ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ : Ο ΟΡΚΟΣ Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ : ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΖΩΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ ΑΝ ΡΙΑΝΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ : ΤΗΛ

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... ΣΕΛ. 4 ΙΙ. ΟΡΙΣΜΟΣ. ΣΕΛ. 5 ΙΙΙ. ΕTYΜΟΛΟΓΙΑ... ΣΕΛ. 5 ΙV. IΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ... ΣΕΛ. 5 Α. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΣEΛ. 5 Β. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟ ΙΚΑΙΟ... ΣΕΛ. 6 Γ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ... ΣΕΛ. 7 V. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΣΕΛ. 8 VI. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 8 VII. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ... ΣΕΛ. 9 VIII. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ. ΣΕΛ. 9 IX. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ.. ΣΕΛ. 11 Χ. ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ... ΣΕΛ. 16 ΧΙ. Ο ΟΡΚΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ.. ΣΕΛ. 21 Α. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΣΕΛ. 21 Β. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΚΠολ.. ΣΕΛ. 23 Γ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΚΠοιν.. ΣΕΛ. 25. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ Π.Κ ΣΕΛ. 26 Ε. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ Κ... ΣΕΛ. 26 ΣΤ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ Υ.Κ.. ΣΕΛ. 26 Ζ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΕΣ Α ΣΕΛ. 27 ΧΙΙ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΕΛ. 28 Α. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΣΕΛ. 28 Β. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΙΣΟΤΗΤΑ. ΣΕΛ. 31 2

3 Γ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ... ΣΕΛ. 34 ΧΙΙΙ. Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟ ΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ... ΣΕΛ. 41 ΧΙV. ΕΙ ΙΚΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ.. ΣΕΛ. 44 Α. Ο ΟΡΚΟΣ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ ΣΕΛ. 46 Β. Ο ΟΡΚΟΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΦΥΠΟΥΡΓΩΝ... ΣΕΛ. 48 Γ. Ο ΟΡΚΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕ ΡΟΥ ΤΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ.. ΣΕΛ. 49 ΧV. ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΕΛ. 51 ΧVI. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΕΛ. 53 SUMMARY ΣΕΛ. 53 XVII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΣΕΛ. 54 Α. Αριθµ. 672/1982 (εν Ολοµελεία) ΣΕΛ. 54 Β. ΣτΕ 2601/1998, Στ Τµ... ΣΕΛ. 60 Γ. Πληµ Θεσ 2529/ ΣΕΛ. 63. Εφετείο Αθηνών Αριθµ. 3769/1979 (αποφ.)... ΣΕΛ. 67 Ε. Πληµµ/κείον Θεσ/νίκης Αριθµ /1978 (Μονοµελές) ΣΕΛ. 68 ΧVIII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ΣΕΛ. 74 Α. ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ.. ΣΕΛ.74 Β. ΑΡΘΡΑ ΜΕΛΕΤΕΣ. ΣΕΛ. 77 Γ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩN ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ. ΣΕΛ. 77 3

4 «Άνθρωποι µέν γάρ κατά του µείζονος οµνύουσι, και πάσης αυτοίς αντιλογίας πέρας εις βεβαίωσην ο όρκος» (Προς Εβραίους Επιστολή κεφ. Στ στιχ. 16) Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΜΑ : Ο ΟΡΚΟΣ Κατ αρχήν, θα επιχειρήσουµε να δώσουµε τον ορισµό του όρκου και την ετυµολογική του προέλευση. Στη συνέχεια, θα κάνουµε µία αναδροµή, παρακολουθόντας την ιστορική του εξέλιξη ανά τους αιώνες και ιδίως την παρουσία του και την επίδραση που άσκησε στο Αρχαίο Ελληνικό, το Ρωµαϊκό και το Εκκλησιαστικό ίκαιο. Θα εξετάσουµε τη σύνδεσή του µε τη Μυθολογία, τη Λαογραφία και τη Νοµική Επιστήµη. Θα προβάλλουµε τους δικαιολογητικούς λόγους που ενισχύουν την άποψη υπέρ της ύπαρξης και της λειτουργίας του στην εποχή µας, ενώ θα παραθέσουµε και τα επιχειρήµατα που αναδεικνύουν τη µη αναγκαιότητα και χρησιµότητα του στη σύγχρονη ελληνική Νοµοθεσία., και εποµένως, συνηγορούν στην κατάργησή του. Αφ ότου παρουσιασθούν οι διακρίσεις του όρκου µε βάση διάφορα κριτήρια, θα περιγράψουµε τη θέση που έχει στην ελληνική Έννοµη Τάξη, ιδίως στο Σύνταγµα, τον ΚΠολ, τον ΚΠοιν, τον Π.Κ, τον Κ, τον Υ.Κ και την ΕΣ Α. Στη συνέχεια, θα επιχειρήσουµε να εξετάσουµε τον όρκο σε συνάρτηση µε ορισµένες συνταγµατικά κατοχυρωµένες αρχές, όπως την Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, την Ισότητα και τη Θρησκευτική Ελευθερία, ώστε να αποφανθούµε αν εναρµονίζεται µε αυτές ή αν αντίθετα, αποτελεί περιορισµό ή οριοθέτησή τους. Για την απόκτηση µίας πιο ολοκληρωµένης άποψης, θα δούµε πως αντιµετωπίζεται ο όρκος από την Ορθόδοξη Εκκλησία και θα ασχοληθούµε µε κάποια ειδικότερα ερµηνευτικά ζητήµατα, όπως είναι ο όρκος των Βουλευτών, των µελών της Κυβέρνησης και των Υφυπουργών, καθώς και του Προέδρου της ηµοκρατίας. Θα προσπαθήσουµε να αντλήσουµε κάποια ενδιαφέροντα συµπεράσµατα και θα κλείσουµε την παρουσίαση του θέµατος µε την ανακεφαλαίωση των όσων ειπώθηκαν. Στο τέλος, θα παραθέσουµε ορισµένες «αποφάσεις σταθµούς» της Νοµολογίας και θα εκθέσουµε κάποια χρήσιµα στοιχεία όπως είναι τα στοιχεία της χρησιµοποιούµενης Βιβλιογραφίας. Βασικός µας στόχος, είναι η παρουσίαση του ρόλου που παίζει ο όρκος στη σύγχρονη ελληνική Νοµοθεσία, η ανάδειξη τυχόν αντιρρήσεων σχετικά µε τη χρησιµότητά του στην εποχή µας, καθώς και η εξέταση του αν η πρόβλεψη ή η επιβολή του σε ορισµένες περιπτώσεις, συνάδει µε σηµαντικά συνταγµατικά κατοχυρωµένα δικαιώµατα. 4

5 ΙΙ. ΟΡΙΣΜΟΣ Όρκος καλείται η µε την επίκληση του θείου ή γενικότερα του θρησκεύµατος του ενδιαφερόµενου διαβεβαίωση για την αλήθεια ή την αναλήθεια ορισµένου γεγονότος ή για την ακριβή εκτέλεση ορισµένης υπηρεσίας κλπ. Με άλλα λόγια, όρκος είναι η µε την επίκληση ορισµένου παράγοντα πραγµατοποιούµενη διαβεβαίωση. Με αυτόν επιδιώκεται η ενίσχυση της ευθύνης του µάρτυρα και τοιουτοτρόπως η εξασφάλιση της αλήθειας του περιεχοµένου της κατάθεσής του. Ο όρκος αποτελεί πράξη µε την οποία ο µάρτυρας επικαλείται το Θεό ως µάρτυρα της ειλικρίνειάς του. Αυτή η επίκληση που ανάγεται σε παλιές παραδόσεις της ανθρωπότητας, εµφανίζει αρχικώς τον όρκο να έχει χαρακτήρα θρησκευτικής πράξης, συνδέεται δε µε τη θρησκευτική αντίληψη σύµφωνα µε την οποία ο επίορκος υπόκειται αναπότρεπτα στην τιµωρία της θείας δικαιοσύνης. 1 ΙΙΙ. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ Η λέξη όρκος σήµαινε αρχικά το πρόσωπο ή το πράγµα που επικαλούνταν ο ορκιζόµενος. Ο όρος συνδέεται ετυµολογικά µε τη λέξη έρκος (= φράγµα, εµπόδιο) η οποία παράγεται από το ρήµα είργνυµι και ειργνύω (=θέτω φραγµούς, εµποδίζω). Με το γραµµατικό φαινόµενο της ποιοτικής µεταβολής ή τροπής το έρκος έγινε όρκος. Έτσι εξηγείται και η νοηµατική µετάπτωση του όρου που από φραγµός γενικά στις πρώτες κοινωνίες εξελίχθηκε σε λόγο, υπόσχεση, βεβαίωση στις µεταγενέστερες και φυσικά σε νοµικό γεγονός στις σύγχρονες εξελιγµένες κοινωνίες. 2 ΙV. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ Α. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Στην Αρχαία Ελλάδα γινόταν χρήση του όρκου, υπήρχαν δε και οι λεγόµενοι «όρκιοι θεοί» µεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Ζεύς, άγαλµα του οποίου υπήρχε στην Ολυµπία. Ενώπιον αυτού του αγάλµατος το οποίο παρίστανε τον ία να κρατάει στα δύο του χέρια κεραυνούς προς εκφοβισµό των επίορκων, ορκίζονταν οι 1 Γ. Ράµµος, Ο όρκος ως µέσο απόδειξης κατά την Πολιτική δικονοµία, εκδ. Καλλέργη, Αθήνα 1937, σελ. 1, Α ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τόµος ΙΙΙ, Ι έκδοση, Αθήνα 2004,σελ. 192, Ηλ. Γάφος, Ποινική ικονοµία, τεύχος Α, β έκδοση, εκδ. Κοντόε, Αθήνα 1949, σελ Μ. Οικονόµου, Γραµµατική της Αρχαίας Ελληνικής, ΟΕ Β, Αθήνα, σελ. 30, Ι. Σταµατάκου, Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, εκδ. Φοίνιξ Ε.Π.Ε., Αθήνα,1972, Πάπυρος Larousse Britanica, τόµος 47, σελ

