FURNIMA 2007 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΜΠΟΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΞΥΛΟΥ»

Transcript

1 FURNIMA 2007 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΜΠΟΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΞΥΛΟΥ» Η ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗ ΣΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΞΥΛΟΥ: Επιδράσεις στην υγεία, διεθνείς προδιαγραφές και εφαρμογή τους στην Ελλάδα. Εισηγητής: Ιωάννης Φιλίππου, καθηγητής Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ Θεσσαλονίκη, 28 Απριλίου 2007

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα συγκολλημένα ή σύνθετα προϊόντα ξύλου (μοριοσανίδες, ινοσανίδες, αντικολλητά, επικολλητά κλπ), που παράγονται με χρήση συγκολλημένων ουσιών της φορμαλδεΰδης με ουρία, φαινόλη ή μελαμίνη, εκλύουν φορμαλδεΰδη τόσο κατά την παραγωγή και αποθήκευση τους, όσο και κατά την χρησιμοποίηση τους στα τελικά προϊόντα (20, 29, 41, 46). Η εκλυόμενη φορμαλδεΰδη μολύνει τον αέρα του περιβάλλοντος χώρου και επηρεάζει αρνητικά την υγεία του ανθρώπου (4, 5, 6, 7, 22, 25, 50, 51,54). Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό και με το ότι τα έπιπλα και οι άλλες κατασκευές από συγκολλημένα προϊόντα ξύλου χρησιμοποιούνται στους κλειστούς χώρους της κατοικίας και εργασίας του ανθρώπου έχει προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις του καταναλωτικού κοινού παγκοσμίως (τελευταία και στην Ελλάδα), έχει ευαισθητοποιήσει διεθνείς οργανισμούς υγείας και κυβερνήσεις και έχει προτρέψει τις βιομηχανίες παραγωγής και κατεργασίας συγκολλημένων προϊόντων να λάβουν μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Έχουν καθιερωθεί διεθνείς προδιαγραφές που περιορίζουν την έκλυση φορμαλδεΰδης από τα προϊόντα ξύλου και την συγκέντρωση της στον χώρο χρησιμοποίησης τους σε «ανεκτά» για την υγεία επίπεδα (1, 14, 29). Μεγάλες ερευνητικές προσπάθειες έχουν καταβληθεί και καταβάλλονται για την ανάπτυξη και παραγωγή προϊόντων με χαμηλή έκλυση φορμαλδεΰδης. Τα επίπεδα έκλυσης έχουν μειωθεί κατά 10 φορές περίπου τα τελευταία χρόνια, αλλά το πρόβλημα συνεχίζει να απασχολεί τους διεθνείς οργανισμούς υγείας και τους ερευνητές. Στην Ελλάδα το θέμα της έκλυσης της φορμαλδεΰδης από τα συγκολλημένα προϊόντα ξύλου παρουσιάσθηκε σε όλη την έκταση του το 1982 και 1984 στα πλαίσια του 4 ου και 6 ου Συνεδρίου της FURNIDEC. Σήμερα θα πούμε τα ίδια πράγματα κάπως διαφοροποιημένα. Η ελληνική βιομηχανία ξύλου φαίνεται να έχει προσαρμόσει την ικανότητα της να παράγει μοριοσανίδες και MDF με έκλυση φορμαλδεΰδης που ανταποκρίνεται στις ευρωπαϊκές προδιαγραφές και επιτέλους η πολιτεία (Γενική Γραμματεία Καταναλωτή του Υπουργείου Ανάπτυξης) έχει αρχίσει να δείχνει ενδιαφέρον για το θέμα. 2. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η φορμαλδεΰδη είναι μια εξαιρετικά δραστική, αέρια, ευδιάλυτη στο νερό χημική ένωση με χαρακτηριστική οξεία οσμή (Σχήμα 1). Όταν έλθει σε επαφή με τον 2

3 Σχήμα 1. Χημικός τύπος φορμαλδεΰδης ανθρώπινο οργανισμό, ιδιαίτερα με το αναπνευστικό σύστημα δημιουργεί διάφορες επιβλαβείς επιδράσεις (7, 8, 16, 21, 22). Σε επαφή με τον ανθρώπινο οργανισμό ερεθίζει το δέρμα και τα μάτια. Εισπνεόμενη ερεθίζει τις διόδους του ανωτέρου αναπνευστικού συστήματος (μύτη και λάρυγγα), στη συνέχεια εισέρχεται στους πνεύμονες, στο κυκλοφοριακό σύστημα και επηρεάζει τον μεταβολισμό του ανθρώπου. Σε βιοχημικό επίπεδο η φορμαλδεΰδη αντιδρά και ενώνεται εύκολα με πρωτεΐνες του σώματος. Οι επιπτώσεις της φορμαλδεΰδης στην υγεία του ανθρώπου εξαρτώνται από την συγκέντρωση της στον αέρα και τον χρόνο έκθεσης του ατόμου. Ο Πίνακας 1 δείχνει τις αντιδράσεις του οργανισμού, όταν εκτίθεται για μικρή διάρκεια (10 60 ) σε διάφορα επίπεδα συγκέντρωσης φορμαλδεΰδης στον αέρα. Πίνακας 1. Επίδραση της φορμαλδεΰδης στον άνθρωπο μετά από έκθεση μικρής διάρκειας 0.1 2ppm Μπορεί να ενοχλήσει τα μάτια, τη μύτη και το λαιμό. 3 5 ppm Μπορεί να προκαλέσει ενόχληση στα μάτια και δακρύρροια ppm Δυσκολία στην αναπνοή, κάψιμο στη μύτη και στο λαιμό, βήχας και δακρύρροια ppm Σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα που οδηγούν σε οίδημα. 100ppm Άμεσος κίνδυνος για την υγεία και την ανθρώπινη ζωή. ΠΗΓΗ : 3

