο διαδίκτυο κυμαίνεται μεταξύ 5-10% μεταξύ των χρηστών του διαδικτύου. Η Ελλάδα, Κίνα, Ταϊβάν και Ν. Κορέα είναι με βάση την διεθνή βιβλιογραφία οι χώρες με τον υψηλότερο επιπολασμό στον εθισμό των εφήβων στο διαδίκτυο. Στην Κίνα το ποσοστό είναι 2,4% (Gao et al, 2007) και 5,52% (Deng et al, 2007), στην Ταϊβάν 7,5% (Ko et al, 2007), στη Ν. Κορέα 1,6% (Kim et al, 2006), στην Ιταλία 5,4% (Pallanti et al, 2006), στη Φινλανδία 5% (Kaltiala-Heino et al., 2004) και στην Κύπρο 1,1% (Bayractar, 2007). Στην Ελλάδα, το 70,8% των εφήβων είχε πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η πιο συχνή μορφή της χρήσης του διαδικτύου είναι σε παιχνίδια απευθείας σύνδεσης, που αντιπροσωπεύουν το 50,9% των χρηστών του διαδικτύου, καθώς και για τις υπηρεσίες παροχής πληροφοριών, που αντιπροσωπεύουν το 46,8%. Συγκρίνοντας με άλλα βιβλιογραφικά δεδομένα, το ποσοστό εθισμού στο διαδίκτυο ανερχόταν σε 8,2% σε έφηβους χρήστες της Θεσσαλίας (6,2% μεταξύ αγοριών που παίζουν παιχνίδια online και επισκέπτονται ίντερνετ καφέ, 2% για τα κορίτσια) (Siomos et al., 2008) και 15% σε έφηβους χρήστες της Χίου (Κυπαρίσση, 2009), ενώ μόνο 1% σε έφηβους της Αθήνας (Tsitsika, 2009). Στην Κω 11% (Fisoun et al., 2012) και 16,3% (Siomos et al., 2012), ενώ στην Κύπρο 16% (Σιώμος, 2011). Σύμφωνα με στοιχεία από την Ελλάδα, σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 2200 εφήβων μαθητών ηλικίας ετών από τη Θεσσαλία, εθισμός στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές παρατηρήθηκε στο 6,1% του μέσου μαθητικού πληθυσμού, ενώ το ποσοστό της επικράτησης του εθισμού μεταξύ των χρηστών των ηλεκτρονικών υπολογιστών (η/υ) ανήλθε στο 7,7% (Σιώμος, 2007: 111). Ο εθισμός στους η/υ αφορά σε αγόρια με ύπαρξη η/υ στο σπίτι και καθημερινή του χρήση. Το κάπνισμα, το αλκοόλ και οι πολλές ώρες τηλεόρασης την ημέρα αποτελούν συνήθειές τους. Επίσης, συμπτώματα από τους οφθαλμούς και το μυοσκελετικό εντοπίζονται σχεδόν στο 50% των περιπτώσεων εθισμού. Οι εθισμένοι στους η/υ Έλληνες έφηβοι εμφανίζουν τον υψηλότερο μέσο όρο στα συμπτώματα σε όλες τις επιμέρους αλλά και τις συνολικές κλίμακες του SCL-90-R, σε επίπεδα στατιστικώς σημαντικά (Ρ<0,05) όταν συγκρίνονται με εκείνους που δεν κάνουν χρήση, εκτός της ψυχαναγκαστικότητας, του φοβικού άγχους και του συνολικού δείκτη συμπτωμάτων. Συγκριτικά με τους ήπιους χρήστες, ο υψηλότερος μέσος όρος συμπτωμάτων για τους εθισμένους αφορά στο σύνολο των κλιμάκων σε βαθμό στατιστικά σημαντικό (Ρ<0,05), ενώ στη σύγκριση με τους μέτριους χρήστες ο μέσος όρος των συμπτωμάτων για τους εθισμένους είναι στατιστικά σημαντικός (Ρ<0,05) σε όλες τις επιμέρους αλλά και τις συνολικές κλίμακες του SCL-90-R, εκτός της ψυχαναγκαστικότητας και του συνολικού δείκτη συμπτωμάτων (Σιώμος, 2007: 67). Επίσης, διαπιστώνεται ότι οι εθισμένοι στη γενικότερη χρήση των η/υ Έλληνες έφηβοι χρήστες, σε σύγκριση με τους μη χρήστες και τις άλλες ομάδες χρηστών, εμφανίζουν στατιστικά σημαντικές διαταραχές στον ύπνο (Σιώμος, 2007: 67). Σε αντίστοιχη έρευνα σε 339 εφήβους στην πόλη της Καρδίτσας για τις επιπτώσεις του εθισμού στο διαδίκτυο βρέθηκε πως οι εθισμένοι έφηβοι, συγκρινόμενοι με εκείνους που δεν χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, εμφανίζουν υψηλότερη διαπροσωπική ευαισθησία (Siomos, 2007). 32

33 Στη θεραπευτική προσέγγιση του εθισμού στο διαδίκτυο, οι τρεις πιο επικρατούσες μορφές θεραπείας είναι η γνωσιακή-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία, τα 12 βημάτων προγράμματα αντιμετώπισης του εθισμού και η θεραπεία μέσω της τέχνης (Bai et al, 2001). Είναι σημαντικό πλέον οι κλινικοί γιατροί να συμπεριλαμβάνουν, κατά τη λήψη του ιστορικού των ασθενών τους, ερωτήσεις αναφορικά με τη σχέση τους με τις νέες τεχνολογίες και να αναγνωρίζεται η επίδραση αυτών στον τρόπο ζωής τους. Όσον αφορά τον ψυχικό εθισμό, αξιοσημείωτο είναι ότι ένα στα πέντε 15χρονα παιδιά στην Αττική παρουσιάζει περιοδικά ή συχνά προβλήματα σχετικά με την κατάχρηση του διαδικτύου -ένα βήμα πριν τον εθισμό δηλαδή-, ενώ ήδη 180 ανήλικοι παρακολουθούν το πρόγραμμα απεξάρτησης από το ίντερνετ με συμπτώματα εξάρτησης από το διαδίκτυο. Οι περισσότεροι εξαρτημένοι έφηβοι ασχολούνται με «παιχνίδια», στο σπίτι ή τα internet café. Μπορεί να σταματήσουν το σχολείο, να απομονωθούν από την οικογένεια και τους φίλους, να είναι επιθετικοί με τους γονείς, να κλέβουν χρήματα από την οικογένεια για να «παίζουν», να ζουν σε ένα δωμάτιο, να μην τρώνε ή το αντίθετο, να μην γυμνάζονται και να μην κοιμούνται για 24ωρα. Μπορεί ακόμη να μην αλλάζουν ρούχα, να παραμελούν την υγιεινή τους και την καθαριότητα. Τα παραπάνω μπορεί να εμφανιστούν σε ηπιότερη μορφή κατά την πρώιμη εφηβεία (Τσίτσικα, 2011; Welch, 2001). Όπως προκύπτει από έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων (2007), τα συμπεράσματα είναι τα εξής: το 8% κάνει χρήση του διαδικτύου πάνω από 20 ώρες την εβδομάδα και περίπου τρεις στους δέκα (26%) εφήβους σερφάρουν σε καθημερινή βάση. 53,4% των εφήβων χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για χρονικό διάστημα περισσότερο από ένα έτος. Ο πιο συχνός λόγος χρήσης του διαδικτύου ήταν τα διάφορα παιχνίδια. 1% από τους εφήβους του δείγματος είχε εθιστεί στη χρήση διαδικτύου σύμφωνα με το ερωτηματολόγιο της Young. 18,2% παρουσίασε συχνά προβλήματα σχετικά με την κατάχρηση διαδικτύου (κατάσταση πριν από το εθισμό). 4,2% του δείγματος είχε δεχτεί απειλές μέσω διαδικτύου (cyber-bullying victims). Τα αγόρια περισσότερο από τα κορίτσια. Χρήση του διαδικτύου >10 ώρες εβδομαδιαίως έχει συσχετισθεί με μεγαλύτερη πιθανότητα υπερβολής και επακόλουθων προβλημάτων. Η ενασχόληση με το διαδίκτυο στο πλαίσιο του σχολείου αποδεικνύεται προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης. Υπήρξε θετική συσχέτιση της χρήσης διαδικτύου και της διάσπασης προσοχής-υπερκινητικότητας, σύμφωνα με την κατάταξη στο SDQ (p< 0.01). Θετικές συσχετίσεις παρατηρήθηκαν και μεταξύ χρήσης διαδικτύου και παραβατικότητας (p< 0.05), καθώς και ανάπτυξης δυσλειτουργικών σχέσεων με τους συνομηλίκους (p< 0.05). Επομένως, η χρήση διαδικτύου είναι δημοφιλής στους Έλληνες εφήβους, και ενδέχεται να οδηγήσει σε ψυχοκοινωνικά προβλήματα, όταν υπάρχει υπερβολή. Σύμφωνα με τα ευρήματα νεότερης έρευνεας της Μ.Ε.Υ. (2010) σε πανελλαδικό δείγμα (1007 έφηβοι ετών), προέκυψαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Υπάρχει τάση αύξησης των ποσοστών υπερβολικής χρήσης. 33

34 Η πρώτη αιτία που μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά εθισμού είναι τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και ακολουθούν τα online παιχνίδια. Στα αποτελέσματα του 2007, η πρώτη αιτία ήταν τα online παιχνίδια. Επίσης, τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης επιδίδονται σε παιχνίδια τύχης και χρησιμοποιούν υλικό με σεξουαλικό περιεχόμενο σημαντικά συχνότερα από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Σύμφωνα με την ψυχομετρία οι έφηβοι με συμπεριφορές εξάρτησης παρουσιάζουν τάσεις επιθετικότητας και παραβατικές συμπεριφορές, ενώ οι έφηβοι με την οριακή χρήση (στάδιο προ της «εξάρτησης», ωστόσο προβληματική χρήση) παρουσιάζουν τάσεις καταθλιπτικού συναισθήματος και άγχους. Γενικά οι έφηβοι με προβληματική χρήση φαίνεται να αποκτούν μια κακώς εννοούμενη «άνεση» με το διαδίκτυο καταργώντας όρια και παρουσιάζοντας συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Επιπλέον, με βάση τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο «E- LIFE 2011», τα νεώτερα δεδομένα στην Ελλάδα σε σχέση με την διαταραχή εθισμού στο διαδίκτυο σε μαθητικό εφηβικό πληθυσμό αλλά και σε κλινικό δείγμα 43 εθισμένων εφήβων στο Ιπποκράτειο Γ. Ν. Θεσσαλονίκης είναι: Η χρήση του διαδικτύου μεταξύ των εθισμένων εφήβων γίνεται στο σπίτι 79%, σε Ίντερνετ καφέ 67% και στο σχολείο 17%. Απομόνωση του εφήβου 30,2% (13 έφηβοι). Βίαιη-αντιδραστική συμπεριφορά προς τους γονείς στην προσπάθεια οριοθέτησης της χρήσης του διαδικτύου 14% (6 έφηβοι). Αποδιοργάνωση σε επίπεδο καθημερινότητας 18,6% (8 έφηβοι). Ο μέσος όρος του χρόνου χρήσης του διαδικτύου από τους εθισμένους εφήβους είναι 41.4 ώρες την εβδομάδα (min 10, max 100, SD±21,73). Οι κύριες δραστηριότητες που εθίζουν είναι σε ποσοστό 97% τα διαδικτυακά παιχνίδια και 3% οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Ο μ.ο των ετών χρήσης του η/υ πριν την διάγνωση του εθισμού είναι τα 6 έτη (min 1, max 13, SD ± 3,25). Σχετικά με το αν έπεται ή προηγείται η ψυχιατρική συμπτωματολογία του εθισμού στο διαδίκτυο, σύμφωνα με την ίδια έρευνα, παρατηρήθηκε πως σε ποσοστό 72% (31 έφηβοι) η ψυχιατρική συμπτωματολογία έπεται (απουσία προηγούμενων επισκέψεων σε ειδικό ψυχικής υγείας, ιστορικό ψυχικής νόσου, απουσία διάγνωσης ψυχικής διαταραχής), ενώ σε ποσοστό 28% (12 έφηβοι) η ψυχική νόσος προηγείται (προηγούμενη διάγνωση ψυχικής διαταραχής). Γενικότερα, οι διαπροσωπικές σχέσεις των εθισμένων εφήβων διαταράσσονται. Οι ίδιοι προτιμούν να μένουν σπίτι ή αν βγαίνουν επιλέγουν μέρη όπως Internet Cafe. Παράλληλα, απομακρύνονται από τους φίλους τους και την οικογένεια τους, και με αυτό τον τρόπο οδηγούνται σε επικοινωνιακά αδιέξοδα με όλο το κοντινό τους περιβάλλον. Επιπλέον, αποξενώνονται από το σύνολο και ως μοναδική συντροφιά έχουν, πλέον, μόνο τον εαυτό τους. Αυτό οδηγεί σε απόλυτο εσωτερικό κενό με απώτερο αποτέλεσμα ως εύρεση διεξόδου τον ηλεκτρονικό υπολογιστή τους. Επίσης, ένα συχνό φαινόμενο είναι οι συνεχείς συγκρούσεις με το φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον που κάποιες φορές μπορεί να εξελιχθούν και σε βίαιες αντιδράσεις. 34

35 Επιβεβαιώνεται ότι τα παιδιά της επαρχίας έχουν υψηλότερη τάση εθισμού στο διαδίκτυο. Άτομα εξοικειωμένα σε μικρότερη ηλικία με τη χρήση του η/υ σημειώνουν υψηλότερες τιμές στους δείκτες εξάρτησης από αυτούς. Το δεδομένο ότι ο ψηφιακός αλφαβητισμός των παιδιών στην Ελλάδα ξεκίνησε στο μεγαλύτερο βαθμό μέσα από την εμπειρική ενασχόληση και όχι ως αποτέλεσμα συντονισμένης μαθησιακής διαδικασίας ίσως αποτελεί εξήγηση γι αυτό το εύρημα. Ήδη στην εφηβική ηλικία υπάρχει σημαντικό ποσοστό ατόμων που παρουσιάζουν υπερβολική χρήση η/υ. Άρα, είναι σημαντική η έγκαιρη εισαγωγή των η/υ στη μαθησιακή διαδικασία, ώστε η γνωριμία με τις νέες τεχνολογίες να γίνεται σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον με ισορροπημένη παρουσίαση και έγκαιρη ανίχνευση παθολογικών σημείων και συμπτωμάτων. Η Clarke (2009) αναφέρει πως ο παραδοσιακός όρος «φίλος-φιλία» αλλάζει, αλλοιώνεται με την εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου και των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Όσον αφορά στην παρενόχληση μέσω διαδικτύου, διαπιστώνονται αρκετά υψηλά ποσοστά ηλεκτρονικού εκφοβισμού (cyberbullying) (Smith et al, 2008; Γκουντσίδου, 2009; Παπάνης κ.α., 2009). Πολύ μικρό ποσοστό των νέων εμπιστεύονται στους γονείς τους τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό που έχουν δεχθεί. Στην πλειοψηφία τους προτιμούν να το εκμυστηρευτούν σε κάποιον φίλο, γεγονός που μπορεί να μετατρέψει το θύμα σε θύτη σε περίπτωση που θελήσει να πάρει εκδίκηση (Γκουντσίδου, 2009). Τα παιδιά που είναι συχνοί παίκτες διαδικτυακών παιχνιδιών τύχης έχουν περισσότερο από τρεις φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι κοντά στην κατάχρηση ή και εθισμό σε σχέση με αυτούς που δεν παίζουν (Τσίτσικα, Α. Περιοδικό Παιδιατρική). Παράγοντες όπως η οικιακή χρήση, οι συνήθειες χρήσης, οι ομάδες συζήτησης, οι υπηρεσίες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, τα παιχνίδια, το chatting και τα δημογραφικά στοιχεία είναι προάγγελοι της εξάρτησης του διαδικτύου. Όσον αφορά την μεθοδολογία, η μελέτη των Siomos, Κ. et al. (2008), είχε επηρεαστεί από την μελέτη των Johansson και Götestam (2004), η οποία χρησιμοποίησε το ίδιο μέσο και διεξήχθη μεταξύ της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Η Νορβηγία, χώρα με το υψηλότερο ποσοστό χρηστών στον κόσμο (88%), έχει χαμηλό ποσοστό (1,98%) εφήβων εθισμένων στο διαδίκτυο. Η επανεξέταση των δύο μελετών δείχνει ότι, αν και η χρήση του διαδικτύου στους Έλληνες εφήβους είναι σχετικά χαμηλή σε σύγκριση με ό,τι στη Νορβηγία και σε άλλες χώρες, η προβληματική χρήση είναι αξιοσημείωτα υψηλότερη. Το εύρημα αυτό είναι αρκετά ανησυχητικό, λαμβάνοντας υπόψη τον ταχύ ρυθμό ανάπτυξης του διαδικτύου που αναμένεται στην Ελλάδα μέσα στα επόμενα χρόνια. Η σχετικά υψηλότερη επικράτηση του εθισμού στο διαδίκτυο στους Έλληνες εφήβους και η στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των φύλων στην επικράτηση του εθισμού υποδεικνύουν έντονα την ανάγκη για περαιτέρω έρευνα στους αιτιολογικούς μηχανισμούς αυτής της συμπεριφοράς εθισμού. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και τα συναφή προβλήματα, όπως η παρενόχληση, η αναζήτηση και διακίνηση πορνογραφικού υλικού, αναμένεται να γίνουν ευρέως διαδεδομένα στο προσεχές μέλλον Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και ηλικίας Το φαινόμενο του διαδικτυακού εθισμού μπορεί να εμφανιστεί σε εφήβους κατά την πρώϊμη εφηβεία (10-14 ετών) ή και σε μικρότερη ακόμη ηλικία. Είναι πιο 35

36 συχνό κατά την μέση εφηβεία (15-17 ετών), κατά την οποία οι έφηβοι πειραματίζονται και σταδιακά αυτονομούνται, καθώς και κατά την όψιμη εφηβεία (> 17 ετών). Όσο ο έφηβος μεγαλώνει και πλησιάζει την μέση εφηβεία, ο πειραματισμός και η περιέργεια, η μη συνειδητοποίηση του κινδύνου και η φυσιολογική αντίδραση σε κάθε καταπίεση, γίνονται βασικά χαρακτηριστικά του (αποτελεί ακόμη αναπτυσσόμενο άτομο), και τον καθιστούν ευάλωτο και ευαίσθητο σε εξαρτήσεις. Τα παραπάνω δεν είναι απόλυτα, αφού η χρονολογική ηλικία μπορεί να μην συμβαδίζει πάντα με το αναπτυξιακό ψυχοκοινωνικό και γνωστικό στάδιο: π.χ. ένας έφηβος 10 ετών μπορεί να βρίσκεται αναπτυξιακά στη μέση εφηβεία και να συμπεριφέρεται ανάλογα (Τσίτσικα, 2011; Welch, 2001). Επιπλέον, με βάση τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο «E- LIFE 2011», ο μέσος όρος ηλικίας των εθισμένων εφήβων είναι 14,77 έτη (min 11, max 19, SD ±1,93) με κορύφωση της κατανομής στην Τρίτη Γυμνασίου Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και φύλου Όπως προκύπτει από έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων (2007), τα αγόρια χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο περισσότερες ώρες από τα κορίτσια (p<0,05). Σύμφωνα με τα ευρήματα νεότερης έρευνας της Μ.Ε.Υ. (2010) σε πανελλαδικό δείγμα, αντίθετα με τα αποτελέσματα του 2007, όπου τα αγόρια είχαν προβάδισμα όσον αφορά τις συμπεριφορές εξάρτησης, τώρα υπάρχει εξίσωση των ποσοστών στα δύο φύλα. Με βάση τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο «E- LIFE 2011», παρατηρήθηκε η εξής κατανομή του εθισμού στο διαδίκτυο στα δύο φύλα: αγόρια 39 (90,7%), κορίτσια 4 (9.3%). Ακόμη, όσον αφορά στα δύο φύλα, ο Παπάνης (2008) χαρακτηρίζει πιο «ακραία» τη χρήση των κοριτσιών, δηλαδή είτε χρησιμοποιούν το facebook πολλές ώρες ή είναι περαστασιακοί χρήστες, δηλαδή χρησιμοποιούν το διαδίκτυο περισσότερο από τα αγόρια συγκεκριμένα για την πρόσβαση σε διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα. Ωστόσο, η επικράτηση του εθισμού στα αγόρια είναι καθολική και ουσιαστικά στην Ελλάδα ο εθισμός στο διαδίκτυο την δεδομένη χρονική στιγμή έχει ταυτότητα, πρόκειται δηλαδή για εθισμό στα διαδικτυακά παιχνίδια Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και σχολικής επίδοσης Πανελλαδική μελέτη σε εφήβους της Μ.Ε.Υ. (2010) αναφέρει πως τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης από το διαδίκτυο παρουσίαζαν στατιστικά σημαντική διαφορά στη χαμηλή βαθμολογία του σχολείου συγκριτικά με τα παιδιά που ασχολούνταν με το διαδίκτυο σε φυσιολογικά επίπεδα. Παιδιά και έφηβοι που κάνουν υπερβολική χρήση του διαδικτύου έχουν επίγνωση της χαμηλής τους σχολικής επίδοσης (Mythily et al., 2008; Tsai & Lin, 2001). Επιπλέον, με βάση τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο «E- LIFE 2011», το 37,2% των συμμετεχόντων στην έρευνα εφήβων παρουσίασε απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης. 36

37 Η ερμηνεία που δίνεται από τους ερευνητές είναι πως ο χρόνος μελέτης και σχολικής προετοιμασίας αντικαθίσταται από ώρες υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου χωρίς να τίθενται όρια, με αποτέλεσμα την πτώση της σχολικής επίδοσης (Bayractar & Gun, 2007) Η πρόληψη και η θεραπεία του εθισμού στο διαδίκτυο Το πρώτο βήμα στη μάχη απέναντι στο φαινόμενο του εθισμού και τη θεραπεία του είναι η αναγνώριση του εθισμού. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να είμαστε γνώστες των διαφόρων τύπων κατάχρησης του διαδικτύου. Ένα βασικό σημάδι για αναγνώριση του εθισμού είναι ο χρόνος που δαπανά κάποιος μπροστά στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και ο χρόνος που σκέφτεται το διαδίκτυο και δραστηριότητες σχετικές με το διαδίκτυο. Το επόμενο στάδιο είναι να εξερευνηθούν σχετικά ή υποβόσκοντα προβλήματα που θα μπορούσαν να είναι η πρωταρχική ή δευτερεύουσα αιτία εθισμού. Για παράδειγμα, η ανάγκη που νιώθει κάποιος να ξεφύγει από μια δυσάρεστη κατάσταση ή πρόβλημα. Προτού να παρουσιαστούν τρόποι θεραπείας, θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούν τρόποι πρόληψης του φαινομένου, ώστε να αποφευχθεί το θεραπευτικό στάδιο (youth-health, 2009). Ο περιορισμός της χρήσης του internet σε ένα παιδί ή έναν έφηβο θα μπορούσε να φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα ως αντίδραση και να το οδηγήσει στην υπερβολή. Αλλά ο γονέας θα πρέπει να παρακολουθεί τη χρήση του υπολογιστή, να εποπτεύει τις δραστηριότητες με τις οποίες ασχολείται το παιδί και να ζητήσει βοήθεια για εκείνο, αν κριθεί απαραίτητο. Εάν το παιδί ή έφηβος δείχνει σημάδια εθισμού στο διαδίκτυο, υπάρχουν πράγματα που μπορούν να βοηθήσουν: Από νεαρή ηλικία οι γονείς οφείλουν να θέτουν όρια στα παιδιά, που με τη σειρά τους οφείλουν να τηρούν. Κρίνεται σκόπιμο τα όρια αυτά να μην είναι πολύ αυστηρά ή υπερβολικά, έτσι ώστε να μην καταπιέζουν τα παιδιά, αλλά να εκφράζουν το ενδιαφέρον των γονέων προς αυτά και ταυτόχρονα να τους υποδεικνύουν κατευθύνσεις. Καθώς θα μεγαλώνει το παιδί, θεωρείται καλό να συζητούνται από όλα τα μέλη της οικογένειας τα όρια που θα ισχύσουν, λαμβάνοντας υπόψη και τη γνώμη του παιδιού-εφήβου. Ο σεβασμός της προσωπικότητας παιδιών και εφήβων από πολύ μικρή ηλικία είναι στοιχείο πολύ σημαντικό για την εφαρμογή πειθαρχίας. Με αυτόν τον τρόπο, ο σεβασμός της προσωπικότητας του νεαρού ατόμου, η θεμελίωση σωστής και γόνιμης επικοινωνίας μέσα στο σπίτι και η δημιουργία καλής σχέσης ανάμεσα σε όλα τα μέλη της οικογένειας συντελεί στην εφαρμογή των ορίων μέσα στο σπίτι. Ενασχόληση και εκπαίδευση των γονέων σε θέματα διαδικτύου. Καλό είναι να αφιερώνουν χρόνο στο ιντερνέτ, μαζί με τα παιδιά τους. Αποφυγή του χάσματος γενεών στο θέμα αυτό. Ο υπολογιστής να τοποθετείται σε κοινόχρηστο χώρο μέσα στο σπίτι, σε περίοπτη θέση, ώστε να μη δίνεται η δυνατότητα απομόνωσης του παιδιού και να υπάρχει έλεγχος από μέρους των γονέων. Να χρησιμοποιούνται ειδικά φίλτρα για τις επιβλαβείς ιστοσελίδες. Ανοικτό κανάλι επικοινωνίας και ερωτήσεις για το αν υπήρξε κάποιο πρόβλημα κατά τη χρήση (π.χ. παρενόχληση, διαδικτυακός εκφοβισμός). Ενημέρωση των παιδιών με απλά λόγια από μικρή ηλικία για την ύπαρξη του φαινομένου και τις συνέπειές του. Αποφυγή της χρήσης του υπολογιστή για επιβράβευση ή τιμωρία. 37

38 Προσεκτική online δραστηριότητα των γονιών ώστε να αποτελέσουν θετικό μοντέλο ρόλου στο παιδί. Ενθάρρυνση των παιδιών για δημιουργία σχέσεων με συνομήλικα παιδιά και προτροπή για ενασχόληση με αθλητικές δραστηριότητες. Συμβουλή ειδικών σε περίπτωση που παρατηρηθεί υπερβολική χρήση ή/και συμπεριφορές εθισμού. Είναι πάρα πολύ σημαντικός ο ρόλος των γονέων στην πρόληψη του εθισμού στο διαδίκτυο. Η ποιοτική σχέση με τους γονείς, ο χρόνος που οι γονείς αφιερώνουν στα παιδιά και η ενασχόληση τους στο διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά μπορούν να συμβάλλουν στην αποφυγή του φαινομένου. Η συναισθηματική κάλυψη των παιδιών, η καλή σχέση και η επικοινωνία όλων των μελών οδηγούν σε σωστή εφαρμογή ορίων μέσα στο σπίτι, τα οποία μπορούν να τηρούνται (οι ενοχικοί γονείς αδυνατούν να βάλουν όρια). Σωστή χρήση και όρια στις πιο ευαίσθητες ηλικίες είναι σημαντικά. Σχολικό περιβάλλον Ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών-ενημέρωση για την ύπαρξη του φαινομένου. Εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, προκειμένου να πραγματοποιούνται σχολικές εργασίες μέσω αυτών. Εκπαίδευση των μαθητών για τις διάφορες εφαρμογές και τη διευκόλυνσή τους στη χρήση διαδικτυακών μηχανών αναζήτησης. Παροχή διαδικτύου μέσα στο σχολικό περιβάλλον, με password/login και μέγιστο χρόνο χρήσης (π.χ. 45 λεπτά/ημέρα). Φίλτρα που απαγορεύουν την είσοδο σε ακατάλληλες ιστοσελίδες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται. Ενημέρωση των γονέων μέσω του σχολείου για το φαινόμενο και τα σημεία αναγνώρισης της προβληματικής χρήσης. Ύπαρξη σχολικού ψυχολόγου με εκπαίδευση στην αντιμετώπιση της κατάχρησης διαδικτύου, προκειμένου να αντιμετωπισθούν τα παιδιά που θα αντιμετωπίσουν ανάλογο πρόβλημα. Προαγωγή της χρήσης του υπολογιστή ως εργαλείο μελέτης και ενημέρωσης, και όχι αποκλειστικά σαν μέσο ψυχαγωγίας (youth-health, 2009). Κοινωνικό περιβάλλον Να συζητηθεί εάν χρειάζεται όριο ηλικίας για την είσοδο σε internet cafe. Φίλτρα και όριο χρήσης (π.χ. 3 ώρες σε ημερήσια επίσκεψη) σε internet cafe. Ενημέρωση γονέων και παιδιών με σχετικές καταχωρήσεις σε Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης για το φαινόμενο, τις μονάδες ενημέρωσης και αντιμετώπισης, τις συμβουλευτικές τηλεφωνικές γραμμές κ.α. Παροχή πληροφορίας για την ασφαλή χρήση διαδικτύου με έντυπο υλικό σε μέρη που συχνάζουν οι έφηβοι (σινεμά, ταχυφαγεία, αίθουσες bowling), καθώς και μέσα από ιστοσελίδες που επισκέπτονται, με τη βοήθεια οργανισμών ή/και ιδιωτικών σχετικών εταιρειών (youth-health, 2009). 38

