Τα εκφωνήματα του προφορικού λόγου

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ NATIONAL AND KAPODISTRIAN UNIVERSITY OF ATHENS SCHOOL OF PHILOSOPHY FACULTY OF PHILOLOGY DEPARTMENT OF LINGUISTICS Τα εκφωνήματα του προφορικού λόγου Μελέτη των εκφωνημάτων ασθενών ομιλητών συγκριτικά με τα εκφωνήματα φυσιολογικών ομιλητών Αθηνά Πανταζοπούλου Α.Μ Υπεύθυνος Καθηγητής: Διονύσης Γούτσος

2 1. Εισαγωγή Ο προφορικός λόγος ή διαφορετικά η ομιλία είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου που πλαισιώνει όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητας του. Σε όλες τις περιστάσεις της ζωής μας, για να κάνουμε σχεδόν το οτιδήποτε, μιλάμε και αυτός ο τρόπος της ομιλίας μας διαρθρώνεται ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτισμικές περιστάσεις μέσα στις οποίες εντασσόμαστε κάθε φορά. Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου είναι ο χωρισμός του σε εκφωνήματα. Το εκφώνημα αποτελεί ένα βασικό δομικό στοιχείο της προφορικής ομιλίας ενώ παράλληλα η διάκριση εκφωνημάτων είναι μία διαδικασία που στηρίζεται σε ποικίλα κριτήρια και πολλές φορές μας δίνει πληροφορίες για το πως αντιλαμβάνεται ο ομιλητής ορισμένες καταστάσεις, γεγονότα ακόμα και σκέψεις του συνομιλητή του. Το εκφώνημα θα μπορούσε απλοϊκά να ορισθεί ως ο τεμαχισμός του προφορικού λόγου σε μικρότερες μονάδες. Κατά βάση όμως είναι σίγουρα κάτι παραπάνω από ένα κομμάτι της προφορικής ομιλίας. Συμβάλλει ουσιαστικά στην οργάνωση ενός κειμένου και διακρίνεται με βάση συντακτικά, θεματικά και επιτονιστικά κριτήρια (βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος 2011). Ο Chafe εισάγει για τα εκφωνήματα τον όρο μονάδες ιδέας. Υποστηρίζει ότι ο προφορικός λόγος ως αυθόρμητος και μη προσχεδιασμένος παράγεται σε τμήματα τα οποία ονομάζει μονάδες ιδέας. Αυτά τα τμήματα λόγου χαρακτηρίζονται από σημασιολογική ενότητα, δηλαδή εκφράζουν ένα ολοκληρωμένο νόημα, μία ολοκληρωμένη πληροφορία και επιτονιστική ενότητα δηλαδή άνοδο του επιτονισμού στο σημείο της εκφοράς του λόγου που συνήθως υπάρχει μικρή ή μεγάλη παύση. Επίσης, συνήθως μία μονάδα ιδέας εμφανίζει συντακτική αρτιότητα αν και πολλές φορές μπορεί να αποτελεί μία φράση όχι όμως τόσο ολοκληρωμένη συντακτικά και γραμματικά όσο εμφανίζεται στον γραπτό λόγο. Σύμφωνα με τον Chafe και τις μελέτες που έχει κάνει πάνω στην αγγλική γλώσσα, κάθε μονάδα ιδέας περιλαμβάνει περίπου έξι λέξεις σε μέσο χρόνο δύο δευτερολέπτων ( βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος 2011). Το εκφώνημα λοιπόν αποτελεί ένα τμήμα λόγου πριν και μετά από το οποίο υπάρχουν κάποια κλάσματα του δευτερολέπτου σιωπής από τον ομιλητή που το εκφέρει. Αποτελεί ένα μοναδικό φυσικό γεγονός, μοναδικό καθώς εκφέρεται από συγκεκριμένο ομιλητή, σε μία συγκεκριμένη γλώσσα και σε συγκεκριμένο τόπο, χρόνο και επικοινωνιακή περίσταση και φυσικό καθώς μπορούμε να το καταγράψουμε, να το απομαγνητοφωνήσουμε και να κάνουμε πάνω σε αυτό διάφορες γλωσσολογικές αναλύσεις. Όσον αφορά τη σχέση του εκφωνήματος με την πρόταση πρέπει να σημειωθεί πως δεν υπάρχει αντιστοιχία ένα προς ένα. Το μήκος ενός εκφωνήματος ποικίλει και μπορεί να είναι μεγαλύτερο, ίσο ή μικρότερο από μία πρόταση. Επιπλέον, μία πρόταση μπορεί να αντιστοιχεί σε άπειρα εκφωνήματα ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο θέλουμε να δηλώσουμε κάτι,