4 Η ανίχνευση της οσμής και ο ερεθισμός των ματιών αρχίζει σε πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις 0,05 1,5 ppm. Σε συγκεντρώσεις 0,4 1,5 ppm ο ερεθισμός των ματιών, της μύτης και του λάρυγγα αρχίζει να γίνεται οξύς και προκαλεί τσούξιμο, κάψιμο και ξήρανση του λάρυγγα. Σε συγκεντρώσεις 4 6 ppm ο ερεθισμός γίνεται πολύ έντονος και τα μάτια δακρύζουν. Αυτή η συγκέντρωση είναι ανεκτή μόνο για δευτερόλεπτα. Συνήθως, οποιαδήποτε ενόχληση εξαφανίζεται σχεδόν αμέσως, εάν παρασχεθεί γρήγορα αέρας. Ωστόσο σε μερικές περιπτώσεις είναι δυνατό να παρουσιασθούν και αλλεργικά φαινόμενα (8). Ολιγόλεπτη έκθεση του ατόμου σε συγκεντρώσεις 5 10 ppm είναι δυνατό να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στους βρόγχους, ενώ σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις υπάρχει κίνδυνος πνευμονίας και θανάτου (4, 5, 8, 25, 51, 54). Τα συμπτώματα που εμφανίζονται με την πρώτη επαφή του ανθρώπου με την φορμαλδεΰδη τον προειδοποιούν και τον απομακρύνουν από τους χώρους μόλυνσης. Το πρόβλημα έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι σε χαμηλές συγκεντρώσεις ο ανθρώπινος οργανισμός όταν εκτεθεί για κάποιο χρονικό διάστημα συνηθίζει την οσμή και δημιουργεί κάποια «ανοσία» στο ερέθισμα των ματιών και του ανωτέρου αναπνευστικού συστήματος. Η «ανοσία» αυτή του επιτρέπει να εργάζεται ή να διαμένει σε χώρους μολυσμένους με φορμαλδεΰδη. Συνεχής έκθεση του ανθρώπου ακόμη και σε πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις επηρεάζει τον μεταβολισμό του και μπορεί να εκδηλωθεί, ανάλογα με την συγκέντρωση και το χρόνο έκθεσης, με πονοκέφαλους, ναυτία, γενική αίσθηση αδιαθεσίας, κούραση ή νευρικότητα (6, 7, 51, 54). Η μακροχρόνια έκθεση με αέρα μολυσμένο με φορμαλδεΰδη είναι δυνατό να προκαλέσει μόνιμη βλάβη στους ιστούς του δέρματος, των ματιών, αλλά κυρίως του αναπνευστικού συστήματος και του εγκεφάλου (7, 51). Υπάρχουν επίσης σοβαρές ενδείξεις ότι μακροχρόνια έκθεση στη φορμαλδεΰδη είναι δυνατό να προκαλέσει καρκίνο στην στοματική κοιλότητα, την μύτη ή τον φάρυγγα (5, 50). 3. ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΣΥΓΚΟΛΛΗΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΚΛΥΟΥΝ ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗ Τα συγκολλημένα προϊόντα ξύλου (μοριοσανίδες, ινοσανίδες, αντικολλητά κ.α.) παρασκευάζονται με χρησιμοποίηση θερμοσκληρυνόμενων συνθετικών ρητινών της φορμαλδεΰδης με την ουρία την φαινόλη ή την μελαμίνη (Σχήμα 2). Το ενδιαφέρον της έκλυσης φορμαλδεΰδης έχει επικεντρωθεί, τουλάχιστον στην Ευρώπη, κυρίως στις μοριοσανίδες και ινοσανίδες (MDF) που παράγονται κατά 90 % περίπου με 4

5 συγκολλητική ουσία ουρίας φορμαλδεΰδης και χρησιμοποιούνται ως κατασκευαστικά υλικά σε εσωτερικούς χώρους (έπιπλα, ντουλάπες κ.λ.π.). Η συγκολλητική ουσία ουρίας φορμαλδεΰδης παράγεται με πολυμερισμό της ουρίας φορμαλδεΰδης σε μια μοριακή αναλογία U:F από 1:1,1 έως 1:20. Μετά την προσθήκη καταλύτη (σκληρυντή) την ανάμειξη της με τα μόρια ή τις ίνες ξύλου, συμπιέζονται σε θερμοκρασίες C έως ότου σκληρυνθεί και επιτευχθεί η συγκόλληση των σανίδων. Τρισδιάστατο πολυμερές Ουρία-φορμαλδεΰδη Τρισδιάστατο πολυμερές Μελαμίνη-φορμαλδεΰδη Φαινόλη-φορμαλδεΰδη Σχήμα 2. Θερμοσκληρυνόμενες συγκολλητικές ουσίες Κατά την παραγωγή συγκολλητικών ουσιών ουρίας - φορμαλδεΰδης χρησιμοποιείται μεγαλύτερη αναλογία (περίσσεια) φορμαλδεΰδης για να εξασφαλισθεί ορισμένη ποιότητα και ταχύτητα πολυμερισμού. Έτσι, στις συγκολλητικές ουσίες που διατίθενται στο εμπόριο υπάρχει πάντοτε ένα ποσοστό φορμαλδεΰδης το οποίο δεν έχει αντιδράσει (ελεύθερη φορμαλδεΰδη). Όταν οι συγκολλητικές ουσίες εκτίθενται σε ανοιχτούς χώρους όπως συμβαίνει κατά την παραγωγή μοριοσανίδων και ινοσανίδων, κατά την ανάμιξη και ψεκασμό τους στα ξυλοτεμαχίδια ή στις ίνες, κατά την διάστρωση και μεταφορά τους στις πρέσες, ποσότητες ελεύθερης φορμαλδεΰδης εκλύονται και μολύνουν την γύρω ατμόσφαιρα. Κατά την θερμή συμπίεση 5