6 αθλητές ότι θα αγωνισθούν έντιµα και χωρίς να προξενήσουν κακό στους συναθλητές τους. Στο Αρχαίο Ελληνικό ίκαιο, ο όρκος ήταν γνωστός και ως ένα µη θεσµοποιηµένο αποδεικτικό µέσο κατά τη δικαστηριακή διαδικασία. Έτσι ο Όµηρος αναφέρει ότι ο Αγαµέµνονας, παρουσία των Αργειτών, ορκίσθηκε στο ία για να αποδείξει ότι δεν είχε πειράξει τη Βρισηίδα όσο χρόνο την είχε στη σκηνή του. Στην Αρχαία Αθήνα οι έφηβοι που γίνονταν 18 ετών, παρουσιάζονταν στην εκκλησία του δήµου, στην Πνύκα, αναγράφονταν στους καταλόγους των πολιτών (ληξιαρχικόν γραµµατείον), τους χορηγούνταν ένα δόρυ και µία ασπίδα και υπηρετούσαν για δύο χρόνια στρατιώτες αφού έδιναν τον «Όρκο των Αθηναίων εφήβων» µπροστά από το ναό της Αγλαύρου, όπως µας τον διασώζει ο Λυκούργος στον «Κατά Λεωκράτους» λόγο 77. Λέγεται µάλιστα πως ο όρκος γράφτηκε από τον ίδιο το Σόλωνα, νοµοθέτη των αθηναίων, του οποίου οι νόµοι επέτρεπαν τον όρκο και καθόριζαν τις προϋποθέσεις χρήσεως του ως αποδεικτικού µέσου. Μάλιστα, στο Σόλωνα οφείλεται και η σύσταση της Ηλιαίας, ενός δικαστηρίου ευρύτερης ποινικής δικαιοδοσίας, στο οποίο οι δια της πρώτης κληρώσεως εκλεχθέντες δικαστές ορκίζονταν τον Ηλιαστικό καλούµενο όρκο. Στα δικαστήρια της Αρχαίας Αθήνας, ιδίως στην Ηλιαία, η πρόκληση για όρκο συνίστατο στο να προταθεί από έναν από τους διαδίκους το πρόσωπο ή το πράγµα το οποίο θα γινόταν αντικείµενο της επίκλησης και σε µία δεύτερη φάση να γίνει αποδεκτός ο όρκος από τον άλλο διάδικο ή να απορριφθεί. Σε άλλες περιπτώσεις, η πρόταση γινόταν και από τους δύο διαδίκους κατόπιν κοινής συµφωνίας. Η διάκριση µεταξύ όρκου που επιβάλλεται µετά από πρόταση από έναν από τους διαδίκους και όρκου που επιβάλλεται µε πρωτοβουλία του δικαστή, η οποία υπήρχε ήδη και κατά την εποχή εκείνη στην Αθήνα, µας θυµίζει τη σηµερινή διάκριση µεταξύ επακτού και δικαστικού όρκου. Η δέσµευση των διαδίκων µε τον όρκο θεωρούνταν αποδεικτικό στοιχείο ικανό να επηρεάσει τη δικαστική απόφαση. Οι συχνές περιπτώσεις επιορκίας ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο ο όρκος δεν εφαρµόσθηκε τελικά στις διαδικασίες των δικαστηρίων. Αν και χρησιµοποιήθηκε στη δικανική επιχειρηµατολογία ως στοιχείο αποδεικτικό της αλήθειας µίας οµολογίας, αναφέρεται ότι κατέληξε να γίνεται µεγάλη κατάχρηση του όρκου ώστε να µην αποδίδεται η πρέπουσα πίστη σ αυτόν. 1 Β. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟ ΙΚΑΙΟ Περισσότερο διαδεδοµένη ήταν η χρήση του όρκου στο Ρωµαϊκό ίκαιο. Οι Ρωµαίοι, τον χρησιµοποιούσαν στην αρχή µεν ως µέσο διάλυσης των εξώδικων διαφόρων, µεταγενέστερα δε και ως µέσο απόδειξης. Στους Ρωµαίους ο όρκος διατήρησε για πολύ την ισχύ του και τη σπουδαιότητά του. Το γεγονός αυτό, οφείλεται στο ότι οι Ρωµαίοι ήταν ο πλέον αφοσιωµένος στη θρησκεία λαός της αρχαιότητας. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας του όρκου και η σηµασία του αναγνωρίζεται και από τον Κικέρωνα, ο οποίος τον θεωρεί ως θρησκευτική διαβεβαίωση. 2 1 Α. Μαρίνος, Η θρησκευτική ελευθερία, Αθήνα 1972, σελ. 246, Κ. Κωστής, Εγχειρίδιο της Ποινικής ικονοµίας, έκδ. 3 η, εκδ. Κωσταντινίδου, Αθήνα 1897,σελ , Πάπυρος Larousse Britanica, τόµος 47, σελ Α. Μαρίνος, βλ. όπ. παρ. σελ

7 Γ. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Ο όρκος απαντά ήδη και στην Παλαιά ιαθήκη. Από το «Νή ία» λ.χ. των Αρχαίων Ελλήνων και τους άλλους τρόπους ορκίσεως των λοιπών λαών της αρχαιότητας, φθάνουµε στην προ της εµφάνισης του Χριστού εποχή, κατά την οποία οι µονοθεϊστές Ισραηλίτες προσπαθούν να περιορίσουν κάπως την άσκοπη ή την άνευ σοβαρού λόγου όρκιση στο όνοµα του Θεού. Σχετικά µε το θέµα αυτό, ασχολείται σε πολλά χωρία της η Παλαιά ιαθήκη, όπως στο «Λευϊτικόν» όπου λέγεται «δεν θέλετε οµνύει εις το όνοµά µου ψευδώς, και δεν θέλεις βεβηλώνει το όνοµα του Θεού σου»(κεφ. ιθ παρ. 12), ή στην «Έξοδο» όπου τονίζεται (κεφ. κ παρ. 7) «Μη λάβεις το όνοµα του Θεού σου επί µαταίω, διότι δεν θέλει αθωώσει ο Κύριος τον λαµβάνοντα επί µαταίω το όνοµα αυτού» (έτσι και στο «ευτερονόµιο» κεφ.ε παρ.11), του «Λευϊτικού» όπου αναγράφεται επιπλέον ότι «Εάν τις οµόσει ψευδώς περί τίνος εκ πάντων όσα πράττει ο άνθρωπος, ώστε να αµαρτήσει εις αυτά θέλει αποδώσει παν εκείνο περί του οποίου ώµοσε ψευδώς» (κεφ. στ παρ.2-5). Το θέµα της ορκίσεως έλαβε πρωτεύουσα θέση στη ιδασκαλία του Χριστού, ο οποίος κατά την επί του Όρους Οµιλία, αναφερόµενος στα απαγορεύοντα την επιορκία, όχι όµως και τον όρκο, ανωτέρω παρατεθέντα κείµενα της Αγίας Γραφής, κηρύσσει σαφώς, κατηγορηµατικώς και απεριφράστως την απαγόρευση του όρκου (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον κεφ. ε παρ ). Με το ζήτηµα της απαγόρευσης του όρκου ασχολήθηκαν και κάποιες από τις Οικουµενικές Συνόδους, ενώ οι Πατέρες της Εκκλησίας καταδικάζουν κατά τους Βυζαντινούς χρόνους τη συνήθεια επίκλησης του όρκου ακόµη και στην περίπτωση που αυτός ήταν αληθινός και αφορούσε σπουδαία ζητήµατα. Στην Καινή ιαθήκη, πολλά χωρία αναφέρονται στον όρκο και τη δύναµη επιβολής την οποία αυτός ασκεί επί του οµνύοντος, καθώς και στις συνέπειές του. Είναι γνωστή η ρήση του Ευαγγελίου : «Πάλιν ηκούσατε ότι ερρέθη τοις αρχαίοις, ουκ επιορκήσεις, αποδώσεις δε τω Κυρίω τους όρκους σου. Εγώ δε λέγω υµίν µη οµόσαι όλως έστω δε ο λόγος υµών ναι ναι, ου ου, το δε περισσόν τούτων εκ του πονηρού εστίν» και πάντα ταύτα «ίνα µη ύπο κρίσην πέσητε». Σε άλλο χωρίο της Καινής ιαθήκης αναφερόµενο στο γνωστό επεισόδιο του αποκεφαλισµού του Ιωάννη εκτίθεται ότι ο Ηρώδης τόσο ενθουσιάστηκε από το χορό της Σαλώµης, ώστε «µεθ όρκου ωµολόγησεν αυτή δούναι ό εάν αιτήσεται», όταν δε αυτή, καθ υπόδειξη της µήτερας της Ηρωδιάδος, ζήτησε το κεφάλι του Ιωάννη «ελυπήθη ο Βασιλεύς» πλην όµως επειδή είχε δεσµευθεί µε όρκο αναγκάσθηκε να ικανοποιήσει το αίτηµα αυτό, «διά δε τους όρκους και τους συνανακειµένους εκέλευσε δοθήναι». 1 1 Α. Μαρίνος, βλ. οπ. παρ., σελ , Κ. Βουγιούκας, Η όρκιση των µονάχων ως µαρτύρων εις την Ποινικήν ίκην, Αρµενόπουλος Ι 1960,σελ