3 ανάλογα δηλαδή με την εκάστοτε επικοινωνιακή περίσταση. Επομένως, το εκφώνημα διακρίνεται από την πρόταση και άρα ο χωρισμός ενός κειμένου σε προτάσεις σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντιστοιχηθεί με τον χωρισμό ενός τμήματος προφορικού λόγου σε εκφωνήματα (βλ. Κανάκης 2007). Λαμβάνοντας υπ όψιν λοιπόν όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία του εκφωνήματος που σημειώθηκαν παραπάνω, η παρούσα εργασία έχει σκοπό να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο διαρθρώνουν τον λόγο τους ασθενείς ομιλητές και πιο συγκεκριμένα ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον και από την ασθένεια του Ιδιοπαθή Τρόμου. Αναλυτικότερα, θα εξεταστεί αν το μέσο μήκος εκφωνήματος των ομιλητών που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον συμπίπτει με αυτό των ασθενών με Ιδιοπαθή Τρόμο ενώ παράλληλα θα γίνει σύγκριση των τιμών αυτών με το μέσο μήκος εκφωνήματος φυσιολογικών ομιλητών. Όσον αφορά τη δομή της παρούσας εργασίας, την εισαγωγή αυτή θα ακολουθήσει η παρουσίαση της μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε καθώς επίσης και τα δεδομένα πάνω στα οποία έγινε η μελέτη, τα οποία παρατίθενται αναλυτικά στα παραρτήματα ένα (1) και δύο (2) στο τέλος της εργασίας. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η ανάλυση των δεδομένων αυτών, δηλαδή γίνεται η προσπάθεια να χωριστεί ο λόγος των ασθενών ομιλητών και των δύο κατηγοριών σε εκφωνήματα προσδιορίζοντας παράλληλα και τα κριτήρια με βάση τα οποία έγινε αυτός ο χωρισμός. Υπολογίζεται ο μέσος όρος των εκφωνημάτων και το μέσο μήκος εκφωνήματος του κάθε ομιλητή ξεχωριστά αλλά και όλων των ομιλητών συνολικά. Τέλος, προχωράμε στη σύγκριση αυτών των τιμών και στην εξαγωγή συμπερασμάτων που προκύπτουν από τη σύγκριση αυτή και αφορούν τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουν τον λόγο τους ασθενείς ομιλητές και εάν αυτός συμπίπτει με τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουν τον λόγο τους φυσιολογικοί ομιλητές. Τον κυρίως κορμό της εργασίας ακολουθούν οι βιβλιογραφικές παραπομπές. 2. Δεδομένα και Μεθοδολογία Για την ανάπτυξη και την μελέτη του θέματος της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν τμήματα λόγου από είκοσι ασθενείς ομιλητές εκ των οποίων οι δέκα πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον και οι άλλοι δέκα από την ασθένεια του Ιδιοπαθή Τρόμου. Αυτά τα τμήματα λόγου αποτελούν ουσιαστικά κατευθυνόμενες συνεντεύξεις του ασθενή (που δηλώνεται με το γράμμα (Α) στο απομαγνητοφωνημένο κείμενο) από την πλευρά μιας ερευνήτριας (που δηλώνεται με το γράμμα (Ε) στο απομαγνητοφωνημένο κείμενο). Αναλυτικότερα, η ερευνήτρια ρωτάει τους ασθενείς πότε και με ποιο τρόπο αντιλήφθηκαν ότι πάσχουν από την εκάστοτε

4 νόσο, τι μπορούσαν να κάνουν πριν αρρωστήσουν στο οποίο δυσκολεύονται την παρούσα περίοδο ενώ παράλληλα τους ζητά να περιγράψουν την εικόνα (1) καθώς και να διηγηθούν το παραμύθι της κοκκινοσκουφίτσας. Είναι φανερό πως δεν είναι δυνατόν να απευθύνονται όλες οι ερωτήσεις σε όλους τους ασθενείς αλλά αυτό ποικίλλει ανάλογα με την περίπτωση του ασθενή. Παρατηρείται δηλαδή ότι σ αυτούς οι οποίοι δεν εμφανίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στον τρόπο που μιλάνε γενικότερα και στον τρόπο που αφηγούνται που μας ενδιαφέρει στις ερωτήσεις αυτές ειδικότερα, τίθενται οι περισσότερες από αυτές. Σε όλες τις περιπτώσεις πάντως ο ασθενής διηγείται το πώς αντιλήφθηκε ότι πάσχει από τη συγκεκριμένη νόσο. Κατά περίπτωση ο ασθενής μπορεί να μιλάει για τη θεραπεία και σε ποιο νοσοκομείο την ακολούθησε, για το αν κάποια άτομα από την οικογένεια του είχαν αυτή την ασθένεια κ.α. Η καταγραφή των συνομιλιών έγινε με την διαδικασία της μαγνητοφώνησης από ερευνητική ομάδα που ήρθε σε επαφή με τους ασθενείς στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο. Οι συνομιλίες βρίσκονται στα παραρτήματα της εργασίας όπου στο παράρτημα ένα (1) παρατίθενται απομαγνητοφωνημένες και στο παράρτημα δύο (2) παρατίθενται τεμαχισμένες σε εκφωνήματα. Οι συνομιλίες στο σύνολό τους ανέρχονται στις λέξεις. Η άλλη κατηγορία συνομιλιών είναι αυτή των φυσιολογικών ομιλητών. Από αυτές στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιηθούν μόνο τα αριθμητικά αποτελέσματα που αφορούν το μέσο μήκος εκφωνήματος προκειμένου να γίνει η σύγκριση με τους ασθενείς ομιλητές. Τα δεδομένα που αφορούν τους φυσιολογικούς ομιλητές αντλούνται από την πτυχιακή εργασία των Γουργουλέτη, Κορδατζή και Τσιτσίνη η οποία εκπονήθηκε το ακαδημαϊκό έτος 2012 για το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το τμήμα Φιλολογίας. Όσον αφορά τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, αυτή είναι η εξής: αρχικά η αναπαραγωγή των μαγνητοφωνημένων αρχείων ήχου προκειμένου να απομαγνητοφωνηθούν έγινε με το πρόγραμμα i-tunes της εταιρείας Apple. Τα σημεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διαδικασία της απομαγνητοφώνησης προκειμένου να αποδοθεί όσο το δυνατόν πιο πιστά ο αυθόρμητος προφορικός λόγος των ομιλητών ήταν τα εξής: o (.) : μικρή παύση o (_) : μεγάλη παύση o ::: : επίσυρση : ακατάληπτος λόγος o (( )) : σχόλια o [ : επικάλυψη του ομιλούντος από τον συνομιλητή του Επίσης, η παύλα (-) δηλώνει τη διακοπή λέξης από τη πλευρά του ομιλητή.