39 Υπηρεσίες υγείας Ενημέρωση των ιατρών, ειδικευομένων και φοιτητών για την υπερβολική χρήση διαδικτύου. Το θέμα να συμπεριλαμβάνεται σε συνέδρια και ημερίδες, ώστε να ευαισθητοποιηθούν οι ειδικοί υγείας που θα έρθουν αντιμέτωποι με τα προβλήματα (παιδίατροι, παιδοψυχίατροι, ψυχολόγοι κ.α.) (youth-health, 2009). Κρατική μέριμνα Ενημέρωση του κοινού (έφηβοι και γονείς). Εφαρμογή των μέτρων για το σχολικό περιβάλλον. Νομοθεσία για τη λειτουργία των internet cafe (youth-health, 2009) Θεραπεία του εθισμού στο διαδίκτυο Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά κέντρα που βοηθούν τους εφήβους να ξεφύγουν από τον εθισμό τους. Η παρακολούθηση κάθε περίπτωσης γίνεται από τετραμελή ομάδα στην οποία συμμετέχουν παιδίατρος, παιδοψυχίατρος, παιδοψυχολόγος και οικογενειακός σύμβουλος. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας δε διακόπτεται η χρήση, αλλά ο έφηβος μαθαίνει να θέτει όρια στη χρήση και να αρχίσει και πάλι την ενασχόληση με άλλες δραστηριότητες. Παρόλα αυτά, σε περίπτωση που κάποιο από τα παιδιά αντιμετωπίζει και άλλα προβλήματα πέρα από τον εθισμό του, υπάρχει και κατάλληλη φαρμακολογία. Σύμφωνα με μελέτες, το 1/3 από τα παιδιά ανταποκρίνεται πολύ θετικά, ειδικά όταν η εξάρτηση βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Πρώτον είναι απαραίτητο ο ίδιος ο έφηβος να κατανοήσει το πρόβλημα από το οποίο πάσχει. Η επίγνωση από την πλευρά του του χρόνου που αφιερώνει συνδεδεμένος με το διαδίκτυο, καθώς και το είδος της δραστηριότητας που εκείνος επιλέγει, θα τον βοηθήσουν σε μια πιο ορθολογική χρήση κυρίως μέσω της αυτοπαρατήρησης και της αυτορρύθμισης της διαδικτυακής του συμπεριφοράς (Young, 2009, 2001). Στη συνέχεια πρέπει να ενεργήσει ο γονιός, ο οποίος έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο και την περισσότερη επιρροή στον έφηβο. Ο γονιός μπορεί να πείσει το παιδί του να ασχολείται με εξωτερικές δραστηριότητες (π.χ. να μπεί σε μια ομάδα ενός συλλόγου ή πιο απλά να βγαίνει περισσότερο έξω με τους φίλους του). Ακόμα, με το να κρύβουν οι γονείς τους η/υ και γενικότερα την «ηλεκτρονική διασκέδαση» των εφήβων δεν πετυχαίνουν απολύτως τίποτα, μάλιστα χειροτερεύουν την κατάσταση, γιατί οι έφηβοι είναι παιδιά ακόμα, και, όταν σε ένα παιδί του κρύβεις κάτι, τότε αυτό πεισμώνει περισσότερο και θέλει όλο και πιο πολύ να αποκτήσει αυτό που του πήραν οι γονείς του με κάθε τρόπο και κόστος. Ένας άλλος τρόπος είναι εκείνος ο οποίος αναφέρθηκε παραπάνω, δηλαδή η ιατρική υποστήριξη (Μάτσα, 2009; Young, 2009, 2001). Βασική κρίνεται η οριοθέτηση του παιδιού μέσα στην οικογένεια, όπως προαναφέρθηκε. Τα όρια είναι σημαντικά για θέματα ασφάλειας. Έτσι, η τήρηση ορίων και κανόνων μέσα στο σπίτι οδηγεί και στην παραδοχή κανόνων και ορίων έξω από αυτό, στο σχολικό ή το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, συμβάλλοντας στην ομαλή κοινωνικοποίηση του παιδιού (Ματσα, 2009; Young, 2009, 2001). Όσον αφορά τη χρήση του διαδικτύου, οι ειδικοί προτείνουν την αφιέρωση χρόνου από μέρους των γονέων στη συζήτηση με τα παιδιά τους γι αυτό. 39

40 Προτρέπουν τους γονείς να εξετάσουν αν το παιδί τους ασχολείται υπερβολικά με το διαδίκτυο, ως μια πρώτη μέθοδο παρατήρησης, και να του μιλήσουν για κρίσιμα θέματα του κυβερνοχώρου, όπως θα έκαναν για κρίσιμα θέματα της καθημερινότητας. Οι γονείς πρέπει να δείξουν ενδιαφέρον για τους online «φίλους» τους, να τα ρωτήσουν για τα δωμάτια συζητήσεων (chat rooms) και για τους ιστότοπους που επισκέπτονται. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να προτρέπουν και να ενθαρρύνουν το παιδί για προσωπική συναναστροφή με συνομήλικούς τους ή και να τα ωθούν σε αθλητικές δραστηριότητες και ενασχολήσεις (Μάτσα, 2009; Young, 2009, 2001). Εδώ, βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ένα κρίσιμο θέμα: η πλειοψηφία των γονέων στην Ελλάδα είναι ψηφιακά αναλφάβητοι. Αυτό, λοιπόν, πρωταρχικά σημαίνει ότι οφείλουν οι γονείς να έρθουν σε επαφή με το νέο μέσο, να αποκτήσουν στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με αυτό, για να μην πέσουν «θύματα» παραπλάνησης από τα παιδιά τους και να ενημερώνονται για μεθόδους ασφαλείας, προκειμένου να τα προστατεύσουν κατά την πλοήγησή τους στο διαδίκτυο. Τέλος, εφόσον πρόκειται για ενήμερους γονείς και χρήστες του διαδικτύου, θα πρέπει να αναλογίζονται συνεχώς ότι αποτελούν πρότυπο για τα παιδιά τους και γι αυτό οφείλουν να ελέγχουν τις δικές τους διαδικτυακές συνήθειες (Κυπαρίσση, 2009; Σιώμος, Τόμος Πρακτικών 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ε.Ε.Μ.Δ.Ε.Δ.). Όπως προκύπτει και από τα αποτελέσματα έρευνας στο Ν. Χανίων, οι ανήλικοι κάνουν την πλοήγησή τους στο Internet συνήθως και κατ εξακολούθηση χωρίς καμία επίβλεψη και χωρίς κανένα έλεγχο, με μια ελευθερία που δεν υπάρχει στην πραγματική τους ζωή. Και με τις ανάλογες επιπτώσεις στην καλλιέργεια και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Και αυτό επειδή το διαδίκτυο ασκεί ψυχολογική επίδραση στο χρήστη. Ο Ιστός είναι σε θέση να ικανοποιεί κάποιες από τις «ανάγκες» του, ενώ παράλληλα παρέχει τη δυνατότητα δημιουργίας μιας νέας ταυτότητας ή διατήρησης της ανωνυμίας του. Δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ανάπτυξης της κοινωνικότητας του ατόμου, εφόσον πρόκειται για μια εικονική πραγματικότητα, όπως άλλωστε έχουμε ήδη επισημάνει ανωτέρω (Κυπαρίσση, 2009; Σιώμος, Τόμος Πρακτικών 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ε.Ε.Μ.Δ.Ε.Δ.; Young, 2009, 2001). Οι ειδικοί προτρέπουν τους γονείς από νεαρή κιόλας ηλικία να ενημερώνουν το παιδί σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο και τα διαδικτυακά παιχνίδια και όχι μόνο. Η ενημέρωση των παιδιών και των εφήβων για θέματα παιδικής πορνογραφίας, μη υγιούς σεξουαλικότητας, ρατσισμού, ηλεκτρονικού εκφοβισμού και βίας, οικονομικού εγκλήματος στο διαδίκτυο πρέπει να γίνεται πρώτα από τους γονείς. Είναι πολύ σημαντικό, τελικά, οι γονείς να κατανοήσουν ότι ούτε η δαιμονοποίηση ενός μέσου, όπως το διαδίκτυο, που αποτελεί κομμάτι της πραγματικότητας του σύγχρονου εφήβου, ούτε ακόμα περισσότερο η απαγόρευση της χρήσης του, θα φέρουν αποτέλεσμα (Κυπαρίσση, 2009; Σιώμος, Τόμος Πρακτικών 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ε.Ε.Μ.Δ.Ε.Δ.). Η θεραπευτική επιλογή που έχουμε στο πρόβλημα της υπερβολικής ενασχόλησης ή εθισμού με το διαδίκτυο είναι η ψυχοθεραπεία, ώστε να διερευνηθούν τα αίτια που οδήγησαν το άτομο σε αυτή τη στάση και πυροδότησαν την εθιστική συμπεριφορά (δυσάρεστα περιστατικά, καταστάσεις του παρελθόντος ή ανεκπλήρωτες ανάγκες), στοχεύοντας στο να ξαναβρεί την εμπιστοσύνη του στον εαυτό του και στη ζωή. Το άτομο καταφεύγει στον εθισμό, προκειμένου να ξεφύγει και να ξεχάσει τα προβλήματα που βιώνει. Αυτό, όμως, επιδεινώνει την κατάσταση, καθώς το διαδίκτυο μπορεί να παρέχει συναισθηματική ανακούφιση, πνευματική διαφυγή και τρόπους αποφυγής των προβλημάτων, όπως κάνει το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, το φαγητό ή ο τζόγος (Young, 1999a). Καμιά φορά, αν υποκρύπτεται και 40

41 άλλη διαταραχή, μπορεί συνοδευτικά με την ψυχοθεραπεία να χρειαστεί και φαρμακευτική υποστήριξη. Η θεραπεία μπορεί να δώσει μια τεράστια ώθηση για τον έλεγχο της χρήσης του διαδικτύου. Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας καλούνται να προσεγγίσουν θεραπευτικά τα άτομα με προβληματική χρήση του διαδικτύου. Σε αντίθεση με ό,τι ισχύει για τους άλλους εθισμούς, όπως ο αλκοολισμός ή η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών, στόχος της θεραπείας δεν είναι η πλήρης αποχή από τις διαδικτυακές δραστηριότητες, αλλά η επανάκτηση του ελέγχου της χρήσης και η υγιής χρήση του διαδικτύου. Έχει προταθεί το γνωστικό-συμπεριφορικό μοντέλο θεραπείας, η συμβουλευτική παρέμβαση στην οικογένεια, οι ομάδες απεξάρτησης (Young, 2009, 2004, 1999a). Η Γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία παρέχει στο άτομο βήμα-βήμα τους τρόπους, για να σταματήσει τις καταναγκαστικές συμπεριφορές και να αλλάξει τις αντιλήψεις του σχετικά με τη χρήση του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η θεραπεία μπορεί, επίσης, να βοηθήσει στη μάθηση νέων και υγιεινών τρόπων αντιμετώπισης άβολων συναισθημάτων, όπως στρες, άγχος ή κατάθλιψη. Στο πλαίσιο της θεραπείας αυτής εντοπίζονται οι γνωστικές διαστρεβλώσεις που ελκύουν και διατηρούν την προβληματική χρήση του διαδικτύου, προωθείται η γνωσιακή αναδόμηση και ένας πιο ισορροπημένος και προσαρμοστικός τρόπος σκέψης. Παράλληλα, χρησιμοποιούνται μια σειρά από συμπεριφορικές στρατηγικές, όπως η συγκρότηση μιας λίστας αγαπημένων δραστηριοτήτων που ο χρήστης είχε παραμελήσει λόγω της υπερεμπλοκής με το διαδίκτυο, η αναγνώριση του πρότυπου χρήσης του διαδικτύου και η εφαρμογή ενός διαμετρικά αντίθετου προγράμματος χρήσης, η οριοθέτηση των περιόδων χρήσης με διάφορα εξωτερικά μέσα, η παρακίνηση για ενασχόληση με ευχάριστες εναλλακτικές δραστηριότητες, η χρήση καρτών υπενθύμισης, η πλήρης αποχή από ιδιαίτερα προβληματικές διαδικτυακές εφαρμογές, η ενσωμάτωση καθορισμένων διαστημάτων χρήσης στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα του χρήστη (Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο 2009). Η κινητοποιητική συνέντευξη μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στον χειρισμό της άρνησης του προβλήματος, ένα συχνό εμπόδιο που παρατηρείται σε όλες τις ηλικίες. Οι ομάδες απεξάρτησης χρησιμοποιούν τις πρακτικές των ομάδων απεξάρτησης από άλλους εθισμούς, όπως το πρόγραμμα των 12 βημάτων ή βασίζονται στις αρχές της ομαδικής ψυχοθεραπείας. Σε ό,τι αφορά τη φαρμακοθεραπεία, η χρήση της εσιταλοπράμης φάνηκε αποτελεσματική σε μικρή ανοικτή μελέτη, έχει προταθεί η ναλτρεξόνη λόγω του μηχανισμού δράσης της στα κέντρα ανταμοιβής του εγκεφάλου, ενώ η μεθυλφενιδάτη αποδείχθηκε αποτελεσματική σε μια ανοικτή μελέτη σε παιδιά με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ) και εθισμό σε διαδικτυακά παιχνίδια ( Στρατηγικές θεραπείας Η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να λαμβάνει υπόψη τέσσερις τύπους πυροδότησης του εθισμού: α. τις εφαρμογές που χρησιμοποιεί το άτομο και πιο συγκεκριμένα, ποιες είναι αυτές, πόσες ώρες τις χρησιμοποιεί, πώς θα ιεραρχούσε από τη λιγότερο στην περισσότερο σημαντική και τι του αρέσει σε κάθε εφαρμογή. β. τα συναισθήματα που βιώνει: όταν είναι συνδεδεμένος, νιώθει ευχάριστα, ευφορία, ενθουσιασμό, ανακούφιση σε αντίθεση με όταν δεν είναι συνδεδεμένος; γ. τις σκέψεις που κάνει: το άτομο είναι απαισιόδοξο, σκέφτεται συχνά καταστροφικά, έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, διπολική διαταραχή. Σε αυτές 41

42 τις περιπτώσεις η παρέμβαση πρέπει να στοχεύει στην αρχική ψυχιατρική ασθένεια, ώστε να γίνει φανερό αν προκαλεί την παθολογική χρήση του διαδικτύου. δ. τα περιστατικά ζωής: το άτομο είναι ευάλωτο, έχει έλλειψη ικανοποίησης, απουσία οικειότητας και σχέσεων με άλλους, έλλειψη αυτοπεποίθησης, απώλεια ελπίδας. Έτσι, εθίζονται για να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες καταστάσεις, αποφεύγοντας το πραγματικό πρόβλημα. Ο ειδικός πρέπει να εντοπίσει αυτή τη χρήση του διαδικτύου ως «κουβέρτα ασφαλείας» (Young, 1999a). Σημαντικό συστατικό της θεραπείας θα πρέπει να είναι η μετριασμένη και ελεγχόμενη χρήση. Σε αυτό το σχετικά καινούργιο πεδίο, αποτελεσματικές έρευνες δεν είναι διαθέσιμες. Παρόλα αυτά, υπάρχουν τεχνικές που θεραπεύουν τον εθισμό στο Διαδίκτυο και είναι βασισμένες στο πώς αντιμετωπίστηκαν άτομα εθισμένα στο διαδίκτυο και σε ευρήματα ερευνών για άλλα είδη εθισμού. Τέτοιες τεχνικές είναι οι: Κάνοντας το αντίθετο: Η αναδιοργάνωση του πώς διαχειρίζεται κάποιος το χρόνο του είναι πρωταρχικής σημασίας στη θεραπεία του εθισμού στο διαδίκτυο. Έτσι, ο κλινικός ιατρός θα πρέπει να αφιερώσει μερικά λεπτά με τον ασθενή του για να εξετάσουν τις συνήθειες στη χρήση του διαδικτύου. Ο κλινικός ιατρός θα πρέπει να ρωτήσει τον ασθενή: (α) Ποιες μέρες της εβδομάδας συνήθως συνδέεσαι στο διαδίκτυο; (β) Ποια ώρα συνήθως ξεκινάς; (γ) Πόση ώρα είσαι online συνήθως; και (δ) Πού χρησιμοποιείς συνήθως τον υπολογιστή;. Εφόσον ο κλινικός ιατρός αξιολογήσει τη φύση της χρήσης του διαδικτύου που κάνει ο ασθενής, είναι απαραίτητο να δομήσει ένα νέο πρόγραμμα με τον ασθενή. Ο σκοπός είναι οι ασθενείς να διαταράξουν την κανονική ρουτίνα τους και να υιοθετήσουν ένα νέο πρότυπο χρήσης σε μια προσπάθεια να σταματήσει αυτή η online συνήθεια. Για παράδειγμα, εάν ο ασθενής έχει συνήθεια κάθε πρωί να τσεκάρει τα του, προτείνεται να ζητηθεί από τον ασθενή το πρώτο πράγμα που θα κάνει τα πρωινά να είναι ένα ντους ή να τρώει πρωινό. Εάν ο ασθενής χρησιμοποιεί το διαδίκτυο μόνο το βράδυ, και έχει δημιουργηθεί η συνήθεια να επιστρέφει σπίτι του και να κάθεται μπροστά στον υπολογιστή για το υπόλοιπο του απογεύματος, ο ιατρός μπορεί να προτείνει στον ασθενή να περιμένει μέχρι το δείπνο και την ώρα των ειδήσεων για να συνδεθεί στο διαδίκτυο (Young, 1999). Εξωτερικός αναστολέας: Μια άλλη απλή τεχνική είναι να χρησιμοποιούνται συγκεκριμένα πράγματα που ο ασθενής πρέπει να κάνει ως υποβολείς για να τον βοηθήσουν να αποσυνδεθεί από το διαδίκτυο. Για παράδειγμα, εάν ο ασθενής πρέπει να πάει στη δουλειά στις 7:30 πμ., μπορεί να του επιτραπεί η σύνδεση στις 6:30, επιτρέποντας έτσι να σερφάρει για μία ώρα. Ο κίνδυνος σε αυτό είναι ότι ο ασθενής μπορεί να αγνοήσει αυτή τη νοητή υπενθύμιση, οπότε και προτείνεται ένα ξυπνητήρι. Θα πρέπει να αποφασιστεί η ώρα που ο ασθενής θα λήξει τη σύνδεση του στο διαδίκτυο, θα προκαθορίζεται το ξυπνητήρι και θα τοποθετείται κοντά στον υπολογιστή. Όταν ακουστεί ο χτύπος, είναι η ώρα για αποσύνδεση (Young, 1999). Καθορισμός στόχων: Πολλές προσπάθειες περιορισμού της χρήσης του διαδικτύου αποτυγχάνουν, επειδή ο χρήστης βασίζεται σε ένα πολύ φιλόδοξο πλάνο μετρίασης των ωρών σύνδεσης χωρίς να έχει αποφασιστεί τι θα απογίνει τόσος διαθέσιμος χρόνος. Προκειμένου να αποφευχθεί η υποτροπή, δομημένες περίοδοι σύνδεσης πρέπει να προγραμματίζονται θέτοντας λογικούς στόχους, π.χ. 20 ώρες σύνδεσης αντί για 40 που είναι στην παρούσα κατάσταση. Έπειτα, καταγραφή αυτών των 20 ωρών σε ένα ημερολόγιο ή ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα και συμπλήρωση των συγκεκριμένων χρονικών διαστημάτων της κάθε μέρας που θα καλύπτουν. Ο ασθενής θα πρέπει να συνδέεται στο διαδίκτυο συχνά αλλά για σύντομα χρονικά διαστήματα. Αυτό θα βοηθήσει να αποφευχθεί το στερητικό σύνδρομο. Ενσωματώνοντας ένα 42

43 απτό πρόγραμμα χρήσης του διαδικτύου, δίνεται στον ασθενή η αίσθηση ότι η κατάσταση του είναι ελεγχόμενη (Young, 1999). Αποχή: Στην εκτίμηση του κλινικού ιατρού, μια συγκεκριμένη εφαρμογή μπορεί να αναδειχθεί ως η πιο προβληματική (π.χ. δωμάτια συζητήσεων, διαδραστικά παιχνίδια, newsgroups, Παγκόσμιος Ιστός). Εάν μια συγκεκριμένη εφαρμογή έχει αναγνωριστεί ως προβληματική και η μετρίαση της έχει αποτύχει, η αποχή από την εφαρμογή αυτή είναι η επόμενη κατάλληλη επέμβαση. Ο ασθενής θα πρέπει να σταματήσει κάθε δραστηριότητα σχετική με αυτή την εφαρμογή, όμως θα μπορεί να κάνει χρήση εφαρμογών που βρίσκει λιγότερο ελκυστικές και των οποίων τη χρήση μπορεί να την ελέγχει. Εάν ο ασθενής εθίζεται στα chat rooms, θα πρέπει να απέχει από τη χρήση τους, όμως μπορεί να κάνει χρήση του ή του Παγκόσμιου Ιστού. Η αποχή είναι η πιο κατάλληλη μέθοδος για έναν ασθενή ο οποίος έχει ιστορικό σε άλλες μορφές εθισμού όπως ο αλκοολισμός ή η χρήση ναρκωτικών ουσιών. Ασθενείς με ιστορικό στον εθισμό στο αλκοόλ ή στις ναρκωτικές ουσίες συχνά θεωρούν το διαδίκτυο ως ένα ασφαλές υποκατάστατο για να πολεμήσουν τον εθισμό. Συνεπώς, ο ασθενής γίνεται μανιακός με το διαδίκτυο, βρίσκοντας το ως λύση για να αποφύγει την υποτροπή στο ποτό ή τα ναρκωτικά. Έτσι ο ασθενής αποφεύγει να διαχειριστεί την προβληματική προσωπικότητα του, προκαλώντας άλλη μια εθιστική συμπεριφορά. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι ασθενείς αισθάνονται πιο άνετα στοχεύοντας στην πλήρη αποχή καθώς ένας τέτοιος στόχος είναι γνώριμος και από τη θεραπεία τους ενάντια στο αλκοόλ/ναρκωτικά. Η ενσωμάτωση προηγούμενων στρατηγικών οι οποίες ήταν επιτυχημένες για αυτούς τους ασθενείς, τους βοηθά να διαχειρίζονται αποτελεσματικά το διαδίκτυο, ώστε να μπορέσουν να επικεντρωθούν στα υποβόσκοντα προβλήματα (Young, 1999). Κάρτες υπενθύμισης: Συχνά οι ασθενείς αισθάνονται απελπισμένοι επειδή υπερβάλλουν σκεπτόμενοι τις δυσκολίες και ελαχιστοποιούν την πιθανότητα διορθωτικών ενεργειών. Για να βοηθηθεί ο ασθενής να παραμείνει επικεντρωμένος στο στόχο του που μπορεί να είναι είτε μειωμένη χρήση ή αποχή από μια συγκεκριμένη εφαρμογή, ο ασθενής θα πρέπει να δημιουργήσει μια λίστα με (α) 5 κύρια προβλήματα που δημιουργεί ο εθισμός στο διαδίκτυο, και (β) 5 κύρια πλεονεκτήματα που έχει η μείωση ή η πλήρης αποχή από τη χρήση συγκεκριμένων εφαρμογών. Στη συνέχεια, ο ασθενής θα πρέπει να μεταφέρει αυτές τις δυο λίστες σε μια κάρτα την οποία θα έχει πάντα μαζί του. Οι ασθενείς θα πρέπει να συμβουλεύονται την κάρτα αυτή όποτε μπαίνουν σε πειρασμό να συνδεθούν στο διαδίκτυο αντί να κάνουν κάτι πιο παραγωγικό και υγιές, ώστε να τους υπενθυμίζει τι πρέπει να αποφεύγουν και τι θέλουν να κάνουν για τους εαυτούς τους. Η λίστα απόφασης θα πρέπει να είναι όσο πιο ευρεία και πιο περιεκτική γίνεται, και όσο το δυνατόν πιο ειλικρινής. Αυτή η αξιολόγηση των συνεπειών της κάθε απόφασης είναι μια πολύτιμη δεξιότητα για τον ασθενή που θα του χρειαστεί και για την μετέπειτα αποφυγή υποτροπής (Young, 1999). Προσωπικός κατάλογος: Καλό θα ήταν ο ασθενής να παροτρυνθεί να αναπτύξει εναλλακτικές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα. Ο κλινικός ιατρός θα πρέπει να βάλει τον ασθενή να καταγράψει έναν κατάλογο με δραστηριότητες που χρειάστηκε να περικόψει προκειμένου να σπαταλά τόσο χρόνο στο διαδίκτυο. Πιθανόν ο ασθενής να δαπανά λιγότερο χρόνο στην πεζοπορία, το μπάσκετ, το ψάρεμα, την κατασκήνωση, τα ραντεβού. Είναι πιο πιθανό οι δραστηριότητες που περικόπτονται να είναι αυτές που ο ασθενής πάντα ανέβαλλε αλλά παρόλ'αυτά τις προσπαθούσε, όπως το να γραφτεί στο γυμναστήριο ή να κανονίσει ένα γεύμα με έναν παλιό φίλο. Ο κλινικός ιατρός θα πρέπει να συμβουλεύσει τον ασθενή να κάνει μια λίστα με όλες τις δραστηριότητες που έχει παραμελήσει ή περιορίσει από τότε 43

44 που απέκτησε τη συνήθεια της συνεχούς σύνδεσης στο διαδίκτυο. Στη συνέχεια ο ασθενής θα πρέπει να ταξινομήσει τις δραστηριότητες αυτές ως: 1 πολύ σημαντική, 2 σημαντική, ή 3 όχι τόσο σημαντική. Αξιολογώντας αυτές τις χαμένες δραστηριότητες, ο ασθενής θα αναλογιστεί πώς ήταν η ζωή του πριν από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στις «πολύ σημαντικές» δραστηριότητες για τις οποίες θα ερωτηθεί ο ασθενής κατά πόσο βελτίωναν την ποιότητα ζωής του/της. Αυτή η άσκηση θα βοηθήσει τον ασθενή να έχει καλύτερη επίγνωση των επιλογών που έκανε σχετικά με το διαδίκτυο και να αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον του για τις δραστηριότητες που κάποτε απολάμβανε. Αυτή η άσκηση είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική για ασθενείς που αισθάνονται ευφορία, όταν συνδέονται στο διαδίκτυο, καλλιεργώντας ευχάριστα αισθήματα για τις δραστηριότητες της πραγματικής ζωής και μειώνοντας την ανάγκη τους να βρούνε κάλυψη των συναισθηματικών τους αναγκών στο διαδίκτυο (Young, 1999). Ομάδες υποστήριξης: Μερικοί ασθενείς μπορεί να οδηγούνται στην εθιστική χρήση του διαδικτύου λόγω έλλειψης κοινωνικότητας στην πραγματική ζωή. Η Young (1997c) εντόπισε πως η παροχή κοινωνικότητας είχε ως αποτέλεσμα εθιστικές συμπεριφορές από άτομα που είχαν υιοθετήσει ένα μοναχικό τρόπο ζωής όπως οι εργένηδες, οι ανάπηροι και οι συνταξιούχοι. Αυτή η μελέτη εντόπισε ότι τέτοια άτομα περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα μόνοι στο σπίτι κάνοντας χρήση on-line εφαρμογών όπως τα δωμάτια συζητήσεων (chat rooms) ως αντίδοτο στην έλλειψη πραγματικής κοινωνικής ζωής. Ασθενείς που πρόσφατα είχαν την εμπειρία του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου, ένα διαζύγιο, ή την απώλεια της εργασίας τους, ανταποκρίνονται στο διαδίκτυο ως ένα ψυχικό περισπασμό από τα προβλήματα της πραγματικής ζωής (Young, 1997c). Η απορρόφηση τους στον on-line κόσμο, παροδικά κάνει αυτά τα προβλήματα να περνούν σε δεύτερη μοίρα. Εάν κατά τη διάρκεια της εξέτασης του ασθενή, φανερωθεί μια τέτοια προσπάθεια κάλυψης τέτοιων δυσάρεστων καταστάσεων/γεγονότων, η αγωγή θα πρέπει να επικεντρωθεί στη βελτίωση της κοινωνικής ζωής του ασθενούς. Ο κλινικός ιατρός πρέπει να βοηθήσει τον ασθενή να βρει την κατάλληλη ομάδα υποστήριξης που θα επιληφθεί καλύτερα της κατάστασης του/της. Ομάδες υποστήριξης που είναι κατάλληλες για την κατάσταση του συγκεκριμένου ασθενούς θα ενισχύσουν την ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί φιλίες με άτομα που βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση και να μειωθεί η εξάρτηση τους από την on-line ζωή τους. Εάν ο ασθενής έχει ένα μοναχικό τρόπο ζωής, τότε καλό θα ήτα να συμμετάσχει σε μια τοπική ομάδα διαπροσωπικής ανάπτυξης, μια τάξη διδασκαλίας κεραμικής, ώστε να βοηθηθεί να γνωρίσει νέα άτομα. Εάν ο ασθενής πρόσφατα έμεινε χήρος, τότε μια ομάδα απώλειας συγγενούς προσώπου είναι η πιο κατάλληλη. Εάν ο ασθενής πρόσφατα χώρισε, τότε είναι κατάλληλη μια ομάδα υποστήριξης διαζευγμένων. Όταν αυτά τα άτομα συνάψουν σχέσεις με άτομα στην πραγματική ζωή, θα βασιστούν λιγότερο στο διαδίκτυο. Επειδή δεν υπάρχουν πολλές τέτοιες ομάδες υποστήριξης για τον εθισμό στο διαδίκτυο ανά τον κόσμο καλό θα ήταν οι κλινικοί ιατροί να προσπαθήσουν να βρούνε κέντρα αποκατάστασης από τα ναρκωτικά και το αλκοόλ. Αυτή η μέθοδος είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για το άτομο που έχει εθιστεί στο διαδίκτυο προκειμένου να ξεπεράσει συναισθήματα ανεπάρκειας και χαμηλής αυτοπεποίθησης (Young, 1999). Οικογενειακή θεραπεία.: Η οικογενειακή θεραπεία είναι απαραίτητη μέθοδος για εθισμένα άτομα των οποίων οι οικογενειακές σχέσεις έχουν αποδιοργανωθεί και επηρεαστεί αρνητικά λόγω του εθισμού τους στο διαδίκτυο. Η εμπλοκή της οικογένειας πρέπει να επικεντρωθεί σε αρκετά σημεία: (α) να εκπαιδευτεί η οικογένεια στο πόσο εθιστικό μπορεί να γίνει το διαδίκτυο, (β) να μειωθεί η απονομή ενοχών στον εθισμένο από την οικογένεια, (γ) να παροτρυνθεί η 44

45 οικογένεια να έχει καλύτερη επικοινωνία για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το άτομο και το οδηγούν να αναζητά κάλυψη των ψυχολογικών του αναγκών μέσα από το διαδίκτυο, και (δ) να ενθαρρυνθεί η οικογένεια να βοηθήσει την αποκατάσταση του εθισμένου μέσα από τον εντοπισμό νέων δραστηριοτήτων ή τη διοργάνωση διακοπών. Μια ισχυρή αίσθηση οικογενειακής υποστήριξης μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή να θεραπευθεί από την έξη ( (Young, 1999). Το Σεπτέμβριο του 2008 ξεκίνησε στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης η λειτουργία του πρώτου εξειδικευμένου ψυχιατρικού ιατρείου για την αντιμετώπιση του εθισμού παιδιών και εφήβων στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και στο Διαδίκτυο. Το ιατρείο, το οποίο έχει ήδη αντιμετωπίσει κλινικά περιστατικά, στελεχώνεται από διεπιστημονική ομάδα επαγγελματιών Ψυχικής Υγείας διαφορετικών ειδικοτήτων με επιστημονικά υπεύθυνο τον κ. Κρ. Χριστιανόπουλο και υπεύθυνο σχεδιασμού και οργάνωσης τον κ. Σιώμο. Κύριοι στόχοι του ιατρείου αποτελούν η εξέταση όλων των εφήβων ετών με προβληματική χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του διαδικτύου, η διάγνωση με βάση συγκεκριμένες επιστημονικές κλίμακες και βέβαια η θεραπευτική αντιμετώπιση των διαγνωσμένων περιπτώσεων εθισμού στο διαδίκτυο. Οι θεραπευτικές προσεγγίσεις αφορούν συμβουλευτική παρέμβαση στον έφηβο και στην οικογένεια, ειδικό εξατομικευμένο πρόγραμμα περιορισμού της υπερβολικής χρήσης και εκμάθησης ενός ορθολογικότερου τρόπου χρήσης των νέων τεχνολογιών από τον έφηβο, γνωστικοσυμπεριφορική ψυχοθεραπευτική παρέμβαση ή φαρμακοθεραπεία. Σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις, όπου μπορεί να συνυπάρχει αυτοκτονικός ιδεασμός και μείζων καταθλιπτική διαταραχή, καθώς και συμπτώματα καχεξίας εξαιτίας της συνεχόμενης πολυήμερης ενασχόλησης με το διαδίκτυο (π.χ. διαδικτυακά παιχνίδια) υπάρχει η δυνατότητα ενδονοσοκομειακής νοσηλείας στην Ψυχιατρική Κλινική Παιδιών και Εφήβων. Αξίζει να σημειωθεί ότι και στην Αθήνα ειδικοί της Μονάδας Εφηβικής Υγείας στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγλαΐα Κυριακού» (κυρία Άρτεμις Τσίτσικα, κ. Γ. Κόρμας υπό τη διεύθυνση του καθηγητή κ. Δ. Καφετζή) δέχονται περιπτώσεις εθισμένων παιδιών στο διαδίκτυο. Στο πλαίσιο, όμως, της προσπάθειας οργανωμένης αντιμετώπισης ενός προβλήματος που ήδη χτυπάει την πόρτα αρκετών οικογενειών και το οποίο, ως φαίνεται, θα γιγαντωθεί στα χρόνια που έρχονται, πριν από λίγο καιρό συστάθηκε και η μη κερδοσκοπική Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο διαδίκτυο με έδρα τη Λάρισα. Ο σκοπός της εταιρείας είναι επιστημονικός, με κύριους άξονες την αναγνώριση, τη μελέτη και την αντιμετώπιση της διαταραχής εθισμού στο διαδίκτυο, την εκπαίδευση διεπιστημονικών ομάδων, την εφαρμογή προγραμμάτων υποστήριξης και την ευαισθητοποίηση του κοινού, των επιστημόνων και της πολιτείας ( Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην πρόληψη και θεραπεία του εθισμού των παιδιών και εφήβων στο διαδίκτυο Με την ένταξή του στο σχολικό περιβάλλον, το άτομο αναπτύσσει σχέσεις ψυχικής αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης με τους εκπαιδευτικούς, με τους οποίους έρχεται καθημερινά σε επαφή και στους οποίους μεταφέρει εικόνες και συναισθήματα που έχει για τους γονείς του. Οι εκπαιδευτικοί γίνονται αποδέκτες ζωηρών θετικών ή αρνητικών συναισθημάτων, που πρέπει να είναι σε θέση να διαχειριστούν κατάλληλα (Σφήκα Δ., 2006, «Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην ψυχική υγεία των μαθητών», ό.π. 45