8 V. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ MYΘΟΛΟΓΙΑ Σύµφωνα µε τη µυθολογία, ο όρκος ήταν ένας Θεός, γιος του Αιθέρα και της Γαίας που τιµωρούσε τους επίορκους. Σύµφωνα µε µία άλλη άποψη, ο όρκος ήταν παιδί της Έριδας από την οποία γεννήθηκαν και άλλα δεκατέσσερα παιδιά µε αρνητική νοηµατική σηµασία, όπως π.χ. πόνος, λιµός, άλγη, µάχες, φόνοι, δυσνοµία κτλ. Εδώ φυσικά γεννάται το ερώτηµα γιατί τα αδέρφια του όρκου να έχουν αρνητική έννοια. Επίσης υπάρχει η απορία αν ο όρκος ταυτίζεται νοηµατικά µε τα αδέρφια του ή είναι ο µόνος που διαφοροποιείται από αυτά. Σήµερα στην πλειονότητα τους οι άνθρωποι, αποδέχονται την έννοια του όρκου. Μήπως όµως εν τέλει είναι και αυτός όπως π.χ. τα ψεύδη και οι µάχες µία σοβαρή κοινωνική δυσλειτουργία ; 1 VI. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Σύµφωνα µε τη λαογραφία, η λέξη όρκος παράγεται από το αρχαίο ρήµα είργω (=περιορίζω, εµποδίζω), από το οποίο παράγεται και η λέξη ειρκτή και σηµαίνει ένα µέσο µε το οποίο ο ορκιζόµενος δεσµεύεται να πει την αλήθεια, διαφορετικά θα υποστεί κυρώσεις. Γι αυτό τελικά ο όρκος αποτελεί µία µορφή κατάρας, η οποία και ενεργοποιείται εναντίον αυτού του ίδιου που ορκίζεται, στην περίπτωση που αυτός δε λέει την αλήθεια ή που θα παραβεί ορισµένη υπόσχεσή του. Η πρώιµη σύνδεση του όρκου µε τη θρησκεία συνετέλεσε µε τον καιρό να πάρει σηµαντική θέση στην εθιµική και στην εν γένει οργανωµένη κοινωνική ζωή του ανθρώπου (όρκος σε δικαστήρια, όρκος υπαλλήλων, κλπ.). Υπό την επίδραση χριστιανικών αντιλήψεων, διαµορφώθηκε και η λαϊκή στάση του όρκου, ως πράξης ανάρµοστης σε ηθικό άτοµο. Παρά ταύτα, ο όρκος αποτελεί συνηθέστατη καθηµερινή πρακτική, όχι µόνο για σηµαντικά ζητήµατα, αλλά και για ασήµαντους λόγους. Συνηθισµένοι νεοελληνικοί όρκοι είναι : α) Οι µαγικοί, εκείνοι που συνοδεύουν κάποια µαγική πράξη. Οι όρκοι αυτοί αποτελούν την παλαιότερη µορφή του είδους και παραπέµπουν σε ανάλογες οµηρικές συνήθειες (σπονδή οίνου και επίκληση του ιός να τιµωρήσει τον επίορκο). Π.χ. χύνουν σταγόνες κρασιού στο έδαφος, λέγοντας : «Έτσι να χυθεί το αίµα µου, αν δε σου λέω την αλήθεια», ή σηκώνουν µία πέτρα πάνω από το κεφάλι τους εκστοµίζοντας κατάρες εναντίον του εαυτού τους για την περίπτωση, όπου θα παραβούν τον όρκο τους. β) Οι αυτοκατάρες, του τύπου «Να µη χαρώ», στις οποίες πολλές φορές γίνεται επίκληση του Θεού, της Παναγίας κλπ. για την εκτέλεσή τους : «Να µε κάψει ο Θεός» κλπ. γ) Όρκοι, στους οποίους οι ορκιζόµενοι επικαλούνται ως µάρτυρα και τιµωρό κάποιο πολύτιµο πράγµα που κινδυνεύουν, σε περίπτωση επιορκίας, να το στερηθούν 1 Ελληνική Μυθολογία 2, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 15, 17, 18, Πάπυρος Larrouse Britanica, τόµος 47, σελ

9 : «Μα το ψωµί» κλπ. δ) Σχετικοί είναι και οι όρκοι, στους οποίους µνηµονεύεται το πράγµα, στο οποίο ορκίζεται κανείς και το οποίο θα υποστεί τις συνέπειες τυχόν ψευδορκίας, όπως : «Στα µάτια µου», «Στη ψυχή που θα δώσω στο Θεό» κλπ. ε) Οι όρκοι, στους οποίους αυτοί που ορκίζονται επικαλούνται ως µάρτυρες της αλήθειας τον Θεό, την Παναγία, έναν άγιο, κάποιο ιερό σκεύος ή µία εορταστική µέρα κλπ., όπως : «Μα το Θεό», «Μα τον τίµιο Σταυρό», «Μα τη Λαµπρή που καρτεράµε» κλπ. Ο όρκος αυτού του τύπου συνοδεύεται κατά κανόνα µα σταυροκόπηµα. Συνηθισµένη τέτοια ορκοδοσία είναι το λεγόµενο παλάµισµα της εικόνας. Αυτός δηλαδή που ορκίζεται, τοποθετεί την παλάµη του χεριού του πάνω σε µία εικόνα, την οποία µετά ασπάζεται, ζητώντας συγχώρεση για την πράξη του αυτή Τέτοιοι όρκοι συνηθίζονται σε διάφορα µέρη για απόδειξη της αθωότητας κάποιου που κατηγορείται για ζωοκλοπή. Αντί για εικόνα, ο ορκιζόµενος µπορεί να τοποθετήσει το χέρι του πάνω σε ευαγγέλιο (παλαµίζω το ευαγγέλιο), κατά τον καθιερωµένο στο δικαστήριο όρκο. Είδος όρκου για την εξακρίβωση της αλήθειας και απονοµή του δικαίου θεωρείται και η θεοκρισία. Κατάλοιπά της ανευρίσκονται σε όρκους του τύπου : «Στα κάρβουνα πατώ, αν δεν είναι έτσι», «Αστροπελέκι να µε κάψει», κλπ. 1 VII. ΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Σύµφωνα µε τη νοµική επιστήµη, όρκος είναι η µε την επίκληση του θείου διαβεβαίωση για την αλήθεια γεγονότος ή για την εκτέλεση υπεσχηµένης δραστηριότητας. Χαρακτηριστικό του όρκου είναι η µετατροπή ή χρησιµοποίηση της θρησκευτικής φύσης του σε νοµική πράξη µε την οποία επιτυγχάνεται η επιδιωκόµενη από τον νόµο πεποίθηση για την αλήθεια γεγονότος ή για την εκπλήρωση υποχρέωσης. Η επίκληση του θείου συνδέει τον ορκιζόµενο µε το φόβο και τις ποινές της επιορκίας. Έτσι, εκτός από τη ψυχολογική αυτοδέσµευση του ορκιζόµενου, η παράβαση του όρκου τιµωρείται νοµικά και θρησκευτικά. Θρησκευτικές ποινές είναι τα διάφορα επιτίµια που επιβάλλονται στους επίορκους από τους λειτουργούς των διαφόρων θρησκειών. 2 VIII. EΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ Ένα εκ των πλέων σοβαρών ζητηµάτων, τα οποία απασχόλησαν τις ανθρώπινες κοινωνίες από αρχαιοτάτων χρόνων, υπήρξε η αναζήτηση τρόπου ικανού 1 Πάπυρος Larousse Britanica, τόµος 47, σελ Πάπυρος Larousse Britanica, τόµος 47, σελ

10 να εξασφαλίσει την ειλικρίνεια των λεγοµένων ή την τήρηση των υποσχέσεων ενός ατόµου. Ο άνθρωπος αισθάνθηκε ανέκαθεν την ανάγκη να επικαλεσθεί και να προσαγάγει αποδείξεις για την αλήθεια των λόγων του ή για τη βεβαιότητα της εκπλήρωσης των υποσχέσεων που έχει δώσει. Λαµβανοµένου υπόψη του πόσο επηρεάζεις τις σκέψεις και τις πράξεις του ανθρώπου η πίστη στο υπέρλογο, θεώρησε ότι µία τέτοια απροσµάχητη απόδειξη ήταν η επίκληση του ονόµατος µίας θεότητας ή του θείου εν γένει, το οποίο προσέρχεται έτσι ως µάρτυρας-εγγυητής για την αλήθεια των όσων έχουν ειπωθεί ή για την για την ειλικρινή πρόθεση αυτού που ορκίζεται να εκπληρώσει τις υποσχέσεις που έχει δώσει έτσι ώστε να εξουδετερωθεί η σηµαντική επίδραση ποικίλων παραγόντων οι οποίοι οδηγούν σε ψευδείς δηλώσεις. Στην περίπτωση που κάποιος ψεύδεται ή δεν εκπληρώνει τις υποσχέσεις του, τιµωρείται. Ένας ακόµη δικαιολογητικός λόγος της υποχρέωσης προς ορκοδοσία που προβάλλεται από την κρατούσα θεωρία, είναι η επιδίωξη εντονότερης συνείδησης και ευθύνης στον οµνύοντα. Η όλη ιστορική εξέλιξη του όρκου και η ευρύτατη χρήση αυτού ανά τους αιώνες αποδεικνύει την ιδιαίτερη σηµασία την οποία έχει αυτός στη ζωή του ανθρώπου, δοθέντος µάλιστα, ότι συνάπτεται προς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις και µεταβάλλεται σε πράξη η οποία έχει, εν πολλοίς, θρησκευτικό χαρακτήρα, εφόσον αποτελεί επίκληση του θείου για την επιβεβαίωση αλήθειας κάποιου γεγονότος ή για την παροχή εγγύησης σχετικά µε την εκτέλεση της υπόσχεσης που έχει δοθεί. Εκκινούντες οι νοµοθέτες των διαφόρων χωρών και εποχών από τη διαπίστωση ότι ο νόµος ασκεί ουσιαστική επιβολή στη συνείδηση του οµνύοντος, αναλογιζόµενου ότι σε περίπτωση ψευδορκίας ή επιορκίας θα υποστεί τη θεία τιµωρία, κατέστησαν τον όρκο πράξη νοµική και την παράβασή του την ανήγαγαν σε ποινικό αδίκηµα. Έτσι, τον χρησιµοποιούν είτε ως µέσο απόδειξης στις πολιτικές, ποινικές και άλλες δίκες (όρκος βεβαιωτικός), είτε ως επίσηµη δήλωση και υπόσχεση αυτού που ανέλαβε ορισµένο λειτούργηµα σχετικά µε το ότι θέλει να το χρησιµοποιήσει σύµφωνα µε τους κείµενους νόµους και δε θέλει να κάνει κακή χρήση αυτού (όρκος υποσχετικός). Υποστηρίχθηκε όµως και η άποψη ότι η δικαιολογητική βάση του όρκου και της ιδιαίτερης σηµασίας του, δεν έγκειται µόνο στην εξαιρετική και επιβλητική δύναµη του θρησκευτικού συναισθήµατος ή στο φόβο που προκαλεί, όντας υπόλειµµα θεοδικίας, στην περίπτωση ψευδορκίας, αλλά βρίσκεται στην ηθική συνείδηση του ανθρώπου από την οποία απορρέει η υποχρέωση να πει την αλήθεια. Ο όρκος δηλαδή, παρουσιάζει και την ηθική εγγύηση, εµφανίζεται περαιτέρω και ως πράξη συνειδήσεως. Αναφέρεται µάλιστα, ότι «πουθενά αλλού η θρησκεία δεν παρεµβαίνει τόσο άµεσα και φανερά στον πρακτικό και υλικό βίο, όσο στο ζήτηµα του όρκου». Οι οπαδοί αυτής της άποψης, ισχυρίζονται ότι ο φιλαλήθης και ηθικός άνθρωπος δεν επιτρέπει στον εαυτό του το ψεύδος. Το λέγειν την αλήθεια είναι ίδιον της τέλειας προσωπικότητας, είναι ίδιον του ανθρώπου, ο οποίος αίρεται υπεράνω των ανθρώπινων αδυναµιών και των µικροτήτων, ο οποίος έχει ενστερνισθεί τις θεµελιώδεις εκείνες αρχές οι οποίες αποτελούν το υπόβαθρο για µία οµαλή συµβίωση στην κοινωνία. 1 1 Α. Μαρίνος, βλ. όπ. παρ. σελ , Κ. Βουγιούκας, βλ. όπ. παρ., σελ. 135, Γ. Πρίντζιπας, Συνταγµατικά προβλήµατα της υποχρέωσης ορκοδοσίας σε : Η θρησκευτική ελευθερία : Θεωρία και πράξη στην ελληνική κοινωνία και έννοµη τάξη (Κ. Μπέης), εκδ. Eunomia Verlag, Αθήνα, 1997, σελ