6 ολοκληρώνεται ο πολυμερισμός των συγκολλητικών ουσιών (γίνεται σκλήρυνση) και αποδεσμεύεται ένα μέρος της φορμαλδεΰδης που είχε αρχικά αντιδράσει, ενώ υπό την επίδραση της υψηλής θερμοκρασίας της πρέσας και της υγρασίας που έχουν τα ξυλοτεμαχίδια ή οι ίνες λαμβάνει χώρα (σε μικρό ποσοστό) υδρόλυση των πολυμερών μορίων και αποδεσμεύεται πρόσθετη φορμαλδεΰδη. Η υπάρχουσα και η δημιουργημένη κατά την θερμή συμπίεση φορμαλδεΰδη μεταφέρεται με διάχυση έξω από τις μοριοσανίδες στον ελεύθερο αέρα. Η έκλυση είναι ιδιαίτερα έντονη κατά το άνοιγμα της πρέσας και συνεχίζει με μειωμένους ρυθμούς κατά την περαιτέρω επεξεργασία, αποθήκευση, διακίνηση, κατεργασία και χρήση των μοριοσανίδων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, παρουσία υγρασίας στις μοριοσανίδες, η σκληρυμένη συγκολλητική ουσία διασπάται ακόμη και σε θερμοκρασία δωματίου και έτσι έχουμε μια συνεχή έκλυση φορμαλδεΰδης καθ όλη την διάρκεια χρήσης της. Η ταχύτητα έκλυσης είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο μεγαλύτερη είναι η θερμοκρασία και η υγρασία του περιβάλλοντος (17, 33, 41, 46). Με βάση τα πιο πάνω θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τους χώρους μόλυνσης του αέρα με φορμαλδεΰδη σε α) χώρους παραγωγής, όπου έχουμε μεγάλη συγκέντρωση φορμαλδεΰδης β) χώρους αποθήκευσης και επεξεργασίας (βιοτεχνίες επίπλων) με σχετικά μέση συγκέντρωση φορμαλδεΰδης, γ) χώρους χρήσης (επιπλωμένες οικίες με σχετικά μικρή συγκέντρωση φορμαλδεΰδης. Η συγκέντρωση φορμαλδεΰδης στους ανωτέρω χώρους εξαρτάται εκτός των άλλων και από την φόρτιση των χώρων με συγκολλημένα προϊόντα και την ανανέωση του αέρα (6, 16, 22, 27, 28, 37). 4. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΚΛΥΣΗ ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗΣ Η ποσότητα της εκλυόμενης στον αέρα φορμαλδεΰδης από συγκολλημένα προϊόντα επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες(17, 33, 41, 46). Οι κυριότεροι από τους παράγοντες αυτούς θα μπορούσαν να διακριθούν: Α. Ενδογενείς παράγοντες παράγοντες συγκολλητικής ουσίας (είδος, μοριακή αναλογία, είδος σκληρυντή, ποσοστό χρησιμοποίησης) παράγοντες ξύλου (είδος ξύλου, ποσοστό φλοιού, μέγεθος, μορφή και υγρασία ξυλοτεμαχιδίων ή ινών) παράγοντες δομής προϊόντος (πυκνότητα, δομή, πάχος, πορώδες) 6

7 παράγοντες σκλήρυνσης (θερμοκρασία, χρόνος και κύκλος πίεσης, ταχύτητα ψύξης) επιφανειακή ή μη επικάλυψη (είδος επένδυσης, βαφής κ.λ.π.) Β. Εξωγενείς παράγοντες θερμοκρασία χώρου και υγρασία χώρου φόρτιση χώρου (m 2 προϊόντος / m 3 χώρου) ρυθμός εξαερισμού Από τους ενδογενείς παράγοντες που επηρεάζουν την έκλυση φορμαλδεΰδης οι σημαντικότεροι είναι η μοριακή αναλογία της φορμαλδεΰδης και η επιφανειακή επικάλυψη των προϊόντων και από τους εξωγενείς παράγοντες (συνθήκες αποθήκευσης και χρήσης), η θερμοκρασία και η σχετική υγρασία του χώρου (6. 15, 22, 32, 33, 51). Η φόρτιση και ο εξαερισμός αναφέρονται στη συγκέντρωση της φορμαλδεΰδης στο χώρο. 5. ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΚΛΥΣΗΣ ΦΟΡΜΑΛΔΕΫΔΗΣ Η μελέτη και κατανόηση του φαινομένου της έκλυσης φορμαλδεΰδης από τα σύνθετα προϊόντα ξύλου και ο προσδιορισμός των παραγόντων που το επηρεάζουν οδήγησαν σε αναζήτηση μεθόδων περιορισμού ή και εξάλειψης του προβλήματος. Το Σχήμα 3 δείχνει την μείωση της έκλυσης φορμαλδεΰδης που έχει επιτευχθεί τις τελευταίες δεκαετίες στις μοριοσανίδες. Το βάρος των ερευνητικών προσπαθειών στράφηκε Σχήμα 3. Επίπεδα μείωσης της έκλυσης φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες τις τελευταίες 10ετίες (Πηγή : Gardiner, D. and Composite Panel Association(CPA)

8 κυρίως στη μείωση της αρχικής ελεύθερης φορμαλδεΰδης στις συγκολλητικές ουσίες και στη δέσμευση και αδρανοποίηση της φορμαλδεΰδης κατά ή και μετά την παραγωγή των μοριοσανίδων. Οι κυριότερες από τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται σήμερα για τον σκοπό αυτό είναι οι εξής (3, 17, 20, 23, 29, 30, 33, 34, 36, 41, 46, 52): Χρησιμοποίηση συγκολλητικών ουσιών με μικρή αναλογία φορμαλδεΰδης. Πριν λίγα χρόνια οι συγκολλητικές ουσίες είχαν μοριακή αναλογία ουρία : φορμαλδεΰδη 1:1,4 1,6. Σήμερα παρασκευάζονται και χρησιμοποιούνται συγκολλητικές ουσίες, σε χώρες όπου έχουν ληφθεί μέτρα προστασίας από την φορμαλδεΰδη, με μοριακή αναλογία 1 : ,2, ενώ καταβάλλονται προσπάθειες να μειωθεί η αναλογία αυτή σε 1: <1 (19, 20, 39, 52). Πρέπει να τονισθεί εδώ ότι η μείωση του μοριακού λόγου από το 1,5 στο 1,1 είναι δυνατόν να μειώσει την έκλυση φορμαλδεΰδης μέχρι και 10 φορές(29). Η μείωση της αναλογίας της φορμαλδεΰδης έχει και ανεπιθύμητες παρενέργειες τόσο στη δραστικότητα, όσο και στη συγκολλητική ικανότητα της συγκολλητικής ουσίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη χρήση μεγαλύτερων χρόνων πίεσης και μεγαλύτερων ποσοστών συγκολλητικής ουσίας (μείωση κόστους παραγωγικότητας, αύξηση κόστους παραγωγής), ενώ τα προϊόντα παρουσιάζουν μικρότερες αντοχές στη μηχανική φόρτιση και στην υγρασία. Προσθήκη στις συγκολλητικές ουσίες, πριν την ανάμειξη τους με ξυλοτεμαχίδια, χημικών ουσιών οι οποίες κατά ή μετά την αντίδραση πολυμερισμού (σκλήρυνση) στην πρέσα αντιδρούν και δεσμεύουν την φορμαλδεΰδη στο σώμα της μοριοσανίδας. Τέτοιες ουσίες είναι η ουρία, η μελαμίνη, το πολυακριλαμίνιο, οι τανίνες, ο φλοιός, η σόγια, το άμυλο και διάφορα εμπορικά παρασκευάσματα. (3, 30, 31, 46, 52).Με τις ουσίες αυτές μπορεί να επιτευχθεί μείωση του ποσοστού εκλυόμενης φορμαλδεΰδης από % ανάλογα με το είδος και την ποσότητα των χρησιμοποιούμενων ουσιών. Σε βιομηχανική κλίμακα χρησιμοποιείται ως δεσμευτική, αλλά και ως βελτιωτική ουσία κυρίως η μελαμίνη σε ποσοστό 1-4 %, η οποία βελτιώνει και τις αντοχές των προϊόντων αλλά αυξάνει σημαντικά το τελικό κόστος (1, 29). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η δραστηριότητα της εταιρείας CHIMAR HELLAS Α.Ε. στην ανάπτυξη νέων, καινοτόμων προϊόντων που μειώνουν την έκλυση φορμαλδεΰδης σε πολύ χαμηλά επίπεδα και διατηρούν τις άλλες ιδιότητες των προϊόντων (Πίνακας 2). 8