5 Την απομαγνητοφώνηση των αρχείων ήχου ακολούθησε ο τεμαχισμός της συνομιλίας σε εκφωνήματα με βάση συγκεκριμένα κριτήρια ενώ στη συνέχεια υπολογίστηκε ο μέσος όρος εκφωνημάτων και το μέσο μήκος εκφωνήματος και για τις δύο κατηγορίες ασθενών προκειμένου αυτά να συγκριθούν μεταξύ τους αλλά και με τα αποτελέσματα που αφορούν τους φυσιολογικούς ομιλητές. Τέλος, ο λόγος του ερευνητή ο οποίος σημειώνεται με (Ε) στο παράρτημα (2) παρατίθεται μέσα σε παρένθεση αφού δεν αποτελεί στοιχείο της μελέτης μας. Εικόνα 1 3. Ανάλυση Δεδομένων 3.1 Κριτήρια Χωρισμού Εκφωνημάτων Ο Chafe στο άρθρο του Cognitive Constraints on Information Flow μεταξύ άλλων αναφέρει πως η βραχυπρόθεσμη μνήμη του ανθρώπου είναι σε θέση να συγκρατήσει δύο έως επτά έννοιες ή λέξεις κάθε φορά. Όταν κάποιος μιλάει εκφέρει ένα μέρος από αυτήν την προσωρινά ενεργοποιημένη στο νου του πληροφορία. Αυτό το μέρος της πληροφορίας, λοιπόν, ο Chafe υποστηρίζει πως εκφέρεται μέσα σε αυτό που ονομάζουμε μονάδα ιδέας η οποία σύμφωνα με τους Γεωργακοπούλου και Γούτσος διακρίνεται από το υπόλοιπο μέρος του λόγου με τελικό επιτονισμό φράσης δηλαδή άνοδο στο επίπεδο εκφοράς που συνοδεύεται από μικρή παύση ή δισταγμό. Κάθε μονάδα ιδέας, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από αυτό που ονομάζουμε επιτονιστική ενότητα (βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος 2011). Αυτό

6 το χαρακτηριστικό αποτελεί ένα από τα βασικότερα κριτήρια χωρισμού εκφωνημάτων στην παρούσα εργασία. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε το σχήμα που παραθέτει ο Chafe στο άρθρο του Cognitive Constraints on Information Flow σύμφωνα με το οποίο έχουμε τον εξής χωρισμό εκφωνημάτων βάσει του κριτηρίου της επιτονιστικής ενότητας: xxxxx, xxxxx, xxxxx, xxxxx κτλ Όπου η οξεία ( ) πάνω από το τελευταίο (x) δηλώνει την άνοδο στο επίπεδο της εκφοράς και τα αποσιωπητικά ( ) δηλώνουν τη μεγάλη παύση. Ένα δεύτερο βασικό κριτήριο για το χωρισμό τμημάτων προφορικού λόγου είναι η χρήση παύσεων. Το κριτήριο αυτό συνδέεται και με το κριτήριο της επιτονιστικής ενότητας. Κάθε μονάδα ιδέας, δηλαδή κάθε τμήμα λόγου που εκφέρεται από έναν ομιλητή ακολουθείται συνήθως από μία παύση, μικρή ή μεγάλη. Εδώ πρέπει να σημειωθεί το εξής: ο Chafe στο άρθρο του Cognitive Constraints on Information Flow στο πρώτο παράδειγμα βλέπουμε πως συνήθως χωρίζει τα εκφωνήματα ύστερα από μεγάλη παύση ( ). Στην παρούσα εργασία ως κριτήριο έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως η μικρή παύση και αυτό γιατί στην περίπτωση του παραδείγματος του Chafe η επικοινωνιακή περίσταση ήταν ένα ανεπίσημο δείπνο και η συζήτηση που έλαβε χώρα εκεί ήταν μία χαλαρή, έκθεση προσωπικών απόψεων κυρίως, όπου πιθανώς οι ομιλητές να μην γνώριζαν καν ότι ηχογραφούνται. Αντίθετα, στην περίπτωση που εξετάζουμε εδώ πρόκειται για μία κατευθυνόμενη συνέντευξη και όχι για μία χαλαρή ανεπίσημη συζήτηση. Αυτό σημαίνει ότι οι ομιλητές γνωρίζουν πως ηχογραφούνται και πολλές φορές παρατηρείται πως βιάζονται να απαντήσουν και αγχώνονται για το αν θα δώσουν τη σωστή απάντηση, ειδικά στο σημείο της περιγραφής της εικόνας, γεγονός το οποίο προφανώς οφείλεται στην εμπλοκή τους στη συγκεκριμένη διαδικασία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι μεγάλες παύσεις να είναι ελάχιστες και παρατηρούνται κυρίως όταν ο ασθενής περιμένει από την ερευνήτρια να του θέσει την επόμενη ερώτηση. Ένα τρίτο κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε είναι η σημασιολογική ενότητα. Ένα εκφώνημα πρέπει να διακρίνεται και με βάση θεματικά κριτήρια. Αυτό σημαίνει πως συνήθως εκφράζει μία ολοκληρωμένη σκέψη ή ένα ολοκληρωμένο νόημα. Σ αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί πως παρότι κάποια εκφωνήματα με τον τρόπο που χωρίστηκαν δείχνουν να μην πληρούν το συγκεκριμένο κριτήριο ωστόσο κρίθηκε πως αποτελούν τμήματα λόγου που λειτουργούν ως εκφωνήματα σε συνδυασμό με άλλα χαρακτηριστικά που έχουν (π.χ. επιτονιστική ενότητα) καθώς πρόκειται για λόγο ασθενών και όχι φυσιολογικών ομιλητών. Παρατηρούμε δηλαδή πως κάποια πράγματα μπορεί να μην αναφέρονται από τον ομιλητή αλλά να εννοούνται. Έτσι, ο ακροατής τα συμπεραίνει από αυτά που έχει ήδη ακούσει, δηλαδή αυτά που λέει ο ομιλητής είναι αρκετά για να ανακαλέσουν την υπάρχουσα γνώση του ακροατή κι έτσι να γίνει δυνατή η επικοινωνία μεταξύ τους.