46 Η σχέση του σχολείου και επομένως των εκπαιδευτικών με την οικογένεια είναι, επίσης, πολύ σημαντική, όχι μόνο για την εκπαίδευση των παιδιών, αλλά και για την ίδια την οικογένεια και τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της. Ειδικά εφόσον το παιδί αντιμετωπίζει δυσκολίες και προβλήματα, όπως είναι και η κατάχρηση του διαδικτύου, κρίνεται απαραίτητη η στενή σχέση και η γόνιμη συνεργασία των εκπαιδευτικών και της οικογένειας προς όφελος του παιδιού. Όσον αφορά στο διαδίκτυο, είναι δυνατόν να διδαχθεί στα πλαίσια του σχολείου η υπεύθυνη και ασφαλής χρήση του και ενδεχομένως από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού. Εκτός από αυτό, όμως, αντικείμενο τέτοιας εκπαίδευσης μπορεί να γίνει η προστασία της προσωπικής ζωής και τα ζητήματα υπερβολικής ενασχόλησης ή και εξάρτησης, καθώς και ζητήματα της αξιοπιστίας του διαδικτυακού περιεχόμενου, της σωστής διαχείρισης της επικοινωνίας, της ηθικής στο διαδίκτυο, της αξιοποίησης της θετικής πλευράς του Διαδικτύου και των δικαιωμάτων και υποχρεώσεών μας για παράδειγμα, θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή παράνομης αντιγραφής ταινιών και μουσικής κ.λπ. Σχετικά, ωστόσο, με την εξάρτηση από το διαδίκτυο, κρίνεται απαραίτητη καταρχάς η ενημέρωση και κατάρτιση του εκπαιδευτικού σχετικά με τους κινδύνους που εγκυμονεί, η επισήμανση των αιτίων, που μπορεί να οδηγήσουν ένα παιδί σε εθισμό, καθώς και η ενημέρωση σχετικά με εκείνους τους παράγοντες, που θα προστατεύσουν το παιδί από αυτή ή και κάθε άλλη εξάρτηση. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι σε θέση ο εκπαιδευτικός να εντοπίσει το πρόβλημα, εφόσον παρατηρήσει «ύποπτη» συμπεριφορά εκ μέρους κάποιου μαθητή. Ακολούθως, στα πλαίσια της σχέσης συνεργασίας με την οικογένεια, ο εκπαιδευτικός θα καλέσει τους γονείς/κηδεμόνες σε διακριτική και φιλική συζήτηση, εκμαιεύοντας από αυτήν το αν και κατά πόσο είναι ενήμεροι για την «ύποπτη» συμπεριφορά του παιδιού τους. Με κύριο και κοινό γνώμονα το συμφέρον του παιδιού, μπορούν να προχωρήσουν σε μια συνεργασία, πιθανόν και με άλλους ειδικούς, προκειμένου να υπάρξει έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση, να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα και να οδηγήσουν το παιδί ομαλά στην «απεξάρτησή» του από το διαδίκτυο και τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Πέρα από αυτό, ο εκπαιδευτικός οφείλει να εδραιώσει μια σχέση εμπιστοσύνης με τον «εθισμένο» έφηβο. Εξισορροπώντας την αγάπη και την πειθαρχία, ο εκπαιδευτικός πρέπει να ασκεί στο παιδί διακριτικό έλεγχο, να αποφεύγει την άσκηση υπερβολικής πίεσης σε αυτό και συγχρόνως να το ενθαρρύνει και να το εμψυχώνει, να του κεντρίζει το ενδιαφέρον και να του δίνει ποικίλα ερεθίσματα. Ο έφηβος πρέπει να νιώσει ότι μπορεί να εμπιστευτεί τον δάσκαλό του, να νιώσει ότι ο δάσκαλος σέβεται την προσωπικότητά του, για να μπορέσει να λειτουργήσει εποικοδομητικά η σχέση τους. Είναι πολύ σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να «χτίσουν» μια ειλικρινή και αληθινή σχέση με τους μαθητές τους, βασιζόμενη σε μια αποτελεσματική επικοινωνία. Ένα από αυτά που έχουν ανάγκη τα παιδιά και ιδίως οι έφηβοι είναι ενήλικες με τους οποίους θα κάνουν διάλογο, θέλουν εκπαιδευτικούς, που θα τους νιώθουν κοντά τους και θα μπορούν να τους εκμυστηρεύονται τις αγωνίες και τις ανησυχίες τους, γνωρίζοντας πως θα τους ακούσουν και πιθανόν θα τους δώσουν λύσεις και διεξόδους. Αυτό που απεύχονται είναι ο καθηγητής-αυθεντία, ο απρόσιτος, απόμακρος και αδιάφορος. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πατέλης: «Η ανάπτυξη, η καταξίωση της προσωπικότητας του ατόμου επιτυγχάνεται μέσω της ανάπτυξης, της καταξίωσης του άλλου. Η μετάδοση ορισμένης γνώσης-ικανότητας, συμβάλλει στην επίρρωση της αντικειμενικότητας και της θεμελίωσής της. Δεν συνιστά απλώς διεκπεραιωτικού τύπου κοινοποίηση πληροφορίας, μιας και προϋποθέτει ορισμένη περαιτέρω επεξεργασία της, 46

47 ώστε αυτή να καταστεί δι-υποκειμενικά προσπελάσιμη, σε μια διαδικασία, κατά την οποία, ο δέκτης σε πλήρη αντίθεση με τον αντιπραγματισμό και τις σχέσεις αγοραίας ανταλλαγής) δεν ενισχύεται μονομερώς ως προς τα κεκτημένα του εις βάρος του πομπού, και ο πομπός, δεν αναλώνεται σε σχέσεις ματαιόδοξης προβολής και επιβολής του κύρους και της αυθεντίας του δασκάλου, μειώνοντας σε κάθε ευκαιρία τον δέκτη-μαθητή, αλλά αμφότεροι αναβαθμίζονται, μέσω της συμβολής τους στην ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων εκατέρου» (Πατέλης, 2008). Αυτή η καταξίωση της προσωπικότητας, αυτή η αναβάθμιση του ατόμου θα μπορούσε να είναι το ζητούμενο για τη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα. 47

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : Διαδικτυακός εκφοβισμός Ανησυχητικές διαστάσεις λαμβάνει το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying) στα ελληνικά σχολεία, όπως καταδεικνύει πανελλήνια έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ). Πρόκεται για ένα φαινόμενο των τελευταίων ετών, που παρά το ότι διαπιστώνεται ερευνητικά σχεδόν σε παγκόσμιο επίπεδο (ΗΠΑ, Καναδά, Ιαπωνία, Σκανδιναβία, Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία), δεν έχει δοθεί μέχρι σήμερα η πρέπουσα προσοχή. Ενώ ο εκφοβισμός με συμβατικές μορφές αναγνωρίζεται πλέον ως πρόβλημα στη σχολική κοινότητα, η παρουσία του φαινομένου του διαδικτυακού εκφοβισμού στον ερευνητικό χώρο θεωρείται ακόμη «φτωχή» (Campbell, 2005) Ορισμός Είδη Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ο επαναλαμβανόμενος εκφοβισμός ατόμων με πραγματική ή απειλούμενη μαρτυρική ποινή φυσικής, προφορικής, γραπτής ή συναισθηματικής κακομεταχείρισής τους ή της διάδοσης φημών με απώτερο σκοπό τον κοινωνικό τους αποκλεισμό ή της αρπαγής της περιουσίας τους. Μια νέα μορφή επικίνδυνης ψυχοσωματικής κακοποίησης και θυματοποίησης ανηλίκων στην Ελλάδα είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Πρόκειται για το cyberbullying. Ακόμη και το όνομα που δίνεται στο συγκεκριμένο είδος εκφοβισμού ποικίλει από χώρα σε χώρα. Για παράδειγμα, «κυβερνο-πολιορκία» στη Γερμανία, «εικονική ή κυβερνο-παρενόχληση» στην Ιταλία, «παρενόχληση μέσω διαδικτύου ή κινητού» στην Ισπανία (Nocentini, Calmaestra, Schultze-Krumbholz et al., 2010). Διάφοροι είναι και οι ορισμοί που έχουν διατυπωθεί από ερευνητές. Για παράδειγμα: «είναι μια επιθετική εκ προθέσεως πράξη που πραγματοποιείται από μια ομάδα ή μεμονωμένα χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικές μορφές επικοινωνίας, επανειλημμένα και κατά την πάροδο του χρόνου εναντίον ενός θύματος που δεν μπορεί εύκολα να υπερασπιστεί τον εαυτό του/της» (Smith, Mahdavi, Carvalho et al., 2008: 376). «είναι η αποστολή ή δημοσίευση επιβλαβών ή «σκληρών» κειμένων ή εικόνων μέσω του διαδικτύου ή άλλων ψηφιακών συσκευών επικοινωνίας» (Willard, 2004: 1). «περιλαμβάνει τη χρήση των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών για την υποστήριξη εσκεμμένης, επαναλαμβανόμενης και εχθρικής συμπεριφοράς από ένα άτομο ή ομάδα, που έχει σκοπό να βλάψει τους άλλους» (Belsey, 2006, http: // «είναι η εκούσια και επαναλαμβανόμενη βλάβη που προκαλείται μέσω του ηλεκτρονικού κειμένου» (Hinduja & Patchin, 2006: 152). Το βασικό χαρακτηριστικό του διαδικτυακού εκφοβισμού είναι η εμπρόθετη, επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά με ανισορροπία δύναμης μεταξύ θύτη-θύματος (Olweus, 1999; Rigby, 2002; Smith & Sharp, 1994; Whitney & Smith, 1993). Ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να είναι πολύ δυσάρεστος για τα παιδιά και τους εφήβους, ιδιαίτερα καθώς η κλίμακα, η ταχύτητα και η διαρκής παρουσία, σε 24ωρη βάση, του ψηφιακού κόσμου, συνεπάγονται ότι μπορεί να συμβεί οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Αυτοί που ασκούν εκφοβισμό χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες για να απειλήσουν, να εκφοβίσουν, να παρενοχλήσουν, να δυσφημήσουν και να αποκλείσουν νέους, και σε μερικές περιπτώσεις, να τους υποδυθούν ή να 48

49 υποκλέψουν την ταυτότητά τους. Σκοπός τους, λοιπόν, είναι ο ευτελισμός και η τρομοκρατία του συμμαθητή ή του γνωστού τους. Μερικές από τις πιο κοινές μεθόδους ή μορφές του διαδικτυακού εκφοβισμού είναι οι εξής (Smith et al., 2008): Εκφοβισμός μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( bullying) Εκφοβισμός μέσω στιγμιαίων μηνυμάτων (bullying through instant messaging) Εκφοβισμός μέσω δωματίων συνομιλίας (chat rooms bullying) Εκφοβισμός μέσω εικόνων/βίντεο (picture/video clip bullying) Εκφοβισμός μέσω ιστοσελίδων (bullying via websites). Οι αρνητικές ενέργειες που μπορεί να υποστεί κάποιος μέσω του διαδικτύου είναι οι ακόλουθες (Yilmaz, 2010): Παρενόχληση (harassment) (αποστολή ενοχλητικών/προσβλητικών μηνυμάτων/εικόνων). Aποστολή υβριστικών μηνυμάτων (flaming). Δυσφήμιση, αμαύρωση υπόληψης (denigration - Put-downs) (διάδοση κουτσομπολιών, αρνητικών φημών). Εξαπάτηση (trickery) (ύπουλη απόσπαση εμπιστευτικών πληροφοριών κάποιου και κοινοποίησή τους). Ξεμπρόστιασμα (outing) (κοινοποίηση μυστικών/εμπιστευτικών πληροφοριών κάποιου από άλλον). Αποκλεισμός του χρήστη από το διαδίκτυο, από online groups (exclusion). Υποκλοπή και χρήση του προσωπικού λογαριασμού / Μεταμφίεση (masquerade) / Οικειοποίηση ταυτότητας άλλου (impersonation) (προσποίηση ενός άλλου προσώπου). Διαδικτυακή Καταδίωξη (cyberstalking) Σύγκριση παραδοσιακού και διαδικτυακού εκφοβισμού Υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάμεσα στο συμβατικό και το διαδικτυακό εκφοβισμό. Αρχικά, στο συμβατικό εκφοβισμό υπάρχει η βλεμματική και σωματική επαφή. Δηλαδή, ο θύτης υπερέχει του θύματος σε σωματικό επίπεδο, ενώ στο διαδικτυακό εκφοβισμό ο θύτης υπερέχει του θύματος στην τεχνολογική γνώση που κατέχει. Επιπλέον, ο θύτης μπορεί να διατηρήσει την ανωνυμία του στο διαδίκτυο και έτσι να συνεχίσει την εκφοβιστική του κυριαρχία ευκολότερα (Vandebosch & Van Cleemput, 2009). Άλλες σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα δύο είδη εκφοβισμού είναι το γεγονός ότι στο διαδίκτυο ο εκφοβισμός δεν ασκείται σε πραγματικό χρόνο (Wollak, Mitchell & Finkelhor, 2007), το ότι ασκείται μέσω πολλών μέσων (Hinduja & Patchin, 2008) και τέλος το ότι σε αντίθεση με το συμβατικό εκφοβισμό η διαδικτυακή θυματοποίηση μπορεί να ασκείται 24 ώρες το 24ωρο, 7 ημέρες τη βδομάδα (Willard, 2007, στο Yilmaz, 2010). Σε έρευνες αναφέρεται ότι μαθητές/τριες έχουν το ρόλο του θύτη στο διαδίκτυο λόγω της ασφάλειας της ανωνυμίας και της φυσικής απόστασης από το θύμα που προσφέρει το διαδίκτυο (Smith, Mahdavi, Carvalho & Tippett, 2006; Twyman et al., 2010). 49

50 3.3. Στατιστικά στοιχεία Το φαινόμενο του εκφοβισμού μέσω διαδικτύου απασχολεί ολοένα και περισσότερο τους σύγχρονους ερευνητές, καθώς λαμβάνει χώρα αρκετά συχνά πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στην ελληνική πραγματικότητα, με σοβαρές συνέπειες για τους συμμετέχοντες σε αυτό (Olweus, 1993; Sapouna, 2008). Το ποσοστό θυματοποίησης στις Η.Π.Α. είναι περίπου 7% (Ybarra & Mitchell, 2004), στην Αυστραλία 14% (Campbell, 2005), ενώ στον Καναδά φτάνει το 24,9% (Li, 2007). Σε γενικότερη ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας οι Kowalski και συνεργάτες (2008) (στο Vandebosch & Van Cleemput, 2009) αναφέρουν πως η συχνότητα θυματοποίησης κυμαίνεται μεταξύ 4-53% και η συχνότητα εκφοβισμού μεταξύ 3-23%. Στις Η.Π.Α. οι Ybarra & Mitchell (2004) σε μελέτη τους σε εφήβους ετών, που έκαναν χρήση του διαδικτύου, βρήκαν πως οι θύτες έφταναν το 12%, τα θύματα συνιστούσαν το 4%, ενώ οι θύτες-θύματα απάρτιζαν το 3%. Οι Ybarra και συνεργάτες (2006) σε μεταγενέστερη έρευνα αποκάλυψαν πως το ποσοστό των θυμάτων είχε αυξηθεί πάνω από το διπλάσιο (9%). Οι Raskauskas & Stoltz (2007) σε μελέτη σε εφήβους βρήκαν ποσοστό θυματοποίησης 49% και εκφοβισμού περίπου 21%. Στα ίδια επίπεδα κυμαίνονταν τα ποσοστά θυματοποίησης και εκφοβισμού στην έρευνα των Mishna, Cook, Gadalla, Daciuk & Solomon (2010) σε εφήβους γυμνασίου και λυκείου. Στη μελέτη των Juvonen & Gross (2008) αποκαλύφθηκε πως από το σύνολο των εφήβων περίπου το 72% είχε αναφέρει πως είχε βιώσει τουλάχιστον μία φορά διαδικτυακό εκφοβισμό. Υψηλή συχνότητα θυματοποίησης βρήκε και η Gardner (2010) σε εφήβους γυμνασίου. Στη διαδικτυακή έρευνα των Hinduja & Patchin (2006) με νέους ετών φάνηκε πως σχεδόν το 11% εκφόβιζαν άλλους στο διαδίκτυο, πάνω από το 29% ήταν θύματα εκφοβισμού, ενώ το 47% είχε υπόψη του περιστατικά εκφοβισμού που είχαν συμβεί σε άλλους. Ακόμη, σύμφωνα με τους Hinduja & Patchin (2010) το ποσοστό επικράτησης του διαδικτυακού εκφοβισμού κυμαίνεται από 5,7% έως 18,3% για θυματοποίηση και από 9,1% έως 23,1% για θύτες. Στον Καναδά σε μελέτη της Li (2006) βρέθηκε πως το 25% των εφήβων είχε δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό, ενώ το 17% είχε εκφοβίσει συμμαθητές/τριες μέσω διαδικτύου. Αντίστοιχη είναι η εικόνα που προσφέρει και η έρευνα των Beran & Li (2004) σε νέους γυμνασίου. Το 21% είχε δεχτεί εκφοβισμό και το 22% είχε εκφοβίσει. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσοστό θυματοποίησης βρίσκεται περίπου στο 20-22% σύμφωνα με την έρευνα των Smith και συνεργατών (2006). Μια πληρέστερη εικόνα ως προς την επικράτηση του διαδικτυακού εκφοβισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουμε από τη μελέτη που πραγματοποίησε η ερευνητική ομάδα της οργάνωσης Eu Kids On Line το Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας: 1 στους 5 ή 6 εφήβους στην Ευρώπη πέφτει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού. Πιο συγκεκριμένα: 1 στους 10 στη Γερμανία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, 1 στους 3 ή 4 στην Ισλανδία, Νορβηγία, Μεγάλη Βρετανία, Σουηδία και 1 στους 2 στην Πολωνία. Επιπλέον, στην Ευρώπη 6% των διαδικτυακών χρηστών ηλικίας 9-16 ετών ανέφεραν ότι είχαν δεχτεί εκφοβισμό και το 3% παραδέχτηκε ότι είχε εκφοβίσει άλλους στο διαδίκτυο. Στην Ελλάδα το ποσοστό των θυτών ήταν 4% (O Neill et al., 2011). Στην Ελλάδα οι Kapatzia και Sygkollitou (2009) στην έρευνά τους σε εφήβους χρόνων αναφέρουν την ύπαρξη περιστατικών διαδικτυακής θυματοποίησης. Τονίζουν πως τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια είχαν υπάρξει θύτες και θύματα με τη διαφορά ότι τα κορίτσια εκφόβιζαν και θυματοποιούνταν 50

51 συχνότερα συγκριτικά με τα αγόρια μέσω διαδικτύου. Οι Andreou, Zafiropoulou, Garagouni-Areou & Roussi-Vergou (in press) διερευνώντας το φαινόμενο σε νέους γυμνασίου αναφέρουν ποσοστό θυτών 18,3%, ποσοστό θυμάτων 22,4% και ποσοστό νέων που ήταν γνώστες διαδικτυακού εκφοβισμού φίλων τους 37,1%. Σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν από απογραφική έρευνα στην νήσο Κω, προέκυψε ότι το 14,7% του δείγματος είχε δεχτεί παρενόχληση μέσω του διαδικτύου. Από αυτό το ποσοστό το 15,2% ήταν αγόρια και το 19,5% κορίτσια (Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ε.Ε.Μ.Δ.Ε.Δ, 2009). Επιπλέον, δεν βρέθηκε αξιόλογη διαφορά ως προς τον μ.ο ηλικίας μεταξύ όσων εφήβων βίωσαν cyber-bullying και όσους όχι. Αριθμητικά συχνότερη ήταν η αναφορά από 17χρονους, όμως εξίσου πιθανό ήταν να το αναφέρουν και 14χρονοι που πλοηγούνται στο διαδίκτυο. Έφηβοι ηλικίας ετών φαίνεται να αποτελούν την πιο ευαίσθητη κοινωνική ομάδα. Συγκεκριμένα, έρευνες αναφέρουν ότι πολλοί/-ές μαθητές/μαθήτριες-θύτες τείνουν να έχουν μειωμένη σχολική επίδοση, καθώς και συμπτώματα κατάθλιψης (Houbre et al., 2006; Rigby, 1999). To ίδιο είναι δυνατό να συμβεί και με τους/τις μαθητές/μαθήτριες-θύματα, οι οποίοι επιπλέον αναπτύσσουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πόνους στο κεφάλι και στο στομάχι και διαταραχή του ύπνου (Williams & Guerra, 2007; Williams, 1996). Το προφίλ του μαθητή-θύτη παραπέμπει συνήθως στο άτομο το οποίο μπορεί να υφίσταται το ίδιο σωματική ή λεκτική βία στο ενδοοικογενειακό του περιβάλλον, έχει μεγάλη αυτοπεποίθηση, ιδιαίτερα θετική άποψη για τον εαυτό του και, συνήθως, απολαμβάνει υψηλής δημοφιλίας στο σχολικό περιβάλλον (Holt et al., 2009; Pollastri et al., 2010; Jansen et al., 2011). Από την άλλη, οι μαθητές-θύματα είναι, συνήθως, άτομα με χαμηλή αυτοπεποίθηση, μικρή δημοφιλία μεταξύ των συνομηλίκων τους και έχουν υψηλό δείκτη ανασφάλειας (Berry & Hunt, 2009; Jankauskiene et al., 2008). Επιπλέον, πολλές έρευνες συμπεραίνουν ότι το καλό ενδοοικογενειακό περιβάλλον, ο υψηλός βαθμός επικοινωνίας μεταξύ των εφήβων και των γονέων τους, καθώς και το θετικό ενδοσχολικό κλίμα, συμβάλλουν καθοριστικά στην αποφυγή πρόκλησης αρνητικών καταστάσεων από τους θύτες και υποβολής των θυμάτων σε αυτές (Bowes et al., 2010; Cunningham, 2007) Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και ηλικίας Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα διαδεδομένο πρόβλημα που μπορεί να το βιώσει κάποιος σε οποιαδήποτε ηλικία. Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πιο ευάλωτοι σε αυτές τις επιθέσεις, με περίπου το 20-40% να αντιμετώπισε ή πρόκειται να αντιμετωπίσει κάποιο τύπο διαδικτυακού εκφοβισμού κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Η ηλικία κατά την οποία τα άτομα είναι πιο ευπαθή στη θυματοποίηση είναι τα έτη (γυμνάσιο). Η πλειοψηφία των ερευνών υποστηρίζει την έλλειψη συσχέτισης μεταξύ ηλικίας και διαδικτυακού εκφοβισμού (Beran & Li, 2007; Didden et al., 2009; Juvonen & Gross, 2008; Katzer, Fetchenhauer & Belschak, 2009; Patchin & Hinduja, 2006; Smith et al., 2008; Varjas, Henrich & Meyers, 2009; Wollak, Mitchell & Finkelhor, 2007; Ybarra, 2004). Από την άλλη, έρευνες τεκμηριώνουν τη σχέση αυτή (Dehue et al., 2008; Hinduja & Patchin, 2008; Kowalski & Limber, 2007; Slonje & Smith, 2008; Ybarra & Mitchell, 2008; Ybarra et al., 2007). Η απουσία συνοχής των αποτελεσμάτων οφείλεται στο εύρος της απόκλισης των ηλικιών. 51

52 Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και φύλου Δεν υπάρχει μια ξεκάθαρη εικόνα σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα για την ύπαρξη ή μη σχέσης/σύνδεσης μεταξύ του διαδικτυακού εκφοβισμού και του φύλου. Στο συμβατικό εκφοβισμό έχει επιβεβαιωθεί ερευνητικά πως η μεγαλύτερη εμπλοκή ως θύτες/ως θύματα των αγοριών αφορά κυρίως περιστατικά σωματικού/φυσικού εκφοβισμού, ενώ η εμπλοκή των κοριτσιών συνδέεται κυρίως με έμμεσες ή λεκτικές εκφοβιστικές τακτικές (Olweus, 1993; Raskauskas & Stoltz, 2007). Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί ερευνητές θεωρούν πως ο διαδικτυακός εκφοβισμός ως πιο έμμεσος και ύπουλος τρόπος εκφοβισμού είναι επικρατέστερος μεταξύ των κοριτσιών (Aoyama, Barnard-Brak & Talbert et al., 2011). Αρκετές μελέτες αναφέρουν την αριθμητική υπεροχή των κοριτσιών στο ρόλο του διαδικτυακού θύτη (Βlair, 2003; Kowalski & Limber, 2007; Pornari & Wood, 2010 στο Gradinger et al., 2010). Μεγαλύτερη αντιπροσώπευση των κοριτσιών έχει διαπιστωθεί ερευνητικά και ως προς το ρόλο του θύματος. Οι Wade & Beran (2011) αναφέρουν υψηλότερη θυματοποίηση του γυναικείου φύλου, η Li (2007) αναφέρει ποσοστό 60% κοριτσιών θυμάτων, οι Kowalski και συνεργάτες (2005) (στο Epstein & Kazmierczak, 2007) έδειξαν πως τα κορίτσια ήταν δύο φορές πιο πιθανό από τα αγόρια να θυματοποιηθούν διαδικτυακά. Όμως, υπάρχουν και μελέτες που υποστηρίζουν ότι η εμπλοκή των αγοριών είναι μεγαλύτερη. Στη μελέτη της Li (2006) φάνηκε πως το ποσοστό των αγοριώνθυτών ήταν σχεδόν διπλάσιο (22%) έναντι αυτού των κοριτσιών (12%). Την υπεροχή των αγοριών στο ρόλο του θύτη αναφέρουν κι άλλες έρευνες (Aricak et al., 2008; Gradinger et al., 2009 στο Gradinger et al., 2010; Huang & Chou, 2010; Slonje & Smith, 2008; Yilmaz, 2011). Επομένως, το φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού συνδέεται τόσο με το ανδρικό όσο και με το γυναικείο φύλο (Balding, 2004 στο Smith et al., 2006; Beran & Li, 2004; Oliver & Candappa, 2003; Hinduja & Patchin, 2006; Smith et al., 2008). Στην ελληνική έρευνα οι Kapatzia και Sygkollitou (2009) επισημαίνουν πως τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού/θυματοποίησης, με τη διαφορά ότι τα κορίτσια θυματοποιούν/θυματοποιούνται λίγο περισσότερο μέσω διαδικτύου σε σύγκριση με τα αγόρια Σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εκφοβισμού και σχολικής επίδοσης Η εμπλοκή στο διαδικτυακό εκφοβισμό ως θύτες/θύματα συνδέεται με μέτρια/χαμηλή σχολική επίδοση των παιδιών (Keith & Martin, 2005; Nansel et al., 2001 στο Brown, 2010; Stomfay-Stitz & Wheeler, 2007). Οι Hinduja & Patchin (2006) αναφέρουν πως από τους/τις εφήβους-θύματα της έρευνάς τους περίπου το 1/3 εξ αυτών (31,9%) είχε παραδεχτεί πως η θυματοποίηση που είχε δεχτεί είχε επηρεάσει αρνητικά τη σχολική του επίδοση. Στην έρευνα της Li (2007) βρέθηκε πως τα μισά από τα διαδικτυακά θύματα παρουσίαζαν πτωτική πορεία στη σχολική τους επίδοση, ενώ και από την πλευρά των θυτών βρέθηκε πως το 75% περίπου είχε σχολική επίδοση κάτω του μέσου όρου. Επιπλέον, η Καπατζιά (2008) αναφέρει πως έφηβοι με χαμηλή/μέτρια επίδοση συνδέονταν στατιστικά σημαντικά με εκφοβιστικές συμπεριφορές μέσω διαδικτύου. 52