11 IX. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ Πέρα από το γεγονός ότι έχουν διατυπωθεί αντιρρήσεις κατά του όρκου από εκκλησιαστικής πλευράς, όπου οι επιφανέστεροι Πατέρες της Εκκλησίας βασιζόµενοι σε εκκλησιαστικά κείµενα, υποστηρίζουν την αντίθεσή του προς τη χριστιανική ηθική και ισχυρίζονται ότι δεν είναι επιτρεπτό η πολιτεία να ρυθµίζει τη δράση αυτής και των ατόµων κατά τρόπο µη ανταποκρινόµενο πλήρως προς τα ηθικά παραγγέλµατα, από παλιά στη διδασκαλία, συζητείται η σκοπιµότητα ή µη της διατήρησης του όρκου των µαρτύρων. Έτσι, στα ανωτέρω υπέρ της παραδοχής του όρκου ως µέσο απόδειξης προβαλλόµενα επιχειρήµατα, αντιτάσσονται πλήθος σοβαρών αντιρρήσεων που φαίνεται να αγνοεί ο νοµοθέτης : α) Οι µάρτυρες που θεωρούνται αναξιόπιστοι σε µία ποινική δίκη διακρίνονται : 1) στους ανέντιµους, 2) στους έντιµους που καταθέτουν λανθασµένα και 3) σε όσους αναιρούν για κάποιο λόγο όσα είπαν στην προδικασία. Όταν κάποιος είναι έντιµος, δεν έχει ανάγκη να συγκρατηθεί από τον όρκο για να µην προβάλλει αδικαιολόγητες αξιώσεις ή για να µην αµφισβητήσει τα οφειλόµενα. Ο όρκος µε τη νοµική και ηθική βία σε «εξαναγκάζει» να είσαι ή να φανείς τίµιος. Η τιµιότητα είναι ηθική έννοια και η ηθική δεν έχει µέχρι σήµερα συµφιλιωθεί µε τη βία. Η από ανάγκη τελούµενη ηθική πράξη είναι απλώς νοµική πράξη, ποτέ ηθική. Ή είσαι έντιµος από δική σου ανάγκη να είσαι τίµιος ή δεν είσαι γιατί δεν το θέλεις. Πως µπορεί αλήθεια να εκβιάζεται η τιµιότητα, όταν µάλιστα µε το να είναι ο όρκος υποχρεωτικός «προϋποθέτει» ο νοµοθέτης πως οι πολίτες δεν είναι έντιµοι, αφού για να καταθέσουν την αλήθεια πρέπει να εξαναγκασθούν νοµικά. Μα αν η κοινωνία «συλλήβδην» είναι διεφθαρµένη, τότε και οι µάρτυρες είναι, όποτε δε µπορεί κανείς µε τον όρκο να µάθει την αλήθεια. Και όχι µόνο αυτό, αλλά όταν αυτοί οι άνθρωποι ορκίζονται αδιαµαρτύρητα και παθητικά, υπογραµµίζουν πόσο εύκολο είναι να συνυπάρχει η κοινωνική εντιµότητα µε την αλλοτρίωση της ηθικής βούλησης. Η έλλειψη κάθε διαµαρτυρίας ένα µόνο πράγµα δεν αποδεικνύει, τη δικαίωση και τη διαιώνιση της υποχρεωτικότητας του όρκου. Κατά τη λογική του νοµοθέτη, δεν είναι οι ποινές που θα κάνουν τον ορκιζόµενο να καταθέσει την αλήθεια, γιατί αυτό µπορεί να το πετύχει εξίσου µε τις ποινές της ψευδοµαρτυρίας, δηλαδή µε την απόδειξη του ψεύδους της καταθέσεως. Αφού ο νοµοθέτης πιστεύει πως ο όρκος είναι µέσο ανευρέσεως της αλήθειας, σκοπός του είναι να δηµιουργήσει µε τη σύγκρουση του όρκου ηθικό ή θρησκευτικό δίληµµα µε αποτέλεσµα ο ορκιζόµενος να πει την αλήθεια. Όµως, ο ανέντιµος ουδόλως φοβάται να δώσει ψευδείς όρκους, ενώ ο θρησκευόµενος ή ηθικός άνθρωπος θα πει την αλήθεια όχι γιατί πιέστηκε από τον όρκο, αλλά από συναίσθηµα ευθύνης που είναι συνώνυµο ή το άλλο όνοµα της ελευθερίας αφού ό,τι είναι υπεύθυνο είναι και ελεύθερο και ό,τι είναι καταναγκασµός και δουλεία δεν περιέχει ευθύνη. Ο νοµοθέτης θέλει να αναγκάσει τον ορκιζόµενο να πει την αλήθεια από φόβο προς τον εγκόσµιο νόµο (ποινές ψευδοµαρτυρίας) αλλά και προς τον υπερβατικό νόµο (Θεία τιµωρία). Οι κυρώσεις του νόµου µπορούν να πραγµατοποιηθούν µε την απλή ανίχνευση του ψεύδους, δηλαδή της ψευδοµαρτυρίας, συνεπώς κοινωνική αναγκαιότητα της υποχρεωτικής ορκίσεως δεν υπάρχει, αφού ο σκοπός της µορφής αυτής του εξαναγκασµού µπορεί να πραγµατοποιηθεί µε άλλα µέσα. 11

12 β) Ένα ακόµη µειονέκτηµα του όρκου είναι ότι δηµιουργεί στους δικαστές υπερβολική εµπιστοσύνη προς την αξία της µαρτυρικής κατάθεσης. Βέβαια, πάνω σε αυτό, µπορεί να λεχθεί ότι ποτέ και από κανέναν δικαστή δε δίνεται ιδιαίτερη σηµασία στην όρκιση, γιατί αφού όλοι ορκίζονται δεν υπάρχει τρόπος «διαφοροποίησης» των µαρτύρων, πράγµα που θα µπορούσε να συµβεί αν ο όρκος ήταν εκούσιος. Άλλωστε, κανένας δικαστής δεν είναι τόσο εύπιστος ώστε να υπολογίζει έστω και σαν ελάχιστο παράγοντα «πρόσθετου» επιχειρήµατος υπέρ της αλήθειας µίας καταθέσεως το γεγονός της ορκίσεως, αφού όλη η προβληµατική του δικαστή αναλίσκεται σε στάθµιση αντιφάσεων, σύγκριση µε άλλες καταθέσεις, αποδεικτικά στοιχεία κλπ. από τα οποία αποκλειστικά θα αντλήσει το ψεύδος ή την αλήθεια που καταθέτει ο µάρτυρας, ο µηνυτής κλπ. γ) Ότι εµποδίζει τον µάρτυρα να επανορθώσει το αρχικώς κατατεθέν ψεύδος από φόβο ότι θα υποστεί τις ποινές της ψευδοµαρτυρίας. δ) Ότι ο όρκος έχει παραµείνει ένας σκέτος τύπος χωρίς καµία δυνατότητα προκειµένου να γίνει γνωστή η αλήθεια «µέσω του όρκου». Αν λοιπόν ο σκοπός για τον οποίο υπάρχει, δεν είναι πραγµατοποιήσιµος, δεν έχει per se λόγο ύπαρξης. Αυτός που είπε την αλήθεια «διότι έδωσε όρκο» είναι ένα θεώρηµα χωρίς καµία επαλήθευση. ε) Αν ξέρει ο νοµοθέτης πως ο όρκος λειτουργεί µόνο σε ανθρώπους µε «πίστη» δοτή, ξένη, χωρίς αυτοκατάκτηση, µε θολή ή παραµορφωµένη τη Θεία εικόνα, γνωρίζει επίσης πως στην εποχή µας αυτού του είδους οι «πιστοί» είναι ελάχιστοι. Όσο για τους πραγµατικούς πιστούς, είναι απόλυτα βέβαιο πως αυτοί δεν έχουν καµία ανάγκη επικλήσεως του Θεού για να πουν την αλήθεια. Η θρησκεία που είναι αληθινή, απεχθάνεται τον ετεροκαθορισµό. Ο αναγκαστικός όρκος, που είναι ετεροκαθορισµός, αντιµετωπίζεται µε µειδίαµα. Για τον θρησκευόµενο είναι αστείο να επικαλείται η άσχετη και αναρµόδια κοσµική εξουσία τη «Θεία τιµωρία» σαν να είχε χρισθεί εκπρόσωπος του Θεού επί της γης. Με την άνοδο του ανθρώπινου ορίζοντα και την έξοδό του από µεσαιωνικά σχήµατα και µεθόδους, ελευθερώθηκε το πνεύµα του και αυτοπροσδιορίζεται η συνείδησή του. Η εκµηδένιση της αξίας του όρκου, έτσι όπως αρχικά λειτούργησε, συµβαδίζει µε τη γενικότερη ανθρώπινη εξέλιξη. Ο φόβος της Θείας οργής στο σηµερινό θρησκευόµενο άνθρωπο δε βρίσκει απήχηση, ώστε να τον εξαναγκάζει ή να τον εκβιάζει ηθικά να πει την αλήθεια. στ) Ότι θίγει τον εγωισµό του µάρτυρα θέτοντας σε αµφιβολία την ειλικρίνειά του, προσβάλλει την αξιοπρέπειά του και πλήττει την ανθρώπινη υπόσταση και αξία του ως ελεύθερου πνευµατικού όντος. ζ) Η φιλοσοφία του νοµοθέτη είναι ότι από τη θρησκευτική σύγκρουση που δηµιουργείται στη ψυχή του µάρτυρα, βγαίνει κερδισµένη η αλήθεια. Αλλά τι γίνεται µε όσους πιστεύουν πως ο όρκος απαγορεύεται από τη θρησκεία, µε όσους πιστεύουν πως η θρησκεία επιτρέπει τον όρκο και µε όσους δεν έχουν καµία γνώµη ή είναι αδιάφοροι στο πρόβληµα ; Οι πρώτοι είτε θα αρνηθούν την ορκοδοσία µε αποτέλεσµα : 1) να καταδικασθεί για άρνηση όρκου η ίδια η ευαισθησία µίας θρησκευόµενης συνείδησης που υπάκουσε στην εντολή «πειθαρχείν δει Θεώ µάλλον ή ανθρώποις». 2) να επικυρωθεί µε αυτόν τον τρόπο η άποψη πως µία σύγχρονη πολιτεία στον 21 ο αιώνα αντιµάχεται τη γνήσια πνευµατική ζωή και την εσωτερικότητα του όντος, αυτού του όντος-πολίτη που ηθικοποιεί και βελτιώνει µε τη ζωή και την πράξη του το επίπεδο της κοινωνικής συµβίωσης. Αν πάλι, αυτός ο άνθρωπος ορκισθεί, η αλήθεια θα γίνει γνώστη, αλλά θα έχει 12