9 Πίνακας 2. Βιομηχανική δοκιμή για την παραγωγή σανίδων με «μηδενική» έκλυση φορμαλδεΰδης. Ιδιότητα Σανίδες από συμβατική ρητίνη Σανίδες με ρητίνη CHIMAR Πυκνότητα, Kg/m Αντοχή σε εφελκυσμό, N/mm 2 0,72 0,7 Αντοχή σε κάμψη, N/mm 2 20,2 20,3 24ωρη διόγκωση πάχους λόγω 13,8 13,7 πρόσληψης υγρασίας, % Φορμαλδεΰδη, mg/100g σανίδας 7,5 1,9 Πηγή: Αθανασιάδου και Μαρκεσίνη, 2005 Κλείσιμο των πόρων των προϊόντων (των εξόδων της φορμαλδεΰδης) με στοκάρισμα και επικάλυψη με διάφορα επενδύματα, βαφές, βερνίκια κ.α. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η φορμαλδεΰδη διαχέεται εύκολα μέσω των στερεών υλικών και επομένως η επικάλυψη εμποδίζει προσωρινά ή μειώνει το ρυθμό έκλυσης. Η επίδραση της επικάλυψης εξαρτάται από το είδος, το πάχος, το πορώδες και άλλες ιδιότητες των υλικών επικάλυψης (34, 46) Βαφή των μοριοσανίδων πριν χρησιμοποιηθούν με βαφές που περιέχουν ουσίες δεσμευτικές της φορμαλδεΰδης (π.χ. ουροτροπίνη ή άλλες αμινικές ή αμινούχες ουσίες) (42,46) Παρεμπόδιση της υδρόλυσης της συγκολλητικής ουσίας στο προϊόν με έλεγχο της δομής των πολυμερών ή με χρησιμοποίηση ειδικών καταλυτών (23, 30, 31, 46). Με έλεγχο των άλλων παραμέτρων παραγωγής, αποθήκευσης και χρήσης που επηρεάζουν την έκλυση φορμαλδεΰδης (βλ Κεφ 5). Με έκθεση των μοριοσανίδων μετά την παραγωγή τους σε ατμούς αμμωνίας(34, 41,46). Η αέριος αμμωνία εισχωρεί στους πόρους της μοριοσανίδας, αντιδρά με και αδρανοποιεί την φορμαλδεΰδη. Η μέθοδος εφαρμόζεται σε λυόμενα σπίτια, αποθήκες μοριοσανίδων, αλλά και στη βιομηχανική παραγωγή των μοριοσανίδων. Υπάρχουν στο εμπόριο ειδικοί θάλαμοι άτμισης με αμμωνία οι οποίοι παρεμβάλλονται στη γραμμή παραγωγής των μοριοσανίδων μετά την πρέσα και το ψύκτη. Οι μέθοδοι αυτοί συνεπάγονται μεγάλο πρόσθετο κόστος. Ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η χρησιμοποίηση συγκολλητικών ουσιών που δεν περιέχουν φορμαλδεΰδη. Έχουν αναπτυχθεί διάφορες 9