53 Κάποιες έρευνες δεν αναφέρουν σύνδεση/σχέση μεταξύ της εμπλοκής στο διαδικτυακό εκφοβισμό από τη μια και του επιπέδου της σχολικής επίδοσης μαθητών/τριών από την άλλη (Huang & Chou, 2010). Συμπερασματικά, με βάση την πλειοψηφία της βιβλιογραφίας προκύπτει η υπόθεση ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και το επίπεδο της σχολικής επίδοσης Σχέση/σύνδεση διαδικτυακού εθισμού και διαδικτυακού εκφοβισμού Ερευνητικά δεδομένα μαρτυρούν την ύπαρξη σύνδεσης μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και της εμπλοκής σε συμπεριφορές διαδικτυακού εκφοβισμού. Συγκεκριμένα, η μελέτη των Bayractar & Gun (2007) στην Κύπρο αποκάλυψε πως όσο αυξάνονται οι ώρες ενασχόλησης των παιδιών με το διαδίκτυο τόσο πιο πιθανό είναι να εμπλακούν ως θύτες/θύματα σε επεισόδια ηλεκτρονικής θυματοποίησης. Ακόμη, ο Erdur-Baker (2010) μελετώντας στην Τουρκία τη διαδικτυακή συμπεριφορά εφήβων βρήκε την ύπαρξη προβλεπτικής σχέσης μεταξύ της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου και περιστατικών διαδικτυακού εκφοβισμού. Ειδικότερα, η ανάλυση πολλαπλής παλινδρόμησης που εφάρμοσε έδειξε πως η αλόγιστη διαδικτυακή χρήση από τους μαθητές εξηγούσε/προέβλεπε στατιστικά σημαντικό ποσοστό διακύμανσης της διαδικτυακά εκφοβιστικής συμπεριφοράς τους. Παρόμοια είναι τα συμπεράσματα και από την έρευνα των Twyman και συνεργατών (2010) στις Η.Π.Α. σε παιδιά και εφήβους, στην οποία φάνηκε πως οι μαθητές/τριες που ήταν θύτες/θύματα/θύτες-θύματα ήταν και αυτοί/-ές που αφιέρωναν υπερβολικό χρόνο σε διαδικτυακές υπηρεσίες (ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, προγράμματα άμεσης επικοινωνίας, δωμάτια συνομιλίας, δημιουργία προσωπικής ιστοσελίδας), χάνοντας τον έλεγχο και παραμελώντας άλλες ασχολίες. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η αλόγιστη αφιέρωση χρόνου στις παραπάνω δραστηριότητες με ταυτόχρονη παραμέληση άλλων δραστηριοτήτων αύξανε σημαντικά τις πιθανότητες/ευκαιρίες των παιδιών και των εφήβων για διαδικτυακή επικοινωνία με γνωστά ή και άγνωστα άτομα και άρα τις πιθανότητες να θυματοποιήσουν ή να θυματοποιηθούν. Επιπλέον, αναφέρεται πως η υπερβολική χρήση του διαδικτύου συνιστά προβλεπτικό παράγοντα για να καταλήξει κάποιος στο ρόλο του θύτη κυρίως μέσω των προγραμμάτων άμεσης επικοινωνίας (Li, 2007; Smith et al., 2008; Ybarra, 2004). Παρόμοια, έχει βρεθεί στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ της διαδικτυακής χρήσης και της πιθανότητας να καταλήξει κάποιος στο ρόλο του θύματος (Hinduja & Patchin, 2006; Ybarra, 2004), κυρίως μέσω των προγραμμάτων άμεσης επικοινωνίας (Juvonen & Gross, 2008; Ybarra, 2004), της διαδικτυακής κάμερας (Juvonen & Gross, 2008), καθώς και της υπερβολικής συμμετοχής σε χώρους κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter) αλλά και δωμάτια συνομιλίας (Vestvik, 2011). Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι με τους ρόλους του διαδικτυακού θύτη και θύματος συνδέονται συνήθως παιδιά και έφηβοι που είναι δεινοί χρήστες του διαδικτύου, το οποίο θεωρούν πολύ σημαντικό κομμάτι της ζωής τους, καθώς αφιερώνουν σε αυτό πολλές ώρες, χάνοντας τον έλεγχο και παραμερίζοντας άλλα τους καθήκοντα. Επιπλέον, τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται από ελλιπή γονεϊκή επίβλεψη, ευνοώντας έτσι την εκδήλωση διαδικτυακά εκφοβιστικών συμπεριφορών (Wollak, Mitchell & Finkelhor, 2007; Ybarra & Mitchell, 2004). Πρόκειται για χαρακτηριστικές συμπεριφορές μαθητών/τριών που είναι διαδικτυακά εθισμένοι ή κατατάσσονται στην κατηγορία υψηλού κινδύνου. 53

54 3.4. Οι επιπτώσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού Παλιότερες έρευνες έχουν δείξει ότι τα άτομα που έχουν υπάρξει θύματα εκφοβισμού υποφέρουν από δυσπροσαρμοστικότητα και συσσώρευση προβλημάτων, όπως είναι το άγχος, η μοναξιά, η θλίψη, η ενδοτικότητα και η ανασφάλεια (Frost, 1991; Hawker & Boulton, 1996; Olweus, 1989). Εκτός από αυτές τις συμπεριφορές εσωτερίκευσης τα θύματα εκφοβισμού μπορούν να εμφανίσουν εξωτερικευμένα προβλήματα, όπως είναι η παρορμητικότητα και η υπερδραστηριότητα (Camodeca, Goossens, Schuengel & Terwogt, 2003; Johnson, Thompson, Wilkinson, Walsh, Balding & Wright, 2002). Ακόμη, ο Reid (1985) ανέφερε ότι τα παιδιά-θύματα είναι πιθανό να αποφύγουν το σχολείο, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση απουσιών και ο Mellor (1990) κατέδειξε χαμηλή συγκέντρωση στις σχολικές εργασίες. Αυτές οι συμπεριφορές ίσως να εξηγούν αναφορές για χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση (Roland, 1987). Ο διαδικτυακός εκφοβισμός που ασκείται σε μεγάλη συχνότητα, έκταση και σοβαρότητα μπορεί να προκαλέσει μέχρι και σοβαρά ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα. Μερικά από τα συμπτώματα είναι σκέψεις για αυτοκτονία, διατροφικές διαταραχές και χρόνιες ασθένειες, ενώ άλλοι παλεύουν με την κατάθλιψη, εγκαταλείπουν το σπίτι τους, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλή σχολική επίδοση (Mason, 2008; Patchin & Hinduja, 2006). Από την άλλη, οι εκφοβιστές βιώνουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα σχετικά με τη συμπεριφορά τους. Οι εκφοβιστές θα συμμετάσχουν σε αντικοινωνικές δραστηριότητες αργότερα στη ζωή τους. Περίπου το 60% των αγοριών εκφοβιστών είχε καταδικαστεί για τουλάχιστον ένα έγκλημα από την ηλικία των 24 και το 40% είχε τρεις ή περισσότερες καταδίκες από τα 24 (Olweus, 1999). Σύμφωνα με τη Willard (2007) ο διαδικτυακός εκφοβισμός προκαλεί εξαιρετικά μεγάλη ψυχολογική βλάβη, καθώς: α) οι διαδικτυακές επικοινωνίες μπορούν να είναι ιδιαίτερα «άγριες» και «μοχθηρές», β) δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής για τα θύματα στο διαδίκτυο, καθώς η θυματοποίηση είναι συνεχής 24 ώρες το 24ωρο, γ) το υλικό του διαδικτυακού εκφοβισμού μπορεί να διανεμηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και συχνά αυτό είναι ανεπανόρθωτο, δ) οι θύτες διατηρούν την ανωνυμία τους, ε) οι έφηβοι διστάζουν να πουν στους ενήλικες τι συμβαίνει στο διαδίκτυο, επειδή είναι συναισθηματικά τραυματισμένοι, φοβούνται μεγαλύτερη τιμωρία ή ότι θα περιοριστεί η χρήση του διαδικτύου Αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού Το γεγονός ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο, που δεν έχει ακόμη διερευνηθεί επαρκώς σχετικά με τα αίτια και τις συνέπειές τους, τόσο διεθνώς όσο και σε εθνικό πλαίσιο καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη κατάλληλων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης (Marczak & Coyne, 2010). Έτσι, όποιες στρατηγικές πρόληψης και αντιμετώπισης προτείνονται και εφαρμόζονται στο συμβατικό εκφοβισμό θα πρέπει να επεκτείνονται και στο διαδικτυακό εκφοβισμό (Li, 2007). Ο Olweus (1989) το 1983 πρότεινε μια ολιστική προσέγγιση και στα προγράμματα κατά του διαδικτυακού εκφοβισμού. Σε αυτά πρέπει να εμπλέκονται η κοινότητα, η οικογένεια, το σχολείο, η τάξη, οι συνομήλικοι και το άτομο. Ειδικότερα, θα πρέπει να πραγματοποιούνται: σε επίπεδο κοινότητας: ημερίδες, συνέδρια, διανομή έντυπου υλικού για ενημέρωση εκπαιδευτικών, γονέων, πολιτών, δομές δημιουργικής απασχόλησης του 54

55 ελεύθερου χρόνου των παιδιών, λειτουργία συμβουλευτικών/θεραπευτικών υπηρεσιών, αξιοποίηση Μ.Μ.Ε. για προώθηση μηνύματος κατά της διαδικτυακής βίας. σε επίπεδο οικογένειας: ενημέρωση γονέων από σχολείο, κοινωνία για τακτικές πρόληψης, ανίχνευσης σημαδιών και αντιμετώπισης του διαδικτυακού εκφοβισμού. σε επίπεδο σχολείου: επιμόρφωση και κατάρτιση εκπαιδευτικών μέσω σεμιναρίων/ημερίδων για ορθή χρήση και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, για τακτικές ελέγχου της διαδικτυακής δραστηριότητας των παιδιών, για ανίχνευση σημαδιών θυματοποίησης, καταγραφή έκτασης του φαινομένου στο σχολείο, αξιολόγηση παρεμβάσεων για την αποτελεσματικότητά τους, συνεργασία με υπηρεσίες ψυχικής υγείας. σε επίπεδο τάξης: προώθηση θετικού κλίματος, θετικών διαπροσωπικών σχέσεων/ομαδοσυνεργατικών μορφών μάθησης, συζήτηση για διαδικτυακό εκφοβισμό, τις μορφές, επιπτώσεις, βασικούς κανόνες προστασίας. σε επίπεδο συνομηλίκων: ανάδειξη της σημασίας του ρόλου των «μαρτύρων» και δέσμευση των παιδιών να αναφέρουν σχετικά περιστατικά που θα υποπέσουν στην αντίληψή τους. σε επίπεδο ατόμου: στοχευμένες παρεμβάσεις σε θύτες/θύματα. Υπάρχουν, όμως, κάποιοι περιορισμοί, πέρα από την ελλιπή έρευνα, όσον αφορά στην αντιμετώπιση ή πρόληψη του φαινομένου. Το χαρακτηριστικό της ανωνυμίας καθιστά δύσκολη την ανίχνευση του θύτη (Li, 2007). Αυτό σε συνδυασμό με την απόκρυψη της θυματοποίησης από τα ίδια τα θύματα λόγω των ενοχών και του φόβου ότι θα χάσουν την πρόσβαση στο διαδίκτυο οδηγεί στην έλλειψη επίγνωσης γονέων και εκπαιδευτικών της πραγματικής έκτασης του φαινομένου εντός και εκτός σχολείου (Campbell, 2005). Επιπλέον, εμπόδια στην αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου προγράμματος συνιστούν η διαρκής τεχνολογική εξέλιξη (Jager, Amado, Matos & Pessoa, 2010), καθώς και το ότι η διαδικτυακή θυματοποίηση πραγματοποιείται εκτός σχολικού πλαισίου/ωραρίου. Ακόμη, αναποτελεσματική και υπερεκτιμημένη φαίνεται ότι είναι η τακτική της απαγόρευσης/περιορισμού της χρήσης του διαδικτύου από τα παιδιά (Jager et al., 2010). Άλλωστε, δεν είναι η ίδια η τεχνολογία και το διαδίκτυο το πρόβλημα, αλλά η λανθασμένη χρήση τους. 55

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : Η έρευνα ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 4.1. Σκοπός, στόχοι και υποθέσεις της έρευνας Η παρουσίαση των παραπάνω ερευνητικών δεδομένων καθιστά φανερό πως ο διαδικτυακός εθισμός και ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι δύο φαινόμενα με παγκόσμιες διαστάσεις, των οποίων η επιστημονική διερεύνηση είναι σχετικά πρόσφατη και ειδικά στον ελληνικό χώρο. Η ανίχνευση έστω και μικρών ποσοστών διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές και μαθήτριες γυμνασίου και λυκείου αποδεικνύει την εμφάνιση του προβλήματος κυρίως στην εφηβική ηλικία. Επιπλέον, οι διαδοχικές χρονολογικά έρευνες αποδεικνύουν την επέκταση ή αύξηση αυτών των δύο φαινομένων χρόνο με το χρόνο. Δεδομένης, λοιπόν, της περιορισμένης ερευνητικής τους κάλυψης αλλά και του ραγδαίου ρυθμού αύξησης αυτών των φαινομένων, καθίσταται επιτακτική η διερεύνησή τους στη συγκεκριμένη ηλικία και εκπαιδευτική βαθμίδα. Έτσι, η παρούσα έρευνα έχει ως βασικό σκοπό τη διερεύνηση των απόψεων και στάσεων των εφήβων ηλικίας ετών, μαθητών και μαθητριών γυμνασίου και λυκείου, σχετικά με το διαδικτυακό εθισμό και τη σχέση του με το διαδικτυακό εκφοβισμό. Οι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι η διερεύνηση: α) πιθανών περιπτώσεων διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίου και λυκείου, β) απόψεων και στάσεων εφήβων ετών σχετικά με το διαδικτυακό εθισμό αναφορικά με τα αίτιά του και τις συνέπειές του, γ) απόψεων και στάσεων εφήβων ετών σχετικά με τη σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού, δ) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με την ηλικία, ε) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με το φύλο και στ) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με τη σχολική επίδοση. Επιπλέον, γενικότεροι στόχοι αποτελούν η αύξηση της ευαισθητοποίησης, πληροφόρησης και ενημέρωσης των μαθητών/τριών γυμνασίου και λυκείου σχετικά με τους διαδικτυακούς κινδύνους και ειδικότερα τον κίνδυνο του εθισμού και του εκφοβισμού ή και της θυματοποίησης. Έτσι, βάσει της ανασκόπησης των σχετικών ερευνών, ερευνητικές υποθέσεις της έρευνας ορίζονται οι εξής: Υπόθεση 1η: Αναμένεται η ανίχνευση έστω και χαμηλής συχνότητας περιστατικών διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίουλυκείου. Υπόθεση 1α: Αναμένεται πως οι μισοί/-ές μαθητές/τριες θα έχουν επίγνωση περιστατικών διαδικτυακού εθισμού που έχουν συμβεί σε συμμαθητές/τριές τους. Υπόθεση 2η: Αναμένεται η ανίχνευση θετικής συσχέτισης μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και του διαδικτυακού εκφοβισμού. Υπόθεση 3η: Ως προς το διαδικτυακό εθισμό αναμένεται σύνδεση κυρίως με το ανδρικό φύλο (Υπόθεση 3α), ενώ ως προς τον διαδικτυακό εκφοβισμό αναμένεται 56

57 πως τα εθισμένα κορίτσια θα εμπλέκονται ως θύματα σε μεγαλύτερο βαθμό (Υπόθεση 3β). Υπόθεση 4η: Ως προς το διαδικτυακό εθισμό αναμένεται σύνδεση κυρίως με μαθητές/τριες γυμνασίου, δηλαδή ηλικιακά θα κυμαίνονται από 13 έως 15 ετών, (Υπόθεση 4α), ενώ ως προς τον εκφοβισμό αναμένεται πως θα εμπλέκονται εθισμένοι/ες μαθητές/τριες κυρίως γυμνασίου (13-15 ετών) και λιγότερο λυκείου, δηλαδή ηλικίες ετών (Υπόθεση 4β). Υπόθεση 5η: Αναμένεται η ανίχνευση έστω και χαμηλής αρνητικής συσχέτισης μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού από τη μια και της μείωσης της σχολικής επίδοσης των μαθητών/τριών από την άλλη Συμμετέχοντες στοιχεία δείγματος Στην έρευνα συμμετείχαν εθελοντικά 94 μαθητές που φοιτούν σε γυμνάσια και λύκεια των περιοχών Θέρμης και Ευόσμου Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, έλαβαν μέρος 39 αγόρια (41,5%) και 55 κορίτσια (58,5%), όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1, που το 94,7% είχαν πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι, ενώ το 5,3% από internet cafe, όπως προκύπτει και από τον πίνακα 7 που ακολουθεί. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (Ερώτηση 1) Το φύλο των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Αγόρι 39 41,5 Κορίτσι 55 58,5 Σύνολο ,0 57

58 Σχήμα 1: Το φύλο των συμμετεχόντων στην έρευνα ΠΙΝΑΚΑΣ 7 (ΕΡΩΤΗΣΗ 7) Από πού έχεις συνήθως πρόσβαση στο ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Από το σπίτι 89 94,7 Από internet cafe 5 5,3 Σύνολο ,0 Η ηλικία των συμμετεχόντων (Πίνακας 2) κυμαίνεται από τα 13 ως τα 18 έτη με την πλειοψηφία των παιδιών κοντά στα 15 έτη (29,8%), ενώ ακολουθούν τα παιδιά που είναι 14 ετών (26,6%). ΠΙΝΑΚΑΣ 2 (Ερώτηση 2) Η ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) 13 ετών 16 17,0 14 ετών 25 26,6 15 ετών 28 29,8 16 ετών 12 12,8 17 ετών 5 5,3 18 ετών 8 8,5 Σύνολο ,0 58

59 Σχήμα 2: Η ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα Όπως προκύπτει και από την ηλικία των ερωτώμενων, στον Πίνακα 3 δίνεται η σχολική τάξη στην οποία φοιτούν. Έτσι, τα περισσότερα παιδιά φοιτούν στη Γ γυμνασίου (31,9%), ακολουθούν οι μαθητές και οι μαθήτριες της Β γυμνασίου (24,5%), στη συνέχεια της Α γυμνασίου (17%), της Α λυκείου (12,8%), της Γ λυκείου (8,5%) και τέλος της Β λυκείου (5,3%). ΠΙΝΑΚΑΣ 3 (Ερώτηση 3) Η σχολική τάξη των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα Ποσοστό (f) (%) Α γυμνασίου 16 17,0 Β γυμνασίου 23 24,5 Γ γυμνασίου 30 31,9 Α λυκείου 12 12,8 Β λυκείου 5 5,3 Γ λυκείου 8 8,5 Σύνολο ,0 Η τεχνική της δειγματοληψίας είναι η βολική-συμπτωματική. Συνολικά μοιράστηκαν 100 ερωτηματολόγια, ενώ επιστράφηκαν απαντημένα τα

60 4.3. Μέσα συλλογής δεδομένων εργαλείο της έρευνας Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με έντυπο ανώνυμο ερωτηματολόγιο αυτό-αναφοράς που χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό της έρευνας, το οποίο στο σύνολό του παρουσιάζεται στο Παράρτημα (σσ.). Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα εργαλείο που αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος (ερωτήσεις 1, 2 και 3) συλλέγονται δημογραφικά στοιχεία, όπως είναι το φύλο, η ηλικία και η σχολική τάξη που φοιτούν τα παιδιά. Για την έρευνα είναι σημαντικό το φύλο των ερωτώμενων, καθώς είναι ένας παράγοντας που συσχετίζεται άμεσα με τα ερευνητικά ερωτήματα. Επίσης, η ηλικία και η σχολική τάξη των ερωτώμενων επηρεάζουν τις στάσεις και τις αντιλήψεις των παιδιών σχετικά με το διαδίκτυο, τον εθισμό και τον εκφοβισμό. Στο δεύτερο μέρος (ερωτήσεις 4-22) οι συμμετέχοντες στην έρευνα καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις που αφορούν στη σχέση τους με το διαδίκτυο, την εμπλοκή τους με αυτό, καθώς και τις απόψεις τους σχετικά με τα αίτια και τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο. Στο τρίτο μέρος (ερωτήσεις 23-31), συμπεριλήφθηκε η μετάφραση και προσαρμογή (λεξιλογική) σε μαθητές/τριες γυμνασίου και λυκείου του ερωτηματολογίου για τον «Εθισμό στο διαδίκτυο» (YDQ questionnaire) της Young (1996), προκειμένου να ανιχνευθεί η πιθανή ύπαρξη εθισμού των συμμετεχόντων στο διαδίκτυο ή η επικινδυνότητα. Πιο συγκεκριμένα, από το YDQ, που αποτελείται από οκτώ ερωτήσεις, χρησιμοποιήθηκαν: η ερώτηση 1, οι ερωτήσεις 2 και 5 συνδυαστικά, η ερώτηση 3, η ερώτηση 4, η ερώτηση 6, η ερώτηση 7 και η ερώτηση 8 στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου της παρούσας έρευνας. Η εξάρτηση από το διαδίκτυο διαπιστώνεται, όταν ο ερωτώμενος απαντήσει θετικά στις πέντε από τις οκτώ διαγνωστικές ερωτήσεις της Young. Στο τέταρτο μέρος (ερωτήσεις 32-35) τίθενται ερωτήσεις που αφορούν στις απόψεις των μαθητών/τριών αναφορικά με τη σχέση ανάμεσα στον εθισμό στο διαδίκτυο και στο διαδικτυακό εκφοβισμό. Ειδικότερα, στο ερωτηματολόγιο περιλαμβάνονται ερωτήσεις κλειστού τύπου απλής ή πολλαπλής απάντησης. Οι ερωτήσεις μπορούν να απαντηθούν με επιλογή Ναι/Όχι, είναι δηλαδή κλειστές δίτιμες (Dichotomous), βάσει διαβαθμίσεων τύπου Likert (π.χ. καλή μέτρια κακή, πολύ λίγο καθόλου, πάντα συχνά σπάνια ποτέ) και οι περισσότερες απαντήσεις συμπληρώνονται με «Χ», έτσι ώστε να συμπληρώνονται εύκολα και παράλληλα να είναι εφικτή η καταχώριση και ανάλυσή τους στο ειδικό στατιστικό πρόγραμμα. Επίσης, στο ερωτηματολόγιο κάποιες ερωτήσεις επαναλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο, ούτως ώστε να εκτιμηθεί η πραγματική και όχι η τυχαία άποψη του κάθε ερωτηθέντα. Το ερωτηματολόγιο είναι ανώνυμο, όπως ήδη προαναφέρθηκε, και τα προσωπικά δεδομένα που συγκεντρώθηκαν είναι απόρρητα και χρησιμοποιήθηκαν μόνο για τους σκοπούς αυτής της εργασίας Διαδικασία συλλογής δεδομένων Η διεξαγωγή της κυρίως έρευνας έγινε το διάστημα μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου του 2013 σε δύο γυμνάσια και λύκεια της Θεσσαλονίκης. Η χορήγηση και η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου έγινε στη λήξη του σχολικού ωραρίου, καθώς οι μαθητές και οι μαθήτριες εξέρχονταν από το σχολικό χώρο, εφόσον είχε εξασφαλιστεί η συναίνεση των διευθυντών και η εθελοντική συμμετοχή των μαθητών/τριών. Αρχικά, η ερευνήτρια εξηγούσε στα παιδιά τη μεταπτυχιακή της ιδιότητα, το φορέα αλλά και το σκοπό υλοποίησης της συγκεκριμένης έρευνας σε ενημερωτικό έντυπο, που διανεμήθηκε μαζί με το ερωτηματολόγιο. Βέβαια, η 60

61 ερευνήτρια εξασφάλισε το γεγονός ότι όλοι όσοι θα συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο θα έπρεπε να κάνουν χρήση του διαδικτύου, όχι απαραίτητα από δικό τους ηλεκτρονικό υπολογιστή. Σε περίπτωση που κάποιο παιδί δεν είχε καθόλου «επαφή» με τον η/υ και το διαδίκτυο δε συμπλήρωνε το ερωτηματολόγιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των μαθητών/τριών ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένη με τη χρήση του η/υ και του διαδικτύου. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε από την ερευνήτρια στην αρχή της εμπιστευτικότητας, στην ανώνυμη φύση της έρευνας, όπως και στη σημασία των ειλικρινών απαντήσεων, βασισμένων στην προσωπική εμπειρία του κάθε παιδιού. Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκε από τους/τις μαθητές/τριες σε Τέλος, από κάποια σχόλια ορισμένων μαθητών/τριών προς συμμαθητές/τριές τους, κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, φάνηκε πως κάποια παιδιά είχαν βιώσει κατάσταση διαδικτυακού εκφοβισμού από συμμαθητή/τριά τους ή είχαν ακούσει να συμβαίνει σε φίλο/η τους, ο/η οποίος/α ήταν ταυτόχρονα είτε στα όρια για εθισμό είτε είχε ήδη εθιστεί στη χρήση του διαδικτύου Επεξεργασία Δεδομένων Αποτελέσματα Η ανάλυση των ποσοτικών δεδομένων έγινε μέσω του στατιστικού προγράμματος SPSS 20.0 (Statistical Package for Social Sciences). Όλοι οι στατιστικοί έλεγχοι έγιναν σε επίπεδο σημαντικότητας α =.05. Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε τόσο η Περιγραφική όσο και η Επαγωγική Στατιστική. Η περιγραφική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε, για να παρέχει υποστηρικτικές πληροφορίες για την κατανομή των συχνοτήτων της διαδικτυακής χρήσης ή και του εθισμού από τους/τις μαθητές/τριες, καθώς και για την ανάλυση υποκειμενικών χαρακτηριστικών, όπως είναι οι απόψεις και οι στάσεις των συμμετεχόντων σχετικά με τα αίτια και τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο, καθώς και την ύπαρξη του διαδικτυακού εθισμού. Η αναπαράσταση των αφηρημένων αυτών εννοιών με τιμές έγινε με την παραγωγή μέσων όρων κατανομής (Μ.Ο., Means) και τυπικών αποκλίσεων (Τ.Α., Standard Deviation). Οι μέσοι όροι κατανομής δείχνουν προς ποια κατεύθυνση είναι ο μέσος όρος της απάντησης. Η τυπική απόκλιση δίνει μια ένδειξη της απόστασης από το μέσο όρο. Η χαμηλή τυπική απόκλιση σήμαινε ότι οι περισσότερες απαντήσεις συγκεντρώθηκαν γύρω από το μέσο όρο. Η υψηλή τυπική απόκλιση σήμαινε ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία ως προς τις απαντήσεις. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων των ερωτηθέντων δίνονται με ποσοστά σε πίνακες για την καλύτερη κατανόηση των δεδομένων και συσχέτιση μεταξύ τους. Τέλος, για τον έλεγχο των υποθέσεων (επαλήθευση ή διάψευση της μηδενικής υπόθεσης) της παρούσας έρευνας χρησιμοποιήθηκε η Επαγωγική Στατιστική με ατομικά χ 2 τεστ (Pearson chi-square tests) και Spearman Rho Correlation. Τα στοιχεία αυτά δίνονται σε πίνακες στο Παράρτημα Η πρόσβαση των συμμετεχόντων σε η/υ και στο διαδίκτυο και η εμπλοκή τους με το διαδίκτυο Αρχικά λήφθηκαν κάποια στοιχεία σχετικά με την ενασχόληση των παιδιών με το διαδίκτυο και τον η/υ, καθώς και με την πρόσβασή τους σε αυτά. Έτσι, σε ποσοστό 100% φαίνεται ότι όλοι οι ερωτώμενοι διαθέτουν η/υ στο σπίτι (Πίνακας 4), από τους οποίους το 44,7% διαθέτουν η/υ στο δωμάτιό τους, το 38,3% έχουν η/υ στο καθιστικό, ενώ το 17% σε άλλο σημείο του σπιτιού (Πίνακας 5). 61

62 ΠΙΝΑΚΑΣ 4 (ΕΡΩΤΗΣΗ 4) Έχεις η/υ στο σπίτι; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 (ΕΡΩΤΗΣΗ 5) Αν ναι, σε ποιο χώρο του σπιτού βρίσκεται ο η/υ που χρησιμοποιείς; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Στο δωμάτιό σου 42 44,7 Στο καθιστικό 36 38,3 Αλλού 16 17,0 Σύνολο ,0 Σχήμα 3: Ο χώρος από τον οποίο γίνεται χρήση του η/υ Από το σύνολο του δείγματος, το 94,7% δηλώνει ότι έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο, σε αντίθεση με το 5,3% που δηλώνει ότι δεν έχει πρόσβαση (Πίνακας 6). Όπως προκύπτει και από τον Πίνακα 7, που προηγείται, το 94,7% που δηλώνει ότι 62

63 έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο από το σπίτι, ενώ το 5,3% που δεν έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο χρησιμοποιεί το ίντερνετ από internet cafe. ΠΙΝΑΚΑΣ 6 (ΕΡΩΤΗΣΗ 6) Έχεις πρόσβαση στο ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 89 94,7 Όχι 5 5,3 Σύνολο ,0 Σχήμα 4: Ο τόπος πρόσβασης στο διαδίκτυο Όσον αφορά στις ώρες διαδικτυακής χρήσης ημερησίως, από το σύνολο του δείγματος προκύπτει ότι το 36,2% χρησιμοποιούν το διαδίκτυο 3-4 ώρες, το 30,9% 2-3 ώρες, το 21,3% πάνω από 4 ώρες και το 11,7% χρησιμοποιούν το διαδίκτυο 1-2 ώρες. 63

64 ΠΙΝΑΚΑΣ 8 (ΕΡΩΤΗΣΗ 8) Πόσες ώρες την ημέρα χρησιμοποιείς το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) 1-2 ώρες 11 11,7 2-3 ώρες 29 30,9 3-4 ώρες 34 36,2 πάνω από 4 ώρες 20 21,3 Σύνολο ,0 Σχήμα 5: Ώρες ημερήσιας διαδικτυακής χρήσης Αναφορικά με τις απόψεις των συμμετεχόντων για το «ποιος πιστεύουν ότι είναι ο κυριότερος λόγος που χρησιμοποιεί κάποιος το ίντερνετ», φαίνεται ότι κατά 44,7% επιλέγουν την ενημέρωση/συλλογή πληροφοριών για σχολικές εργασίες, κατά 38,3% επιλέγουν τα διαδικτυακά παιχνίδια, κατά 10,6% τις αναζητήσεις chat και κατά 6,4% το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( s) (Πίνακας 9). 64

65 ΠΙΝΑΚΑΣ 9 (ΕΡΩΤΗΣΗ 9) Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο κυριότερος λόγος που χρησιμοποιεί κάποιος το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ενημέρωση/συλλογή πληροφοριών για σχολικές εργασίες 42 44,7 Μ.Ο. = 2,17 Τ.Α. = 1,65 Παιχνίδια 36 38,3 s 6 6,4 Αναζητήσεις chat 10 10,6 Σύνολο ,0 Σχήμα 6: Ο κυριότερος λόγος χρήσης του διαδικτύου Στην ερώτηση «ποιο μέλος της οικογένειάς σου χρησιμοποιεί το ίντερνετ;», σε ποσοστό 29,8% όλα τα μέλη της οικογένειας των ερωτώμενων χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, κατά 22,3% τόσο η μητέρα όσο και τα αδέλφια, κατά 21,3% ο πατέρας, ενώ σε ποσοστό 4,3% κανένα μέλος της οικογένειας δε χρησιμοποιεί το διαδίκτυο (Πίνακας 10). 65

66 ΠΙΝΑΚΑΣ 10 (ΕΡΩΤΗΣΗ 10) Ποιο μέλος της οικογένειάς σου χρησιμοποιεί το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πατέρας 20 21,3 Μητέρα 21 22,3 Αδέλφια 21 22,3 Κανένας 4 4,3 Όλοι 28 29,8 Σύνολο ,0 Σχήμα 7: Τα μέλη της οικογένειας που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο Στην ερώτηση «Πώς χαρακτηρίζεις τη σχέση σου με τους γονείς σου;», το 83% απάντησε «Καλή», ενώ το 17% «Μέτρια» (Πίνακας 11). 66

67 ΠΙΝΑΚΑΣ 11 (ΕΡΩΤΗΣΗ 11) Πώς χαρακτηρίζεις τη σχέση σου με τους γονείς σου; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Καλή 78 83,0 Μέτρια 16 17,0 Σύνολο ,0 Στη συνέχεια οι ερωτώμενοι κλήθηκαν να απαντήσουν στην ερώτηση «Γνωρίζουν οι γονείς σου πόσο χρόνο δαπανάς στο διαδίκτυο;». Έτσι, κατά 73,4% απάντησαν «Ναι», ενώ κατά 26,6% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 12). ΠΙΝΑΚΑΣ 12 (ΕΡΩΤΗΣΗ 12) Γνωρίζουν οι γονείς σου πόσο χρόνο δαπανάς στο διαδίκτυο; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 69 73,4 Όχι 25 26,6 Σύνολο , Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων σχετικά με τους διαδικτυακούς κινδύνους και την ενημέρωση Στην ερώτηση «Θεωρείς επαρκή την ενημέρωση για την προστασία του νέου από τους κινδύνους του ίντερνετ;», κατά 89,4% οι μαθητές και οι μαθήτριες απάντησαν «Όχι», ενώ κατά 9,6% απάντησαν «Ναι» (Πίνακας 13). ΠΙΝΑΚΑΣ 13 (ΕΡΩΤΗΣΗ 13) Θεωρείς επαρκή την ενημέρωση για την προστασία του νέου από τους κινδύνους του ίντερνετ; Μ.Ο. = 1,91 Τ.Α. = 0,32 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 9 9,6 Όχι 84 89,4 Ελάχιστη 1 1,1 Σύνολο ,0 67