13 αµφίπλευρα θρυµµατισθεί και ο σεβασµός στην αξία του ανθρώπου και ο σεβασµός του πολίτη προς την πολιτεία και τους απνευµάτιστους νόµους της. Αν µάλιστα ληφθεί υπόψη πως αυτός που πιστεύει στη θρησκευτική απαγόρευση της ορκοδοσίας, είναι άτοµο µε καθαρή συνείδηση, η ζηµία γίνεται µεγαλύτερη γιατί και χωρίς τον όρκο θα έλεγε την αλήθεια, ενώ αντίθετα η βλάβη της εξουσίας είναι αυτονόητη. Αν πάλι, ο µάρτυρας πιστεύει πως η θρησκεία δεν απαγορεύει τον όρκο, αυτό σηµαίνει πως έχει διαµορφωµένη θρησκευτική και ηθική ζωή, προερχόµενη και στηριζόµενη στη µελέτη της σχετικής θεολογικής διαµάχης και καταστάλαξε στο συµπέρασµα αυτό. Από αυτής την ποιότητας τον άνθρωπο, δεν περιµένει κανείς να πει την αλήθεια επειδή θα ορκιστεί και πως αν δεν ορκιστεί, θα την αρνηθεί. Ο ίδιος πιστεύει πως µε τον όρκο του θα γίνει περισσότερο πιστευτός στο δικαστή, χωρίς βέβαια να υποψιάζεται και αυτός πως ο όρκος δε µπορεί να παίξει κανένα απολύτως ρόλο στην πρόθεση ή την απόφασή του να καταθέσει ή όχι την αλήθεια. Γι αυτόν ο όρκος είναι ένας διαδικαστικός τύπος χωρίς καµία απήχηση στη βούλησή του. Υπάρχει µία πιθανότητα, ο έντιµος µάρτυρας, ορκιζόµενος να είναι πιο προσεκτικός και συνεπώς να µπορεί ο δικαστής ασφαλέστερα να στηρίζεται στη µαρτυρία του. Η πιθανότητα όµως αυτή προϋποθέτει εσωτερική αποδοχή του όρκου, ελεύθερη έκφραση δια του όρκου της εσωτερικής θρησκευτικής ζωής και προβολή ζώσης µαρτυρίας µε εύλογη προσδοκία εκ µέρους του µάρτυρα, ότι θα περιβληθεί µε κάθε δυνατή αξιοπιστία η κατάθεσή του. Πέρα από κάθε αµφιβολία είναι γεγονός ότι χωρίς ελεύθερη θέληση για ορκοδοσία δε µπορεί να «λειτουργήσει» ούτε η εντιµότητα του µάρτυρα, ούτε η προσδοκία του ίδιου να εισακουσθεί, ούτε κινητοποιείται η προσοχή του ώστε να γίνει πιο προσεκτική η κατάθεσή του και να ανταποκρίνεται πληρέστερα και µε µεγαλύτερη ακρίβεια προς την αλήθεια. η) Μία άλλη όψη του προβλήµατος είναι ότι ο νοµοθέτης χωρίς συζήτηση ενισχύει τελικά την άποψη του αλάνθαστου της υποχρεωτικής ορκίσεως. Φαίνεται όµως να λησµονούνται ορισµένες ουσιαστικές λεπτοµέρειες : 1) Στα ποινικά δικαστήρια, γίνεται πάλη στη συνείδηση του µάρτυρα ανάµεσα στο καθήκον για την κατάθεση της αλήθειας και στην αναµενόµενη από την κατάθεση αυτή συνέπεια, δηλαδή την καταδίκη του κατηγορουµένου. Λίγοι θέλουν να είναι δικαστές και να φορτώνονται την κατά την άποψη τους ηθική ενοχή µίας καταδίκης του πράγµατι ενόχου - άσχετα πως και πόσο µπορεί ο µάρτυρας να είναι απόλυτα βέβαιος για την ενοχή του δράστη - πολύ περισσότερο να συνεισφέρουν στην ενδεχόµενη καταδίκη κάποιου αθώου. Οι µάρτυρες ξέρουν πολύ καλά, ίσως καλύτερα και από τους δικαστές, που ποτέ δεν παραδέχονται πως µεταβάλλονται σε πιόνια των µαρτύρων, πως η µαρτυρία τους διαµορφώνει την ενοχή, αλλά από εκεί και πέρα δε θέλουν να έχουν κανένα λόγο στη µεταχείριση του δράστη. Αυτή η αναγκαστική διάσπαση «ενοχής-µεταχειρίσεως» επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τον µάρτυρα, γιατί δε θέλει να έχει, λ.χ. τύψεις για µία θανατική καταδίκη ή µία αυστηρή ποινή, που ο ίδιος ούτε την ήθελε αλλά και δε θα την επέβαλε αν ήταν δικαστής. 2) Πολλοί µάρτυρες συγκαλύπτουν ή εξωραΐζουν την αλήθεια που ξέρουν, όχι από διάθεση ψευδορκίας, αλλά γιατί συνειδητοποιούν πόσο δύσκολο πράγµα είναι η σύλληψη της αυθεντικής και ακέραιης αλήθειας που παραµορφώνεται, περνώντας µέσα από το υποκείµενο, φορτωµένο µε πλήθος φυσικές και ψυχικές ατέλειες. 3) Η αλλοτρίωση του µάρτυρα φτάνει ως τον έσχατο βαθµό, αφού όχι µόνο δεν ερωτάται για τη δόση ή όχι του όρκου αλλά ακόµη και η επίκληση του θείου γίνεται από άλλους για λογαριασµό του. Η επίγνωση αυτής της ανωµαλίας, δε µπορεί να ασφαλίζει την ακρίβεια της καταθέσεως. 4) Ελάχιστοι «τρίτοι» προσέρχονται στις δίκες από καθήκον προς την 13