7 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ασθενής ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 2 (Παράδειγμα 1.1) ο οποίος προσπαθεί να αφηγηθεί την δυσκολία του να κολυμπήσει λόγω της ασθένειας. Μιλάει επιγραμματικά, ωστόσο τα εκφωνήματά του πληρούν το κριτήριο της σημασιολογικής ενότητας καθώς, όπως προαναφέρθηκε, εννοούνται πληροφορίες που, όπως φαίνεται, γίνονται αντιληπτές από τον ακροατήαναγνώστη: Παράδειγμα 1.1 (Ε: εσείς όμως ήσασταν καλός κολυμβητής (.) απλά τι νιώσατε ζαλάδα; [τι) 5. δε μπορούσα να βγω έξω 6. (.) να γυρίσω 7. (.) έψαχνα 8. (.) να βγω έξω (Ε: α ) 9. θα πνιγόμουνα Εξάλλου, όπως επισημαίνει και ο Chafe δεν είναι δυνατόν κάθε μονάδα ιδέας να εκφράζει ένα ενιαίο και μεγάλο κομμάτι πληροφορίας. Τέλος, χρησιμοποιήθηκε το κριτήριο της διαφορετικής ή καινούργιας πληροφορίας. Η επιπλέον ή η διαφορετική πληροφορία που δίνεται στο εκφώνημα που ακολουθεί το προηγούμενό του αποτελεί σημαντικό κριτήριο για τον χωρισμό εκφωνημάτων καθώς δηλώνει πως η προσωρινά ενεργοποιημένη στο νου του ομιλητή πληροφορία έχει αντικατασταθεί από μία καινούργια ή διαφορετική πληροφορία η οποία ετοιμάζεται να ειπωθεί από τον ομιλητή μετά από μία μικρή ή μεγάλη παύση. Δεν χρησιμοποιήθηκαν συντακτικά και γραμματικά κριτήρια για το χωρισμό των εκφωνημάτων καθώς ένα εκφώνημα μπορεί συνήθως να αποτελεί μία φράση δεν είναι βέβαιο όμως πως αυτή θα είναι συντακτικά ή γραμματικά σωστή καθώς πρόκειται για αυθόρμητο, μη προσχεδιασμένο, προφορικό λόγο και μάλιστα λόγο ασθενών. Είναι προφανές πως δεν είναι δυνατόν όλα τα κριτήρια να ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις χωρισμού εκφωνημάτων. Αυτό σημαίνει πως όποια τμήματα λόγου συγκεντρώνουν τα περισσότερα κριτήρια αυτά διακρίνονται ως εκφωνήματα. Έτσι, στον ασθενή ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 2 μεταξύ των τμημάτων λόγου (11) και (12) δεν υπάρχει παύση, όμως συγκεντρώνονται όλα τα υπόλοιπα κριτήρια γι αυτό χωρίζονται σε διαφορετικά εκφωνήματα: 11. πήγα σε ένα::: ιατρείο εκεί