68 Στην ερώτηση «Πώς απέκτησες την πληροφόρηση για τους κινδύνους του ίντερνετ;», το 54,3% απάντησε «από τους γονείς», το 21,3% «από συζητήσεις στο σχολείο», το 20,2% «από προσωπική τους αναζήτηση», ενώ το 4,3% «από φίλους» (Πίνακας 14). ΠΙΝΑΚΑΣ 14 (ΕΡΩΤΗΣΗ 14) Πώς απέκτησες την πληροφόρηση για τους κινδύνους του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Από προσωπική αναζήτηση (βιβλία, διαδίκτυο) 19 20,2 Από συζητήσεις στο σχολείο 20 21,3 Μ.Ο. = 2,92 Τ.Α. = 1,25 Από φίλους 4 4,3 Από γονείς 51 54,3 Σύνολο ,0 Σχήμα 8: Πηγή πληροφόρησης για τους κινδύνους του διαδικτύου Στη συνέχεια τέθηκε η ερώτηση «Πόσο καλά πληροφορημένοι εκτιμάς ότι είναι οι φίλοι/συμμαθητές σου σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο;». Έτσι, σε ποσοστό 56,4% απάντησαν «Λίγο», ενώ σε ποσοστό 43,6% απάντησαν «Καθόλου» (Πίνακας 15). 68

69 ΠΙΝΑΚΑΣ 15 (ΕΡΩΤΗΣΗ 15) Πόσο καλά πληροφορημένοι εκτιμάς ότι είναι οι φίλοι/συμμαθητές σου σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 2,44 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Λίγο 53 56,4 Καθόλου 41 43,6 Σύνολο ,0 Συνεχίζοντας, γίνεται φανερό ότι στη συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος οι ερωτώμενοι πιστεύουν ότι η ενημέρωση των μαθητών και των μαθητριών για τον εθισμό στο διαδίκτυο είναι πολύ απαραίτητη (100%) (Πίνακας 16). ΠΙΝΑΚΑΣ 16 (ΕΡΩΤΗΣΗ 16) Κατά την άποψή σου, πόσο απαραίτητη είναι η ενημέρωση μαθητών για τον εθισμό στο διαδικτυο; Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πολύ , Γνώστες περιστατικών εθισμού στο διαδίκτυο Έπειτα τα παιδιά ερωτήθηκαν «αν γνωρίζουν προσωπικά περιπτώσεις μαθητών/τριών που κατά τη γνώμη τους οδηγήθηκαν στον εθισμό στο διαδίκτυο». Σε ποσοστό 58,5% απάντησαν «Ναι», ενώ σε ποσοστό 41,5% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 17). ΠΙΝΑΚΑΣ 17 (ΕΡΩΤΗΣΗ 17) Γνωρίζεις προσωπικά περιπτώσεις μαθητών/τριών που κατά τη γνώμη σου οδηγήθηκαν στον εθισμό στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 1,41 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 55 58,5 Όχι 39 41,5 Σύνολο ,0 69

70 Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων αναφορικά με τα αίτια και τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Στην ερώτηση «Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο;», το 33% των μαθητών/τριών φαίνεται ότι αποδίδουν τον εθισμό στο διαδίκτυο στη δυσλειτουργία της οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια), το 24,5% στην έλλειψη παρέας και το αίσθημα μοναξιάς, το 21,3% στην πολύωρη απουσία των γονέων από το σπίτι λόγω εργασίας, το 17% στην ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών του παιδιού και το 4,3% στη διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους (Πίνακας 18). ΠΙΝΑΚΑΣ 18 (ΕΡΩΤΗΣΗ 18) Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς 23 24,5 Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους 4 4,3 Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) 31 33,0 Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας 20 21,3 Ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών παιδιού 16 17,0 Σύνολο ,0 Μ.Ο. = 3,02 Τ.Α. = 1,39 70

71 Σχήμα 9: Ο συχνότερος λόγος που οδηγεί στον εθισμό στο διαδίκτυο Όπως φαίνεται στον Πίνακα 19 (ερώτηση 19), το 100% των ερωτώμενων πιστεύει ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο δημιουργεί αντικοινωνική συμπεριφορά. ΠΙΝΑΚΑΣ 19 (ΕΡΩΤΗΣΗ 19) Πιστεύεις πως ο εθισμός στο διαδίκτυο δημιουργεί αντικοινωνική συμπεριφορά; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 Έπειτα, οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν «Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ;». Το προβάδισμα φαίνεται ότι έχει η μείωση της σχολικής επίδοσης (54,3%), ακολουθεί η διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια (20,2%), στη συνέχεια τα σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) (16%), η μείωση της φυσικής δραστηριότητας (5,3%) και τέλος τα συναισθήματα θλίψης (4,3%) (Πίνακας 20). ΠΙΝΑΚΑΣ 20 (ΕΡΩΤΗΣΗ 20) Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Μείωση σχολικής επίδοσης 51 54,3 Συναισθήματα θλίψης 4 4,3 Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια 19 20,2 Μείωση της φυσικής δραστηριότητας 5 5,3 Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Μ.Ο. = 2,40 Τ.Α. = 1, ,0 Σύνολο ,0 71

72 Σχήμα 10: Η πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου Στην επόμενη ερώτηση οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν στο εξής: «Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ;». Όπως προκύπτει και από τον Πίνακα 21, υπερισχύει η αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/εκφοβισμού (57,4%), ακολουθεί η παρακολούθηση σκηνών βίας (25,5%), η αποδοχή μηνυμάτων που προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες (10,6%) και τέλος η αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης (6,4%). ΠΙΝΑΚΑΣ 21 (ΕΡΩΤΗΣΗ 21) Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/εκφοβισμού 54 57,4 Παρακολούθηση σκηνών βίας 24 25,5 Αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης 6 6,4 Αποδοχή μηνυμάτων που σε προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες 10 10,6 Σύνολο ,0 Μ.Ο. = 1,91 Τ.Α. = 1,54 72

73 Σχήμα 11: Περιπτώσεις αίσθησης ανασφάλειας κατά τη χρήση του διαδικτύου Στάσεις ερωτώμενων σχετικά με την εμπλοκή με το διαδίκτυο και τα περιστατικά εθισμού στο διαδίκτυο Το σύνολο του δείγματος (Ν=94) θεωρεί ότι το ίντερνετ μπορεί να προκαλέσει εξάρτηση σε έναν χρήστη (100%) (Πίνακας 22). ΠΙΝΑΚΑΣ 22 (ΕΡΩΤΗΣΗ 22) Νομίζεις ότι το ίντερνετ μπορεί να προκαλέσει μέχρι και εξάρτηση σε έναν χρήστη; Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 Στην επόμενη ερώτηση, «Αισθάνεσαι την ανάγκη να χρησιμοποιείς το διαδίκτυο για διαρκώς αυξανόμενα χρονικά διαστήματα, για να επιτύχεις την ικανοποίησή σου;», το 44,7% των μαθητών/τριών απάντησαν «Ναι», ενώ το 55,3% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 23). 73

74 ΠΙΝΑΚΑΣ 23 (ΕΡΩΤΗΣΗ 23) Αισθάνεσαι την ανάγκη να χρησιμοποιείς το διαδίκτυο για διαρκώς αυξανόμενα χρονικά διαστήματα, για να επιτύχεις την ικανοποίησή σου; Μ.Ο. = 1,55 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 42 44,7 Όχι 52 55,3 Σύνολο ,0 Στην ερώτηση «Υπήρξαν φορές που ένιωσες ανησυχία και δυσάρεστα συναισθήματα, γιατί δεν μπορούσες να έχεις πρόσβαση στο ίντερνετ;», το 58,5% απάντησαν «Ναι», ενώ το 41,5% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 24). ΠΙΝΑΚΑΣ 24 (ΕΡΩΤΗΣΗ 24) Υπήρξαν φορές που ένιωσες ανησυχία και δυσάρεστα συναισθήματα, γιατί δεν μπορούσες να έχεις πρόσβαση στο ίντερνετ; Μ.Ο. = 1,41 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 55 58,5 Όχι 39 41,5 Σύνολο ,0 Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν το εξής: «Αισθάνεσαι να σε απασχολεί συνεχώς η σύνδεση με το διαδίκτυο και ανυπομονείς να επανασυνδεθείς;» και απάντησαν σε ποσοστό 40,4% «Ναι» και σε ποσοστό 59,6% «Όχι» (Πίνακας 25). ΠΙΝΑΚΑΣ 25 (ΕΡΩΤΗΣΗ 25) Αισθάνεσαι να σε απασχολεί συνεχώς η σύνδεση με το διαδίκτυο και ανυπομονείς να επανασυνδεθείς; Μ.Ο. = 1,60 Τ.Α. = 0,49 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 38 40,4 Όχι 56 59,6 Σύνολο ,0 74

75 Στην ερώτηση «Παραμένεις σε σύνδεση με το διαδίκτυο για περισσότερο χρόνο από ό,τι αρχικά σχεδίαζες, προκειμένου αυτό να σου προσφέρει ικανοποίηση;» τα παιδιά απάντησαν «Ναι» κατά 91,5%, ενώ κατά 8,5% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 26). ΠΙΝΑΚΑΣ 26 (ΕΡΩΤΗΣΗ 26) Παραμένεις σε σύνδεση με το διαδίκτυο για περισσότερο χρόνο από ό,τι αρχικά σχεδίαζες, προκειμένου αυτό να σου προσφέρει ικανοποίηση; Μ.Ο. = 1,09 Τ.Α. = 0,28 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 86 91,5 Όχι 8 8,5 Σύνολο ,0 Έπειτα, στην ερώτηση «Έχεις κάνει επανειλημμένα αποτυχημένες προσπάθειες να ελέγξεις, να περιορίσεις ή να σταματήσεις τη χρήση του διαδικτύου;» το 22,3% των ερωτώμενων απάντησαν «Ναι», ενώ το 77,7% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 27). ΠΙΝΑΚΑΣ 27 (ΕΡΩΤΗΣΗ 27) Έχεις κάνει επανειλημμένα αποτυχημένες προσπάθειες να ελέγξεις, να περιορίσεις ή να σταματήσεις τη χρήση του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,78 Τ.Α. = 0,42 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 21 22,3 Όχι 73 77,7 Σύνολο ,0 Ακολούθως, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν στην ερώτηση «Νιώθεις ανησυχία, θλίψη, κακοκεφιά ή νευρικότητα, όταν επιχειρείς να περιορίσεις ή να διακόψεις τη χρήση του διαδικτύου;». Σε ποσοστό 27,7% απάντησαν «Ναι» και σε ποσοστό 72,3% «Όχι» (Πίνακας 28). 75

76 ΠΙΝΑΚΑΣ 28 (ΕΡΩΤΗΣΗ 28) Νιώθεις ανησυχία, θλίψη, κακοκεφιά ή νευρικότητα, όταν επιχειρείς να περιορίσεις ή να διακόψεις τη χρήση του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,72 Τ.Α. = 0,45 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 26 27,7 Όχι 68 72,3 Σύνολο ,0 Ακόμη, τέθηκε η ερώτηση «Έχει χρειαστεί να πεις ψέμματα στα μέλη της οικογένειάς σου, σε εκπαιδευτικό ή σε φίλο, προκειμένου να κρύψεις τη συχνότητα και την ποσότητα της χρήσης σου του διαδικτύου;». Κατά 33% οι ερωτώμενοι απάντησαν «Ναι» και κατά 67% απάντησαν «Όχι» (Πίνακας 29). ΠΙΝΑΚΑΣ 29 (ΕΡΩΤΗΣΗ 29) Έχει χρειαστεί να πεις ψέμματα στα μέλη της οικογένειάς σου, σε εκπαιδευτικό ή σε φίλο, προκειμένου να κρύψεις τη συχνότητα και την ποσότητα της χρήσης σου του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,67 Τ.Α. = 0,47 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 31 33,0 Όχι 63 67,0 Σύνολο ,0 Στην ερώτηση «Χρησιμοποιείς το διαδίκτυο ως μέσο διαφυγής από τα προβλήματά σου ή ως μέσο ανακούφισης από μια στενόχωρη διάθεση (π.χ. αισθήματα αβοηθησίας, ενοχής, άγχους ή κατάθλιψης);» «Ναι» απάντησε το 55,3% και «Όχι» το 44,7% (Πίνακας 30). 76

77 ΠΙΝΑΚΑΣ 30 (ΕΡΩΤΗΣΗ 30) Χρησιμοποιείς το διαδίκτυο ως μέσο διαφυγής από τα προβλήματά σου ή ως μέσο ανακούφισης από μια στενόχωρη διάθεση (π.χ. αισθήματα αβοηθησίας, ενοχής, άγχους ή κατάθλιψης); Μ.Ο. = 1,45 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 52 55,3 Όχι 42 44,7 Σύνολο ,0 Όπως φαίνεται στον Πίνακα 31, το 36,2% των ερωτώμενων απάντησαν ότι αισθάνονται απορροφημένοι στο διαδίκτυο («Ναι»), ενώ το 63,8% απάντησαν αρνητικά («Όχι»). ΠΙΝΑΚΑΣ 31 (ΕΡΩΤΗΣΗ 31) Αισθάνεσαι απορροφημένος/η στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 1,63 Τ.Α. = 0,48 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 34 36,2 Όχι 60 63,8 Σύνολο ,0 Επιπλέον, στον Πίνακα 32 γίνεται φανερό ότι η πλειοψηφία των παιδιών (85,1%) δε θεωρεί τον εθισμό στο διαδίκτυο πιο επιβλαβή από κάποιον άλλο τύπο εθισμού, ενώ κατά 14,9% θεωρούν ότι είναι πιο επικίνδυνος. ΠΙΝΑΚΑΣ 32 (ΕΡΩΤΗΣΗ 32) Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι πιο επιβλαβής από κάποιον άλλο τύπο εθισμού; Μ.Ο. = 1,85 Τ.Α. = 0,36 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 14 14,9 Όχι 80 85,1 Σύνολο ,0 77

78 Απόψεις και στάσεις των ερωτώμενων σχετικά με τη σχέση του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού Στους συμμετέχοντες στην έρευνα τέθηκε η εξής ερώτηση: «Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying);». Κατά 94,7% απάντησαν θετικά («Ναι») και κατά 5,3% αρνητικά («Όχι») (Πίνακας 33). ΠΙΝΑΚΑΣ 33 (ΕΡΩΤΗΣΗ 33) Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Μ.Ο. = 1,05 Τ.Α. = 0,23 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 89 94,7 Όχι 5 5,3 Σύνολο ,0 Στη συνέχεια ερωτήθηκαν: «Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου;». Το 66% των συμμετεχόντων απάντησαν «Ναι», ενώ το 34% «Όχι» (Πίνακας 34). ΠΙΝΑΚΑΣ 34 (ΕΡΩΤΗΣΗ 34) Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,34 Τ.Α. = 0,48 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 62 66,0 Όχι 32 34,0 Σύνολο ,0 Τέλος, οι μαθητές/τριες κλήθηκαν να απαντήσουν στην ερώτηση «Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν;». Το μεγαλύτερο ποσοστό απαντήσεων συγκεντρώνει η επιλογή «Συχνά» (60,6%), ακολουθεί η επιλογή «Σπάνια» (20,2%) και στο τέλος η επιλογή «Πάντα» (19,1%) (Πίνακας 35). 78

79 ΠΙΝΑΚΑΣ 35 (ΕΡΩΤΗΣΗ 35) Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Μ.Ο. = 2,01 Τ.Α. = 0,63 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πάντα 18 19,1 Συχνά 57 60,6 Σπάνια 19 20,2 Σύνολο , Συσχετίσεις ανάμεσα στις ανεξάρτητες μεταβλητές «φύλο» και «ηλικία» και τις εξαρτημένες μεταβλητές «απόψεις και στάσεις σχετικά με τα αίτια και τις συνέπειες του εθισμού» αλλά και τη «σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό» Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τα αίτια του εθισμού στο διαδίκτυο Συνολικά ως συχνότερο αίτιο του εθισμού οι έφηβοι επέλεξαν τη δυσλειτουργία της οικογένειας, κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτή ήταν η επιλογή των κοριτσιών, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος. Η κατανομή των απαντήσεων, όμως, ως προς το φύλο διαφοροποιείται. Έτσι, ως συχνότερο λόγο εθισμού επέλεξαν τη δυσλειτουργία της οικογένειας λόγω διαζυγίου ή μονογονεϊκής οικογένειας 9 αγόρια και 22 κορίτσια (n=31). Έπειτα, την έλλειψη παρέας και το αίσθημα μοναξιάς επέλεξαν 9 αγόρια και 14 κορίτσια (n=23). Ακολουθεί η πολύωρη απουσία των γονέων από το σπίτι λόγω εργασίας, την οποία επέλεξαν 16 αγόρια και 4 κορίτσια (n=20). Στη συνέχεια 15 κορίτσια και μόλις 1 αγόρι (n=16) επέλεξαν την ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών του παιδιού. Τέλος, 4 αγόρια αποκλειστικά (n=4) επέλεξαν ως συχνότερο αίτιο εθισμού τη διαταραχή των σχέσεων με γονείς και φίλους. Επομένως, τα περισσότερα αγόρια θεωρούν ότι ο συχνότερος λόγος εθισμού των εφήβων στο διαδίκτυο είναι η πολύωρη απουσία των γονέων λόγω εργασίας, ενώ τα περισσότερα κορίτσια αποδίδουν τον εθισμό των εφήβων στη δυσλειτουργία της οικογένειας λόγω διαζυγίου ή μονογονεϊκής οικογένειας. Το συμπέρασμα που προκύπτει, λοιπόν, είναι πως τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια του δείγματος αποδίδουν την υπαιτιότητα του εθισμού σε οικογενειακούς λόγους ή οικογενειακά προβλήματα. 79

80 ΠΙΝΑΚΑΣ 36 Φύλο * Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Crosstabulation Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να Total εθιστεί στο διαδίκτυο; Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας Ύπαρξη συναισθηματικών -ψυχικών διαταραχών παιδιού Αγόρι Φύλο Κορίτσι Total Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Το σύνολο των ερωτώμενων εφήβων, τόσο των αγοριών (n=39) όσο και των κοριτσιών (n=55), υποστηρίζουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να προκαλέσει στον εθισμένο χρήστη αντικοινωνική συμπεριφορά. Όσον αφορά σε ποια δυσάρεστη συνέπεια τους έχει δημιουργήσει η (υπερβολική) χρήση του διαδικτύου, 20 αγόρια και 31 κορίτσια επέλεξαν τη μείωση της σχολικής επίδοσης, 14 αγόρια και 5 κορίτσια επέλεξαν τη διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια, 1 αγόρι και 14 κορίτσια επέλεξαν τα σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα), 5 κορίτσια αποκλειστικά τη μείωση της φυσικής δραστηριότητας και 4 αγόρια αποκλειστικά τα συναισθήματα θλίψης. 80

81 ΠΙΝΑΚΑΣ 37 Φύλο * Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Crosstabulation Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του Total ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Αγόρι Φύλο Κορίτσι Total Φύλο και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό Από το σύνολο του δείγματος (N=94) 34 αγόρια και 55 κορίτσια θεωρούν ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού. Αντίθετα, μόνο 5 αγόρια απάντησαν αρνητικά, ενώ το σύνολο των κοριτσιών (n=55) απάντησαν θετικά. Επιπλέον, 21 αγόρια και 41 κορίτσια πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να έχει και το ρόλο του θύτη/διαδικτυακού εκφοβιστή. Αρνητικά απάντησαν 18 αγόρια και 14 κορίτσια. Τέλος, τα περισσότερα κορίτσια, 43 από 55, πιστεύουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν συχνά και 12 κορίτσια θεωρούν ότι συνυπάρχουν πάντα. Αντίθετα, από τα αγόρια τα περισσότερα (n=19) θεωρούν ότι σπάνια συνυπάρχουν, 14 αγόρια πιστεύουν ότι συνυπάρχουν συχνά, ενώ μόνο 6 θεωρούν ότι συνυπάρχουν πάντα Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τα αίτια του εθισμού στο διαδίκτυο Ως συχνότερος λόγος που οδηγεί τον έφηβο στον εθισμό στο διαδίκτυο εμφανίζεται η δυσλειτουργία της οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) με τους ερωτώμενους εφήβους να κατανέμονται ηλικιακά ως εξής: 6 έφηβοι 13 ετών, 4 έφηβοι 14 ετών, 17 των 15 ετών και 4 που είναι 16 ετών. Έπειτα, την έλλειψη παρέας και το αίσθημα μοναξιάς επέλεξαν 5 13χρονοι, 10 15χρονοι, 4 17χρονοι και 4 18χρονοι έφηβοι. Στη συνέχεια, τη διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους ως αίτιο του εθισμού επέλεξαν μόνο 4 16χρονοι. Την πολύωρη απουσία των γονέων από το σπίτι λόγω εργασίας επέλεξαν 5 έφηβοι 13 ετών, 10 των 14 ετών, 1 των 15 ετών και 4 18χρονοι. Τέλος, την ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών 81

82 διαταραχών του παιδιού θεωρούν ως αίτιο εθισμού 11 14χρονοι, 4 16χρονοι και 1 17χρονος. ΠΙΝΑΚΑΣ 38 Ηλικία * Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Crosstabulation Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να Total εθιστεί στο διαδίκτυο; Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας Ύπαρξη συναισθηματικώνψυχικών διαταραχών παιδιού 13 ετών ετών Ηλικία 15 ετών ετών ετών ετών Total Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο Το σύνολο των εφήβων όλων των ηλικιακών ομάδων, 13 ετών (n=16), 14 ετών (n=25), 15 ετών (n=28), 16 ετών (n=12), 17 ετών (n=5), 18 ετών (n=8), θεωρούν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να προκαλέσει στο χρήστη αντικοινωνική συμπεριφορά. Σχετικά με το ποια θεωρούν οι ερωτώμενοι την πιο δυσάρεστη συνέπεια που τους έχει δημιουργήσει η χρήση του διαδικτύου ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκουν: η μείωση της σχολικής επίδοσης φαίνεται να συγκεντρώνει την πλειοψηφία των επιλογών των εφήβων ετών. Ειδικότερα, αποτέλεσε την επιλογή 11 παιδιών 13 ετών, 20 των 14 ετών, 16 των 15 ετών και 4 των 16 ετών. Ακολουθεί η διαταραχή των σχέσεων με φίλους και οικογένεια, την οποία επέλεξαν 5 έφηβοι 13 ετών, 6 των 15 ετών, 4 των 16 ετών και 4 των 18 ετών. Στη συνέχεια τα σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) θεωρούν ως την πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου 6 έφηβοι 15 ετών, 4 των 16 ετών και 5 των 17 ετών. Έπειτα, τη μείωση της φυσικής δραστηριότητας θεωρούν επίσης δυσάρεστη συνέπεια 5 14χρονοι, ενώ τα συναισθήματα θλίψης 4 18χρονοι έφηβοι. 82

83 ΠΙΝΑΚΑΣ 39 Ηλικία * Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Crosstabulation Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση Total του ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) 13 ετών ετών Ηλικία 15 ετών ετών ετών ετών Total Ηλικία και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό Από τα 16 παιδιά που είναι 13 ετών τα 11 πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού σε αντίθεση με τα υπόλοιπα 5 της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Το σύνολο των παιδιών των υπόλοιπων ηλικιακών κατηγοριών, 14 ετών (n=25), 15 ετών (n=28), 16 ετών (n=12), 17 ετών (n=5), 18 ετών (n=8), απάντησαν επίσης θετικά. Δηλαδή η πλειοψηφία των εφήβων όλων των ηλικιακών ομάδων υποστηρίζουν ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό, όσον αφορά στο ρόλο του εθισμένου χρήστη ως του θύματος σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού/αποδοχής απειλητικών μηνυμάτων μέσω διαδικτύου. Ακόμη, τα παιδιά που είναι 13 ετών (n=16) όλα πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου. Από τα παιδιά των 14 ετών τα 21 πιστεύουν το ίδιο σε αντίθεση με 4 παιδιά που απάντησαν αρνητικά. Όσον αφορά στα 15χρονα, τα 17 απάντησαν θετικά, ενώ τα 11 αρνητικά. Από τους εφήβους των 16 ετών οι 8 πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης μπορεί να είναι και θύτης σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού σε αντίθεση με τους υπόλοιπους 4 της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Συνεχίζοντας, από ό,τι φαίνεται, οι μεγαλύτεροι έφηβοι, 17 ετών (n=5) και 18 ετών (n=8), θεωρούν ότι ο εθισμένος χρήστης δεν μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου. Δηλαδή του αποδίδουν μόνο το ρόλο του θύματος και όχι αυτό του θύτη. 83

84 Όσον αφορά στο αν και κατά πόσο οι ερωτώμενοι πιστεύουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν, οι απαντήσεις που δόθηκαν κατανεμημένες κατά ηλικιακή ομάδα είναι: από το σύνολο των παιδιών 13 ετών (n=16) τα 6 απάντησαν ότι τα δύο φαινόμενα συνυπάρχουν πάντα, τα 5 συχνά και τα υπόλοιπα 5 σπάνια. Αναφορικά με τα παιδιά 14 ετών (n=25) τα 6 απάντησαν πάντα και τα 19 συχνά. Από τα 15χρονα (n=28) τα 6 θεωρούν ότι τα φαινόμενα αυτά συνυπάρχουν πάντα, τα 17 συχνά και τα 5 σπάνια. Το σύνολο των εφήβων των 16 ετών (n=12) πιστεύουν ότι ο διαδικτυακός εθισμός και ο εκφοβισμός συνυπάρχουν συχνά. Από τους 5 εφήβους 17 ετών οι 4 πιστεύουν ότι συνυπάρχουν συχνά, ενώ ο 1 σπάνια. Τέλος, οι έφηβοι 18 ετών (n=8) όλοι θεωρούν ότι αυτά τα φαινόμενα συνυπάρχουν σπάνια Μείωση της σχολικής επίδοσης και απόψεις-στάσεις των εφήβων σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και εκφοβισμό Αρχικά, γίνεται φανερή από τον Πίνακα 40 η θετική συσχέτιση ανάμεσα στη μείωση της σχολικής επίδοσης ως την πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου ή και του εθισμού σε αυτό και στην αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/διαδικτυακού εκφοβισμού ως την πιο συχνή περίπτωση της αίσθησης ανασφάλειας των ερωτώμενων κατά τη διάρκεια της χρήσης του διαδικτύου. Ειδικότερα, οι 30 έφηβοι που δήλωσαν ότι μειώθηκε η σχολική τους επίδοση δήλωσαν επίσης ότι έχουν υποστεί διαδικτυακό εκφοβισμό. ΠΙΝΑΚΑΣ 40 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Crosstabulation Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια Total κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/ εκφοβισμού Παρακολούθηση σκηνών βίας Αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης Αποδοχή μηνυμάτων που σε προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες

85 Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total Επίσης, παρατηρώντας τον Πίνακα 41, που ακολουθεί, προκύπτει πως από τους 51 εφήβους που επέλεξαν συνολικά τη μείωση της σχολικής επίδοσης ως την πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου οι 46 πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού. ΠΙΝΑΚΑΣ 41 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμένος Total χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Ναι Όχι Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total

86 Επιπλέον, από τους 51 εφήβους που επέλεξαν συνολικά τη μείωση της σχολικής επίδοσης ως την πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου οι 41 πιστεύουν ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου (Πίνακας 42). ΠΙΝΑΚΑΣ 42 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμένος Total χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Ναι Όχι Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total Τέλος, από τους 51 εφήβους που επέλεξαν συνολικά τη μείωση της σχολικής επίδοσης ως την πιο δυσάρεστη συνέπεια της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου οι 34 θεωρούν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν συχνά, οι 12 πάντα και οι 5 σπάνια (Πίνακας 43). ΠΙΝΑΚΑΣ 43 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο Total διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Πάντα Συχνά Σπάνια Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια

87 η χρήση του Μείωση της φυσικής ίντερνετ; δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total Συμπερασματικά, οι έφηβοι που έχει μειωθεί η σχολική τους επίδοση εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου και που είτε είναι ήδη εθισμένοι είτε βρίσκονται σε επικινδυνότητα είτε όχι θεωρούν ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στον εθισμό στο διαδίκτυο και το διαδικτυακό εκφοβισμό. Αποδίδουν στο χρήστη του διαδικτύου, είτε είναι ήδη εθισμένος είτε βρίσκεται λίγο πριν τον εθισμό, τόσο του ρόλο του θύματος όσο και του ρόλο του θύτη στο πλαίσιο του διαδικτυκού εκφοβισμού. 87

88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : Συζήτηση 5.1. Σημασία, συμπεράσματα και συγκρίσεις αποτελεσμάτων Σκοπός της έρευνας ήταν η διερεύνηση των απόψεων και στάσεων των εφήβων ηλικίας ετών, μαθητών και μαθητριών γυμνασίου και λυκείου, σχετικά με το διαδικτυακό εθισμό και τη σχέση του με το διαδικτυακό εκφοβισμό. Οι επιμέρους στόχοι της έρευνας αφορούσαν τη διερεύνηση: α) πιθανών περιπτώσεων διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίου και λυκείου, β) απόψεων και στάσεων εφήβων ετών σχετικά με το διαδικτυακό εθισμό αναφορικά με τα αίτιά του και τις συνέπειές του, γ) απόψεων και στάσεων εφήβων ετών σχετικά με τη σχέση/σύνδεση μεταξύ διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού, δ) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με την ηλικία, ε) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με το φύλο και στ) των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε σχέση με τη σχολική επίδοση. Το διαδίκτυο είναι ένα εξελισσόμενο μέσο επικοινωνίας, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, το οποίο αλλάζει διαρκώς. Έτσι, τα άτομα αντιμετωπίζουν κινδύνους και παρενοχλήσεις όσο συνδέουν τα ενδιαφέροντα και την καθημερινότητά τους με το διαδίκτυο. Ως εκ τούτου, η διαδικτυακή πρόσβαση και χρήση αλλάζει συνεχώς. Γι αυτό απαιτείται οι χρήστες να είναι προσεκτικοί με τους κινδύνους που συνδέονται με επικίνδυνες διαδικτυακές συμπεριφορές και καταστάσεις, όπως είναι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Ενενήντα τέσσερις (Ν=94) μαθητές και μαθήτριες διαφόρων γυμνασίων και λυκείων της Θεσσαλονίκης συμμετείχαν ανώνυμα, συμπληρώνοντας ένα ειδικά διαμορφωμένο για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας ερωτηματολόγιο. Η μεγαλύτερη ομάδα των συμμετεχόντων ήταν κορίτσια (n=55, 58,5%), ηλικίας ετών που φοιτούν στη Β και Γ γυμνασίου. Η ανάλυση και παρουσίαση των αποτελεσμάτων στο Κεφάλαιο 4 έδωσε απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις με βάση τα δεδομένα. Η Συζήτηση που ακολουθεί επεξηγεί τη σημασία των αποτελεσμάτων αυτών. Το πρώτο ερευνητικό ερώτημα αφορά σε ποιο βαθμό χρησιμοποιούν οι έφηβοι το διαδίκτυο, καθώς και στο μέρος από το οποίο έχουν πρόσβαση στο μέσο αυτό. Είναι σημαντικές οι πληροφορίες για τη διαδικτυακή τους πρόσβαση και χρήση, προκειμένου να επιτευχθεί η καλύτερη κατανόηση του δείγματος και η δημιουργία ενός σημείου σύγκρισης και διασταύρωσης μεταξύ των μεταβλητών που σχετίζονται με τη διαδικτυακή πρόσβαση, τον εθισμό και τη χρήση του διαδικτυακού εκφοβισμού. Το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι (94,7%) και έπειτα από internet cafe (5,3%) έρχεται σε συμφωνία με τα στατιστικά στοιχεία που αναφέρονται στην Εισαγωγή για την επιδημιολογία του εθισμού στο διαδίκτυο σε εφήβους (Τσίτσικα, 2011; Welch, 2001; Ε-Life, 2011). Επιπλέον, ο βαθμός και η συχνότητα χρήσης του διαδικτύου μελετάται με βάση τις ώρες ημερήσιας χρήσης από τους εφήβους του δείγματος. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες (36,2%) φαίνεται ότι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο 3-4 ώρες ημερησίως και ένα 30,9% το χρησιμοποιεί για 2-3 ώρες. Επομένως, σημαντικό μέρος του δείγματος κάνει χρήση του διαδικτύου πάνω από 20 ώρες την εβδομάδα, 88