10 συγκολλητικές ουσίες κυρίως συμπολυμερή του ισικυανίου (isocyanates) ή νέα συστήματα συγκόλλησης ξύλου που δεν χρησιμοποιούν φορμαλδεΰδη (17,21, 24, 39, 40, 41, 47,52). Η βιομηχανική πρακτική έχει δείξει μέχρι σήμερα ότι ο πλέον βέλτιστος τρόπος επίλυσης του προβλήματος της έκλυσης φορμαλδεΰδης θα πρέπει να στηριχθεί σε νέα ρητινικά (συγκολλητικά) συστήματα, στα οποία θα απαιτείται η χρήση όχι μόνο νέων ρητινών, αλλά και δεσμευτικών φορμαλδεΰδης με ειδικούς καταλύτες (σκληρυντικά) για ενίσχυση του κάθε συστήματος. Αναμφίβολα, η παραγωγή τέτοιων ρητινικών συστημάτων προϋποθέτει και απαιτεί όχι μόνο υψηλή τεχνογνωσία και ειδικό εξοπλισμό, αλλά και λεπτομερή και αυστηρό έλεγχο των παραμέτρων της παραγωγικής διαδικασίας. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι οι συγκολλητικές ουσίες φορμαλδεΰδης φαινόλης ή φορμαλδεΰδης - μελαμίνης υδρολύονται δυσκολότερα και εκλύουν πολύ μικρότερα ποσά φορμαλδεΰδης από ότι οι συγκολλητικές φορμαλδεΰδης - ουρίας και θα πρέπει να προτιμώνται στην παραγωγή συγκολλημένων που προορίζονται για οικοδομικές κατασκευές. Το μειονέκτημα τους είναι το μεγάλο κόστος παραγωγής (41). 6. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΛΕΓΧΟΥ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ Η βιβλιογραφία περιγράφει ένα μεγάλο αριθμό μεθόδων προσδιορισμού της φορμαλδεΰδης που εκλύεται από τα συγκολλημένα προϊόντα στον αέρα(9, 10, 11, 12, 13, 16, 26, 35, 41, 46). Οι μέθοδοι αυτές θα μπορούσαν να διακριθούν: 1) μεθόδους προσδιορισμού της εκλυόμενης φορμαλδεΰδης κατά την διάρκεια παραγωγής των συγκολλημένων προϊόντων, 2) σε μεθόδους προσδιορισμού του ποσοστού και της ταχύτητας έκλυσης φορμαλδεΰδης από τα προϊόντα και 3) σε μεθόδους συσχέτισης της ελκυόμενης από τις μοριοσανίδες με την συγκέντρωση φορμαλδεΰδης στο αέρα κλειστών χώρων (κατοικίες κ.ά.). Οι κυριότεροι μέθοδοι προσδιορισμού της εκλυόμενης φορμαλδεΰδης που έχουν καθιερωθεί ως διεθνή πρότυπα είναι η μέθοδος Perforator EN 120 (9.), η μέθοδος Walk in Chamber EN (12), Large Chamber ASTM E 1333, η μέθοδος Gas analysis En (10.) ή Desicator AS/N και JIS R 3503 (1) και η Flask-method (11). Στην Ευρώπη χρησιμοποιούνται κυρίως η μέθοδος Perforator και Walk-in Chamber. Η μέθοδος Perforator αναπτύχθηκε από την Ένωση Παραγωγών Μοριοσανίδων (FESYP) και αποτέλεσε την βάση για την ταξινόμηση των συγκολλημένων 10

11 προϊόντων σε ποιοτικές κλάσεις. Οι μοριοσανίδες και ινοσανίδες (MDF) διακρίνονται τέσσερις κλάσεις ανάλογα με το επίπεδο έκλυσης φορμαλδεΰδης (Πίνακας 3 ). Από τις παραπάνω ποιότητες η Ε 0 και Ε 1 επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν σε εσωτερικούς χώρους τα προϊόντα ακατέργαστα (γυμνά) σε έπιπλα ή κατοικίες. Η Ε 2 επιτρέπεται σε εσωτερικούς μόνο όταν από κατεργασία π.χ. επικάλυψη με διάφορα επενδύματα ή βαφές ή άτμιση σε αμμωνία κ.λ.π., η έκλυση μειώνεται στα επίπεδα της Ε 1. Προϊόντα Ε 3 δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν σε κατασκευές οικιών. Πίνακας 3. Κατάταξη των μοριοσανίδων και ινοσανίδων με βάση την έκλυση φορμαλδεΰδης Κλάση Συγκέντρωση (ppm) σε 40m 3 chamber 1 Τιμή Perforator (mg/100g) 2 Ε0 < 0,015 < 1,0 Ε1 0,015-0,1 1,0-8 Ε2 0,1-1,0 >8 - <30 Ε3 1,0-2,3 > Μέθοδος Walk-in-chamber, EN (27) 2 Μέθοδος Perforator, EN 120 (28) ΠΗΓΗ :CEN (2004),Wolf (1997) Ο Πίνακας 4 δίνει τα επιτρεπόμενα όρια έκλυσης φορμαλδεΰδης από συγκολλημένα προϊόντα ξύλου και τις αντίστοιχες μεθόδους προσδιορισμού σε Ευρώπη, Β. Αμερική, Αυστραλία και Ιαπωνία. Εκτός από το επίπεδο έκλυσης φορμαλδεΰδης από τα προϊόντα έχουν καθιερωθεί σε πολλές χώρες με νόμο ανώτατα επιτρεπόμενα όρια συγκέντρωσης φορμαλδεΰδης στους χώρους κατοικίας και εργασίας (Πίνακας 5). Στις περισσότερες από αυτές τα όρια συγκέντρωσης φορμαλδεΰδης σε κατοικήσιμους χώρους κυμαίνονται γύρω στα 0.1 ppm. Σχετικά με την έκλυση φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες και MDF η Σουηδία, Αυστρία και Γερμανία έχουν καθιερώσει ανώτατα επίπεδα έκλυσης τα 6.5 mg/100g προϊόντος. Σήμερα σε όλες τις χώρες υπάρχει η τάση για περαιτέρω μείωση των ανωτάτων ορίων έκλυσης και συγκέντρωση της φορμαλδεΰδης. Στην Γερμανία δίνονται ειδικά κίνητρα και έχει τεθεί σε κυκλοφορία το σήμα Blue Angel (είδος οικολογικού σήματος) που τοποθετείται σε συγκολλημένα προϊόντα ξύλου με εξαιρετικά χαμηλή περιεκτικότητα (29). σε φορμαλδεΰδη (τιμή Perforator mg/100 g) και τα προϊόντα χαρακτηρίζονται ως οικολογικά-φιλικά προς το περιβάλλον. Στις Η.Π.Α. 11