8 12. με πήγανε να κάνω εξετάσεις Ομοίως και στην περίπτωση των (26), (27) του ίδιου ασθενή: 26. τι είναι αυτό; 27.κουζίνα κι αυτό Στον ασθενή ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 3 μεταξύ των εκφωνημάτων (8) και (9) δεν υπάρχει παύση, συγκεντρώνουν όμως τα κριτήρια της επιτονιστικής και της σημασιολογικής ενότητας: 8.(.) πιστεύω ότι μπορεί να ξεκίνησε από κει 9. γιατί από κει και μετά άρχισε το πόδι να να ενοχλεί το αριστερό Το ίδιο συμβαίνει και με τα εκφωνήματα (32), (33), (34) και (37), (38) του ίδιου ασθενή. Στον ασθενή ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 4 και μεταξύ των τμημάτων λόγου (3) και (4) επίσης δεν υπάρχει παύση, χωρίζονται όμως ως διαφορετικά εκφωνήματα καθώς υπάρχει το κριτήριο της καινούργιας ή διαφορετικής πληροφορίας που τα διακρίνει: 3. τρέμω και τα πόδια μου 4. δε μπορώ να περπατήσω Παρόμοια παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε αρκετά ακόμα όσον αφορά και τις δύο κατηγορίες ασθενών. Εδώ αξίζει να σημειώσουμε κάτι όσον αφορά το χωρισμό των εκφωνημάτων (29) και (30) του ασθενή ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 5: 29. (_) α η μαμά που έστειλε το κοριτσάκι στη:: 30. να πάει στο δάσος της γιαγιάς να της πάει φαγητό και της είπε Πρόκειται για το σημείο της αφήγησης του παραμυθιού της κοκκινοσκουφίτσας και βλέπουμε εδώ ότι ο χωρισμός γίνεται ακριβώς στο σημείο της επίσυρσης. Πέρα από τα υπόλοιπα κριτήρια χωρισμού εκφωνημάτων που ισχύουν και σ αυτή τη περίπτωση έχουμε να παρατηρήσουμε εδώ πως η επίσυρση λειτούργει ως ευκαιρία για να αναδιοργανώσει το εκφώνημά του ο ομιλητής. Αυτό σημαίνει πως αρχικά στο εκφώνημα (29) βλέπουμε πως είχε σκοπό να πει «στη γιαγιά της» προφανώς αλλά μετά την επίσυρση οργανώνει εκ νέου τις πληροφορίες και εμπλουτίζει αυτά που λέει. Έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις η επίσυρση μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός για να πάρει χρόνο ο ομιλητής να σκεφτεί τι θα πει παρακάτω και ίσως να οργανώσει καλύτερα αυτό που θέλει να πει. Θα μπορούσαμε να πούμε πως σε ορισμένες περιπτώσεις η επίσυρση λειτουργεί ως μία μικρή παύση. Βέβαια, σε

9 καμιά περίπτωση αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο χωρισμού εκφωνημάτων ενώ παράλληλα πρέπει να τονισθεί πως αυτή η λειτουργία της επίσυρσης εντοπίζεται σε πολύ λίγες περιπτώσεις. 3.2 Εκφωνήματα Παρκινσονικών Ομιλητών Μέσος όρος εκφωνημάτων Στον Πίνακα 1 παρατίθενται αναλυτικά ο αριθμός των εκφωνημάτων αλλά και ο τελικός μέσος όρος των εκφωνημάτων των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον. Πίνακας 1 ΟΜΙΛΗΤΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΩΝ ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 1 36 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 6 81 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 2 30 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 7 40 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 3 41 ΠΑΡΚΙΣΝΟΝ 8 30 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 4 29 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 9 38 ΠΑΡΚΙΣΝΟΝ 5 43 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ Τελικός Μέσος Όρος Εκφωνημάτων: 40,2 Όπως βλέπουμε από τα αριθμητικά δεδομένα τα εκφωνήματα που χρησιμοποιούν οι ομιλητές για να απαντήσουν στις ερωτήσεις της ερευνήτριας κυμαίνονται από τα τριάντα έξι (36) μέχρι τα σαράντα τρία (43) με εξαίρεση τον ομιλητή έξι (6) ο οποίος χρησιμοποιεί ογδόντα ένα (81) εκφωνήματα. Επομένως, η αριθμητική απόκλιση που παρατηρείται δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη αν συνυπολογίσει κανείς το γεγονός ότι δεν τέθηκαν όλες οι ερωτήσεις σε όλους τους ασθενείς. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπ όψιν τον ιδιαίτερο τρόπο που μιλά και εκφράζεται ο καθένας μας καθώς και την ποικιλία στις λέξεις που χρησιμοποιούμε για να διατυπώσουμε τις σκέψεις μας είναι λογικό να παρουσιάζονται τέτοιου είδους αριθμητικές διαφορές. Ωστόσο, υπάρχουν σίγουρα περιπτώσεις ασθενών που έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια λόγου είτε από μόνοι τους είτε λόγω του ότι δεν τους έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό η ασθένεια στο λόγο. Αυτοί οι ασθενείς διηγούνται το πώς κατάλαβαν ότι πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον με μεγαλύτερη ευκολία, περιγράφουν την εικόνα επαρκώς χρησιμοποιώντας ικανοποιητικό αριθμό λέξεων και διηγούνται εξίσου καλά το παραμύθι της κοκκινοσκουφίτσας. Αυτοί είναι οι ασθενείς που, όπως