14 αλήθεια, γιατί ούτε η διπλή αλλοτρίωση του όρκου αφοµειώνεται από τις ηθικές τους αποτιµήσεις, ούτε έχουν καµία βεβαιότητα πως η από µέρους τους κατάθεση της αλήθειας θα χρησιµεύσει για να σωθεί ένας άνθρωπος ή για να καταστραφεί. Έτσι, δε µπορεί παρά να αναλογίζονται αν τελικά η κατάθεση της αλήθειας, έτσι όπως τελικά διαµορφώνεται και σηµασιολογείται, επισύρει την ηθική ενοχή µίας καταδίκης ή αθώωσης που για τη Θεία ικαιοσύνη δε θα ήταν δίκαιη. Ο φόβος ενός τέτοιου ενδεχοµένου βασανίζει αυτόν που ακούσια ορκίζεται. θ) Ορισµένες δεσµεύσεις, όπως είναι η υποχρεωτική επιβολή θρησκευτικού όρκου, µοιάζουν µε νοµικό absurdum. Αν ο καταναναγκασµός στοχεύει τελικά στην ηθικοποίηση ή τείνει προς τα εκεί, πετυχαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το απέραντο τέναγος της µαζοποιήσεως ξεθεµελιώνει ό,τι θα έπρεπε να προστατεύεται, αφού εµποδίζεται η ακώλυτη λειτουργία της ατοµικής εσωτερικής ζωής, µε τη βίαιη εισβολή της αµφισβήτησης της εντιµότητας. Έτσι, µε την υποχρεωτική ορκοδοσία, η αµφίβολη επίτευξη κάποιου ασθενέστερου στόχου (η εξασφάλιση καταθέσεως αληθινών γεγονότων για να µην πλανηθεί ο δικαστής) οδηγεί σε αναπηρία την αυθεντική προσωπική ζωή. ι) Ο όρκος, σαν ύλη, σαν πεδίο, ανήκει στην αυτονοµούµενη βούληση. Έτσι, η εξωτερική ετερονοµία που καθιερώνει υποχρεωτικά τον όρκο, εισβάλλει στην ηθική αυτονοµία του προσώπου, βιάζει την ηθική συνείδηση που από τη φύση της υπακούει στη δική της πειθαρχία και κατανοείται µόνο µέσα από τον εαυτό της. Αυτό το τραγικό λάθος, έχει ως συνέπεια ότι οι πολίτες αποκτούν πολύ γρήγορα µία τυποποιηµένη ηθική συνείδηση, ύστερα από µία µικρή ή καθόλου ηθική πάλη για χάρη της προσωπικής τους αυθεντικότητας. Η ασφάλεια της αγέλης είναι πολύ δυνατή και είναι πολύ δύσκολο να αντιστέκεσαι σε µία γενική ισοπέδωση, µιας και επιβάλλεται από την ίδια την πολιτεία, πράγµα που σηµαίνει πως κάθε εστία αντιστάσεως είναι καταδικασµένη σε αποτυχία. κ) Η πολιτεία µε την εµµονή της χωρίς διακρίσεις στην υποχρεωτικότητα του όρκου, δε φαίνεται να συλλαµβάνει το εύρος του προβλήµατος. Παλιά και νέα συστήµατα ηθικώς δέχονται πως η ηθικότητα του όντος είναι αυτόνοµη, στηριζόµενη στην ανθρώπινη φύση µε αυτοτελή αρχή και ρίζα στον ψυχικό βίο. Αντίθετα, η θρησκεία έχει αρχή και ρίζα υπερκόσµια. Η ηθικότητα ενυπάρχει στη δοµή του όντος, συναντάται ευχερέστερα στη ζωή, ενώ η θρησκευτική συνείδηση ως τέταρτη διάσταση της πνευµατικής ζωής, είναι η πιο υψηλή εσωτερική διάσταση και η πιο σπάνια στη γνήσια όµως και αυθεντική της ύπαρξη. Εποµένως, η µεγάλη µάζα των ανθρώπων, χαρακτηρίζεται από ηθική ζωή, όχι όµως και θρησκευτική. Με τον υποχρεωτικό θρησκευτικό όρκο που αφορά και δεσµεύει τους δεύτερους, διαφεύγει κατά ένα τρόπο η ύλη των ηθικών, αφού η αυτόνοµη ηθικότητα, δε συνυπάρχει αναγκαία µε τη θρησκεία. λ) Αν ο όρκος στηριζόταν στην τιµή ή τη συνείδηση και όχι στην επίκληση του θείου, ίσως η αλήθεια γινόταν περισσότερο ορατή στον κόσµο. Όµως, ο νοµοθέτης αρνείται να επικαλούνται οι πολλοί εκείνο που πιστεύουν, για να γίνουν περισσότερο πιστευτοί, ενώ τους αναγκάζει να ορκιστούν σε ό,τι πιθανώς δεν πιστεύουν. Η τακτική αυτή, οδηγεί ακόµη τον ηθικό άνθρωπο σε δοκιµασία της ηθικής του αντοχής, αφού ανέχεται αυτού του είδους τη µεταχείριση. Κάθε προχωρηµένη ηθική συνείδηση δε δέχεται να περιοριστεί µέσα σε κανόνες ικαίου που αντιβαίνουν στις σηµασιολογήσεις των αγαθών της και ή επαναστατεί ή διερωτάται αν αξίζει η ηθική της άθληση όταν αντί να επιβραβεύεται η αρετή, η πολιτεία στέκεται δύσπιστη ή εχθρική απέναντι σε εκείνους που παρέχουν µε τη ζωή τους κάθε εγγύηση αξιοπιστίας. 14

15 µ) Ότι ο όρκος προσβάλλει και καταλύει ανεπίτρεπτα την ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση, διότι είναι πιθανό αυτός στον οποίο επιβάλλεται, για οποιονδήποτε λόγο να µην αναγνωρίζει την ιερότητα αυτού. Ο νόµος δεν έχει καµία εξουσία να εισδύει στο «Είναι» αλλά µόνο στο «Πράττειν». Το γεγονός αυτό αποτελεί σφετερισµό ή επέµβαση σε επίπεδο εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας. Η τελευταία, έχει χρέος να συνδράµει την ατοµική θρησκευτική συνείδηση, αφού ο όρκος δένεται οργανικά όχι µε τον πρόσκαιρο και εγκόσµιο χαρακτήρα της εκκλησίας, αλλά και µε το Αιώνιο και την αναλλοίωτη Ευαγγελική περικοπή «µή οµόσαι όλως». Είναι πράγµατι άξιο απορίας γιατί να υπάρχει τόση άµετρη σπατάλη στη χρήση του όρκου, όταν ούτε νοµικά ούτε κοινωνικά βρίσκει πλήρη δικαίωση αυτή η µορφή του εξαναγκασµού. Όσοι θρησκεύουν, αναζητούν µάταια βέβαια, να αποδείξουν πως µε τον όρκο ταπεινώνονται, πρώτα γιατί δε γίνονται πιστευτοί χωρίς τον όρκο και ύστερα γιατί συγκρούονται µε το πιστεύω τους χωρίς η πολιτεία να νοιάζεται για την προβληµατική τους αυτή, πολύ περισσότερο µάλιστα αφού σύµφωνα µε τον ελληνικό νόµο ο αλλόθρησκος δεν ορκίζεται όταν πρεσβεύει θρησκεία η οποία δεν επιτρέπει τον όρκο, όπως επίσης και όταν ο µάρτυρας δεν πρεσβεύει καµία θρησκεία (220 παρ.2 ΚΠοιν ). Η τακτική αυτή, απόλυτα ορθή, δεν εφαρµόζεται για τους Έλληνες Ιθαγενείς. Με µία πρώτη σκέψη, θα έλεγε κανείς πως αυτοί που είναι αποφασισµένοι να πουν ψέµατα στο δικαστήριο, δε συγκρατούνται µε τον όρκο γιατί και γνωρίζουν πως θα ορκιστούν αλλά και δε θα είχαν προαποφασίσει την κατάθεση του ψεύδους, αν είχαν στερεή θρησκευτική συνείδηση. Γι αυτούς, ο όρκος δεν έχει καµία αποτρεπτική δύναµη. Το µόνο µέληµά τους είναι να µην αποκαλυφθεί η διάσταση των λεγοµένων τους προς την αλήθεια και διωχθούν για τη ψευδοµαρτυρία τους. Αν λοιπόν αφαιρέσουµε αυτή την κατηγορία ανθρώπων, µένουν οι θρησκευόµενοι και οι ηθικά ακέραιοι άνθρωποι που οπωσδήποτε δεν έχουν ανάγκη της επικλήσεως του Θείου για να καταθέσουν την αλήθεια. Έτσι, χωρίς κανένα ουσιαστικό κέρδος, ένας κόσµος ολόκληρος αλλοτριώνεται ηθικά και µία ολάκαιρη πολιτεία που θέλει τους ανθρώπους της ηθικά αυτονοµούµενα όντα, χωρίς ίσως και η ίδια να υποπτεύεται ως το βάθος τις διαστάσεις του προβλήµατος, απλώνει έναν τεράστιο ιστό που εµποδίζει τη διάπλαση ελεύθερων και υπεύθυνων ανθρώπων. Σε τελική ανάλυση, χάνει η ηµοκρατία και χάνεται το στήσιµο ενός τρόπου ζωής στα µέτρα του αυθεντικού ανθρώπου. ν) Ωστόσο, το πρόβληµα του όρκου δεν τελειώνει εδώ. Αναγκαστικά, µετά την οντολογική και εντελώς πρωτότυπη θέση του ηθικού κύκλου που περιβάλλει τον όρκο, ακολουθεί η ανάλυση του αµφισβητούµενου πρακτικού οφέλους και των αρνητικών επιδράσεων του όρκου στην ίδια την απονοµή της δικαιοσύνης. ε µπορεί να σκέφτεται κανείς σοβαρά πως κάτω από τις συνθήκες που επικρατούν στα ελληνικά δικαστήρια, είναι δυνατό ο όρκος να υποκαθιστά όλες τις αδυναµίες ανιχνεύσεως της αλήθειας, που κάτω από άλλες υγιείς δοµές και µηχανισµούς θα έπρεπε να γίνεται ορατή, χωρίς την αναγκαστική προσφυγή στο εύκολο άλλοθι του όρκου. Με βάση τα παραπάνω, είναι λογικό να αναρωτιόµαστε γιατί ο όρκος ισχύει σε όλα τα πολιτισµένα κράτη και κατά πόσο δικαιολογείται και τώρα ακόµα η πρόσδοση τόσο εξαιρετικών συνεπειών σε αυτόν. Είναι γεγονός. ότι η κρατούσα αντίληψη, η οποία εκφράζεται και στις διατάξεις των διαφόρων νοµοθεσιών, αναγνωρίζει την ευεργετική επίδραση την οποία ασκεί ο όρκος στη συνείδηση µεγάλου αριθµού µαρτύρων και φρονεί ότι η εγκατάλειψη αυτού θα ήταν επικίνδυνη για τα γενικά συµφέροντα της δικαιοσύνης. 15