12 χρησιμοποιούνται ειδικά σήματα σε όλα τα συγκολλημένα προϊόντα για τα επίπεδα της έκλυσης φορμαλδεΰδης (CCEPA). Πίνακας 4. Ανώτατα επιτρεπτά όρια έκλυσης φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες ανά χώρα. Χώρα Πρότυπο Μέθοδος Κατηγορία Τιμή Ευρώπη EN Chamber pren E1 <0,lppm Perforator EN 120 E1 <8mg/100g Gas Analysis E1 3,5mg/ m 2 h Chamber pren E2 >0,1ppm Perforator EN 120 E2 >8-30mg/100g Gas Analysis E2 >3.5-8 m 2 h Αυστραλία AS/NZS Desiccator AS/NZS E1 <l,5mg/l & 2 Perforator EN 120 Ε1 <8mg/100g Desiccator AS/NZS E2 >l, Perforator EN 120 Ε2 <5 4mg/L >8 - Β. ANSI A208.1 Large chamber ASTM <0,3ppm E1333 Ιαπωνία JIS A 5908, Desiccator JIS R 3503 F** <l,5mg/l F***/E0 <0,5mg/L F****/SE0 <0,3mg/L Πηγή: CEN 2004, Αθανασίου & Μαρκεσίνη 2005 Πίνακας 5. Ανώτατα επιτρεπτά όρια έκλυσης φορμαλδεΰδης σε διάφορες χώρες ΧΩΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΑ Συγκέντρωση HCHO (ppm) ΕΡΓΑΣΙΑ Συγκέντρωση HCHO (ppm) ΜΟΡΙΟΣΑΝΙΔΕΣ Τιμή Perforator (mg/100g) Η.Π.Α. 0,10 1,0 - Δανία 0,12 0,3 8 Φινλανδία 0,12 0,5 8 Νορβηγία 0,10 0,5 - Σουηδία 0,20 0,5 6,5 Αυστρία 0,10 0,5 6,5 Γερμανία 0,10 0,5 6,5 Ελβετία 0,10 0,5 8 Μ. Βρετανία καμμία ρύθμιση 2,0 - Βέλγιο καμμία ρύθμιση 0,3 - Ολλανδία 0,10 καμμία ρύθμιση 8 Γαλλία καμμία ρύθμιση 0,5 - Ιταλία 0,10 καμμία ρύθμιση - Αυστραλία 0,10 1,0 - Καναδάς 0,10 1,0 - Ελλάδα καμμία ρύθμιση καμμία ρύθμιση - Πηγή: Μαντάνης& Μαρκεζίνη (1998). Αθανασίου & Μαρκεζίνη (2005) 12

13 7. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Από όσα εξετέθησαν παραπάνω διαπιστώνεται ότι το πρόβλημα της έκλυσης Φορμαλδεΰδης είναι αρκετά σοβαρό. Οι εκτεταμένες ερευνητικές προσπάθειες που έχουν γίνει και γίνονται πάνω στο θέμα αυτό σε άλλες χώρες καθώς και τα μέτρα που έχουν πάρει οι διάφορες χώρες για την προστασία της υγείας των εργαζομένων και του καταναλωτικού κοινού είναι αρκετά να καταδείξουν το μέγεθος του προβλήματος. Το Σχήμα 3 δείχνει την μείωση της έκλυσης Φορμαλδεΰδης που έχει επιτευχθεί στην Β. Αμερική και Ευρώπη. Στην Ελλάδα το θέμα τέθηκε σε όλες του τις διαστάσεις στην αρχή της 10ετίας το 1980 ( 18, 41 ). Στη συνέχεια έγιναν εμπεριστατωμένες έρευνες για τον προσδιορισμό της έκλυσης φορμαλδεΰδης των συγκολλημένων προϊόντων που παράγονται και εισάγονται στην Ελλάδα (17, 41 ) καθώς και ερευνητικές προσπάθειες για μελέτη του φαινομένου ανάπτυξη και εφαρμογή συστημάτων μείωσης της Φορμαλδεΰδης(17, 42, 44). Ακόμη και σήμερα γίνονται ερευνητικές προσπάθειες για την ανάπτυξη νέων συγκολλητικών ουσιών βελτιωτικών ή δεσμευτικών της φορμαλδεΰδης (1, 23,27, 29, 30). Αυτά σε ερευνητικό επίπεδο. Στη πράξη διαπιστώνουμε ότι τα επίπεδα έκλυσης φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες και MDF που κυκλοφορούν στην Ελληνική αγορά έχουν επίσης μειωθεί. Τα τελευταία δημοσιευμένα ερευνητικά αποτελέσματα (29,45) δείχνουν ότι η έκλυση στις μοριοσανίδες κυμαίνονταν μεταξύ mg/100 g και στις ινοσανίδες MDF μεταξύ mg/100 g. Σήμερα οι ελληνικές βιομηχανίες, σύμφωνα με δηλώσεις τους, έχουν την ικανότητα να παράγουν μοριοσανίδες και MDF στα επίπεδα της κατηγορίας Ε 1. Στην Ελληνική αγορά σύμφωνα με προσωρινές μετρήσεις κυκλοφορούν προϊόντα με έκλυση που κυμαίνεται από 8-40 mg/100 Kg. Όλα αυτά τα χρόνια, η πολιτεία σιωπούσε στις συνεχείς ανακοινώσεις-πιέσεις των επιστημόνων. Ο ΕΛΟΤ έχει αποδεχθεί τα προϊόντα ΕΝ 120, ΕΝ 717-1, ΕΝ και ΕΝ που αφορούν τις μεθόδους ελέγχου της φορμαλδεΰδης καθώς και το πρότυπο ΕΝ που αφορά τις ιδιότητες των συγκολλημένων προϊόντων συμπεριλαμβανομένης της έκλυσης Φορμαλδεΰδης στις κλάσεις Ε 1 και Ε 2. Η εφαρμογή τους όμως εναπόκειται στην καλή θέληση των παραγωγών των προϊόντων. Η Γενική Γραμματεία Καταναλωτού μόλις πρόσφατα αρχίζει να ευαισθητοποιείται για το θέμα, ύστερα από μία έντονη παρουσίαση (κακοποιημένη παραπληροφόρηση) του θέματος από την τηλεόραση και την ενόχληση πολλών καταναλωτών. 13