10 φαίνεται από τον πίνακα, χρησιμοποιούν μεγαλύτερο αριθμό εκφωνημάτων, δηλαδή από τριάντα οκτώ (38) μέχρι σαράντα τρία (43) εκφωνήματα. Αντίθετα, υπάρχουν ασθενείς που παρουσιάζουν εμφανείς δυσκολίες στο να διηγηθούν το πώς αντιλήφθηκαν την ασθένειά τους ή το παραμύθι της κοκκινοσκουφίτσας καθώς επίσης και στο να περιγράψουν την εικόνα. Σ αυτούς τους ασθενείς, ο λόγος είναι τηλεγραφικός πολλές φορές, χρησιμοποιούνται δηλαδή μόνο μία ή δύο λέξεις για να δηλώσουν μία έννοια ή ένα γεγονός που ένας φυσιολογικός ομιλητής θα το εξέφραζε μέσα σε μία μεγάλη φράση ή σε μία πρόταση. Είναι οι ομιλητές των οποίων τα εκφωνήματα πολλές φορές είναι έτσι δομημένα έτσι ώστε ο ακροατής να χρειάζεται να ανακαλέσει τη δική του υπάρχουσα γνώση προκειμένου να τα κατανοήσει και να συναγάγει ή να υποθέσει το περιεχόμενό τους. Αυτοί οι ομιλητές χρησιμοποιούν και τα λιγότερα εκφωνήματα, όπως φαίνεται από τον πίνακα, δηλαδή είκοσι εννέα (29) έως τριάντα έξι (36) εκφωνήματα. Όσον αφορά τον ασθενή έξι (6) εμφανίζει τόσο μεγάλο αριθμό εκφωνημάτων καθώς αφενός απαντά και στις τρεις ερωτήσεις αφετέρου αφηγείται ή περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια. Έτσι, μιλάει αρκετά για το πώς ξέσπασε η ασθένεια και για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε στη δουλειά του λόγω αυτής, περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια την εικόνα και αφηγείται επαρκώς το παραμύθι της κοκκινοσκουφίτσας. Παρότι ο λόγος του παρουσιάζει κάποιες διακοπές εντούτοις σ αυτή τη κατηγορία είναι ο ασθενής που χειρίζεται καλύτερα από όλους το λόγο του και αυτό φαίνεται και από τα αριθμητικά αποτελέσματα Μέσο Μήκος Εκφωνήματος Στον Πίνακα 2 παρατίθενται αναλυτικά το Μέσο Μήκος Εκφωνήματος του κάθε ασθενή ξεχωριστά καθώς και το συνολικό Μέσο Μήκος Εκφωνήματος όλων των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον. Πίνακας 2 ΟΜΙΛΗΤΗΣ Μ.Μ.Ε. ΟΜΙΛΗΤΗΣ Μ.Μ.Ε. ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 1 4,6 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 6 6,7 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 2 3 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 7 4,9 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 3 6,2 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 8 7,4 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 4 5,3 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 9 6 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 5 6,4 ΠΑΡΚΙΝΣΟΝ 10 6,2 Συνολικό Μέσο Μήκος Εκφωνήματος : 5,6

11 Εξετάζοντας τα αριθμητικά δεδομένα παρατηρούμε πως οι τιμές κυμαίνονται από τις τρεις λέξεις (3) μέχρι τις επτά περίπου (7,4) λέξεις ανά εκφώνημα. Η απόκλιση αυτή δεν είναι μεγάλη αν επίσης συνυπολογίσουμε τον ιδιαίτερο τρόπο που χρησιμοποιεί ο καθένας για να εκφράσει τις σκέψεις του. Αυτό σημαίνει πως ανάμεσα στους ομιλητές που εξετάζουμε εδώ άλλοι κάνουν περισσότερες παύσεις στο λόγο τους, μικρότερες ή μεγαλύτερες, άλλοι κάνουν πολλές επαναλήψεις αυξάνοντας έτσι το μήκος των εκφωνημάτων τους (οι επαναλήψεις μπορεί να οφείλονται στην ταχύτητα που μιλάνε ή σε παθογόνους παράγοντες που σχετίζονται με την ασθένεια), άλλοι έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια λόγου και άλλοι μικρότερη. 3.3 Εκφωνήματα Ομιλητών με Ιδιοπαθή Τρόμο Μέσος Όρος Εκφωνημάτων Στον Πίνακα 3 παρατίθενται αναλυτικά ο αριθμός των εκφωνημάτων που χρησιμοποίησε ο κάθε ασθενής για να απαντήσει στις ερωτήσεις της ερευνήτριας καθώς και ο τελικός Μέσος Όρος των Εκφωνημάτων. Πίνακας 3 ΟΜΙΛΗΤΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΩΝ ΤΡΟΜΟΣ 1 30 ΤΡΟΜΟΣ 6 43 ΤΡΟΜΟΣ 2 26 ΤΡΟΜΟΣ 7 53 ΤΡΟΜΟΣ 3 88 ΤΡΟΜΟΣ 8 40 ΤΡΟΜΟΣ 4 84 ΤΡΟΜΟΣ 9 71 ΤΡΟΜΟΣ 5 34 ΤΡΟΜΟΣ Τελικός Μέσος Όρος Εκφωνημάτων: 48,6 Σ αυτό το πίνακα παρατηρούμε μεγάλη απόκλιση μεταξύ του αριθμού των εκφωνημάτων ανά ασθενή. Αυτό οφείλεται στον ιδιαίτερο τρόμο με τον οποίο διατυπώνει τις σκέψεις του ο κάθε ασθενής, όπως προαναφέρθηκε και στην περίπτωση των Παρκινσονικών ομιλητών, όμως περισσότερο οφείλεται στο είδος των ερωτήσεων που τέθηκαν στον καθένα. Για παράδειγμα, όσον αφορά τους ασθενείς τρία (3) και τέσσερα (4) πρόκειται για δύο αδερφές που έχουν την ίδια ασθένεια και καταναλώνουν πολύ χρόνο μιλώντας για τα συμπτώματα που έχουν παρατηρήσει και για το οικογενειακό τους ιστορικό. Επομένως, τα μεγάλα αριθμητικά αποτελέσματα είναι λογικά στην περίπτωση αυτή. Ωστόσο και σε αυτή τη κατηγορία των ομιλητών παρατηρείται πως υπάρχει διαφορά στο πως