16 Ωστόσο, η ελληνική διανόηση έχει ή πρέπει να έχει αυτοδυναµία για να πραγµατοποιεί, ιδιαίτερα σήµερα που διευρύνονται όχι µόνο οι οικονοµικοί αλλά και οι πολιτιστικοί ορίζοντες του έθνους, τολµήµατα επίκαιρα, προσαρµοσµένα στο πνεύµα και στα αιτήµατα της εποχής µας. Ακόµη, πρέπει να τονισθεί πως ο όρκος σε πολλά Ευρωπαϊκά Κράτη δεν εφαρµόζεται µε τόση ακαµψία, όπως στην Ελλάδα. Ο συνειδησιακός χώρος πρέπει να διαφυλάσσεται ελεύθερος και άφθαρτος, γιατί αυτό συµφέρει και τα άτοµα και το σύνολο. ε νοµιµοποιείται ο νόµος να επεµβαίνει σε ένα χώρο που του είναι φύσει και θέσει απρόσιτος. Η συνείδηση λειτουργεί αυτοδύναµα. Ο αγώνας για το αγαθό και την αλήθεια φτάνει µόνο ως την πραγµάτωση του νόµιµου, γιατί η περίπτωση της υποχρεωτικής ορκίσεως είναι η µοναδική σε όλο το σύστηµα του θετού ικαίου όπου ο νοµοθέτης επεµβαίνει αναρµοδίως και καθ υπέρβαση εξουσίας στο «είναι» του ανθρώπου. 1 Χ. ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ Το περιεχόµενο του όρκου διακρίνεται σε δύο µέρη, την επίκληση και τη διαβεβαίωση, είναι δηλαδή «επικλητικό» και «βεβαιωτικό». Ο όρκος αποτελεί διαβεβαίωση. Ο ορκιζόµενος διαβεβαιώνει κάτι συγκεκριµένο, όπως είναι π.χ. η αλήθεια ή µη κάποιου γεγονότος ή κάποιας πράξης. Αυτό συµβαίνει λ.χ. όταν ο µάρτυρας ορκίζεται να καταθέσει την αλήθεια (όρκος αληθείας). Όρκος αληθείας είναι ο χρησιµοποιούµενος στα δικαστήρια, δηλαδή ο δικαστικός όρκος, του οποίου πάντως η χρησιµότητα έχει έντονα αµφισβητηθεί. Στις ενώπιον των δικαστικών αρχών διαδικασίες ο νοµοθέτης απαιτεί κατά κανόνα να συνοδεύεται η κατάθεση µε τη δόση όρκου για τη διαβεβαίωση της αλήθειας ή αναλήθειας γεγονότων ή πράξεων. Στην πολιτική δικονοµία, υπάρχει επίσης ο όρκος γνώσεως ή άγνοιας τρίτου. Από τον τελευταίο αυτό όρκο διαφέρει ο όρκος πίστης ή γνώµης (τον οποίο δεν αναγνωρίζει η δική µας πολιτική δικονοµία) όπου ο ορκιζόµενος βεβαιώνει ότι θα πράξει ή ότι δε θα πράξει κάτι ή ότι θα τηρήσει ορισµένη συµπεριφορά. Όρκο πίστης δίνουν σε πολλές περιπτώσεις, όσοι αναλαµβάνουν ορισµένο αξίωµα. Κατά συνέπεια, όρκος πίστης είναι ο όρκος των βουλευτών και του Προέδρου της ηµοκρατίας. Σύµφωνα µε την πολιτική δικονοµία, η διαφορά µεταξύ όρκου γνώσης ή άγνοιας και όρκου πίστης ή γνώµης, έγκειται στο ότι µε τον πρώτο ο διάδικός ορκίζεται ότι προσπάθησε να ανακαλύψει την αλήθεια αλλά δε µπόρεσε να πεισθεί, ή αµφιβάλλει, ενώ µε τον δεύτερο, ορκίζεται ότι πιστεύει ή ότι δεν πιστεύει σχετικά µε την αλήθεια του αµφισβητούµενου γεγονότος. 2) Η διαβεβαίωση του όρκου δεν είναι απλή, αλλά συνοδεύεται από την επίκληση κάποιου παράγοντα,,έτσι ώστε να αποκτά µεγαλύτερη ισχύ και κύρος και να γίνεται πιστευτή, να εκλαµβάνεται ως αληθής. Με κριτήριο το περιεχόµενο της επίκλησης, ο όρκος διακρίνεται σε θρησκευτικό και πολιτικό. Θρησκευτικός όρκος είναι η µε την επίκληση του θείου διαβεβαίωση για την αλήθεια ή µη γεγονότος ή πράξης ή την τήρηση ορισµένης συµπεριφοράς. Η επίκληση έχει κατ αρχήν θρησκευτικό χαρακτήρα, καθόσον ανάγεται στο θείο, 1 Ηλ. Γάφος, βλ. όπ. παρ. σελ. 90, Β. Παπαδάκης, Ηθικές και νοµικές διαστάσεις του όρκου κατά τον ΚΠ, Ποινικά Χρονικά ΛΑ 1981, σελ

17 πρόκειται για επίκληση του θείου. Εφόσον η επίκληση έχει θρησκευτικό χαρακτήρα, τότε και ο όρκος έχει θρησκευτικό περιεχόµενο, πρόκειται κατά κυριολεξία για θρησκευτικό όρκο. Θρησκευτικός όρκος πίστης είναι αυτός που δίνουν οι βουλευτές κατά το αρ. 59 του Συντάγµατος. Όπως συνάγεται από την αρχαία καταγωγή του και την επιβίωσή του ανά τους αιώνες, ο θρησκευτικός όρκος ασκεί πράγµατι δύναµη επιβολής. Η δύναµη του όρκου προέρχεται καταρχήν από το φόβο ότι σε περίπτωση διαβεβαίωσης αναληθειών, θα επιβληθεί «Θεία ίκη» (θεοδικία). Βασίζεται όµως και στην επιβολή των ποινών που συνεπάγεται η ψευδορκία. Ως προς τη δόση του θρησκευτικού όρκου, διακρίνονται : α) χριστιανοί ορθόδοξοι, β) οπαδοί άλλων γνωστών θρησκειών ή δογµάτων, γ) κληρικοί. Με τον όρκο εξωτερικεύεται η θρησκευτική πίστη του ορκιζόµενου, γίνεται γνωστό το θρησκευτικό του πιστεύω. Ο εξαναγκασµός σε ορκοδοσία, ισοδυναµεί εποµένως µε εξαναγκασµό σε εξωτερίκευση της θρησκευτικής πίστης. Άρα, η επιβολή όρκου, αποτελεί εξαίρεση της γενικότερης αρχής της ελευθερίας εκδήλωσης ή µη εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η εξαίρεση αυτή, είναι συνταγµατικά ανεκτή, µόνο εφόσον επαφίεται στον ορκιζόµενο να επιλέξει αν θα επακολουθήσει τον τύπο του θρησκευτικού όρκου. Επιβολή οπωσδήποτε θρησκευτικού όρκου, δε φαίνεται να συµβιβάζεται µε το Σύνταγµα. Πολιτικός όρκος είναι η µε την επίκληση της τιµής και της συνείδησης πραγµατοποιούµενη διαβεβαίωση. Είναι δυνατόν η επίκληση να µην έχει θρησκευτικό αλλά πολιτικό περιεχόµενο, εφόσον ο ορκιζόµενος επικαλείται προς απόδειξη των λεγοµένων του, όχι τη θεία δύναµη αλλά την τιµή και τη συνείδησή του. Όταν η διαβεβαίωση γίνεται µε την επίκληση όχι του θείου, δηλαδή µε περιεχόµενο όχι θρησκευτικό, πρόκειται για πολιτικό όρκο. Μη θρησκευτικές επικλήσεις υπάρχουν διάφορες (π.χ. η υγεία του ορκιζόµενου ή της οικογένειάς του κλπ.). Έχει πάντως επικρατήσει και έχει υιοθετηθεί από το νοµοθέτη η επίκληση της τιµής και της συνείδησης. Γίνεται αποδεκτό ότι ο όρκος συνδέεται µε τη γενικότερη συνείδηση του ατόµου, την ηθική του υπόσταση και τις ηθικές του αναστολές, τον αυτοσεβασµό του. Για το λόγο αυτό, επικράτησε ο συγκεκριµένος τύπος πολιτικού όρκου. Ζήτηµα πολιτικού όρκου γεννάται : α) για όσους δεν πιστεύουν σε καµία θρησκεία, β) για όσους πιστεύουν σε θρησκεία που απαγορεύει τον όρκο, γ) για όσους δε θέλουν να φανερώσουν το θρησκευτικό τους φρόνηµα, ανεξάρτητα από το περιεχόµενό του. Όσον αφορά τις δύο πρώτες περιπτώσεις, ορίζεται στην κοινή νοµοθεσία ότι είναι δυνατή η δόση του πολιτικού όρκου. Στις περιπτώσεις αυτές, ο πολιτικός όρκος διαπλάθεται από τον κοινό νοµοθέτη ως υποκατάστατο του θρησκευτικού. Όπως έχει η διατύπωση της διάταξης, φαίνεται να συνάγεται, ότι αν ο µάρτυρας δεν προβεί σε δήλωση αθεΐας ή θρησκευτικής απαγόρευσης όρκου, δε µπορεί να ορκιστεί στην τιµή και στη συνείδησή του. Η ερµηνεία πάντως αυτή, δεν είναι σύµφωνη προς το Σύνταγµα, καθόσον στην ελευθερία της θρησκείας ανήκει όχι µόνο η δήλωση αλλά και η µη δήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Είναι εποµένως ορθότερο να γίνει δεκτό, ότι και χωρίς τις παραπάνω δηλώσεις είναι δυνατή η δόση του πολιτικού όρκου. Ο ορκιζόµενος µπορεί να αρνηθεί τον θρησκευτικό όρκο, επικαλούµενος τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, δε µπορεί όµως να αρνηθεί τον πολιτικό. Η συνταγµατική διάταξη του αρ. 13 παρ. 5, καθιστά δυνατή τη µέσω του κοινού νοµοθέτη επιβολή όρκου και δεν έχει πάντως την έννοια, ότι είναι δυνατή η επιβολή όρκου ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ορκιζόµενου. Ο κοινός 17