14 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Με βάση τα όσα παρουσιάσθηκαν παραπάνω μπορούμε να βγάλουμε τα παρακάτω συμπεράσματα: Η έκλυση φορμαλδεΰδης από τα συγκολλημένα προϊόντα ξύλου, όπως και από κάθε άλλη πηγή, προκαλεί προβλήματα στην υγεία του ανθρώπου. Η φύση και το μέγεθος του προβλήματος εξαρτάται από την συγκέντρωση της φορμαλδεΰδης στο χώρο και το χρόνο παραμονής του ανθρώπου σε αυτό. Με την συμβολή της έρευνας και τις προσπάθειες των βιομηχανιών παραγωγής των συγκολλημένων προϊόντων ξύλου το πρόβλημα έχει περιορισθεί σε μεγάλο βαθμό, αλλά όχι σε όλες τις χώρες. Οι έρευνες για ανάπτυξη τεχνολογίας για μείωση ή εξάλειψη του προβλήματος συνεχίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι διεθνείς οργανισμοί και οι κυβερνήσεις πολλών κρατών (Ευρώπη, Β. Αμερική, Αυστραλία, Ιαπωνία κ.λ.π.) έχουν καθιερώσει ανώτατα επίπεδα και πολύ αυστηρούς κανόνες σχετικά με την έκλυση φορμαλδεΰδης. Υπάρχει έντονη τάση να μειωθούν περαιτέρω τα ανώτατα επιτρεπόμενα όρια. Στην Ευρώπη έχουν καθιερωθεί ενιαίες προδιαγραφές και μέθοδοι προσδιορισμού της έκλυσης φορμαλδεΰδης από τα προϊόντα ξύλου και ταξινόμησης των προϊόντων (πρότυπα CEN). Τα πρότυπα αυτά ισχύουν και στην Ελλάδα, αλλά δεν έχει καταστεί δυνατή η επιβολή τους από την πολιτεία. Είναι πλέον επιτακτική και επιβεβλημένη η ανάγκη να καθιερωθούν και στην Ελλάδα με νόμο ανώτατα επιτρεπτά όρια έκλυσης φορμαλδεΰδης στα συγκολλημένα προϊόντα ξύλου και συγκέντρωσης της στους χώρους κατοικίας και εργασίας, για την προστασία της υγείας των καταναλωτών και των εργαζομένων στο κύκλωμα παραγωγής και επεξεργασίας των συγκολλημένων προϊόντων. Χρειάζεται ακόμη να ορισθεί νομικά ένας φορέας ελέγχου της εφαρμογής των παραπάνω. Σήμερα υπάρχουν οι κατάλληλοι επιστημονικοί φορείς που θα μπορούσαν να βοηθήσουν αποτελεσματικά τον φορέα αυτό. Υπάρχει το ΕΛΚΕΔΕ, το Εργαστήριο Δασικής Τεχνολογίας του ΑΠΘ, το Εργαστήριο του Τμήματος Σχεδιασμού και Τεχνολογίας Ξύλου Επίπλου του ΤΕΙ Λαρίσης στην Καρδίτσα καθώς και το Εργαστήριο Τεχνολογίας Ξύλου του ΕΘΙΑΓΕ. Οι επιστήμονες των ιδρυμάτων αυτών 14

15 ερευνούν και προβάλλουν λύσεις αντιμετώπισης του προβλήματος εδώ και πολλά χρόνια. Χρειάζονται το κάλεσμα της πολιτείας και τη χρηματοδότηση για τον απαραίτητο εξοπλισμό για να βοηθήσουν αποτελεσματικότερα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΑTHANASIADOU, E,and E. MARKESSINI., Advanced technologies for the production of "zero" formaldehyde-emission composite wood products, Proceedings of the 5th Panhellenic Chemical Engineering Science Conference, May 2005, Thessaloniki, Greece. 2. ΑZUMA, K. UCHIYAMA, I. IKEDA, K The risk management for indoor air pollution caused by formaldehyde in housing. Emerald Group Publishing Limited Vol. 24, No. 11/12: Available at : 3. BARGHOORN, A.W Formaldehyde. Measures Taken in the Field of Manufacturing and Appliction Technology. In Particleboard Today and Tomorrow. FESYP. DRW Verlag Stuttgard. 4. BLAIR, A., et. al. (1986). Mortality among industrial workers exposed to formaldehyde. J. Natl. Cancer Inst. 76: BLAIR, A., et. al. (1987). Cancers of the nasopharynx and oropharynx and formaldehyde exposure. J. Natl. Cancer Inst. 78 (1): California Environmental Protection Agency. Air Resources Board Indoor Air Quality Guideline. No. 1. Formaldehyde in the Home. 7. CLARY, J. (1983). A review of the Health Effects of Formaldehyde. Proc. of 17 th Particleboard Symp., W.S.U., Pullman, WA, pp CEC - Commission of the European Communities (1991). Indoor air pollution by formaldehyde in the European Countries. Eds. H. Knoeppel, H. Moelhave & B. Seifert - Final Report - pp CEN (1992). EN 120: Determination of formaldehyde content - Extraction method called the perforator method. CEN, Brussels, Belgium. 10. CEN (1994). EN 717-2: Determination of formaldehyde release - Part 2 : Formaldehyde release by the gas analysis method. CEN, Brussels, Belgium. 11. CEN (1994). EN 717-3: Determination of formaldehyde release - Part 3 : Formaldehyde release by the flask method. CEN, Brussels, Belgium. 12. CEN (1996). EN 312-1: Particleboards - Specifications - Part 1 : General requirements. CEN, Brussels, Belgium. 13. CEN (1994). EN 717-1: Determination of formaldehyde release - Part 1 : Walk-in-chamber reference method. CEN, Brussels, Belgium. 14. CEN EN Wood based panels for use construction characteristics, evaluation of conformity and making. CEN, Brussels. 15. CEPA, Proposed Airborne Toxic Control Measure (ATCM) to reduce formaldehyde Emissions from Composite Wood Products. California Environmental Protection Agency, Fact Sheet, March CEPA, Formaldehyde in Home. Indoor Air Quality Guideline. California Environmental Protection Agency, Air Board Resources Board, ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ, Α. (1986). Έκλυση φορμαλδεΰδης από μοριοπλάκες εγχώριας παραγωγής και εισαγόμενες ινοπλάκες μέσης πυκνότητας. Τεχνικά Χρονικά Γ, 1 (6): ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Α.Π Ερεθιστικοί ατμοί Φορμαλδεΰδης από μοριοπλάκες και άλλα συγκολλημένα προϊόντα ξύλου. 4 ο Συνέδριο Επίπλου-Διακοσμήσεως-Εξοπλισμού- Μηχανημάτων Μαρτίου FURNIDEC 82. Θεσσαλονίκη. 19. DUNKY, M. (1997). Amino plastic glue resins: State of the art to meet the challenges of the wood based panels industry. Proc. of 3 rd Int. Conf. Dev. For. Wood Sci. & Techn., Sept. 1997, pp , Belgrade, Yugoslavia. 20. EMERY, J.A Structural wood panels and formaldehyde. APA. Technical Report. SPE The Engineering Wood Association, Tacoma, Wa. 15