12 περιγράφει και αφηγείται ο καθένας. Έτσι, έχουμε τις περιπτώσεις των ασθενών που προαναφέραμε στις οποίες δεν παρατηρείται καμία δυσκολία στο λόγο, ανταπεξέρχονται πολύ ικανοποιητικά στις ερωτήσεις που τίθενται από την ερευνήτρια, όπως και ένας φυσιολογικός ομιλητής θα μπορούσε να πει κάνεις. Το ίδιο ισχύει και για άλλους ομιλητές των οποίων τα αριθμητικά αποτελέσματα, όπως φαίνεται από τον πίνακα, είναι υψηλά (χρησιμοποιούν από σαράντα (40) μέχρι ογδόντα οκτώ (88) εκφωνήματα). Αντίθετα, στην περίπτωση του ασθενή δέκα (10) ο οποίος φαίνεται να έχει χρησιμοποιήσει τα λιγότερα εκφωνήματα, η περιγραφή των συμπτωμάτων αλλά και της εικόνας θα λέγαμε πως είναι ελλιπής, δηλαδή χρησιμοποιείται μικρός αριθμός λέξεων και απλές δομές χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Ομοίως και στις περιπτώσεις άλλων ασθενών που, όπως φαίνεται στον πίνακα, χρησιμοποιούν από δεκαεπτά (17) μέχρι τριάντα τέσσερα (34) εκφωνήματα Μέσο Μήκος Εκφωνήματος Στον Πίνακα 4 παρατίθενται αναλυτικά το Μέσο Μήκος Εκφωνήματος του κάθε ασθενή ξεχωριστά καθώς και το συνολικό Μέσο Μήκος Εκφωνήματος όλων των ασθενών που πάσχουν από την ασθένεια του Ιδιοπαθή Τρόμου. Πίνακας 4 ΟΜΙΛΗΤΗΣ Μ.Μ.Ε. ΟΜΙΛΗΤΗΣ Μ.Μ.Ε. ΤΡΟΜΟΣ 1 8,6 ΤΡΟΜΟΣ 6 5,8 ΤΡΟΜΟΣ 2 7,3 ΤΡΟΜΟΣ 7 6,9 ΤΡΟΜΟΣ 3 8 ΤΡΟΜΟΣ 8 7,4 ΤΡΟΜΟΣ 4 6,8 ΤΡΟΜΟΣ 9 7,1 ΤΡΟΜΟΣ 5 5,7 ΤΡΟΜΟΣ 10 5 Συνολικό Μέσο Μήκος Εκφωνήματος: 6,8 Εξετάζοντας αυτά τα αριθμητικά δεδομένα παρατηρούμε πως και σε αυτή τη κατηγορία υπάρχει μία απόκλιση μεταξύ των ασθενών. Οι τιμές κυμαίνονται από τις πέντε (5) μέχρι τις οκτώ περίπου (8,6) λέξεις ανά εκφώνημα. Οι λόγοι και σ αυτήν την περίπτωση, όπως και στην περίπτωση των Παρκινσονικών ομιλητών, έχουν να κάνουν με τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο εκφράζεται κανείς, δηλαδή με το αν κάνει παύσεις, μεγάλες ή μικρές, κατά τη διάρκεια της ομιλίας του κτλ.

13 4. Συμπεράσματα Τους αριθμητικούς υπολογισμούς που προηγήθηκαν θα ακολουθήσει η εξαγωγή συμπερασμάτων, βασισμένη φυσικά στα αριθμητικά δεδομένα για τα οποία έγινε λόγος παραπάνω. Στον Πίνακα 4 παρατίθενται τα αποτελέσματα που αφορούν τον υπολογισμό του συνολικού Μέσου Μήκους Εκφωνήματος των ασθενών ομιλητών και των δύο κατηγοριών καθώς και των φυσιολογικών ομιλητών. Πίνακας 4 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΜΕΣΟ ΜΗΚΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΟΣ Πάρκινσον 5,6 Ιδιοπαθής Τρόμος 6,8 Φυσιολογικοί Ομιλητές 10,1 και διαγραμματικά: Προκύπτει λοιπόν ξεκάθαρα το συμπέρασμα πως οι ασθενείς ομιλητές εμφανίζουν μικρότερο Μέσο Μήκος Εκφωνήματος σχετικά με τους φυσιολογικούς ομιλητές. Συγκρίνοντας μάλιστα τα αριθμητικά δεδομένα η απόκλιση είναι της τάξης των 4 περίπου λέξεων (4,5) ανά εκφώνημα όσον αφορά τους Παρκινσονικούς ομιλητές και των τριών περίπου λέξεων (3,3) ανά εκφώνημα όσον αφορά τους ομιλητές με Ιδιοπαθή Τρόμο. Αυτή η διαφορά λοιπόν δεν είναι καθόλου αμελητέα αν σκεφτεί κανείς πως πρακτικά κάθε ασθενής ομιλητής χρησιμοποιεί τρείς με τέσσερις