89 σύμφωνα και με τις έρευνες της Μ.Ε.Υ. (2007, 2010). Ωστόσο, σύμφωνα με το συνέδριο E-Life (2011) ο μέσος όρος χρήσης του διαδικτύου από εθισμένους αγγίζει τις 41,4 ώρες την εβδομάδα. Ενδιαφέρον παρουσίασαν και κάποια αποτελέσματα της έρευνας αναφορικά με τον κυριότερο λόγο χρήσης του διαδικτύου, δηλαδή με το είδος των δραστηριοτήτων στο διαδίκτυο. Οι 42 στους 94 δήλωσαν ως τον κυριότερο λόγο που χρησιμοποιούν το ίντερνετ την ενημέρωση/συλλογή πληροφοριών για σχολικές εργασίες και οι 36 τα παιχνίδια. Σύμφωνα με τις έρευνες της Μ.Ε.Υ. (2007, 2010) και τα πορίσματα του 2ου Πανελλήνιου Διεπιστημονικού Συνεδρίου «E-Life 2011», οι κύριες δραστηριότητες, που εθίζουν, είναι τα διαδικτυακά παιχνίδια, οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, κάτι που δε συμπεριλήφθηκε στην παρούσα έρευνα, και έπεται η ενημέρωση. Έτσι, τα αποτελέσματα συμπίπτουν όσον αφορά στα διαδικτυακά παιχνίδια αλλά και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τις συνομιλίες (chat). Ωστόσο, δε συμπίπτουν αναφορικά με τη διαδικτυακή χρήση για μαθησιακούς σκοπούς. Το δεύτερο ερευνητικό ερώτημα αφορά στις απόψεις και στάσεις των συμμετεχόντων για την ενημέρωση των νέων σχετικά με τους κινδύνους που διατρέχουν από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου και για τον εθισμό στο διαδίκτυο, καθώς και την πηγή της πληροφόρησής τους αναφορικά με αυτούς τους κινδύνους. Έτσι, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (89,4%) δε θεωρεί επαρκή την ενημέρωση για την προστασία του νέου από τους κινδύνους του ίντερνετ. Το 54,3% των εφήβων του δείγματος απέκτησαν την πληροφόρηση που διαθέτουν για τους κινδύνους του ίντερνετ από τους γονείς τους, ενώ το 21,3% από συζητήσεις στο σχολείο και το 20,2% από προσωπική τους αναζήτηση σε βιβλία και στο διαδίκτυο. Ακόμη, οι περισσότεροι έφηβοι του δείγματος (56,4%) εκτιμούν ότι οι φίλοι/συμμαθητές τους είναι «λίγο» πληροφορημένοι σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο, ενώ το 43,6% εκτιμά ότι δεν είναι «καθόλου» πληροφορημένοι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρημα ότι το σύνολο των συμμετεχόντων (100%) υποστηρίζουν ότι η ενημέρωση των μαθητών για τον εθισμό στο διαδίκτυο είναι «πολύ» απαραίτητη. Με βάση αυτή την ενημέρωση που διαθέτουν και κατά την άποψή τους, οι ερωτώμενοι γνωρίζουν προσωπικά περιπτώσεις μαθητών/τριών που οδηγήθηκαν στον εθισμό στο διαδίκτυο σε ποσοστό 58,5% (36 και 19 αγόρια). Επομένως, επαληθεύεται η αρχική υπόθεση ότι οι μισοί/-ές μαθητές/τριες θα έχουν επίγνωση περιστατικών διαδικτυακού εθισμού που έχουν συμβεί σε συμμαθητές/τριές τους. Το τρίτο ερευνητικό ερώτημα αφορά στις απόψεις και στάσεις των συμμετεχόντων εφήβων για τον εθισμό στο διαδίκτυο, τα αίτια που τον προκαλούν αλλά και τις συνέπειές του σε βασικές εκφάνσεις της ζωής τους. Σχετικά με τα αίτια που προκαλούν τον εθισμό, το 33% των μαθητών/τριών επιλέγουν τη δυσλειτουργία της οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια), το 24,5% την έλλειψη παρέας και το αίσθημα μοναξιάς, το 21,3% την πολύωρη απουσία των γονέων από το σπίτι λόγω εργασίας, το 17% την ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών του παιδιού και το 4,3% τη διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους. Τα ευρήματα αυτά συμφωνούν με τις απόψεις των Pallanti et al. (2006), οι οποίοι θεωρούν ότι η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας, καθώς και η μονογονεϊκή οικογένεια, συμβάλλει στο να οδηγηθούν οι έφηβοι στον εθισμό στο διαδίκτυο. Παρόμοια άποψη σε σχετική έρευνα έχουν και οι Yen et al. (2007). Επιπλέον, έρευνες στην Ελλάδα (Siomos, 2012) κατέδειξαν ότι στην ανάπτυξη του φαινομένου συμβάλλουν οι επιπτώσεις του διαζυγίου, η μοναξιά στις μεγάλες κοινωνίες, καθώς και η απουσία επίβλεψης από τους γονείς λόγω εργασίας έξω από 89

90 το σπίτι, η έλλειψη επικοινωνίας και εφαρμογής ορίων από την οικογένεια. Τέλος, η ύπαρξη ψυχικών διαταραχών, όπως η ΔΕΠ-Υ ή και η κατάθλιψη, συντείνουν στην ανάπτυξη του εθισμού (Baek, 2000; Bai et al., 2001; E-Life, 2011; Ha et al., 2006; Ha et al., 2007; Kim, 2006; Kraut et al., 1998; Yen, 2007; Young, 1998). Αναφορικά με τις απόψεις των εφήβων για τις συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο, φαίνεται ότι υπερισχύει η άποψη πως ο εθισμός προκαλεί αντικοινωνική συμπεριφορά (100%), καθώς και ότι μειώνεται η σχολική τους επίδοση (54,3%). Με αυτόν τον τρόπο απαντήθηκε και το ερώτημα αν υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και τη μείωση της σχολικής επίδοσης. Επιπλέον, θεωρούν ότι διαταράσσονται οι σχέσεις τους με φίλους και οικογένεια (20,2%). Στη συνέχεια αντιμετωπίζουν σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) (16%), μειώνεται η φυσική τους δραστηριότητα (5,3%), ενώ εμφανίζουν και συναισθήματα θλίψης (4,3%). Ακόμη, ως αρνητική συνέπεια που τους προκαλεί ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ είναι η αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/εκφοβισμού (57,4%), ακολουθεί η παρακολούθηση σκηνών βίας (25,5%), η αποδοχή μηνυμάτων που προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες (10,6%) και τέλος η αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης (6,4%). Το γεγονός ότι ο εθισμός επηρεάζει αρνητικά τη σχολική επίδοση, αφού μειώνεται αισθητά, επιβεβαιώνεται και από έρευνες στην Ελλάδα (Μ.Ε.Υ., 2010, E- Life, 2011). Βέβαια, και διεθνείς έρευνες αποδεικνύουν ότι παιδιά και έφηβοι που είναι εθισμένοι στο διαδίκτυο συνδέονται με μέτριες/χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις (Anderson, 2001; Bayractar & Gun, 2007; Welsh, 1999; Young, 1996, 1998, 1999a). Έπειτα, οικογενειακά προβλήματα και δυσκολίες στην κοινωνική ζωή εντοπίζουν η Young (1999a) και οι Zboralski et al. (2009). Επιπλέον, η Young (1999a) αναφέρει ως συνέπειες του εθισμού και την έλλειψη φυσικής άσκησης, καθώς και τα σωματικά συμπτώματα. Οι Ybarra & Mitchell (2004) θεωρούν ότι η υπερβολική ενασχόληση με το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα για εμπλοκή σε κοινωνικές αλληλεπιδράσεις επιθετικού χαρακτήρα, όπως είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Τέλος, η υπερβολική ενασχόληση με το διαδίκτυο φέρνει τους εφήβους σε επαφή με μηνύματα που τους προτρέπουν σε επικίνδυνες δραστηριότητες, όπως είναι η ανάπτυξη αυτοκαταστροφικών τάσεων και οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού (Alao et al., 2006; D Hulster & Van Heeringen, 2006; Fu et al., 2010; Kim et al., 2006; Lam et al., 2009; Young & Rodgers, 1998). Τα δύο επόμενα ερευνητικά ερωτήματα (τέταρτο και πέμπτο) είναι τα εξής: είναι οι ίδιοι οι συμμετέχοντες εθισμένοι ή βρίσκονται σε επικινδυνότητα για εθισμό; Κατά πόσο έχουν υποστεί διαδικτυακό εκφοβισμό είτε είναι εθισμένοι είτε όχι; Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο που προκάλεσε το ενδιαφέρον των ερευνητών κυρίως από το 2004 και έπειτα. Πρόκειται για ένα αρνητικό φαινόμενο που μπορεί να προκαλέσει μέχρι και σε αυτοκτονία νέων ατόμων. Οι αρνητικές συνέπειες και η συχνότητά του τον χαρακτηρίζουν ως σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα που θέτει την υγεία των ατόμων, ψυχική και σωματική, σε κίνδυνο. Η αρχική υπόθεση ήταν ότι θα υπάρχει έστω και χαμηλή συχνότητα περιστατικών διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίουλυκείου. Έτσι, εντοπίστηκαν περιστατικά διαδικτυακού εθισμού σε ποσοστό 31,9% (30 ερωτώμενοι από τους 94) με βάση το YDQ της Young, ενώ κατά 14,9% (14 από τους 94) βρίσκονται σε κατάσταση λίγο πριν τον εθισμό. Από τις απαντήσεις των ερωτώμενων προκύπτει ότι από τα 94 (Ν) άτομα του συνολικού δείγματος τα 54 (57,4%) φαίνεται ότι έχουν πέσει θύματα αποδοχής διαδικτυακού εκφοβισμού μέσω απειλητικών μηνυμάτων. Έτσι, επαληθεύεται ότι υπάρχει ανίχνευση περιστατικών 90

91 διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού σε μαθητές/τριες γυμνασίου-λυκείου. Όμως, σε μεγαλύτερα δείγματα ελληνικών ερευνών (Μ.Ε.Υ., 2007, 2010) φαίνεται ότι το ποσοστό των εθισμένων εφήβων βρίσκεται κοντά στο 1%, με βάση το ερωτηματολόγιο της Young, ενώ το ποσοστό των εφήβων που βρίσκονται σε επικινδυνότητα ή σε κατάσταση πριν τον εθισμό, δηλαδή κατάχρηση διαδικτύου, είναι 18,2%. Από την άλλη, σύμφωνα με τη Μ.Ε.Υ. (2007) 4,2% των εφήβων δέχτηκαν απειλές μέσω διαδικτύου. Κάνοντας σύγκριση με αντίστοιχα ευρήματα παγκοσμίως, γίνεται φανερό πως το συγκεκριμένο ποσοστό (31,9%) των εθισμένων εφήβων είναι πολύ μεγαλύτερο αντίστοιχων ερευνών εστιασμένων σε εφήβους γυμνασίου-λυκείου: 6% στην Πολωνία (Zboralski et al., 2009), 7,5% στην Ταϊβάν, πάνω από 5,4% στην Ιταλία, 5,5% στην Κίνα και 8,2% στην Ελλάδα στο νομό Θεσσαλίας (Siomos et al., 2008). Το 31,9% του εθισμού της συγκεκριμένης μελέτης κρίνεται ιδιαίτερα ανησυχητικό, καθώς είναι πολύ υψηλότερο άλλων χωρών (π.χ. Νορβηγία, Κίνα, Κορέα), πιο προηγμένων τεχνολογικά και μεγαλύτερων πληθυσμιακά. Σε αντίθεση με τις χώρες αυτές η διείσδυση του η/υ στη ζωή των Ελλήνων εφήβων ακολούθησε πιο αργούς ρυθμούς. Με βάση διεθνείς έρευνες σε επικινδυνότητα βρίσκεται το 11% (Bayractar & Gun, 2007), το 12,8% (Τσίτσικα, 2011), το 21,8% (Mythily et al., 2008), το 19% (Zboralski et al., 2009). Βέβαια, δεν πρέπει να μείνει απαρατήρητο και το ποσοστό των εφήβων που βρίσκονται σε επικινδυνότητα της παρούσας έρευνας (14,9%), καθώς βρέθηκαν να κάνουν άνω του μέσου όρου χρήση του διαδικτύου. Αυτό το ποσοστό κρίνεται αρκετά υψηλό, δεδομένου του επιπέδου εξάπλωσης του διαδικτύου στην Ελλάδα συγκριτικά με άλλες χώρες (π.χ. Σιγκαπούρη, Κορέα), που αν και μεγαλύτερες πληθυσμιακά και πιο προηγμένες τεχνολογικά σημειώνουν παρόμοιες ή και χαμηλότερες συχνότητες εφήβων σε επικινδυνότητα. Ως προς το ποσοστό των εφήβων που έχουν δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό (57,4%), κρίνεται υψηλό, καθώς υποδεικνύει ότι πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες της έρευνας έχουν υποστεί θυματοποίηση μέσω διαδικτύου. Παρόμοια υψηλά ποσοστά εφήβων που έχουν θυματοποιηθεί αναφέρουν και άλλες έρευνες, όπως είναι των Beran & Li, 2004 (35%), Li, 2007 (60%) και Li, 2006 (72%). Το έκτο ερώτημα σχετίζεται με το αν υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και το φύλο. Η αρχική υπόθεση ήταν ότι αναμένεται σύνδεση του εθισμού κυρίως με το ανδρικό φύλο, τα αγόρια. Μελετήθηκαν τόσο οι ώρες χρήσης του διαδικτύου ημερησίως όσο και οι απαντήσεις των ερωτώμενων στις ερωτήσεις (που αντιστοιχούν στο YDQ). Έτσι, τα αγόρια δε συνηθίζουν να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για 1-2 ώρες, αλλά τα περισσότερα (n=14) το χρησιμοποιούν για 3-4 ώρες ή πάνω από 4 ώρες (n=14), ενώ 11 αγόρια για 2-3 ώρες. Αντίθετα, τα κορίτσια χρησιμοποιούν το διαδίκτυο κατά ένα μικρό μέρος (n=11) 1-2 ώρες, ενώ στην πλειοψηφία τους 3-4 ώρες (n=20) ή 2-3 ώρες (n=29). Αναφορικά με τις «πάνω από 4 ώρες» ημερήσιας διαδικτυακής χρήσης το σαφές προβάδισμα έχουν τα αγόρια (n=14) έναντι των κοριτσιών (n=6). Από τα 30 άτομα συνολικά που είναι εθισμένα με βάση το YDQ (δηλαδή αυτά τα άτομα απάντησαν θετικά σε τουλάχιστον 5 από τις 8 ερωτήσεις από το YDQ), τα 19 είναι αγόρια, ενώ τα 11 κορίτσια. Αντίστοιχα, από τα 14 παιδιά που βρίσκονται λίγο πριν τον εθισμό (δηλαδή αυτά τα άτομα απάντησαν θετικά σε 4 από τις 8 ερωτήσεις από το YDQ) τα 9 είναι αγόρια, ενώ τα 5 είναι κορίτσια. Επομένως, επαληθεύεται ότι με το διαδικτυακό εθισμό εμπλέκονται κυρίως αγόρια ή τουλάχιστον σε μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με τα κορίτσια. 91

92 Η επαλήθευση της αρχικής υπόθεσης επιβεβαιώνεται και από τα αντίστοιχα ευρήματα της Μ.Ε.Υ. (2007) και του E-Life (2011) σχετικά με τη μεγαλύτερη συχνότητα του διαδικτυακού εθισμού στα αγόρια σε σύγκριση με τα κορίτσια. Επιπλέον, η εικόνα αυτή επιβεβαιώνεται από την πλειοψηφία διεθνών ερευνητικών δεδομένων, εστιασμένων σε εφήβους Β βάθμιας εκπαίδευσης, που αναφέρονται στη σύνδεση των αγοριών με τον κίνδυνο εθισμού λόγω της υπεραπασχόλησής τους με το διαδίκτυο (Ko et al., 2005; NG & Wiemer-Hastings, 2005; Smahel & Machovcova, 2006) αλλά και στη σύνδεση των αγοριών με την κατάσταση εθισμού (Anderson, 2001; Chou & Hsiao, 2000; Griffiths, 2000; Μήτσιου & Στογιαννίδου, 2009; Siomos et al., 2008). Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένα δεδομένα που διαφοροποιούνται από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, καθώς δηλώνουν μεγαλύτερο κίνδυνο εθισμού για τα κορίτσια (Young, 1998) ή και καμία διαφοροποίηση ως προς το φύλο (Tarozzi & Bertolini, 1999 στο Μήτσιου & Στογιαννίδου, 2009). Το γεγονός ότι στην παρούσα έρευνα τα αγόρια φαίνεται να έχουν την τάση να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο και άρα να κινδυνεύουν περισσότερο να εθιστούν αποδίδεται από τους Bayractar & Gun (2007) στους γενικότερους ρυθμούς κοινωνικοποίησης που ισχύουν για τα φύλα σε μια μεσογειακή χώρα, όπως είναι η Ελλάδα. Σε ένα κοινωνικό πλαίσιο πιο συντηρητικό σε σχέση με άλλες χώρες οι ρυθμοί κοινωνικής δικτύωσης ίσως είναι ταχύτεροι για τα αγόρια, που έρχονται νωρίτερα σε επαφή με το διαδίκτυο και εξοικειώνονται σε μεγαλύτερο βαθμό με αυτό. Αυτή η μεγαλύτερη εξοικείωση συνεπάγεται και περισσότερη διαδικτυακή απασχόληση και άρα πιθανότερο κίνδυνο εξάρτησης. Βέβαια, συμβάλλει και η τάση των αγοριών να χρησιμοποιούν συχνότερα το διαδίκτυο για τα διαδικτυακά ηλεκτρονικά παιχνίδια (Griffiths, 1995). Στη συνέχεια τέθηκε το εξής (έβδομο) ερευνητικό ερώτημα: «Υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εθισμό και την ηλικία;». Η αρχική υπόθεση ήταν ότι αναμένεται σύνδεση του εθισμού κυρίως με μαθητές/τριες γυμνασίου, δηλαδή ηλικιακά θα κυμαίνονται από 13 έως 15 ετών. Από τα 30 παιδιά που διαπιστώθηκε ότι είναι εθισμένα στο διαδίκτυο τα 6 είναι 13 ετών, τα 4 είναι 14 ετών, τα 15 είναι 15 ετών, τα 4 είναι 16 ετών και ένα παιδί είναι 17 ετών. Από τα 14 παιδιά που βρίσκονται σε επικινδυνότητα τα 5 είναι 13 ετών, 1 είναι 15 ετών και 8 είναι 18 ετών. Διαπιστώνεται ότι τα περισσότερα εθισμένα παιδιά είναι 15 ετών, ενώ σε επικινδυνότητα βρίσκονται κυρίως αγόρια 18 ετών. Έτσι, όσον αφορά στα εθισμένα παιδιά επαληθεύεται η υπόθεση ότι ηλικιακά κυμαίνονται από 13 έως 15 ετών, ενώ δεν επαληθεύεται όσον αφορά στα παιδιά που βρίσκονται σε επικινδυνότητα. Βέβαια, παρόμοια είναι τα ερευνητικά δεδομένα από ελληνικές έρευνες (Τσίτσικα, 2011; E- Life, 2011) σύμφωνα με τα οποία ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι πιο συχνός στη μέση εφηβεία ετών. Έπειτα απασχόλησε το ερώτημα αν υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και το φύλο. Η αρχική υπόθεση ήταν πως τα εθισμένα κορίτσια θα εμπλέκονται ως θύματα σε μεγαλύτερο βαθμό σε σύγκριση με τα αγόρια. Έτσι, τα 9 άτομα από τα 30 εθισμένα που δήλωσαν ότι έχουν δεχτεί εκφοβισμό μέσω διαδικτύου είναι όλα κορίτσια. Από τα 10 που βρίσκονται σε επικινδυνότητα και δήλωσαν ότι έχουν υποστεί διαδικτυακό εκφοβισμό τα 4 είναι αγόρια, ενώ τα 6 είναι κορίτσια. Άρα, επαληθεύεται ότι τα εθισμένα κορίτσια εμπλέκονται ως θύματα σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού σε μεγαλύτερο βαθμό σε σύγκριση με τα αγόρια. Όμως, σύμφωνα με διεθνείς έρευνες (Andreou et al., in press; Beran & Li, 2004; Kapatzia & Sigkollitou, 2009; Oliver & Candappa, 2003; Hinduja & Patchin, 92

93 2006; Smith et al., 2008) τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού μέσω διαδικτύου είτε ως θύτες είτε ως θύματα. Ερευνητικά στοιχεία που συνδέουν το διαδικτυακό εκφοβισμό με ένα συγκεκριμένο φύλο υπάρχουν τόσο για τα αγόρια (Aricak et al., 2008; Cole, 2010; Huang & Chou, 2010; Li, 2006; Yilmaz, 2011) όσο και για τα κορίτσια (Blair, 2003; Dehue et al., 2008; Gountzidou, 2009; Kowalski & Limber, 2007; Li, 2007; Smith et al., 2006; Wade & Beran, 2011). Βέβαια, αποκαλύφθηκε ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι συχνότερος σε κορίτσια, που εμπλέκονται ως θύτες αλλά και ως θύματα, σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με τα αγόρια, γιατί τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά παραδοσιακού (σωματικού) εκφοβισμού. Το επόμενο ερευνητικό ερώτημα είναι αν υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και την ηλικία. Η αρχική υπόθεση ήταν πως σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού θα εμπλέκονται εθισμένοι/ες μαθητές/τριες κυρίως γυμνασίου (13-15 ετών) και λιγότερο λυκείου, δηλαδή ηλικίες ετών. Από τα 9 εθισμένα παιδιά που δήλωσαν ότι έχουν δεχτεί απειλητικά μηνύματα μέσω διαδικτύου τα 4 είναι 14 ετών και τα 5 15 ετών. Από τα 10 παιδιά που βρίσκονται λίγο πριν τον εθισμό και έχουν δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό τα 6 είναι 13 ετών και τα 4 είναι 18 ετών. Επομένως, επαληθεύεται ότι διαδικτυακό εκφοβισμό έχουν υποστεί πολύ περισσότερο οι μαθητές/τριες γυμνασίου ηλικιών ετών παρά οι μαθητές/τριες λυκείου, κάτι που επιβεβαιώνεται και από την έρευνα της Kapatzia- Sygkollitou (2009) η οποία ανακάλυψε πως οι έφηβοι χρόνων είναι πιο ευπαθείς στη θυματοποίηση μέσω διαδικτύου. Τέλος, τέθηκαν τα ερωτήματα αν οι έφηβοι θεωρούν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και του εκφοβισμού, καθώς και αν υπάρχει σύνδεση/σχέση ανάμεσα στο διαδικτυακό εκφοβισμό και τη μείωση της σχολικής επίδοσης σε εθισμένους μαθητές. Σύμφωνα με την αρχική υπόθεση, αναμένεται η ανίχνευση θετικής συσχέτισης μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και του διαδικτυακού εκφοβισμού. Από τους/τις 30 εθισμένους/ες μαθητές/τριες οι 9 απάντησαν ότι έχουν δεχτεί απειλητικά μηνύματα μέσω διαδικτύου. Από τους 14 που βρίσκονται σε επικινδυνότητα οι 10 δήλωσαν ότι έχουν υπάρξει θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού. Άρα, ανιχνεύεται θετική συσχέτιση μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και του διαδικτυακού εκφοβισμού έστω και σε μικρή συχνότητα στους εθισμένους μαθητές, ενώ με υψηλή συχνότητα σε αυτούς που βρίσκονται σε επικινδυνότητα για εθισμό. Ερευνητικά δεδομένα από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα (Bayractar & Gun, 2007; Γκουντσίδου, 2009; Erdur-Baker, 2010; Hinduja & Patchin, 2006; Li, 2007; Παπάνης και συν., 2009; Smith et al., 2008; Twyman et al., 2010; Ybarra, 2004; Ybarra & Mitchell, 2004) μαρτυρούν πως υπάρχει σύνδεση μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και της εμπλοκής σε συμπεριφορές διαδικτυακού εκφοβισμού. Μάλιστα βρέθηκε ύπαρξη προβλεπτικής σχέσης μεταξύ της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου και περιστατικών διαδικτυακού εκφοβισμού, αφού όσο περισσότερο χρησιμοποιεί ένας έφηβος το διαδίκτυο τόσο περισσότερο εκτίθεται στους κινδύνους του, όπως είναι και η αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων και εκφοβισμού γενικά. Όσον αφορά στο τελευταίο ερώτημα και με βάση την αρχική υπόθεση, αναμένεται η ανίχνευση έστω και χαμηλής αρνητικής συσχέτισης μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού από τη μια και της μείωσης της σχολικής επίδοσης των μαθητών/τριών από την άλλη. Από τα 30 συνολικά εθισμένα παιδιά τα 9 που δήλωσαν ότι έχουν απειληθεί μέσω διαδικτύου δήλωσαν επίσης ότι η μείωση της σχολικής τους επίδοσης είναι η πιο δυσάρεστη συνέπεια που τους δημιούργησε η υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Επιπλέον, από τα 10 παιδιά που βρίσκονται σε 93

94 επικινδυνότητα και δήλωσαν ότι έχουν υπάρξει θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού τα 6 δήλωσαν ότι η σχολική τους επίδοση έχει μειωθεί λόγω της κατάχρησης του διαδικτύου. Επομένως, επαληθεύεται η υπόθεση ότι θα υπάρχει έστω και χαμηλή αρνητική συσχέτιση μεταξύ του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού από τη μια και της μείωσης της σχολικής επίδοσης των μαθητών/τριών από την άλλη. Άλλωστε, και με βάση άλλες έρευνες (Bayractar & Gün, 2007; Brown, 2010; Hinduja & Patchin, 2006; Johnson, 2009; Καπατζιά, 2008; Li, 2007) επιβεβαιώνεται αυτή η διαπίστωση, καθώς φάνηκε ότι οι έφηβοι που είναι εθισμένοι και που έχουν υπάρξει θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού παρουσιάζουν πτωτική πορεία στη σχολική τους επίδοση. Συνοψίζοντας τα βασικά αποτελέσματα της παρούσας έρευνας, ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός φάνηκε ότι συσχετίζονται θετικά μεταξύ τους με βάση τις απόψεις-στάσεις των συμμετεχόντων. Επίσης, ο διαδικτυακός εθισμός φάνηκε να συνδέεται περισσότερο με τα αγόρια, ενώ τα κορίτσια συνδέονται με την αποδοχή εκφοβισμού/θυματοποίησης. Ακόμη, η έρευνα έδειξε πως η υπερβολική/εθιστική διαδικτυακή χρήση, καθώς και η συμπεριφορά διαδικτυακού εκφοβισμού/θυματοποίησης συνδέονται με τη μείωση της σχολικής επίδοσης Περιορισμοί και συμβολή της έρευνας Τα παραπάνω αποτελέσματα, που προέκυψαν μέσω της ποσοτικής μεθοδολογίας, υπόκεινται σε ορισμένους περιορισμούς. Αρχικά, το γεγονός ότι το μαθητικό δείγμα προέρχεται μόνο από δύο περιοχές της Θεσσαλονίκης δεν επιτρέπει τη γενίκευση των αποτελεσμάτων στον ευρύτερο μαθητικό πληθυσμό της Β βάθμιας εκπαίδευσης, καθώς παιδιά άλλων περιοχών και πόλεων πιθανώς να έχουν διαφορετικά πρότυπα συμπεριφοράς σε σχέση με τη χρήση του διαδικτύου. Επίσης, η χρήση του ερωτηματολογίου αυτό-αναφοράς από τους εφήβους μπορεί να επηρέασε την εσωτερική εγκυρότητα των δεδομένων, καθώς είναι πιθανό να δόθηκαν κοινωνικά αποδεκτές απαντήσεις σε κάποιες ερωτήσεις ή να απαντήθηκαν με τυχαία επιλογή. Επιπλέον, το δείγμα ήταν μικρό και, ως εκ τούτου, τα αποτελέσματα δε θα μπορούσαν να γενικευτούν για ολόκληρο τον πληθυσμό. Επιπρόσθετα, υπήρχε μια δυσαναλογία στο δείγμα με την πλειοψηφία των συμμετεχόντων να είναι κορίτσια. Η παρούσα έρευνα αποτελεί οδηγό για περαιτέρω διερεύνηση και βάση για μελλοντική διεξαγωγή της, περιλαμβάνοντας μεγαλύτερο δείγμα συμμετεχόντων. Ακόμη, συμβάλλει τόσο σε ερευνητικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο. Σε ερευνητικό επίπεδο εμπλουτίζει τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία, όσον αφορά στην έκταση του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού σε ελληνικά γυμνάσια και λύκεια. Επιπλέον, αποτελεί ένα πρώτο βήμα της καταγραφής των απόψεων-στάσεων των εφήβων σχετικά με τα φαινόμενα του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού. Σε εκπαιδευτικό επίπεδο συμβάλλει, καθώς τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν και τονίζουν ότι η υπέρμετρη χρήση του διαδικτύου και τα περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού αφορούν σε μεγάλο βαθμό μαθητές και μαθήτριες της Β βάθμιας εκπαίδευσης, δηλαδή εφήβους. Πρακτικά αυτή η συνειδητοποίηση μπορεί να οδηγήσει γονείς και εκπαιδευτικούς σε ενέργειες που μπορούν να συμβάλουν στην πρόληψη αλλά και την αντιμετώπιση της επικίνδυνης χρήσης του διαδικτύου. Τέτοιες ενέργειες πρέπει να είναι η ενημέρωση/κατάρτιση εκπαιδευτικών και γονέων σχετικά με τους κινδύνους της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου μέσα από σεμινάρια, ημερίδες, συνέδρια. Μέσω αυτής της ενημέρωσης θα πρέπει να επιτευχθεί η κατανόηση της φύσης και η αναγνώριση των «σημαδιών» του διαδικτυακού 94