16 21. ECOLOGY ACTION, Green Bulding Materials Guide Wood panels: plywood, OSB, MDF and Ag waste boards Gardiner, D. and Composite Panel Association(CPA) VOC Emissions Document Explanation. VOC Emission Barrier Effects (May 2003). 23. ΚΑΒΟΥΡΑΣ Π.Κ.ΚΑΙ Ι.Χ. ΠΕΤΕΙΝΑΡΑΚΗΣ 2006.Ανάπτυξη βελτιωμένης κόλλας ουρίαςφορμαλδεΰδης μέσω μελέτης της υδρολυτικής σταθερότητας της. ΔΑΣΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Τόμος 19: KELLEY, S.S. et al Bond formation by wood surface reactions. Part IV. Analysis of furfuryl alcohol, tannin and maleic acid bridging agents. Journal of Wood Chemistry and Technology 2(3): KERNS, W. D., et. al. (1983). Carcinogenicity of formaldehyde in rats and mice after long term inhalation exposure. Cancer Res. 43: KIM, S. and H.- J. KIM Comparison of standard methods and gas chromatography method in determination of formaldehyde emission from MDF bonded with formaldehydebased resins. Bioresourse Technology vol. 96 (3): ΜΑΝΤΑΝΗΣ, Γ., ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Γ., ΚΑΚΑΡΑΣ, Ι Φορμαλδεύδη : Ένας από τους κυριότερους ρυπαντές εσωτερικών χώρων σε νεόδμητες κατοικίες. Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα-Σειρά 2-Τόμος 17-Τεύχος ΜΑΝΤΑΝΗΣ, Γ Φορμαλδεύδη : Ο κυριότερος ρυπαντής εσωτερικών χώρων σε νεόδμητες κατοικίες. Περιοδικό Επιπλέον 19 : ( ). 29. ΜΑΝΤΑΝΗΣ, Γ. και ΜΑΡΚΕΣΙΝΗΣ, Ε Έκλυση φορμαλδεΰδης από συγκολλημένα προϊόντα ξύλου : Παρούσα Κατάσταση. Περιοδικό ΞΥΛΟ-ΕΠΙΠΛΟ 169 : (63-69). 30. MARKESSINI, E. (1994). Formaldehyde emissions from wood based panels and ways to reduce them. ΜΝΗΜΕΙΟ & Περιβάλλον 2: MYERS, G.E Use of acid scavengers to improve durability of acid catalyzed wood bonds. Forest Products Journal 33(4): MYERS, G. (1984). How molar ratio of UF resin affects formaldehyde emission and the other properties. Forest Prod. J. 34 (5): MYERS, G.E. and M. MAGAOKA Formaldehyde emission. Methods of measurement and effects of several particleboard variables. Wood Science 13(3): MOLHABE, L The effect of chemical surface-treatment of formaldehyde emission from particleboards. Holzforschung und Holzverwertung 32(6): MOLHANE, L The Model Room method for meaurement of formaldehyde emission from particleboards. Holzfroschung und Holzverwetung 34(2): NEW PRODUCTS Unit monitors formaldehyde levels below 1ppm. Forest Products Journal 31(5): NIOSH, Controlling Formaldehyde Exposures During Embalming. Hazard Controls Publication No OSHA, Standard (29 CFR ) operating procedure for particularly hazardous chemicals: Chemical Name: 37% Formaldehyde PHILIPPOU, J.L Applicability of oxidative systems to initiate gratting on and bonding of wood. Jour. of Wood Chemistry and Technology 1(2): PHILIPPOU, J.L., W.E. JOHNS, and T. NGUYEN Bonding wood by graft polymerization. The effect of hydrogen peroxide concentration on the bonding-and properties of particleboard. Holzforschung 36: ΦΙΛΙΠΠΟΥ, Ι. (1984). Το πρόβλημα της έκλυσης φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες. Τρόποι αντιμετώπισής του. Πρακτικά 4ου Συνεδρίου - Επίπλου - Διακοσμήσεως - Εξοπλισμού - Μηχανημάτων FURNIDEC, Θεσσαλονίκη. 42..ΦΙΛΙΠΠΟΥ, Ι. (1989). Συγκολλητικές ουσίες ουρίας-φορμαλδεΰδης στην ελληνική παραγωγή μοριοσανίδων. Επίπεδα έκλυσης φορμαλδεΰδης. Τεχνικά Χρονικά Γ, 2 (9): ΦΙΛΙΠΠΟΥ Ι Αλήθειες και ανακρίβειες για τα «δηλητήρια» στα έπιπλα. Επιπλοξυλουργός, Αρ. Φύλλου 44. Μάρτιος Απρίλιος ΦΙΛΙΠΠΟΥ Ι. και Α. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Επίδραση του είδους ξύλου στην έκλυση φορμαλδεΰδης από μοριοσανίδες. Τεχνικά Χρονικά. Γ Τόμος 8 (2): ΠΡΕΜΕΝΙΩΤΟΥ, Ε.Ζ Έκλυση φορμαλδεΰδης σε εσωτερικούς χώρους. Μεταπτυχιακή εργασία, Εργαστήριο Δασικής Τεχνολογίας. ΑΠΘ. 46. ROFFAEL, E. and A. SCHNEIDER, Untersuchungen uber den Einfuss von Kochsalz als Bindemittelzusatz auf Eigenschaften von Spanplatten. Holz-Zentralbatt. 103:

17 47. ROWELL, R.M. and W.O. ELLIS Bonding of Isocyanates to Wood. In URETHANE CHEMISTRY AND APPLICATIONS. K.N. Edwards (ed). ACS Symposium Series 172(1981): SUNDIN, E. B. (1985). The formaldehyde situation in Europe. Proc. of 19 th Int. Comp. Mat. Symp., W.S.U., Pullman, WA, pp ZAVARIN, E Activation of Wood Surface and Nonconvential Bonding. In THE CHEMISTRY OF SOLID WOOD. American Chemical Society (in Pres). 50. VAUGHAN T. L., et. al. (1986). Formaldehyde and cancers of the pharynx, sinus and nasal cavity: Parts I & II. Int. J. Cancer 38 (5): & University of New Mexico(UNM) Formaldehyde. Risk, Safety, Health and Environmental Affairs. New Mexico. Available at : WOLF, F. (1997). Wood-based panels produced with amino resins with formaldehyde release like natural wood. Proc. of 1 st European Panel Prod. Symp., pp WPIF Formaldehyde and wood-based panels. Panel Quide V 2 -Section 6.4. Wood Panel Industries Federation (Ιανουάριος 2006) 17