14 λιγότερες λέξεις ανά εκφώνημα όταν μιλάει συγκριτικά με έναν φυσιολογικό ομιλητή. Διαφορά εντοπίζεται επίσης και στα αριθμητικά δεδομένα μεταξύ των δύο κατηγοριών ασθενών ομιλητών. Η απόκλιση στο Μέσο Μήκος Εκφωνήματός τους είναι της τάξης της μίας λέξης περίπου (1,2). Αυτό σημαίνει πως κάθε Παρκινσονικός ομιλητής χρησιμοποιεί μία λιγότερη λέξη ανά εκφώνημα σε σχέση με έναν ομιλητή που πάσχει από Ιδιοπαθή Τρόμο. Τέλος, συγκρίνοντας τον τελικό μέσο όρο εκφωνημάτων και των δύο κατηγοριών ασθενών ομιλητών στον Πίνακα 5 Πίνακας 5 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΩΝ Πάρκινσον 40,2 Ιδιοπαθής Τρόμος 48,6 και διαγραμματικά: βλέπουμε πως διαφορά εμφανίζεται επίσης και στο μέσο όρο των εκφωνημάτων που χρησιμοποιούν οι δύο κατηγορίες ασθενών ομιλητών. Οι Παρκινσονικοί ομιλητές λοιπόν, όπως φαίνεται και από το διάγραμμα, χρησιμοποιούν περίπου οκτώ (8,4) εκφωνήματα λιγότερα σε σχέση με τους ασθενείς του Ιδιοπαθή Τρόμου στις συνεντεύξεις που εξετάζουμε στην παρούσα εργασία κι επομένως και από αυτή τη σύγκριση, όπως και από την προηγούμενη, φαίνεται πως ο τρόπος ομιλίας τους

15 είναι περισσότερο «φτωχός» και τηλεγραφικός συγκριτικά με την άλλη ομάδα ασθενών. Συνοψίζοντας, λοιπόν, τα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας, το μεγαλύτερο Μέσο Μήκος Εκφωνήματος ανήκει στην κατηγορία των φυσιολογικών ομιλητών, όπως είναι φυσικό, ενώ το μικρότερο ανήκει στην κατηγορία των Παρκινσονικών ομιλητών οι οποίοι χρησιμοποιούν τις λιγότερες λέξεις ανά εκφώνημα. Στη μέση βρίσκονται οι ασθενείς του Ιδιοπαθή Τρόμου οι οποίοι χρησιμοποιούν λιγότερες λέξεις από τους φυσιολογικούς ομιλητές ανά εκφώνημα αλλά περισσότερες από τους Παρκινσονικούς ομιλητές. Επιπλέον, οι Παρκινσονικοί ομιλητές εκφράζουν τις σκέψεις τους με οκτώ περίπου εκφωνήματα λιγότερα από τους ομιλητές του Ιδιοπαθή Τρόμου. Η παρούσα μελέτη, λοιπόν, καταδεικνύει πως όντως υπάρχουν διαφορές στον τρόπο ομιλίας ασθενών συγκριτικά με τον τρόπο που μιλάνε οι φυσιολογικοί ομιλητές αλλά και στον τρόπο ομιλίας των ασθενών μεταξύ τους. Οι ασθενείς ομιλητές εκφράζουν τη σκέψη τους ισχνότερα θα λέγαμε σε σχέση με τους φυσιολογικούς ομιλητές, χρησιμοποιώντας μικρότερα τμήματα λόγου και μικρότερο αριθμό λέξεων. Οι αιτίες ποικίλλουν και σίγουρα οφείλονται και σε παθογόνους παράγοντες οι οποίοι δεν εμπίπτουν στο αντικείμενο μελέτης της εργασίας αυτής. Τα αποτελέσματα αυτά όμως, αναμφίβολα δείχνουν πως η γλώσσα μας, ο τρόπος που μιλάμε, που επικοινωνούμε και εκφραζόμαστε μπορεί να επηρεαστεί και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, ακόμα και από αρρώστιες όπως το Πάρκινσον ή ο Ιδιοπαθής Τρόμος. Παρόλο λοιπόν που συνήθως οι ασθενείς δίνουν μεγαλύτερη σημασία στα συμπτώματα που αφορούν την κίνηση τους ή το σώμα τους γενικότερα (όπως φαίνεται και από τις απομαγνητοφωνημένες συνομιλίες), εντούτοις είναι φανερό από την εργασία αυτή ότι υπάρχουν σαφή συμπτώματα και στον τρόπο που μιλάνε. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να μην τους δυσκολεύουν άμεσα στην καθημερινότητά τους ή στην εργασία τους, αφορούν όμως τη ζωή τους σε όλες τις εκφάνσεις της καθώς, όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, η ομιλία συνοδεύει όλες σχεδόν τις πράξεις μας και τις ενέργειές μας, τα συναισθήματά μας και τις σκέψεις μας. Ο άνθρωπος είναι προορισμένος να επικοινωνεί μέσω μιας εγγενούς δυνατότητας που του επιτρέπει να μιλάει, όταν λοιπόν αυτό το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης εμφανίζει προβλήματα και δυσκολίες είναι αναγκαίο να καταβάλλεται προσπάθεια για την εξεύρεση λύσης.

16 Βιβλιογραφία Γεωργακοπούλου, Α. & Γούτσος, Δ. (2011). Κείμενο και Επικοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Κανάκης, Κ. (2007). Εισαγωγή στην Πραγματολογία. Γνωστικές και Κοινωνικές όψεις της Γλωσσικής Χρήσης. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Chafe, W.L. (1985). Linguistic differences produced by differences between speaking and writing. Στο Oslon D.R., Torrance, N. & Hildyard, A. (επιμ.) Literacy, Language and Learning: The Nature and Consequences of Reading and Writing. Cambridge: Cambridge University Press, Chafe, W.L. (1987). Cognitive constraints on information flow. Στο Tomlin, R. (επιμ.) Coherence and Grounding in Discourse. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, Παράρτημα 1

17 Απομαγνητοφωνήσεις Συνομιλιών Παρκινσονικών Ομιλητών