95 εθισμού και εκφοβισμού, η πρόληψη των φαινομένων σε αντίθεση με την επιβολή απαγορευτικών/περιοριστικών λύσεων. Με βάση την ενημέρωση εκπαιδευτικοί και γονείς θα είναι σε θέση να εφαρμόσουν με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα εντός και εκτός σχολείου, αντίστοιχα, προγράμματα πρόληψης/αντιμετώπισης της επικίνδυνης χρήσης του διαδικτύου. Σε αυτά τα προγράμματα θα πρέπει να εμπλέκονται όλα τα επίπεδα στα οποία εντάσσεται το άτομο (κοινωνία, οικογένεια, σχολείο, τάξη, άτομο), δηλαδή να έχουν ολιστική προσέγγιση. Βέβαια, είναι απαραίτητη η διεξαγωγή ερευνών τόσο εντός σχολείου όσο και εκτός, ώστε να υπάρχει συνεχής πληροφόρηση και ανατροφοδότηση των ερευνητικών δεδομένων αναφορικά με την έκταση, την αιτιολογία και τις συνέπειες των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και εκφοβισμού. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι εφικτή και η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας αυτών των προγραμμάτων Προτάσεις για μελλοντικές έρευνες Ένα μεγαλύτερο μέγεθος δείγματος θα επέτρεπε μια πιο ολοκληρωμένη και πλήρη διερεύνηση των διαδικτυακών κινδύνων και βαθύτερη εξέταση για την ύπαρξη ή όχι ηλικιακών και μεταξύ των δύο φύλων διαφορών. Μια ευρύτερη γεωγραφική προσέγγιση η οποία θα μετρούσε τις απαντήσεις δύο ή περισσότερων χρονικών περιόδων θα επέτρεπε στους ερευνητές να αξιολογήσουν αλλαγές στάσεων, απόψεων, αντιλήψεων και έκτασης των φαινομένων. Ακόμη, ένας συνδυασμός ποιοτικής και ποσοτικής προσέγγισης πιθανώς να παρείχε καλύτερη κατανόηση του θέματος των φαινομένων του διαδικτυακού εθισμού και της σχέσης του με τον εκφοβισμό στην Ελλάδα. Μελλοντικές έρευνες θα μπορούσαν να διερευνήσουν πώς διαχειρίζονται διαφορετικά οι γονείς την κατάσταση του διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού/θυματοποίησης των παιδιών τους, λαμβάνοντας υπόψη τα όρια, αν και με ποιους τρόπους τα θέτουν στα παιδιά τους. Επίσης, θα μπορούσε να εξεταστεί διεξοδικά η ύπαρξη σχέσης/σύνδεσης ανάμεσα στην κατάθλιψη των εφήβων με αυτοκτονικό ιδεασμό και στην εκδήλωση διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού/θυματοποίησης, λαμβάνοντας υπόψη τη σχέση των εφήβων με τους γονείς (καλή, κακή, μέτρια), αλλά και την κατάσταση της οικογένειας (δυσλειτουργική, μονογονεϊκή). Επιπλέον, ενδιαφέρον θα παρουσίαζε η εξέταση της σχέσης ανάμεσα στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση του ατόμου και στην εμπλοκή του σε περιστατικά διαδικτυακού εθισμού ή και εκφοβισμού/θυματοποίησης. 95

96 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Alao, A.O., Soderberg, M., Pohl, E.L., Alao, A.L. (2006). Cybersuicide: Review of the role of the Internet on suicide. Cyberpsychol. Behav., 9: American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 4th ed. Washington, DC. Anderson, K.J. (2001). Internet use among college students: an exploratory study. Journal of American College Health, 50(1): Andreou, E., Zafiropoulou, M., Garagouni-Areou, F., & Roussi-Vergou, C. (in press). Cyberbullying in high school students. A pilot study [in Greek]. In Proceedings of the Panhellenic Conference: Research, Prevention and Risk Management of Internet Use. Larissa, November Aricak, T., S. Siyahhan, A. Uzunhasanoglu, S. Saribeyoglu, S. Ciplak, N. Yilmaz, & C. Memmedov (2008). Cyberbullying among Turkish Adolescents, Cyberpsychology and Behavior, 11(3), Aoyama, I., Barnard-Brak, L., & Talbert, T. (2011). Cyberbullying among high school students: Cluster analysis of sex and age differences and the level of parental monitoring. International Journal of CyberBehavior, Psychology and Learning, 1(1), Baek, J.S. (2000). The effect of a reality therapy group counseling program on the internet addiction level, internal-external control, self-efficacy and psychological well-being internet addicted high school students. Unpublished master's thesis, Daegu: The Graduate School of Keimyung University. Bai, Y.M., Lin, C.C., Chen, J.Y. (2001). Internet addiction disorder among clients of a virtual clinic. Psychiatr Serv., 52: Bayraktar, F. (2007). Incidence and correlates of Internet usage among adolescents in North Cyprus. Department of Psychology, Ankara University, Sihhiye, Ankara, Turkey. Bayraktar, F. & Gün, Z. (2007). Incidence and Correlates of Internet Usage Among Adolescents in North Cyprus. CyberPsychology & Behavior 10(2): Beard, K.W., Wolf, E.M. (2001). Modification in the proposed diagnostic criteria for internet addiction. Cyber Psychol Behav., 4: Belsey, B. (2006). Cyberbullying. Retrieved July 26, 2011, from Beran, T. & Li, Q. (2007). The relationship between cyberbullying and school bullying. Journal of Student Wellbeing, 1: Beran, T. & Li, Q. (2004). A new method for an old behavior. Journal of Educational Computing Research, 32(3), Berry, K. & Hunt, C.J. (2009). Evaluation of an intervention program for anxious adolescent boys who are bullied at school. Journal of Adolescent Health, 45: Blair, J. (2003). New breed of bullies torment their peers on the Internet. Education Week, 22(1), 6-7. Block, J.J. (2008). Issues for DSM-V: Internet Addiction. American Journal of Psychiatry. 165:3; March 2008; p Bowes L., Maughan B., Caspi A., Moffitt T.E., Arseneault L. (2010). Families promote emotional and behavioral resilience to bullying: evidence of an environmental effect. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51:

97 Brenner, V. (1997). Psychology of computer use: XLVII. Parameters of Internet use, abuse and addiction: The first 90 days of the Internet usage survey. Psychol. Rep. 80: Brenner, V. (1996). An Initial Report on the Online Assessment of Internet Addiction. Brown, M. (2010). Cyberbullying Among Adolescents and it s Relationship to Academic Achievement. Master of Arts in Child Development, California State University of Sacramento. Camodeca, M., Goossens, F.A., Schuengel, C. & Terwogt, M.M. (2003). Links between social information processing in middle childhood and involvement in bullying. Aggressive Behavior, 29: Campbell, M.A. (2005). Cyberbullying: An old problem in a new guise? Australian Journal of Guidance and Counselling, 15(1): Caplan, S.E. (2007). Relations among loneliness, social anxiety, and problematic Internet use. Cyberpsychol Behav. 10(2): Chak, K & Leung, L. (2004). Shyness and locus of control as predictors of internet addiction and internet use. Cyberpsychol Behav, 7(5): Chen, S.H., Weng, L.C., Su, Y.J. et al. (2003). Development of Chinese Internet Addiction Scale and its psychometric study. Chin J Psychol., 45: Chou, C., and Hsiao, M. C. (2000). Internet addiction, usage, gratifications, and pleasure experience The Taiwan college students case. Comput. Educ. 35(1): Clarke, B.H. (2009), Early adolescents' use of social networking sites to maintain friendship and explore identity: implications for policy, Policy & Internet, 1(1), art. 3, DOI: / Cole, M.A. (2010). Age and Gender Differences Associated with Cyberbullying Behaviors. South Eastern Special Education, Southern Illinois University Edwardsville, 1-8. Cunningham, N.J. (2007). Level of bonding to school and perception of the school environment by bullies, victims and bully victims. Journal of Early Adolescence, 27(4): Dannon, P.N. & Iancu, I. (2007). Internet addiction, Harefuah. 146(7): Davis, R.A., Flett, G.L., Besser, A. (2002). Validation of a new scale for measuring problematic internet use: Implications for pre-employment screening. Cyberpsychol. Behav. 5: Davis, R.A. (2001). A cognitive behavioral model of pathological Internet use. Comput.Human Behav. 77: Dehue, F., Bolman, C., & Vollink, T. (2008). Cyberbullying: Youngsters' experiences and parental perception. CyberPsychology & Behavior, 11(2), Deng, Y.X., Hu, G.Q., Wang, L.S., Sun, Z.Q. (2007). An investigation on the prevalence of internet addiction disorder in middle school students of Human province. Zhonghua Liu Hing Bing Xue Za Zhi, 8(5): D Hulster, N. & Van Heeringen, C. (2006). Cyber-suicide: The role of the Internet in suicidal behaviour. A case study. Tijdschr Psychiatr., 48: Didden, R., Scholte, R.H.J., Korzilius, H., De Moor, J.M.H., Vermeulen, A., O Reilly, M. et al. (2009). Cyberbullying among students with intellectual and developmental disability in special education settings. Developmental Neurorehabilitation, 12: Dobson, R. (1999). Internet sites may encourage suicide. BMJ, 319:

98 Epstein, A. & Kazmierczak, J. (2007). Cyber Bullying: What Teachers, Social Workers, and Administrators Should Know. Illinois Child Welfare, 3(1,2), Erdur-Baker, O. (2010). Cyberbullying and its correlation to traditional bullying, gender and frequent and risky usage of internet-mediated communication tools. New Media & Society, 12(1): Fisoun, V., Floros, G., Geroukalis, D., Ioannidi, N., Farkonas, N., Sergentani, E., Angelopoulos, N., Siomos, K. (2012). Internet addiction in the island of Hippocrates: the associations between internet abuse and adolescent off-line behaviors. Child and Adolescent Mental Health, 17(1): Frost, L. (1991). A primary school approach: What can be done about the bully? In M. Elliott (ed.) Bullying: A practical guide to coping for schools. Longman, Harlow. Fu, K.W., Chan, W.S., Wong, P.W., Yip, P.S. (2010). Internet addiction: Prevalence, discriminant validity and correlates among adolescents in Hong Kong. Br. J. Psychiatry, 196: Gao, F. & Su, L. (2007). Internet addiction among Chinese adolescents: prevalence and psychological features. Child Care Health and Development, 33(3): Gardner, C. M. (2010). Principals perceptions of cyberbullying policies in selected Florida middle schools. Unpublished dissertation, College of Education, University of Central Florida, Florida. Goldberg, I. (1996). Internet Addiction Disorder. Retrieved November 24, 2004 from suler/psycyber/supportgp.html.(available online at addiction criteria.html) Goodman, A., (1990). Addiction: definition and implications British Journal of addiction, 85: Gountsidou, V. (2009). Teenagers and their profile in cyberspace. Copenhagen Conference Proceedings. The good, the bad and the challenging, Gradinger, P., Strohmeier, D., & Spiel, Ch. (2010). Definition and Measurement of Cyberbullying. Cyberpsychology: Journal of Psychosocial Research on Cyberspace, 4(2), article 1. Retrieved July 15, 2012, from Greenfield, D.N. (1999). Psychological characteristics of compulsive Internet use: A preliminary analysis. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Griffiths M. (2000). Excessive internet use: implications for sexual behavior. Cyber Psychol Behav., 3: Griffiths, M.D. (2000). Does Internet and computer addiction exist? Some case study evidence. Cyberpsychol. Behav. 3(2): Griffiths M. (1999). Internet addiction: Fact or fiction? Psychologist, 12: Griffiths, M.D. (1998). Internet addiction: Does it really exist? In Gackenbach, J. (ed.), Psychology and the Internet: Intrapersonal, Interpersonal, and Transpersonal Implications, Academic Press, New York. Griffiths, M.D. (1997). Psychology of computer use: XLIII. Some comments on addictive use of the Internet by Young. Psychol. Rep. 80: Griffiths, M.D. (1995). Technological addictions. Clinical Psychology Forum, 76, Grohol, John M, PsyD., (2/2/1999 Last revised: 16/4/2005) More Spin on internet Addiction Disorder Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: 98

99 Ha, J.H., Yoo, H.J., Cho, I.H., Chin, B., Shin, D., Kim, Jh. (2006). Psychiatric comorbidity assessed in Korean children and adolescents who screen positive for Internet Addiction. J Clin Psychiatry, 67: Ha, J.H., Kim, S.Y., Bae, S.C., Bae, S., Kim, H., Sim, M., Lyoo, I.K., Cho, S.C. (2007). Depression and Internet addiction in adolescents. Psychopathology, 40: Hawker, D. & Boulton, M. (1996). Sticks and stones may break my bones: The effects of bullying on victims. Paper presented at the British Psychological Society Annual Conference. Brighton, April, Hinduja, S. & Patchin, W.J. (2010). Cyberbullying and self-esteem. Journal of school health, 80(12): Hinduja, S. & Patchin, W.J. (2008). Cyberbullying: An Exploratory Analysis of Factors Related to Offending and Victimization. Deviant Behavior, 29(2): Hinduja, S., & Patchin, J.W. (2006). Bullies Move Beyond the Schoolyard: A Preliminary Look at Cyberbullying. Youth Violence and Juvenile Justice April, 4(2): Hirschman, E.C. (1992). The consciousness of addiction: Toward a general theory of compulsive consumption. J Consum Res., 19: Holt, M.K., Kantor G.K. & Finkelhor, D. (2009). Parent/ child concordance about bullying involvement and family characteristics related to bullying and peer victimization. Journal of School Violence, 8: Houbre, B., Tarquinio, C., Thuillier, I. & Hergott, E. (2006). Bullying among students and its consequences on health. European Journal of Psychology of Education, 21: Huang, Y. & Chou, C. (2010). An analysis of multiple factors of cyberbullying among junior high school students in Taiwan. Computers in Human Behavior, 26(6), Jäger, T., Amado, J., Matos, A., & Pessoa, T. (2010). Analysis of Experts and Trainers Views on Cyberbullying. Australian Journal of Guidance & Counselling, 20(2), Jang, K.S., Hwang, S.Y., Choi, J.Y. (2008). Internet addiction and psychiatric symptoms among Korean adolescents. J Sch Health., 78(3): Jankauskiene R., Kardelis K., Sukys S. & Kardeliene L. (2008). Associations between school bullying and psychosocial factors. Social Behavior & Personality, 36: Jansen, D.E., Veenstra, R., Ormel, J., Verhulst, F.C. & Reijneveld, S.A. (2011). Early risk factors for being a bully, victim or bully/victim in late elementary and early secondary education. The longitudinal TRAILS study. BMC Public Health, 11: 440. Johansson, A. & Götestam, K.G. (2004). Internet addiction: characteristics of a questionnaire and prevalence in Norwegian youth (12 18 years). Scandinavian Journal of Psychology, 45(3): Johnson, J.M. (2009). The impact of cyber bullying: A new type of relational aggression. Paper based on a program presented at the American Counseling Association Annual Conference and Exposition, Charlotte, NC. Johnson, H.R., Thompson, M.J.J., Wilkinson, S., Walsh, L., Balding, J. & Wright, V. (2002). Vulnerability to bullying: Teacher-reported conduct and emotional problems, hyperactivity, peer relationship difficulties, and prosocial behavior in primary school children. Educational Psychology, 22(5):

100 Jones, W.H. & Carpenter, B.N. (1986). Shyness, social behavior and relationships. In: W.H. Jones, J.M. Cheek & S.R. Briggs (eds), Shyness: perspectives on research and treatment. New York: Plenum Press: Juvonen, J., & Gross, E.G. (2008). Extending the school ground? Bullying experiences in cyberspace? Journal of School Health, 78(9): Kapatzia, A. & Sygkollitou, E. (2009). Cyberbullying in middle and high schools: Prevalence, gender and age differences. In B. Sapio, L. Haddon, E. Mante- Meijer, L. Fortunati, T. Turk, & E. Loos (Eds) The Good, the Bad and the Challenging. Conference Proceedings. Vol. II, pp Kaltiala-Heino, R, Lintonen, T, Rimpelä, A. (2004). Internet addiction? potentially problematic use of the Internet in a population of year-old adolescents. Addict Res Theory., 12(1): Kandell, J.J. (1998). Internet addiction on campus: The vulnerability of college students. Cyberpsychol. Behav. 1(1): Kaplan & Sadock's, (2005). Synopsis of psychiatry: behavioral sciences/clinical psychiatry, USA: Lippincott W. & Wilkins. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: &dq=kaplan+%26+sadock%e2%80%99s+%e2%80%9csynopsis+of+psychiatry+1 0th+edition,+2005&source=bl&ots=xhht8bW20T&sig=QmROQ1GPYzS4x5oUeCk8 zkxjikm&hl=el&ei=otcltnhng4ke4aags5ylcw&sa=x&oi=book_result&ct=r esult&resnum=4&ved=0ccyq6aewaw#v=onepage&q&f=false Katzer, C., Fetchenhauer, D. & Belschak, F. (2009). Cyberbullying: Who are the victims? A comparison of victimization in Internet chatrooms and victimization in school. Journal of Media Psychology, 21: Keith, S. & Martin, M.E. (2005). Cyber-bullying: Creating a culture of respect in a cyber world. Reclaiming Children and Youth, 13(4): Kim, S. & Kim, R. (2002). A study of Internet Addiction: Status, Causes and Remedies Focusing on the alienation factor. Journal of Korean Home Economics Association English Edition, 3(1). Kim, K., Ryu, E., Chon, M.Y., Yeun, E., Choi, S.Y., Seo, J.S., Nam, B.W. (2006). Internet addiction in Korean adolescents and its relation to depression and suicidal ideation: A questionnaire survey. Int. J. Nurs. Stud., 43: Kim, K.H. (2007). The influence of teenager's internet addiction on their selfesteem and delinquency. Unpublished master's thesis, Seoul: The Graduate School of Dongduk Women's University. Ko, Chih-Hung, Yen, Ju-Yu, Chen, Cheng-Chung et al. (2005). Proposed diagnostic criteria of Internet addiction for adolescents. J Nerv Mental Dis., 193: Ko, C.H., Yen, J.Y., Chen, C.C., Chen, S.H., Yen, C.F. (2005 Αpr). Gender differences and related factors affecting online gaming addiction among Taiwanese adolescents. J Nerv Ment Dis. 193(4): Ko et al. (2007). Family Factors of Internet Addiction and Substance Use Experience in Taiwanese Adolescents. CyberPsychology & Behavior, June 2007, 10(3): doi: /cpb Ko, C.H., Yen, J.Y., Chen, C.S., Chen, C.C., Yen, C.F. (2008). Psychiatric comorbidity of internet addiction in college students: an interview study. CNS Spectr.,13(2):

101 Ko, C.H., Yen, J.Y., Liu, S.C., Huang, C..F, Yen, C.F. (2009). The associations between aggressive behaviors and Internet addiction and online activities in adolescents. Journal of Adolescent Health., 44(6): Kowalski, R.M. & Limber, P.S. (2007). Electronic Bullying among Middle School Students, Journal of Adolescent Health, 41(6), Kraut, R., Patterson, M., Lundmark, V., Kiesler, S., Mukhopadhyay, T., και Scherlis, W., (1998) Internet paradox: a social technology that reduces social involvement and psychological well-being? American Psychologist, 53 (9),1: Lam, L.T., Peng, Z., Mai, J., Jing, J. (2009). The association between Internet addiction and self-injurious behaviour among adolescents. Injury Prev., 15: Lee, J.Y. (2007). An influence of self-esteem, self-efficacy in virtual space and self-control on the internet of young people to the internet. Unpublished master's thesis, Seoul: The Graduate School of Kyunghee University. Leung, L. (2003). Impacts of net-generation attributes, seductive properties of the Internet and gratifications obtained on Internet use. Telematics & Informatics, 20: Leung, L. (2007). Stressful life events, motives for Internet use, and social support among digital kids. Cyberpsychol Behav. 10(2): Li, Q. (2007). Bullying in the new playground: Research into cyberbullying and cyber victimisation. Australasian Journal of Educational Technology, 23(4): Li, Q. (2007). New bottle but old wine: A research of cyberbullying in schools. Computers in Human Behavior, 23(4): Li, Q. (2006) Cyberbullying in Schools. A Research of Gender Differences, School Psychology International, 27(2), Lin, S.S.J., and Tsai, C.C. (1999, August). Internet Addiction among High Schoolers in Taiwan. Poster presented at the 107th American Psychology Association (APA) Annual Convention, Boston, USA. Lin, S.S.J., and Tsai, C.C. (2002). Sensation seeking and internet dependence of Taiwanese high school adolescents. Comput. Human Behav. 18(4): Liu, C.Y., Kuo, F.Y. (2007). A study of internet addiction through the lens of the interpersonal theory. Cyberpsychol Behav., 10(6): Lo, S.K., Wang, C.C., Fang, W. (2005). Physical interpersonal relationships and social anxiety among online game players. Cyberpsychol Behav., 8(1): Mason, K. (2008). Cyberbullying: A preliminary assessment for school personnel. Psychology in the Schools, 45(4): Marczak, Μ. & Coyne, Η. (2010). Cyberbullying at School: Good Practice and Legal Aspects in the United Kingdom. Australian Journal of Guidance & Counselling, 20(2), Mellor, A. (1990). Bullying in Scottish secondary schools. Scottish Council for Research in Education, Edinburgh. Mishna, F., Cook, C., Gadalla, T., Daciuk, J., & Solomon, S. (2010). Cyber Bullying Behaviors Among Middle and High School Students. American Journal of Orthopsychiatry, 80(3), Mitchell P. (2000). Internet addiction: Genuine diagnosis or not? Lancet, 355: 632. Morahan-Martin, J.M. (1999). The relationship between loneliness and Internet use and abuse. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Morahan-Martin, J.M., and Schumacker, P. (2000). Incidence and correlates of pathological Internet use among college students. Comput. Human Behav. 16:

102 Mueser K.T., Drake R.E., Wallach M.A. (1998). Dual diagnosis: a review of etiological theories. Addict Behav. 23: Mythily, S., Qiu, S., & Winslow, M. (2008). Prevalence and correlates of excessive internet use among youth in Singapore. Annals Academy of Medicine, 37(1): NG, D.B. & Wiemer-Hastings, P. (2005). Addiction to the Internet and Online Gaming. Cyberpsychology & Behavior, 8(2), Nocentini, Α., Calmaestra, J., Schultze-Krumbholz, A., Scheithauer, H., Ortega, R., & Menesini, E. (2010). Cyberbullying: Labels, Behaviours and Definition in Three European Countries. Australian Journal of Guidance & Counselling, 20(2): Oliver, C. & Candappa, M. (2003). Tackling bullying: listening to the views of children and young people, Research Report 400, Department for Education and Skills, London. Retrieved September 29, 2011, from Olweus, D. (1999). Sweden. In Smith, P.K., Morita, Y., Junger-Tas, J., Olweus, D., Olweus, D. (1993). Bullying at school. What we know and what we can do. Oxford, UK: Blackwell. Olweus, D. (1989). Prevalence and incidence in the study of antisocial behavior: Definitions and measurement. In M. Klein (ed.) Cross-national research in selfreportedcrime and delinquency, Kluwer, Dodrecht, Netherlands: O Neill, B., Livingstone, S. & Mclaughlin S. (2011). Final recommendations for policy, methodology and research. EU Kids Online network, London, UK. Pallanti S, Bernardi S, Quercioli L. (2006). The shorter PROMIS questionnaire and the Internet Addiction Scale in the assessment of multiple addictions in a high-school population: prevalence and related disability. CNS Spectrums, 11(12): Park, E.S. (2007). The effects of internet addictive tendency on the self-esteem and leisure activities of middle school students. Unpublished master's thesis, Seoul: The Graduate School of education of Kookmin University. Pilkonis, P.A. (1977). The behavioral consequences of shyness. Journal of Personality, 45: Pollastri, A.R., Cardemil, E.V. & O Donnell, E.H. (2010). Self-esteem in pure bullies and bully/victims: A longitudinal analysis. Journal of Interpersonal Violence, 25: Prior, T.I. (2004). Suicide methods from the Internet. Am. J. Psychiatry, 161: Raskauskas, J. & Stoltz, A.D. (2007). Involvement in traditional and electronic bullying among adolescents. Developmental Psychology, 43(3), Reid, W.H. (1985). The antisocial personality: A review. Hospital and Community Psychiatry, 36: Rigby, K. (2002). New Perspectives on Bullying. London: Kingsley. Rigby, K. (1999). Peer victimization at school and the health of secondary students. British Journal of Educational Psychology, 69: Roland, E. (1987). Bullying in school. Lectures held at the Council of Europe s Conference. Stavanger, Norway. Rudall, B.H. (1996). Internet addiction syndrome. Robotica 14: Russell, D. (1996). UCLA Loneliness Scale (Version 3): Reliability, validity, and factor structure. J. Personal. Assess. 66:

103 Sapouna, M. (2008). Bullying in Greek primary and secondary schools. Psychology International, 29: Safeline (2010), Ενημερωτικό δελτίο, 15 σελ, Ιανουάριος 2010 Scherer, K. (1997). College life online: Healthy and unhealthy Internet use. J. College Stud. Dev. 38(6): Shapira, N.A., Goldsmith, T.D., Keck, P.E. et al. (2000). Psychiatric features of individuals with problematic internet use. J Affect Disord., 57: Siomos, Ε.Κ., Georgios Floros, Virginia Fisoun, Dafouli Evaggelia, Nikiforos Farkonas, Elena Sergentani, Maria Lamprou, Dimitrios Geroukalis. (2012). Evolution of Internet addiction in Greek adolescent students over a two-year period; the impact of parental bonding. European Child & Adolescent Psychiatry, 21(4): Siomos, E.K., Dafouli, D.E., Braimiotis, A.D., Mouzas, D.O., Angelopoulos, V.N. (2008). Internet Addiction among Greek Adolescent Students. Cyberpsychology & Behavior, 11(6): Siomos KE, Mouzas OD, Angelopoulos NV. (2007). Addiction to the use of internet and psychopathology in Greek adolescents: A preliminary study. Ann Gen Psychiatry, 7(Suppl 1): S120. Slonje, R. & Smith, Κ.P. (2008). Cyberbullying: Another Main Type of Bullying?, Scandinavian Journal of Psychology, 49(2), Smahel, D. & Machovcova, K. (2006). Internet use in the Czech Republic: Gender and Age differences. In Sudweeks, F., Hrachovec, H. & Ess, Ch. (Eds.), Cultural Attitudes Towards Technology and Communication (pp ). Murdoch, Australia: School of Information Technology. Smith, K.P., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russell, S., Tippett, N., (2008). Cyberbullying: its nature and impact in secondary school pupils, Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(4), Smith, P.K., Mahdavi, J., Carvalho, M., & Tippett, N.(2006). An investigation into cyberbullying, its forms,awareness and impact, and the relationship between age and gender in cyberbullying. Research Brief No. RBX London: DfES. Retrieved December 09, 2011, from Smith, P.K., & Sharp, S. (1994) (Eds.). School bullying: Insights and Perspectives. London: Routledge. Stern, D.J. (1997). Internet addiction, Internet psychotherapy. Am. J. Psychiatry 154(6): 890. Stern, S.E. (1999). Addiction to technologies: A social psychological perspective of Internet addiction. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Stoll, Clifford. (2002). "Isolated by the Internet." Mind Readings. Ed. Gary Colombo. Boston/New York: Bedford St. Martin's, Stomfay-Stitz, A., & Wheeler, E. (2007). Cyberbullying and our middle school girls. Childhood Education, 83(5). Retrieved December 19, 2011, from Suler, J.R. (1999). To get what you need: Healthy and pathological Internet use. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Truer T., Fabian Z., Furedi J. (2001). Internet addiction associated with features of impulse control disorder: Is it a real psychiatric disorder? J Affect Disord, 66:283. Tsai, C.C., and Lin, S.S.J. (2001). Analysis of attitudes toward computer networks and Internet addiction of Taiwanese adolescents. Cyberpsychol. Behav. 4(3):

104 Tsai, C.C., and Lin, S.S.J. (2003). Internet addiction of adolescents in Taiwan: An interview study. Cyberpsychol. Behav. 6(6): Tsitsika, A., Critselis, E., Kosmas, G., Filippopoulou, A., Tounissidou, D., Freskou, A., Spiliopoulou, T., Loizou, A., Konstantoulaki, E., Kafetzis, D. (2009). Internet use and misuse: a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents, Eur. J. Pediatr., 168(6): Turkle, S. (1995). Life on the Screen. New York: Simon and Schuster. Twyman, K., Saylor, C., Taylor, A.L., & Comeaux, C. (2010). Comparing Children and Adolescents Engaged in Cyberbullying to Matched Peers. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 13(2): Vandebosch, H. & Van Cleemput, K. (2009). Cyberbullying among youngsters: profiles of bullies and victims. New Media Society, 11(8): Varjas, K., Henrich, C.C. & Meyers, J. (2009). Urban middle school students perceptions of bullying, cyberbullying and school safety. Journal of School Violence, 8: Vestvik, S. (2011). Cyber-bullying prevention in primary school: School leaders understanding of cyber-bullying prevention. Master Thesis in ICT Learning, Haugesund University College, Stord. Wade, A. & Beran, T. (2011). Cyberbullying: The New Era of Bullying. Canadian Journal of School Psychology March 26(1), Wang W. (2001). Internet dependency and psychosocial maturity among college students. Int J Hum-Comp Studies, 55: Welch, E.T. (2001). Addictions: a Banquet in the Grave. Phillipsburg, Pennsylvania: P & R Publishing. Welsh, L. (1999). Internet use: An exploration of coping style, locus of control and expectancies. Unpublished doctorate dissertation. Northwestern University. Widyanto L. & McMurran M., (2004), The psychometric properties of the internet addiction test. Cyberpsychol Behav. 7(4): Widyanto, & Griffiths (2006). Internet addiction : A critical review. International Journal of Mental Health and Addiction, 4(1): Willard, N. (2004). An Educator s Guide to Cyberbullying and Cyberthreats. Retrieved October 06, 2011, from Williams, R.K. & Guerra, G.N. (2007). Prevalence and Predictors of Internet Bullying. Journal of Adolescent Health, 41(6), Williams, K., Chambers, M., Logan, S. & Robinson, D. (1996). Association of common health symptoms with bullying in primary school children. British Medical Journal, 313: Whitney, I., & Smith, P.K., (1993). A survey of the nature and extent of bullying in junior/middle and secondary schools, Educational Research, 35(1): Wollak, J., Mitchell, J.K., & Finkelhor, D. (2007). Does Online Harassment Constitute Bullying? An Exploration of Online Harassment by Known Peers and Online-Only Contacts. Journal of Adolescent Health, 41(6): Ybarra, M.L., Diener-West, M. & Leaf, P.J. (2007). Examining the overlap in Internet harassment and school bullying: Implications for school intervention. Journal of Adolescent Health, 41: S42-S50. Ybarra, M.L. & Mitchell, K.J. (2008). How risky are social networking sites? A comparison of places online where youth sexual solicitation and harassment occurs. Pediatrics, 121: e350-e