18 νοµοθέτης, υποκείµενος στις γενικές δεσµεύσεις, είναι ελεύθερος να ορίζει το βεβαιωτικό περιεχόµενο του όρκου (π.χ. η αλήθεια της κατάθεσης, η πίστη στο δηµοκρατικό πολίτευµα κλπ.). εν είναι όµως ελεύθερος να καθορίζει το θρησκευτικό περιεχόµενο του όρκου ή να επιβάλλει θρησκευτικό όρκο και όχι πολιτικό. Αντίθετα, οφείλει να λαµβάνει υπόψη τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κατά τον καθορισµό του τύπου του όρκου. Ζήτηµα πάντως γεννάται, όταν η θρησκεία απαγορεύει τον όρκο. Στις περιπτώσεις αυτές, υπερισχύει η διάταξη του αρ. 13 παρ. 4, µε την έννοια ότι είναι δυνατή η θρησκευτική απαγόρευση του θρησκευτικού,,όχι όµως και του πολιτικού όρκου. 3) Μία άλλη παρεµφερή διάκριση του όρκου στο δηµόσιο δίκαιο είναι η παρακάτω : Σε αντίθεση µε τον δικαστικό όρκο που προβλέπεται από την Πολιτική και Ποινική ικονοµία, µπορούµε να ονοµάσουµε ως λειτουργικό αυτόν που µε ποικίλο περιεχόµενο (σύµφωνα µε τον ειδικό εκάστοτε νόµο), δίνεται από τους αναλαµβάνοντες την άσκηση γενικότερα ενός δηµόσιου λειτουργήµατος, όπως είναι ο όρκος του Προέδρου της ηµοκρατίας (αρ. 33 παρ. 2 Σ), του Πρωθυπουργού (αρ. 84 Σ), των βουλευτών (αρ. 59 Σ), των δικαστών, των δηµόσιων υπαλλήλων, των στρατιωτών. Στη Γερµανία, αποκαλούν τον ως άνω λειτουργικό όρκο, για όλες τις κατηγορίες προσώπων, κυρίως ως πολιτικό όρκο. Ανταποκρίνεται περισσότερο στο εννοιολογικό περιεχόµενο των χρησιµοποιούµενων όρων και των περιπτώσεων που καλύπτουν, αν διατηρηθεί η φράση «λειτουργικός όρκος» σαν έννοια γένους (και σε διάκριση από τον δικαστικό όρκο), υποδιαιρεθεί δε εν συνεχεία : α) στον πολιτικό όρκο, τον οποίο δίνουν οι αναλαµβάνοντες την άσκηση δηµόσιου λειτουργήµατος κατόπιν πολιτικής επιλογής, όπως είναι ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας, ο Πρωθυπουργός, οι βουλευτές, β) στον υπηρεσιακό όρκο, που δίνουν οι πολίτες πριν αναλάβουν την άσκηση καθηκόντων που τους υπάγουν σε ειδικό καθεστώς υπηρεσιακής εξαρτήσεως έναντι του κράτους, δηλαδή έναντι άλλων φορέων δηµοσίου λειτουργήµατος, όπως είναι ο όρκος των δικαστών, των πολιτικών και των στρατιωτικών υπαλλήλων, των στρατιωτών κλπ. και γ) στον λειτουργικό όρκο υπό στενή έννοια, τον οποίο δίνουν οι πολίτες πριν αναλάβουν την άσκηση ορισµένου ελεύθερου επαγγέλµατος, όπως είναι ο όρκος των δικηγόρων, ιατρών κλπ. Σήµερα, µε τον λειτουργικό όρκο, επιδιώκεται κυρίως η εσωτερική (ηθική) δέσµευση για την πιστή εκπλήρωση των αναλαµβανόµενων καθηκόντων, ενώ παλαιότερα, ο όρκος είχε περισσότερο την έννοια εξασφαλίσεως του κράτους ή του µονάρχη, ασκούντος την κρατική εξουσία, τµήµα της οποίας µεταβιβαζόταν στο φυσικό πρόσωπο που γινόταν έτσι φορέας δηµόσιου λειτουργήµατος (όρκος υπακοής και υποταγής). Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ο λειτουργικός όρκος που προβλέπεται από τα διάφορα συνταγµατικά κείµενα, επιβάλλεται ή µε τον τύπο του θρησκευτικού όρκου (στην αρχική του εµφάνιση, ο όρκος ήταν πράγµατι θεσµός θρησκευτικός), όποτε η διδοµένη υπόσχεση ενισχύεται και συνδέεται µε την επίκληση υπερβατικού στοιχείου (αρ. 59 Σ, «ορκίζοµαι στο όνοµα της Αγίας και Οµοούσιας και Αδιαίρετης Τριάδας), ή µε τον τύπο της πανηγυρικής διαβεβαίωσης περί ευσυνείδητης εκπλήρωσης των καθηκόντων (αρ. 62 αυστρσ), ή προβλέπονται και οι δύο τύποι, αφήνεται δε η ευχέρεια επιλογής στον πολίτη (αρ. 56 εδ. β γερµσ). Καθόσον όµως αφορά την επιβολή του θρησκευτικού όρκου, έχουν ήδη προβληθεί σχετικές αντιρρήσεις που βασίζονται στη σύγχρονη αντίληψη της 18

19 πλουραλιστικής ηµοκρατίας και στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης που επίσης κατοχυρώνεται στα διάφορα Συντάγµατα. Η καθιέρωση των παραπάνω εκτεθειµένων εναλλακτικών λύσεων στο θέµα του τύπου του όρκου, είναι ακριβώς η προσπάθεια του συνταγµατικού νοµοθέτη να συγκεράσει τη µείζονα ηθική δέσµευση που αναλαµβάνει ο πολίτης µε τον όρκο, µε τις νεώτερες κοινωνικές εξελίξεις, 4) Ενώ µε τον δικαστικό όρκο, εξιστορούνται γεγονότα του παρελθόντος ή του παρόντος και παρέχεται η διαβεβαίωση για την αλήθεια αυτών (βεβαιωτικός όρκος), µε τον λειτουργικό όρκο, δίνεται προεχόντως υπόσχεση για ορισµένη µελλοντική συµπεριφορά, δηλαδή για τη νόµιµη και ευσυνείδητη εκπλήρωση των αναλαµβανοµένων δηµοσίων καθηκόντων (υποσχετικός όρκος). Στην ελληνική νοµική πρακτική, γίνεται ευρεία χρήση και της βεβαιωτικής και της υποσχετικής λειτουργίας του όρκου. Η πρώτη σχετίζεται µε την αποδεικτική διαδικασία και κατατείνει στην εξασφάλιση της δικανικής πεποίθησης του δικαστή π.χ. όρκος των διαδίκων. Η δεύτερη σχετίζεται µε την πρόσδοση πανηγυρικότητας στην ανάληψη δηµόσιας υπηρεσίας ή λειτουργήµατος, χωρίς όµως αυτό να φέρει ουσιαστικά καµία άλλη συνέπεια πλην της βεβαίωσης ότι ο ορκισθείς ασκεί πλέον νοµικώς τα καθήκοντα της θέσης που κατέχει. Στα πλαίσια της αποδεικτικής διαδικασίας, ο όρκος υπηρετεί περισσότερους σκοπούς. Ανάλογα προς τους σκοπούς αυτούς, ο όρκος υπόκειται σε αντίστοιχες διακρίσεις και φέρει ιδιαίτερες ονοµασίες, οι σηµαντικότερες των οποίων είναι : α) ο όρκος µαρτυρίας, µε τη διπλή έννοια της προβεβαιώσεως του καταθέτοντος µάρτυρα ότι θα πει όλη την αλήθεια χωρίς να αποκρύψει κάτι σε ό,τι ερωτηθεί, αλλά και της επιβεβαιώσεως του ότι αυτά που ήδη έχει καταθέσει, είναι αληθή, β) ο όρκος πραγµατογνώµονα, που αποτελεί συνδυασµό βεβαιωτικού και υποσχετικού όρκου. Ο πραγµατογνώµονας, πριν από κάθε ενέργειά του, ορκίζεται ότι θα εκτελέσει µε ευσυνειδησία τα καθήκοντά του, γ) ο επακτός όρκος, δ) ο αναγκαίος ή δικαστικός όρκος, ε) ο εκτιµητικός όρκος. 5) Τέλος, οι τρεις τελευταίες υποδιαιρέσεις, ισχύουν και στην Πολιτική ικονοµία. Έτσι, ο όρκος ως µέσο απόδειξης στην Πολιτική ικονοµία, διακρίνεται σε : α) επακτό ή εκούσιο που είναι ο όρκος που επιβάλλει ο ένας διάδικος στον άλλο µε τη δήλωση ότι εξαρτά την απόδειξη της απαίτησης και απαρτίζει την έκβαση των ισχυρισµών του από τη λήψη ή µη του όρκου του αντιδίκου. Αν ο διάδικος στον οποίο επιβάλλεται ο επακτός όρκος, δε δεχθεί να ορκιστεί, θεωρείται κατά τεκµήριο ότι οι ισχυρισµοί του αντιδίκου του όπως τους έχει διατυπώσει ως περιεχόµενο του επακτού όρκου είναι αληθείς. Αντεπαγωγή όρκου είναι η αντιστροφή της υποχρέωσης παροχής του επακτού όρκου, δηλαδή η δυνατότητα που δίνει ο νόµος στο διάδικο στον οποίο απευθύνεται ο επακτός όρκος, να δηλώσει ότι δε θέλει να ορκιστεί ο ίδιος, αλλά ο αντίδικος του. Τα αποτελέσµατα της επαγωγής και αντεπαγωγής του όρκου είναι φυσικά τα ίδια και συνίστανται στην πλήρη απόδειξη της ύπαρξης ή αντίθετα της µη ύπαρξης της επίδικης απαίτησης. Ο επακτός όρκος, παλαιότερα, είχε άλλη σηµασία. Κατά τον Αρποκρατίωνα, «επακτός όρκος εστίν όν αυτός τις εκών αυτώ επάγεται». β) δικαστικό ή αναγκαίο, τον οποίο επιβάλλει ο δικαστής αυτεπαγγέλτως, µε δική του πρωτοβουλία, σε κάποιον από τους διαδίκους προς συµπλήρωση ή εξαφάνιση µη επαρκούς αποδεικτικού υλικού, προς συµπλήρωση ή προς αναίρεση των προσαχθείσων αποδείξεων, όταν αυτές είναι ατελείς, δηλαδή όταν τα στοιχεία που προκύπτουν από αυτές, δεν είναι επαρκή ώστε να σχηµατίσει κατά το νόµο δικανική πεποίθηση. 19