105 Ybarra, M.L., Mitchell, K.J., Wollak, J. & Finkelhor, D. (2006). Examining Characteristics and Associated Distress Related to Internet Harassment: Findings From the Second Youth Internet Safety Survey. Pediatrics, 118(4): e1169-e1177. Ybarra, M.L. (2004) Linkages between Depressive Symptomatology and Internet Harassment among Young Regular Internet Users, Cyberpsychology and Behavior 7(2): Ybarra, M.L. & Mitchell, K.J. (2004). Youth engaging in online harassment: Associations with caregiver-child relationships, Internet use, and personal characteristics. Journal of Adolescence, 27(3): Yen, J.Y., Yen, C.F., Chen, C.C., Chen, S.H., Ko, C.H. (2007). Family Factors of Internet Addiction and Substance Use experience in Taiwanese Adolescents. Cyberpsychol Behav. 10(3): Yen, J.Y., Ko, C.H., Yen, C.F., Wu, H.Y., Yang, M.J. (2007). The comorbid psychiatric symptoms of Internet addiction: attention deficit and hyperactivity disorder (ADHD), depression, social phobia, and hostility. J Adolesc Health., 41(1): Yen, J.Y., Ko, C.H., Yen, C.F., Chen, S.H., Chung, W.L., Chen, C.C. (2008). Psychiatric symptoms in adolescents with Internet addiction: comparison with substance use. Psychiatry Clin Neurosci., 62(1):9-16. Yilmaz, H. (2011). Cyberbullying in Turkish middle schools: An exploratory study. School Psychology International, 32(6), Yilmaz, H. (2010). An Examination of Preservice Teachers Perceptions about Cyberbullying. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education, 6(4): Yoo, H.J., Cho, S.C., Ha, J., et al. (2004). Attention deficit hyperactivity symptoms and internet addiction. Psychiatry Clin Neurosci., 58(5): Young, K.S. (2009). Internet addiction: Diagnosis and Treatment Considerations. J Contemp Psychother, 39: Young, K., (2004) Internet addiction A new clinical phenomenon and its consequences, American Behavioral Scientist, 48(4): Young, K.S. (2001). Caught in the Net: How to Recognize the Signs of Internet Addiction and a Winning Strategy for Recovery. Young, K.S. (1999a). Internet addiction: Symptoms, evaluation, and treatment. In Vande-Creek, L., and Jackson, T. (eds.), Innovations in Clinical Practice: A Source Book, 17: 19 31, Professional Resource Press, Sarasota, FL. Young, K.S. (1999b). The research and controversy surrounding Internet addiction. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Young, K.S., Pistner, M., O Mara, J., and Buchanan, J. (1999). Cyber disorders: The mental health concern for the new millennium. Cyberpsychol. Behav. 2(5): Young, K.S. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Cyberpsychol. Behav. 1(3): Young, K.S. & Rogers, R.C. (1998-a). The relationship between depression and Internet addiction/pathological internet use. Cyber Psychology & Behavior, 1(1): Young K.S., Rodgers R.C. (1998-b). Internet addiction: Personality traits associated with its development. Online document: Retrieved October 4, 2002, from source. Presented at the 69th annual meeting of the Eastern Psychological Association. 105

106 Young, K.S. (1998). Caught in the net: how to recognize the signs of Internet addiction and a winning strategy for recovery. New York, NY, John Wiley & Sons, Inc. Young, K.S. (1997, August). What makes the Internet addictive: Potential explanations for pathological Internet use. Paper presented at the 105th American Psychological Association Annual Convention, Chicago, IL, USA. Young, K.S. & Rodgers, R. (1997a). Depression and its relationship with pathological Internet use. Poster presented at the 68th annual meeting of the Eastern Psychological Association, April 11, 1997, Washington, DC. Young, K.S. & Rodgers, R. (1997b). The relationship between depression using the BDI and pathological Internet use. Poster presented at the 105th annual meeting of the American Psychological Association August 15, Chicago, IL. Young, K.S. (1997c). What makes on-line usage stimulating? Potential explanations for pathological Internet use. Symposia paper presented at the 105th annual meeting of the American Psychological Association, August 15, Chicago, IL. Young, K.S. (1996). (1996a, August). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Cyberpsychology and Behavior, 1(3), Poster presented at the 104th American Psychological Association Annual Convention, Toronto, Canada. Young, K.S. (1996b). Psychology of computer use: XL. Addictive use of the Internet: A case that breaks the stereotype. Psychol. Rep. 79: Zboralski, K., Orzechowska, A., Talarowska, M., Darmosz, A., Janiak, A., Janiak, M., Florkowski, A., Gałecki, P. (2009). The prevalence of computer and Internet addiction among pupils. Postepy Hig Med Dosw, 63: Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Γκουντσίδου, Β. (2009). Cyberbulling: Μια νέα μορφή εκφοβισμού; Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο. 1 ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο. Έρευνα Πρόληψη Αντιμετώπιση των κινδύνων στη χρήση του διαδικτύου,. Λάρισα Νοεμβρίου Καπατζιά, Α. (2008). Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: διερεύνηση της φύσης και της έκτασης του φαινομένου σε εφήβους. Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Κυπαρίσση, Α. (2009). Έρευνα για τον εθισμό των εφήβων στο διαδίκτυο στην περιοχή της Χίου. Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο. 1ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο. Έρευνα Πρόληψη Αντιμετώπιση των κινδύνων στη χρήση του διαδικτύου, Λάρισα Νοεμβρίου Μάτσα, Κ., (2009). Εξάρτηση από το Διαδίκτυο: η πιο σύγχρονη μορφή τοξικομανίας, Τετράδια Ψυχιατρικής, 108: Μήτσιου, Ε. & Στογιαννίδου, Α. (2009). Σύνδεση χαρακτηριστικών προσωπικότητας και επιπέδων χρήσης του διαδικτύου σε εφηβικό πληθυσμό. Στο Π. Βορριά, Δ. Τατά & Χ. Αθανασιάδου, Επιστημονική Επετηρίδα Τμήματος Ψυχολογίας, Τόμος Θ (σελ ). Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Μονάδα Εφηβικής Υγείας Αθηνών [Μ.Ε.Υ.] (2010). Χρήση και κατάχρηση του διαδικτύου (Internet): Συσχετίσεις με ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που αφορούν τους χρήστες. Ανασύρθηκε στις 12 Μαρτίου 2012 από 106

107 Μυλωνάς, Π. (2009). Διαδίκτυο και Εξάρτηση. Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Μακεδονία. Παπάνης, Ε. (2008). Συμπεράσματα έρευνας για το Facebook, Παπάνης, Ε., Γιαννακού, Ε., Μαλκογιώργου, Ε. (2009). Παιδοφιλία και διαδίκτυο: Η ελληνική έρευνα, Πατέλης Δ., (2008) Η παιδεία ως συνιστώσα της δομής και της ιστορίας του πολιτισμού Κ. Βουδούρης επίμ. Παιδεία: η εκπαίδευση στην εποχή της οικουμενικότητας, Αθήνα, σελ Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο Σιώμος, Κ., Νταφούλης, Β., Φλώρος, Γ., Σιτζόγλου, Κ. (2010). Διαφοροδιαγνωστικά διλήμματα στην εθιστική χρήση Η/Υ και διαδικτύου. Παρουσίαση και συζήτηση δύο κλινικών περιστατικών. Νευρολογία, 19(3): Σιώμος, Κ.Ε., Μουζάς, Ο., Σκεντέρης, Ν., Θεοδώρου, Κ., Αγγελόπουλος, Ν.Β. (2008, Μάϊος). Χαρακτηριστικά και τρόπος ζωής των εθισμένων στο διαδίκτυο Ελλήνων εφήβων μαθητών. Ψυχιατρική, 18(1): S178. Σιώμος, Κ.Ε. & Αγγελόπουλος, Ν.Β. (2008). Διαταραχή εθισμού στο Διαδίκτυο. Ψυχιατρική, 19(1): Σιώμος, Κ., Φλώρος, Γ. (επιμέλεια). "Έρευνα, Πρόληψη, Αντιμετώπιση των κινδύνων στη χρήση του Διαδικτύου" Τόμος Πρακτικών 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο. ISBN: Σφήκα Δ., 2006, «Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην ψυχική υγεία των μαθητών», ό.π. Ανακτήθηκε 12/12/2011 Τσίτσικα, Α. (2011). Χρήση Κατάχρηση Διαδικτύου. Ανακτήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2011 από Τσίτσικα Α, Φρέσκου Α. Χρήση και Κατάχρηση Διαδικτύου. Πρακτικά 1ου Εντατικού Σεμιναρίου στην Εφηβική Ιατρική, 1st State of The Art Adolescent Medicine Course, 31 Μαρτίου - 5 Απριλίου 2008: Ηλεκτρονικές πηγές Illinois Institute for Addiction Recovery at Proctor Hospital and BroMenn Regional Medical Center. (2003). «What is Internet Addiction?» [On-line]. Available: Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο ng=el «E-life 2011 Οφέλη και κίνδυνοι στη χρήση του Διαδικτύου» ( ), Χρήση-Κατάχρηση διαδικτύου». Μονάδα εφηβικής υγείας ΤΟ ΕΘΝΟΣ 29/11/11 107

108 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 108

109 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Αξιότιμοι κύριοι/κυρίες, Ονομάζομαι Σκαρλάτου Μαρία και είμαι φοιτήτρια του μεταπτυχιακού προγράμματος «Ψυχοπαιδαγωγικές συνιστώσες των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών» στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ειδικότερα, με τον επόπτη καθηγητή μου, καθηγητή Κρίτωνα Χριστιανόπουλο, εξετάζουμε τις απόψεις και τις στάσεις μαθητών και μαθητριών γυμνασίου και λυκείου σχετικά με το φαινόμενο του εθισμού στο διαδίκτυο, καθώς και με την πιθανή συσχέτισή του με το διαδικτυακό εκφοβισμό. Το θέμα της έρευνας Τα τελευταία χρόνια, η κυριαρχία του internet παγκοσμίως είναι αξιοσημείωτη, με αριθμό χρηστών που υπερβαίνει τα 500 εκατομμύρια. Πέρα από τα πολλά πλεονεκτήματα που έχει το internet, ήρθαν στην επιφάνεια και πολλά προβλήματα λόγω της υπερβολικής χρήσης. Παραμέληση των ακαδημαϊκών καθηκόντων, της εργασίας και των οικογενειακών υποχρεώσεων, διάβρωση σχέσεων, κοινωνική απομόνωση και οικονομικά προβλήματα, είναι κάποια από τα προβλήματα που έχουν εντοπιστεί ως συνέπειες της έντονης χρήσης του internet. Το γεγονός ότι υπάρχουν άτομα που συνεχίζουν να κάνουν χρήση του internet με έντονο ρυθμό, παρότι αντιμετωπίζουν τα παραπάνω προβλήματα, αναδύει το ερώτημα για τον εθισμό που μπορεί να προκαλέσει το διαδίκτυο. Το πλαίσιο του εθισμού δεν είναι εύκολο να οριστεί αλλά το κύριο χαρακτηριστικό είναι η εξάρτηση από μια ουσία ή μια δραστηριότητα. Παρότι ο εθισμός ήταν αρχικά συνδεδεμένος μόνο με τη χρήση ουσιών, υπάρχει αναγνώριση και συμπεριφορικών εξαρτήσεων όπως τα τυχερά παιχνίδια και η βουλιμία. Στις συμπεριφορικές εξαρτήσεις συμπεριλαμβάνονται και εξαρτήσεις σχετικές με τη χρήση μηχανών, όπως οι παιχνιδομηχανές (play-stations), η χρήση υπολογιστή και η ενασχόληση με μουσικά όργανα. Με τη συμπλήρωση του παρακάτω ερωτηματολογίου, που απαιτεί περίπου λεπτά από το χρόνο σας, θα βοηθήσετε στην ανίχνευση των απόψεων των εφήβων για το θέμα αυτό αλλά και στον εντοπισμό του μεγέθους του προβλήματος στη χώρα μας. 109

110 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ «Απόψεις και στάσεις παιδιών και εφήβων (12-18 χρόνων) για τον εθισμό στο διαδίκτυο και τη σχέση του με το διαδικτυακό εκφοβισμό» 1. Φύλο: Αγόρι Κορίτσι 2. Ηλικία: Τάξη:. 4. Έχεις Ηλεκτρονικό Υπολογιστή στο σπίτι; Ναι Όχι 5. Αν ναι, σε ποιο χώρο του σπιτιού βρίσκεται ο Η/Υ που χρησιμοποιείς; Στο δωμάτιό σου Στο καθιστικό Αλλού 6. Έχεις πρόσβαση στο Internet; Nαι Όχι 7. Από πού έχεις συνήθως πρόσβαση στο Ιντερνετ; Από το σπίτι Από Internet café Από το σχολείο Αλλού 8. Πόσες ώρες την ημέρα χρησιμοποιείς το internet ; πάνω από 4 9. Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο κυριότερος λόγος που χρησιμοποιεί κάποιος το internet; Ενημέρωση/συλλογή πληροφοριών για σχολικές εργασίες Παιχνίδια Αγορές Τυχερά παιχνίδια s Aναζητήσεις chat 10. Ποιο μέλος της οικογένειάς σου χρησιμοποιεί το internet; Πατέρας Μητέρα Αδέλφια Κανένας Όλοι 11. Πώς χαρακτηρίζεις τη σχέση σου με τους γονείς σου; Καλή Μέτρια Κακή 110

111 12. Γνωρίζουν οι γονείς σου πόσο χρόνο δαπανάς στο διαδίκτυο; Nαι Όχι 13. Θεωρείς επαρκή την ενημέρωση για την προστασία του νέου από τους κινδύνους του internet; Ναι Όχι Ελάχιστη 14. Πώς απέκτησες την πληροφόρηση για τους κινδύνους του Internet; Από προσωπική αναζήτηση (βιβλία, διαδίκτυο) Από συζητήσεις στο σχολείο Από φίλους Από γονείς Από περιοδικά 15. Πόσο καλά πληροφορημένοι εκτιμάς ότι είναι οι φίλοι/ συμμαθητές σου σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο; Πολύ Λίγο Καθόλου 16. Κατά την άποψή σου, πόσο απαραίτητη είναι η ενημέρωση μαθητών για τον εθισμό στο διαδίκτυο; Πολύ Λίγο Καθόλου 17. Γνωρίζεις προσωπικά περιπτώσεις μαθητών/τριών που κατά τη γνώμη σου οδηγήθηκαν στον εθισμό στο διαδίκτυο; Ναι Όχι 18. Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας Ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών παιδιού 111

112 19. Πιστεύεις πως ο εθισμός στο διαδίκτυο δημιουργεί αντικοινωνική συμπεριφορά; Ναι Όχι 20. Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του internet; Mείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή των σχέσεων με φίλους & οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Αίσθημα μοναξιάς Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Παραμέληση της προσωπικής σου υγιεινής 21. Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του Internet; Aποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/εκφοβισμού Παρακολούθηση σκηνών βίας Αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης Αυξημένες χρεώσεις λογαριασμών χωρίς τη δική σου έγκριση & γνώση Αποδοχή παραπλανητικών & προκλητικών διαφημίσεων Αποδοχή μηνυμάτων που σε προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες Άλλο 22. Νομίζεις ότι το Internet μπορεί να προκαλέσει μέχρι και εξάρτηση σε έναν χρήστη; Ναι Όχι 23. Αισθάνεσαι την ανάγκη να χρησιμοποιείς το διαδίκτυο για διαρκώς αυξανόμενα χρονικά διαστήματα, για να επιτύχεις την ικανοποίησή σου; Ναι Όχι 24.Υπήρξαν φορές που ένιωσες ανησυχία και δυσάρεστα συναισθήματα, γιατί δεν μπορούσες να έχεις πρόσβαση στο internet; Ναι Όχι 25. Αισθάνεσαι να σε απασχολεί συνεχώς η σύνδεση με το διαδίκτυο και ανυπομονείς να επανασυνδεθείς; Ναι Όχι 112

113 26. Παραμένεις σε σύνδεση με το διαδίκτυο για περισσότερο χρόνο από ό,τι αρχικά σχεδίαζες, προκειμένου αυτό να σου προσφέρει ικανοποίηση; Ναι Όχι 27. Έχεις κάνει επανειλημμένα αποτυχημένες προσπάθειες να ελέγξεις, να περιορίσεις ή να σταματήσεις τη χρήση του διαδικτύου; Ναι Όχι 28. Νιώθεις ανησυχία, θλίψη, κακοκεφιά ή νευρικότητα, όταν επιχειρείς να περιορίσεις ή να διακόψεις τη χρήση του διαδικτύου; Ναι Όχι 29. Έχει χρειαστεί να πείς ψέμματα στα μέλη της οικογένειάς σου, σε εκπαιδευτικό ή σε φίλο, προκειμένου να κρύψεις τη συχνότητα και την ποσότητα της χρήσης σου του διαδικτύου; Ναι Όχι 30. Χρησιμοποιείς το διαδίκτυο ως μέσο διαφυγής από τα προβλήματά σου ή ως μέσο ανακούφισης από μία στενόχωρη διάθεση (π.χ. αισθήματα αβοηθησίας, ενοχής, άγχους ή κατάθλιψης); Ναι Όχι 31. Αισθάνεσαι απορροφημένος/-η στο διαδίκτυο; Ναι Όχι 32. Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι πιο επιβλαβής από κάποιον άλλο τύπο εθισμού; Ναι Όχι 33. Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Ναι Όχι 34. Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Ναι Όχι 113

114 35. Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν;: Πάντα Συχνά Σπάνια Ποτέ ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΛΥ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΣΑΣ!!! 114

115 ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (Ερώτηση 1) Το φύλο των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Αγόρι 39 41,5 Κορίτσι 55 58,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 (Ερώτηση 2) Η ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) 13 ετών 16 17,0 14 ετών 25 26,6 15 ετών 28 29,8 16 ετών 12 12,8 17 ετών 5 5,3 18 ετών 8 8,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 (Ερώτηση 3) Η σχολική τάξη των συμμετεχόντων στην έρευνα Συχνότητα Ποσοστό (f) (%) Α γυμνασίου 16 17,0 Β γυμνασίου 23 24,5 Γ γυμνασίου 30 31,9 Α λυκείου 12 12,8 Β λυκείου 5 5,3 Γ λυκείου 8 8,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 4 (ΕΡΩΤΗΣΗ 4) Έχεις η/υ στο σπίτι; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 115

116 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 (ΕΡΩΤΗΣΗ 5) Αν ναι, σε ποιο χώρο του σπιτού βρίσκεται ο η/υ που χρησιμοποιείς; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Στο δωμάτιό σου 42 44,7 Στο καθιστικό 36 38,3 Αλλού 16 17,0 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 6 (ΕΡΩΤΗΣΗ 6) Έχεις πρόσβαση στο ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 89 94,7 Όχι 5 5,3 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 7 (ΕΡΩΤΗΣΗ 7) Από πού έχεις συνήθως πρόσβαση στο ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Από το σπίτι 89 94,7 Από internet cafe 5 5,3 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 8 (ΕΡΩΤΗΣΗ 8) Πόσες ώρες την ημέρα χρησιμοποιείς το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) 1-2 ώρες 11 11,7 2-3 ώρες 29 30,9 3-4 ώρες 34 36,2 πάνω από 4 ώρες 20 21,3 Σύνολο ,0 116

117 ΠΙΝΑΚΑΣ 9 (ΕΡΩΤΗΣΗ 9) Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο κυριότερος λόγος που χρησιμοποιεί κάποιος το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ενημέρωση/συλλογή πληροφοριών για σχολικές εργασίες 42 44,7 Μ.Ο. = 2,17 Τ.Α. = 1,65 Παιχνίδια 36 38,3 s 6 6,4 Αναζητήσεις chat 10 10,6 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 10 (ΕΡΩΤΗΣΗ 10) Ποιο μέλος της οικογένειάς σου χρησιμοποιεί το ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πατέρας 20 21,3 Μητέρα 21 22,3 Αδέλφια 21 22,3 Κανένας 4 4,3 Όλοι 28 29,8 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 11 (ΕΡΩΤΗΣΗ 11) Πώς χαρακτηρίζεις τη σχέση σου με τους γονείς σου; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Καλή 78 83,0 Μέτρια 16 17,0 Σύνολο ,0 117

118 ΠΙΝΑΚΑΣ 12 (ΕΡΩΤΗΣΗ 12) Γνωρίζουν οι γονείς σου πόσο χρόνο δαπανάς στο διαδίκτυο; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 69 73,4 Όχι 25 26,6 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 13 (ΕΡΩΤΗΣΗ 13) Θεωρείς επαρκή την ενημέρωση για την προστασία του νέου από τους κινδύνους του ίντερνετ; Μ.Ο. = 1,91 Τ.Α. = 0,32 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 9 9,6 Όχι 84 89,4 Ελάχιστη 1 1,1 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 14 (ΕΡΩΤΗΣΗ 14) Πώς απέκτησες την πληροφόρηση για τους κινδύνους του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Από προσωπική αναζήτηση (βιβλία, διαδίκτυο) 19 20,2 Από συζητήσεις στο σχολείο 20 21,3 Μ.Ο. = 2,92 Τ.Α. = 1,25 Από φίλους 4 4,3 Από γονείς 51 54,3 Σύνολο ,0 118

119 ΠΙΝΑΚΑΣ 15 (ΕΡΩΤΗΣΗ 15) Πόσο καλά πληροφορημένοι εκτιμάς ότι είναι οι φίλοι/συμμαθητές σου σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 2,44 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Λίγο 53 56,4 Καθόλου 41 43,6 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 16 (ΕΡΩΤΗΣΗ 16) Κατά την άποψή σου, πόσο απαραίτητη είναι η ενημέρωση μαθητών για τον εθισμό στο διαδικτυο; Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πολύ ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 17 (ΕΡΩΤΗΣΗ 17) Γνωρίζεις προσωπικά περιπτώσεις μαθητών/τριών που κατά τη γνώμη σου οδηγήθηκαν στον εθισμό στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 1,41 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 55 58,5 Όχι 39 41,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 18 (ΕΡΩΤΗΣΗ 18) Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς 23 24,5 Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους 4 4,3 Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) 31 33,0 Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας 20 21,3 Ύπαρξη συναισθηματικών-ψυχικών διαταραχών παιδιού 16 17,0 Σύνολο ,0 Μ.Ο. = 3,02 Τ.Α. = 1,39 119

120 ΠΙΝΑΚΑΣ 19 (ΕΡΩΤΗΣΗ 19) Πιστεύεις πως ο εθισμός στο διαδίκτυο δημιουργεί αντικοινωνική συμπεριφορά; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 20 (ΕΡΩΤΗΣΗ 20) Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Μείωση σχολικής επίδοσης 51 54,3 Συναισθήματα θλίψης 4 4,3 Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια 19 20,2 Μείωση της φυσικής δραστηριότητας 5 5,3 Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Μ.Ο. = 2,40 Τ.Α. = 1, ,0 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 21 (ΕΡΩΤΗΣΗ 21) Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/εκφοβισμού 54 57,4 Παρακολούθηση σκηνών βίας 24 25,5 Αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης 6 6,4 Αποδοχή μηνυμάτων που σε προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες 10 10,6 Σύνολο ,0 Μ.Ο. = 1,91 Τ.Α. = 1,54 ΠΙΝΑΚΑΣ 22 (ΕΡΩΤΗΣΗ 22) Νομίζεις ότι το ίντερνετ μπορεί να προκαλέσει μέχρι και εξάρτηση σε έναν χρήστη; Μ.Ο. = 1,00 Τ.Α. = 0,0 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι ,0 120

121 ΠΙΝΑΚΑΣ 23 (ΕΡΩΤΗΣΗ 23) Αισθάνεσαι την ανάγκη να χρησιμοποιείς το διαδίκτυο για διαρκώς αυξανόμενα χρονικά διαστήματα, για να επιτύχεις την ικανοποίησή σου; Μ.Ο. = 1,55 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 42 44,7 Όχι 52 55,3 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 24 (ΕΡΩΤΗΣΗ 24) Υπήρξαν φορές που ένιωσες ανησυχία και δυσάρεστα συναισθήματα, γιατί δεν μπορούσες να έχεις πρόσβαση στο ίντερνετ; Μ.Ο. = 1,41 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 55 58,5 Όχι 39 41,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 25 (ΕΡΩΤΗΣΗ 25) Αισθάνεσαι να σε απασχολεί συνεχώς η σύνδεση με το διαδίκτυο και ανυπομονείς να επανασυνδεθείς; Μ.Ο. = 1,60 Τ.Α. = 0,49 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 38 40,4 Όχι 56 59,6 Σύνολο ,0 121

122 ΠΙΝΑΚΑΣ 26 (ΕΡΩΤΗΣΗ 26) Παραμένεις σε σύνδεση με το διαδίκτυο για περισσότερο χρόνο από ό,τι αρχικά σχεδίαζες, προκειμένου αυτό να σου προσφέρει ικανοποίηση; Μ.Ο. = 1,09 Τ.Α. = 0,28 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 86 91,5 Όχι 8 8,5 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 27 (ΕΡΩΤΗΣΗ 27) Έχεις κάνει επανειλημμένα αποτυχημένες προσπάθειες να ελέγξεις, να περιορίσεις ή να σταματήσεις τη χρήση του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,78 Τ.Α. = 0,42 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 21 22,3 Όχι 73 77,7 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 28 (ΕΡΩΤΗΣΗ 28) Νιώθεις ανησυχία, θλίψη, κακοκεφιά ή νευρικότητα, όταν επιχειρείς να περιορίσεις ή να διακόψεις τη χρήση του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,72 Τ.Α. = 0,45 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 26 27,7 Όχι 68 72,3 Σύνολο ,0 122

123 ΠΙΝΑΚΑΣ 29 (ΕΡΩΤΗΣΗ 29) Έχει χρειαστεί να πεις ψέμματα στα μέλη της οικογένειάς σου, σε εκπαιδευτικό ή σε φίλο, προκειμένου να κρύψεις τη συχνότητα και την ποσότητα της χρήσης σου του διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,67 Τ.Α. = 0,47 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 31 33,0 Όχι 63 67,0 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 30 (ΕΡΩΤΗΣΗ 30) Χρησιμοποιείς το διαδίκτυο ως μέσο διαφυγής από τα προβλήματά σου ή ως μέσο ανακούφισης από μια στενόχωρη διάθεση (π.χ. αισθήματα αβοηθησίας, ενοχής, άγχους ή κατάθλιψης); Μ.Ο. = 1,45 Τ.Α. = 0,50 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 52 55,3 Όχι 42 44,7 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 31 (ΕΡΩΤΗΣΗ 31) Αισθάνεσαι απορροφημένος/η στο διαδίκτυο; Μ.Ο. = 1,63 Τ.Α. = 0,48 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 34 36,2 Όχι 60 63,8 Σύνολο ,0 123

124 ΠΙΝΑΚΑΣ 32 (ΕΡΩΤΗΣΗ 32) Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι πιο επιβλαβής από κάποιον άλλο τύπο εθισμού; Μ.Ο. = 1,85 Τ.Α. = 0,36 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 14 14,9 Όχι 80 85,1 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 33 (ΕΡΩΤΗΣΗ 33) Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Μ.Ο. = 1,05 Τ.Α. = 0,23 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 89 94,7 Όχι 5 5,3 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 34 (ΕΡΩΤΗΣΗ 34) Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Μ.Ο. = 1,34 Τ.Α. = 0,48 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Ναι 62 66,0 Όχι 32 34,0 Σύνολο ,0 124

125 ΠΙΝΑΚΑΣ 35 (ΕΡΩΤΗΣΗ 35) Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Μ.Ο. = 2,01 Τ.Α. = 0,63 Συχνότητα (f) Ποσοστό (%) Πάντα 18 19,1 Συχνά 57 60,6 Σπάνια 19 20,2 Σύνολο ,0 ΠΙΝΑΚΑΣ 36 Φύλο * Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Crosstabulation Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να Total εθιστεί στο διαδίκτυο; Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας Ύπαρξη συναισθηματικών -ψυχικών διαταραχών παιδιού Αγόρι Φύλο Κορίτσι Total

126 ΠΙΝΑΚΑΣ 37 Φύλο * Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Crosstabulation Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του Total ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Αγόρι Φύλο Κορίτσι Total ΠΙΝΑΚΑΣ 38 Ηλικία * Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να εθιστεί στο διαδίκτυο; Crosstabulation Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο συχνότερος λόγος που οδηγεί έναν έφηβο στο να Total εθιστεί στο διαδίκτυο; Έλλειψη παρέας και αίσθημα μοναξιάς Διαταραχή σχέσεων με γονείς και φίλους Δυσλειτουργία οικογένειας (π.χ. διαζύγιο γονέων, μονογονεϊκή οικογένεια) Πολύωρη απουσία γονέων λόγω εργασίας Ύπαρξη συναισθηματικώνψυχικών διαταραχών παιδιού 13 ετών ετών Ηλικία 15 ετών ετών ετών ετών Total

127 ΠΙΝΑΚΑΣ 39 Ηλικία * Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Crosstabulation Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση Total του ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) 13 ετών ετών Ηλικία 15 ετών ετών ετών ετών Total

128 ΠΙΝΑΚΑΣ 40 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Crosstabulation Σε ποια περίπτωση από τις παρακάτω ένιωσες ποτέ ανασφάλεια Total κατά τη διάρκεια της χρήσης του ίντερνετ; Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Αποδοχή απειλητικών μηνυμάτων/ εκφοβισμού Παρακολούθηση σκηνών βίας Αποδοχή σεξουαλικής παρενόχλησης Αποδοχή μηνυμάτων που σε προέτρεπαν σε επικίνδυνες δραστηριότητες Total

129 ΠΙΝΑΚΑΣ 41 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμένος Total χρήστης του διαδικτύου μπορεί να πέφτει συχνά θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying); Ναι Όχι Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total

130 ΠΙΝΑΚΑΣ 42 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμένος Total χρήστης του διαδικτύου μπορεί να εκφοβίζει άλλους μέσω διαδικτύου; Ναι Όχι Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με φίλους Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; και οικογένεια Μείωση της φυσικής δραστηριότητας Σωματικά συμπτώματα (όπως διατροφικές διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total ΠΙΝΑΚΑΣ 43 Ποια δυσάρεστη συνέπεια από τις παρακάτω σού έχει δημιουργήσει ποτέ η χρήση του ίντερνετ; * Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Crosstabulation Πιστεύεις ότι ο εθισμός στο Total διαδίκτυο και ο διαδικτυακός εκφοβισμός συνυπάρχουν; Πάντα Συχνά Σπάνια Μείωση σχολικής επίδοσης Συναισθήματα θλίψης Διαταραχή σχέσεων με Ποια δυσάρεστη φίλους και οικογένεια συνέπεια από τις Μείωση της φυσικής παρακάτω σού έχει δραστηριότητας δημιουργήσει ποτέ Σωματικά συμπτώματα η χρήση του (όπως διατροφικές ίντερνετ; διαταραχές, προβλήματα στα μάτια, ημικρανίες, μυοσκελετικά προβλήματα) Total

131 ΣΧΗΜΑΤΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Σχήμα 1: Το φύλο των συμμετεχόντων στην έρευνα Σχήμα 2: Η ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα 131

132 Σχήμα 3: Ο χώρος από τον οποίο γίνεται χρήση του η/υ Σχήμα 4: Ο τόπος πρόσβασης στο διαδίκτυο 132

133 Σχήμα 5: Ώρες ημερήσιας διαδικτυακής χρήσης Σχήμα 6: Ο κυριότερος λόγος χρήσης του διαδικτύου 133

134 Σχήμα 7: Τα μέλη της οικογένειας που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο Σχήμα 8: Πηγή πληροφόρησης για τους κινδύνους του διαδικτύου 134